Ümumi hesabat

 M.NAĞIYEV adına 

KATALİZ VƏ QEYRİ-ÜZVİ KİMYA İNSTİTUTU 

 

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI

KİMYA ELMLƏRİ BÖLMƏSİ

 

 

 

 

 

 

AKADEMİK M.NAĞIYEV adına 

KATALİZ VƏ QEYRİ-ÜZVİ KİMYA İNSTİTUTU

 

 

 

2021-Cİ  İLDƏ  ELMİ VƏ ELMİ-TƏŞKİLATİ

FƏALİYYƏT HAQQINDA

 

 

 

 

H E S A B A T

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

BAKI – 2021

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


Məsul redaktor                                                       akademik Dilqəm Tağıyev

 

 

Tərtibçilər

 

Kimya üzrə elmlər doktoru                                 Mina Münşiyeva

Kimya üzrə fəlsəfə doktoru                               Esmira Qulu-zadə

Kimya üzrə fəlsəfə doktoru                                Rəna Mirzəyeva

Elmi işçi                                                                   Səadət Behbudova

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


İNSTİTUTUN ELMİ POTENSİALI

 

2021-ci ildə fundamental və tətbiqi xarakterli elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetiril­mə­sində  akademik 5, müxbir üzv – 3, elmlər doktoru – 31,  elmi işçi 254, onlardan 112 fəlsəfə doktoru, həm­çinin doktorant  və dissertantlar iştirak etmişlər.

Əməkdaşların ümumi  sayı 434 nəfərdir.

 

Kadr potensialı

 

Yaş həddi

Elmi  işçilər

Onlardan alimlik dərəcəsi olanlar

 

      Elmlər doktoru

 

Fəlsəfə doktorları

cəmi

kişilər

qadın­lar

cəmi

kişilər

qadın ­lar

cəmi

kişilər

qadın­- lar

30 yaşa qədər

19

4

15

-

-

-

-

-

-

30-39 yaşda

48

6

42

-

-

-

12

3

9

40-49 yaşda

32

4

28

1

1

-

15

2

13

50-59 yaşda

34

6

28

-

-

-

14

4

10

60-69 yaşda

52

17

35

9

7

2

34

11

23

70 və yuxarı yaşda

69

32

37

21

17

4

37

13

24

Elmi işçilərin ümumi sayı

254

69

185

31

25

6

112

33

79

 

 

İNSTİTUTDA GÖRÜLƏN ELMİ-TƏDQİQAT İŞLƏRİNİN İSTİQAMƏTLƏRİ

 

Elmi-tədqiqat işləri  4 istiqamət  üzrə yerinə yetirilmişdir:

v  Karbohidrogenlərin çevrilməsi, qaz kim­yası və ətraf mühitin qorunması üçün səmərəli katalizatorların və ad­sor­­bent­lərin işlənib hazırlanması.

v  Kimyəvi  proseslərin kinetika və mexa­nizminin öy­rə­nil­məsi, model­ləş­diril­məsi və optimal­laş­dırıl­ması.

v  Müxtəlif təyinatlı funksional materi­al­ların, topoloji izolyatorların nano­kom­pozitlərin, nano­gellərin molekul­yar maq­ne­tik­lərinvə keçiricilərin sintezi.

v  Yerli mineral xammalın emalı və  qiymətli metalların tullantılarından çıxarıl­ması  üç­ün sə­mərəli proseslərin yaradıl­ması, hidrotexniki qurğuların korroziya­dan  müha­fi­zə­si.

