Duyğu və hissin mahiyyəti, aralarındakı fərq, həm insanların gündəlik dilində, həm də elmi dildə həmişə mübahisə, qarışıqlıq törədən  analyışlardır.

Hələ 1991-ci ildə psixoloq Richard. S. Lazarus, duyğu və  hiss terminlərini müəyyənləşdirən bir nəzəriyyə təklif etdi. Bu nəzəriyyədə Lazarus hiss və duyğunu bir-biri ilə əlaqəli iki anlayış kimi qəbul etdi və bu səbəbdən hissin tərifi duyğunu əhatə edir. Beləliklə, Lazarus üçün hiss duyğunun bilişsel və ya subyektiv komponentidir, subyektiv təcrübədir. Bu yazıda əvvəlcə duyğunun nə olduğunu və qısaca mövcud olan fərqli ilkin duyğular izah ediləcək və daha sonra hiss anlayışını və ikisi arasında mövcud olan fərqlər izah edləcək. Lazarusa görə  hisslər, duyğular səviyyəsində baş verən çox ölçülü bir prosesin yaratdığı təsirlərdir:

• Psixofizioloji: fizioloji fəaliyyətdəki dəyişikliklər.
• Davranış: hərəkətə hazırlıq və ya davranışın səfərbər edilməsi.
• İdrak: vəziyyətlərin təhlili və fərdin şəxsi yaddaşına əsaslanan subyektiv yozumu.

Duygusal vəziyyət, hormonları və neyromediatorlarin sərbəst buraxılmasının nəticəsidir və bu duyğuları hisslərə çevirir. Qıcıqlandırıcılara cavablar həm beynin fitri mexanizmlərindən (bunlar ilkin duyğulardır), həm də fərdin həyatı boyunca öyrənilən davranış repertuarından (ikinci hisslər) gəlir. 

Duyğu molekulları, bir növ neyropeptid, bədən və şüurdakı hər bir hüceyrənin kimyasını və elektrikini dəyişdirir. Duyğular bədənimizin yaratdığı elektrik tezliyini dəyişərək yeni daxili ünsiyyət meydana gətirirlər.      

Duyğuların meydana gəlməsində iştirak edən ən əhəmiyyətli neyromediatorlar bunlardır: dofamin, serotonin, norepinefrin, kortizol və oksitosin. Beyin hormonların və neyromediatorların hisslərə çevrilməsinə məsuldur. Bir duyğunun heç vaxt bu kimi yaxşı və ya pis olmadığını çox açıq şəkildə söyləmək vacibdir. Hamısı təkamül mənşəlidir, buna görə də fərdin bədəninin həyatda qalması üçün müxtəlif stimullara cavabıdır. Duyğu həm də universal olaraq şifahi olmayan ünsiyyətdə özünü göstərir. Üz ifadələri universaldır və o anda hiss olunan duyğuları əks etdirir.

Duyğuların funksiyaları 

• Adaptiv funksiya: fərdi hərəkətə hazırlayarlar. Bu funksiya ilk növbədə duyğuları hər konkret vəziyyətdə uyğun davranışı asanlaşdırma funksiyası ilə müqayisə edən Darvin tərəfindən ortaya qoyuldu.
• Sosial: ruh halımızı bildirən.
• Motivasiya: motivasiyalı davranışları asanlaşdırırlar.

Əsas duyğular və əsas hisslər

Əsas duyğular hər bir insanın həyatda yaşadığı hisslərdir.   Bunlar:

• Sürpriz: Təəccüb kəşfiyyatın adaptiv funksiyasına malikdir. Diqqəti asanlaşdırır, diqqət mərkəzində saxlayır və yeni vəziyyətə qarşı araşdırma və maraq davranışlarını təşviq edir. Bundan əlavə, idrak prosesləri və mənbələri sürpriz vəziyyətə doğru aktivləşdirilir.
• Nifrət: Bu duyğu rəddetmənin adaptiv funksiyasına malikdir. Bu duyğu sayəsində sağlamlığımız üçün xoşagəlməz və ya zərərli potensial stimullar qarşısında qaçma və ya qaçma cavabları meydana gəlir. Bundan əlavə sağlam və gigiyenik vərdişlər təbliğ olunur.
• Sevinc: onun uyğunlaşma funksiyası mənsubiyyətdir. Bu duyğu həzz alma qabiliyyətimizi artırır, həm özünə, həm də başqalarına qarşı müsbət münasibətlər yaradır. İdrak səviyyəsində, yaddaş və öyrənmə proseslərinə də üstünlük verir.
• Qorxu: onun uyğunlaşma funksiyası qorumadır. Bu duyğu bizim üçün təhlükəli vəziyyətlərdən qaçma və qaçınma cavablarımıza sahib olmağımıza kömək edir. Diqqəti ilk növbədə qorxulan stimula yönəldir və sürətli reaksiyanı asanlaşdırır. Nəhayət, eyni zamanda qorxu yaratmayan bir vəziyyətdə olduğumuzdan daha sürətli və daha sıx reaksiyalar verməyə imkan verəcək çox miqdarda enerjini səfərbər edir.
• Özünü müdafiyə etmə: onun uyğunlaşma funksiyası özünü müdafiədir. Qəzəb, özünü müdafiə etmə cavabında lazımlı enerjinin bizim üçün təhlükəli bir şeyə səfərbərliyini artırır. Məyusluq yaradan və hədəflərimizə və ya hədəflərimizə çatmağımıza mane olan maneələrin məhv edilməsi.
• Kədər: Bu duyğu yenidən inteqrasiyanın adaptiv funksiyasına malikdir. Göründüyü kimi bu duyğu ilə bunun faydalarını əyani şəkildə göstərmək çətindir. Bununla birlikdə, bu duyğu digər insanlarla, xüsusən də bizimlə eyni emosional vəziyyətdə olanlarla əlaqəni artırmağa kömək edir. Kədərli bir vəziyyətdə, adi fəaliyyətimizin adi ritmi azalır, beləliklə həyatın digər tərəflərinə daha çox diqqət yetirə bilərik ki, normal fəaliyyət şəraitində onlar haqqında düşünməyə dayanmazdıq.  

Dilqəm Tağıyev, Asif Məmmədov "Duyğularımız və kimya". Bakı: Elm, 2022, 190 s.