 

  • Bu istiqamətlərə daxil olan 8 mövzu, 34 iş və 58 mərhələ üzrə elmi-tədqiqat işləri apa­rılmışdır.
  • İnstitutda 30 laboratoriyanı birləşdirən 7 elmi şöbə və 5 elmi yardımçı şöbə fəaliyyət göstərir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Elmİ-tədqİqat işləri planlarının yerinə yetirilməsi

 

Problemlər

Mövzular

İşlər

 

Mərhələlər

 

Mineral və bərpa olunan xammal ema­lının fiziki-kimyəvi əsasları və yeni qe­y­­ri-üzvi funksional material­ların sin­tezi

3

14

26

Katalizin fundamental əsas­la­rının inki­şaf etdirilməsi, yeni katalizator­ların və adsorbentlərin yaradılması

3

14

24

Kimyəvi proseslərin texnolo­gi­yası və modelləşdirilməsi

2

6

8

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

İNSTİTUTUN ŞÖBƏLƏRİ VƏ  LABORATORİYALARI

 

I.“Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsi

1. “Dəmir və titan tərkibli filiz xammalının  emalı” laboratoriyası

2. “Əlvan metaltərkibli mineral xammalın emalı”  laboratoriyası

3. “Analitik kimya“ laboratoriyası

II. “Qeyri-üzvi funksional materiallar” şöbəsi

1. “Keçid   elementlərinin xalkogenidləri” laboratoriyası

2. “Funksional materialların komponentlərinin  sintezi” laboratoriyası

3. “Funksional qeyri-üzvi mad­dələrin termodinamikası” laboratoriyası

4. “Metal oksidləri əsasında funksional materiallar” labo­ra­toriyası

5. “Kompozisiya örtük materialları  və  korroziyadan   mühafizə” laboratoriyası

III. “Koordinasiya birləşmələri” şöbəsi

1. “Molekulyar  maqnetiklər və keçiricilər” laboratoriyası

2. “Keçid  metallarının  metal-üzvi birləşmələri” laboratoriyası

3. “Nadir  metalların  kompleks birləşmələri” laboratoriyası

4. “Metal-klatrat birləşmələr” laboratoriyası

IV.“Koherent - sinxronlaşdırılmış  oksidləşmə  reaksiyalari”  şöbəsi

1. “Monooksigenaz reaksiyalarının modelləşdirilməsi”  laboratoriyası

2. “Biomimetik sensorlar  və  azot 1-oksidlə  oksidləşmə” laboratoriyası

3. “Biomimetik  katalizatorlar üçün  üzvi  liqandların  sintezı” laboratoriyası

4. “Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə” 

laboratoriyası

V.“Oksidləşdirici heterogen  kataliz” şöbəsi

1. “Seolit  katalizi” laboratoriyası

2. “Ekoloji  kataliz“ laboratoriyası

3. “Katalizatorların hazırlanması” laboratoriyası

VI. “Nano- və  elektrokataliz” şöbəsi

1. “Nanokompozit  katalizatorlar” laboratoriyası

2. “Nanostrukturlaşdırılmış  metal-polimer  katalizatorları” laboratoriyası

3. “Metal-üzvi  birləşmələr  əsasında  nanokatalizatorlar”  laboratoriyası

4. “Nanoelektrokimya və elektrokataliz” laboratoriyası

5. “Renium  ərintilərinin elektrokimyası  və  elektrokatalizi” laboratoriyası

VII.“Kimyəvi və ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi  və texnologiyası”  şöbəsi

1. “Kimyəvi-texnoloji proseslərin  modelləşdirilməsi” laboratoriyası

2. “Fiziki-kimyəvi  texnologiyalar və onların modelləşdirilməsi” laboratoriyası

3. “Kimya sənayesinin yan məhsullarının  emalı” laboratoriyası

4. “Zəhərli  kimyəvi  maddələrin zərərsizləşdirilməsi” laboratoriyası

5.“Qeyri-üzvi  sintetik  sorbentlər” laboratoriyası

6.“Mineral  sorbentlər“ laboratoriyası

 

Elmi-yardımçı qurumlar:

 

 “Elmi-informasıya  və  patent tədqiqatları” şöbəsi

 “Elmi  nəşrlər”  şöbəsi

 “Beynəlxalq əlaqələr, qrant  layihələri  və  innovasiya” şöbəsi

 “Təhsil” şöbəsi

 “Fiziki-kimyəvi analiz” şöbəsi

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

MÜHÜM  NƏTİCƏLƏR

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


PROBLEM

 

Texnoloji proseslərin modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması

 

MÖVZU 7:Kimya və neft kimyası proseslərinin, fiziki-kimyəvi reaksiyaların modelləşdirilməsi

 

 

ƏN  MÜHÜM  NƏTİCƏ

 

Qeyri-Nyuton neftlərinə xas olan hidravlik diffuziya tənliyinin analitik həllinə əsas­lanaraq, məsaməli mühitlərdə hidravlik diffuziya və keçericilik əmsallarının qiymət­ləndirilməsi üçün yeni ifadələr alınmış, bu neftlərin məsaməli mühitlərdə hidrodina­mik süzülmə prosesi üçün yeni filtrasiya tənliyi təklif olunmuşdur.

İşraçılar: AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəliyev, t.ü.f.d.,dos. Manaf Manaflı, k.ü.f.d. Qoşqar Əliyev

G.I. Kelbaliyev, D.B.Tagiyev,  M.R.Manafov. Rheology of Structured Oil Emulsion, In book: Nano-and Micro-Encapsulation-Techniques and Applications. London: Intech Op­en (Web of Science),Chapter 7. 2021, pp.201-236. DOI: 10.5772 /intechopen.927 70

 

 

MÜHÜM  NƏTİCƏLƏR

 

 

 

 PROBLEM

 

Azərbaycanın mineral xammalının kompleks emal texnologiyasının işlənilməsi və yüksək texnologiyalar üçün unikal xassəli yeni qeyri-üzvi materialların alınması.

 

MÖVZU 2: Yüksək texnologiyalar üçün əhəmiyyətli olan az tonnajlı və unikal xassəli qeyri-üzvi materialların alınma üsullarının təkmilləşdirilməsi, hidro­texniki qurğuların korroziyadan mühafizə üsullarının işlənilməsi, tətbiq üçün tövsiyələrin verilməsi.

 

MÜHÜM  NƏTİCƏ

 

 

MnTe×mBV2Te3 (BV-Bi,Sb) homoloji sıralarına aid laylı birləşmələrin yeni nümayən­dələri sintez edilmiş, monokristallar halında alınmış və xarakterizə edilmişlər. Alın­mış kristal nümunələri tədqiq edilmiş və müəyyən olunmuşdur ki, bu material­ların magnit, elektron və topoloji izolyator xassələri m əmsaılnın qiymətindən kəskin asılıdır. Bu, onlar əsasında topoloji kvant hesablamaları,  həmçinin antiferromagnit və 2D spintronika üçün yeni effektiv funksional Van-der-Vaals heterostrukturları yaratmağa geniş imkanlar açır.

 

İcraçılar: AMEA-nın müxbir üzvü Məhəmməd Babanlı, kiçik elmi işçi Elnur Oruclu, f.ü.e.d, prof. İmaməddin Əmiraslanov (AMEA, Fizika İnstitutu), k.ü.f.d., dos. Ziya Əliyev (Azərbaycan Dövlət  Neft və Sənaye Universiteti)

 

  1. 1.  Orujlu E.N., Aliev Z.S., Amiraslanov I.R., Babanly M.B. Phase Equilibria of the MnTe-Sb2Te3 System and Synthesis of No­vel Ternary Layered Com­pound – MnSb4Te7.               //Physics and Chemistry of Solid State, 2021, v.22, №1, pp.39
  2. 2.  Shikin A.M., Estyunin D.A., Zaitsev N.L., Glazkova D., Klimovskikh I.I., Filnov S.O., Rybkin A.G., Schwier E.F., Kumar S., Kimura A., Mamedov N., Aliev Z., Babanly M.B., Kokh K., Tereshchenko O.E., Otrokov M.M., Chulkov E.V., Zvezdin K.A., Zvezdin A.K.. Sample-dependent Dirac-point gap in MnBi2Te4  and its response to applied surface charge: A combined photoemission and ab initio study. //Physical Review B, 2021, v.104, pp.115168.

 

 

 PROBLEM

 

Kimya və neft kimya sənayeləri üçün yeni və daha səmərəli katalitik sistemlərin yaradılması.

 

MÖVZU 4: Yaşıl oksidləşdiricilər” vasitəsilə oksidləşmə reaksiyalarının effek-

t­iv­liyini yüksəltmək üçün biomimetik və nanokarbon katalizatorlarının yaradıl­ması və innovativ texnologiyaların işlənilməsi.

 

 

MÜHÜM  NƏTİCƏ

 

Metanın qaz fazada hidrogen peroksidlə birbaşa metanola (19,2%) və onun dimetil efirinə dehidratlaşma (8,2%) ilə gedən (ümumi selektivliyi 90%-ə yaxın) oksidləşməsi üçün nanostrukturlu bifunksional biomimetik katalizator penta-FTPhPFe(III)/Al2O3 sintez edilmişdir.

 

İcraçılar: akademik Tofiq Nağıyev, k.ü.f.d. Lətifə Həsənova, e.i. Gülşən Nəhmətova

T.Nağıyev, L.Həsənova, G.Nəhmətova. “Metanolun alınması üsulu” a 2021 0006 nömrəli iddia sənədinə 15.09.2021 tarixində (protokol №29) ixtira qərarı alınıb.

 

MÜHÜM  NƏTİCƏ

 

MÖVZU 5: Bir karbonlu birləşmələrin əlavə dəyər yarada bilən kimyəvi birləş­mələrə çevrilməsi üçün yeni və səmərəli katalizatorların yaradılması və tətbiq üçün tövsiyələrin verilməsi.

 

Nəzəri əsaslandırılmış kinetik modellər əsasında xlorkarbohidrogenlərin katalitik oksidləşmə prosesləri üçün optimal reaktor tipi seçilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, xloretilenlərin selektiv oksidləşməsi prosesini “qaynar” katalizator laylı reaktorlarda, dərin oksidləşmə proseslərini isə “tərpənməz” laylı reaktorlarda ideal sıxışdırma modeli tərtib etməklə həyata keçirmək məqsədəuyğundur.

 

İcraçılar:  k.e.d.,prof. Arif Əfəndi,  k.ü.f.d. İradə Məlikova, k.ü.f.d. Elmir Babayev

Malikova I.G., Efendi A.J., Babayev E.M., Salakhli A.M., Musazade K.Sh., Azizova A.N., Fa­ra­djev G.M.  Catalytic oxidation of dichlormetane and tetrachlorethylene over noble me­tal catalysts. //Journal of Chemistry and Technologies, 2021, V. 29, Issue 1-2, pp.108-118. DOI: 10. 15421/082110.

 

MÜHÜM  NƏTİCƏ

 

 

MÖVZU 6: Oksid və polimer əsaslı nano katalizatorların, enteroadsorbentlərin və fotoelektrokimyəvi fəal heterosistemlərin yaradılmasında innovativ yanaşmaların tətbiqi.

 

Xitozanın modifikantları əsasında yeni enterosorbentlər sintez olunmuş  və onların kobalt(II), mis(II), nikel(II) ionlarının sulu məhlullarından sorbsiya xüsusiyyətləri öyrənilmişdir. Xitozanın modifikantlarının bu ionların az miqdarlarına qarşı yüksək sorbsiya qabiliyyətinə malik olmaları müəyyən edilmişdir.

 

İcraçılar: akademik Dilqəm Tağıyev, k.e.d., prof. Nizami Zeynalov, k.ü.f.d., dos.   Sev­da Fətullayeva

S.Fətullayeva, D.Tağıyev, N.Zeynalov. A review on enterosorbents and their application in clinical practice: Removal of toxic metals/ Colloid and Interface Science Communications/ https://doi.org/10.1016/j/colcom.2021.100545. 2021, v. 45, Article 100545, pp.1-11.

 

MÜHÜM  NƏTİCƏ

 

 

 

Kombinə edilmiş yolla nazik təbəqəli Fe2O3/TiO2 və FeSx/TiO2 heterosistemləri yara­dılmış və onların fotoelektrokimyəvi xassələri tədqiq edilmişdir. Göstərilmişdir ki, Fe2O3/TiO2 FeSx/TiO2 nazik təbəqəşəkilli heterosistemləri fotokatalitik xassələrinə malikdir və onlar fotoelektroliz prosesində model elektrod kimi istifadə edilə bilər.

İcraçılar: akademik Dilqəm Tağıyev, k.e.d., prof. Akif Əliyev, k.ü.f.d., dos. Vüsalə Mə­ci­dzadə

V.A.Majidzade, A.Sh.Aliyev, M.Elrouby, D.M.Babanly, D.B.Tagiyev. Electrodeposition and Growth of iron from an Ethylene Glycol Solution, Acta Chimica Slovenica, 2021, V. 68,

№ 1, pp. 185-192.

 

 

 PROBLEM

 

Texnoloji proseslərin modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması

 

MÖVZU 7:Kimya və neft kimyası proseslərinin, fiziki-kimyəvi reaksiyaların mo­delləşdirilməsi

 

MÜHÜM  NƏTİCƏ

 

 

 

Nanoelektronika üçün maqnit xassəli yarımkeçirici qrafen nanokristallarının yaran­ması, onların elektron quruluşu, fiziki və fiziki-kimyəvi xarakteristikaları kvant-kim­yə­vi metodla modelləşdirilmişdir. Qrafen kristalına vakansiyaların və ya germanium atomunun təsiri nəticəsində kristalın enerji zonasının yenidən qurulması, Fermi səviyyəsinin yerdəyişməsi və qadağan olunmuş zonanın genişlənməsi qeyri-empirik hesablama üsulu ilə təsdiq edilmişdir.

 

İcraçılar: k.ü.e.d., prof. Mirsəlim Əsədov, f.ü.e.d. Solmaz Mustafaeva – AMEA-nın Fizi­ka İnstitutu

 

M.M.Asadov, S.N.Mustafaeva, S.S.Guseinova, V.F.Lukichev, D.B.Tagiev. Ab Initio mo­de­ling of the effect of the position and properties of ordered vacancies on the magnetic state of a graphene monolayer. // Physics of the Solid State. 2021. V. 63. No 5. pp.797-806.https://doi.org/10.1134/S1063783421050036.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

PATENT İŞİ

 

Hesabat ilində İnstitutun 5 ixtiraya dair iddia ərizəsi Azərbaycan Respublikasının Əq­li Mülkiyyət Agentliyi Patent və Əmtəə Nişanlarının Ekspertizası Mərkəzinə  gön­də­ril­miş və İnstitutun əməkdaşları Azərbaycan Respublikasının 9  patentini  al­mış­lar.

 

Carı ildə laboratoriyaların əməkdaşları tərəfindən verilmiş 5 iddia ərizəsinin hamısına ilkin ekspertizanın müsbət rəyi alınmışdir.

 

                                                               İDDİA ƏRİZƏLƏRİ

Cədvəl 1

 

 

Lab.

 

İxtiranın adı

 

Müəlliflər

 

İddia ərizəsinin №-si və ilkinlik tarixi

 

1

 

20

 

«Natrium alüminat məhlulundan silisiumun dərin təmizlənməsi üsulu»

 

A.Ə.Heydərov

D.B.Tağıyev G.İ.Alışanlı L.T.Tağıyeva A.A.Quliyeva

 

a 2021  0005

22.01.2021

 

2

 

12

 

«Metanolun alınması üsulu»

 

T.M.Nağıyev L.M.Həsənova G.Ç.Nəhmətova

 

a 2021 0006

22.01.2021

 

 

3

 

7

 

«Asetilenin etilenə selektiv hidrogenləşmə prosesi üçün heterogen katalizator»

 

V.M.Əhmədov H.Q.Nurullayev V.M.Əhmədov D.B.Tağıyev

 

a 2021 0049

27.05.2021

 

4

 

29

 

«Naftalinin alınması üsulu»

 

F.M.Sadıqov Z.Y.Məhərrəmova Q.N.Hacıyev G.H.Həsən-zadə  

 

a 2021 0069

18.06.2021

 

5

 

10

 

«Alunit filizinin turşu ilə emal üsulu»

 

R.H.Həmidov A.N.Məmmədov  

 

a 2021 0097

17.09.2021

 

 

 

 

 

2021-ci ildə alınan patentlərin müəllifləri aşağıdakı qeyd olunan laboratoriyaların əmək­daşlarıdır (Cədvəl 2)

1. Lab. № 19  –  3 patent  (Lab. rəh.  A.N.Məmmədov)

2. Lab. № 15  –  2 patent  (Lab. rəh.  A.M.Əliyev)

3. Lab. № 18,12  – 2 patent  (Lab. rəh. N.İ.Əli-zadə, L.M.Həsənova)

4. Lab. № 19, 29,14 – 1 patent (Lab. rəh. A.N.Məmmədov, F.M.Sadıqov, Q.İ.Kəlbəliyev)

5. Lab. № 3    – 1 patent  (Lab. rəh. A.Ş.Əliyev)

 

Beləliklə institutun 27 nəfər əməkdaşı 2021-ci ildə alınmış 9 patentin müəllifidir. Qeyd olunan ixtiralar üzrə iddiaçı və patent sahibi AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnsti­tutudur. 

 

2021-ci ildə  Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun əməkdaşları tərəfindən

alınmış patentlər

Cədvəl 2

 

 

Lab.

 

İxtiranın adı

 

Müəlliflər

 

Patentin №-si və Dövlət reyestrində qeydiyyat tarixi

 

1

 

19

 

«Kvars qumunun dəmirdən təmizlənməsi üsulu»

 

R.H.Həmidov  

D.B.Tağıyev

H.M.Tahirli

A.İ.Аğayev

V.Ə.Qasımov

 

İ 2021 0052

09.07.2021

 

 

 

2

 

 

19

 

«CaCl2 və MgCl2 qarışığının ayrılma üsulu»

 

R.H.Həmidov  

H.M.Tahirli

A.İ.Аğayev

 

 

 

İ 2021 0053

09.07.2021

 

 

3

 

 

 

15

 

«Metiltsikloheksanonun alınma üsulu» 

 

A.M.Əliyev

M.Q.Əliyeva

Ü.M.Nəcəf-Quliyev

G.Ə.Əli-zadə

Z.A.Şabanova

Ə.Ə.Sarıcanov

F.M.Məmmədov

S.R.Məmmədova

 

İ 2021 0054

09.07.2021

 

 

4

 

 

 

12,

18

 

 

«Azot turşularının alınması

 üsulu»  

 

T.M.Nağıyev

N.İ.Əli-zadə

L.M.Həsənova

İ.T.Nağıyeva

N.N.Məlikova

E.S.Bəhrəmov

 

İ 2021 0055

09.07.2021

 

 

5

 

19

29

14

 

«Tozvari maddələr üçün 

çoxhalqalı boşqabvari 

dənəvərləşdirici»  

 

Q.M.Səməd-zadə

A.N.Məmmədov

F.M.Sadıqov

Q.İ.Kəlbəliyev

G.V.Şadlinskaya

A.M.Qasımova

İ.Ə.Talıblı

F.S.İbrahimova

İ.Q.Şərifova

G.A.Paşazadə

 

 

İ 2021 0056

09.07.2021

 

 

 

 

6

 

15

 

«Metil- tsiklopentadienin alınma üsulu»

 

A.M.Əliyev

M.Y.Abbasov

N.K.Abbasova

Ü.M.Nəcəf-Quliyev

Z.A.Şabanova

G.Ə.Əlizadə

M.Q.Əliyeva

 

İ 2021 0057

09.07.2021

 

 

7

 

12,

18

 

 

«Azot-1 oksid və azot turşularının qarışığının alınması üsulu»

T.M.Nağıyev, N.İ.Əli-zadə,L.M.Həsənova, İ.T.Nağıyeva, Ç.A.Mustafayeva, N.N.Məlikova,E.S.Bəhrəmov

 

İ 2021 0102

06.12.2021

 

8

 

19

 

«Alunit filizinin emalı üsulu»

R.H.Həmidov, D.B.Tağıyev, Ə.A.İbrahimov,E.A.Teymurova, A.İ.Ağayev

 

İ 2021 0103

06.12.2021

 

9

 

3

 

«Termoelektrik xassəli Bi2Se3 nazik təbəqələrinin alınması üsulu»

S.P.Məmmədova

V.A.Məcidzadə

A.Ş.Əliyev

D.B.Tağıyev

 

İ 2021 0104

06.12.2021

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

İNSTİTUTUN  2021-Cİ İLDƏ TƏTBİQ OLUNAN İŞLƏRI

Tətbiqə təqdim olunmuş 3 elmi işdən ən mühümü:

“Baku Steel Company” MMC-nin və  AMEA-nın akademik M.Nağıyev adına Kataliz və Qey­­ri-üzvi Kimya İnstitutunun “Keçid elementlərinin xalkogenidləri” labora­tori­ya­sının əməkdaşlarinin birgə apardıqları elmi-tədqiqat işi nəticəsində xaricdən gətirilib şirkətin yayma istehsalatında  istifadə olunan valların innovativ metallurgiya texno­logiyası əsasın­da  daxili resurslar hesabına hazırlanarkən işçi hissəsi üçün keçid elementləri ilə  legirlən­miş funksional xassəli çuqun alınmışdır.  Həmin çuqunun işti­rakı ilə işlənmiş bimetallik val­la­rın yayma prosesində tətbiqi müəssisəyə böyük iqtisadi səmərə verir. (Akt və iqtisadi səmərənin hesabatı  əlavə olunub).

 

Tətbiq   olunan digər işlər

 

2020-ci ildən başlayaraq AMEA-nın Geologiya və Geofizika, Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya, Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutları arasında imzalanmış müqaviləyə əsasən “Yerli xammal (vulkan palçığı, yanar şist), məişət və sənaye tullantıları əsasında kompleks gübrənin hazırlanma texnologiyasının işlənilməsi” mövzusunda elmi-tədqiqat işinin tətbiqi haqqında akt hazırlanıb. Alınan üzvi mineral kompleks gübrə Səlyan rayon Xələc kəndində tətbiq edilib.Tədqiqat zamanı məlum olmuşdur ki, gübrənin istifadəsində 1 (bir) hektardan 3500 kq pambıq, başqa növ gübrənin istifadəsindən isə 1 (bir) hektardan 2800 kq pambıq alınmışdır. Müqavilə təqdim olunub.

 

 

2021-ci ildə bu müqavilə çərçivəsində yuxarıda gğstərilən “Elmi-tədqiqat institutları” müxtəlif mənşəli xammallar əsasında hazırlanan kompleks üzvi mineral gübrənin sınaqdan keçirilməsi ilə əlaqədar Saatlı rayonunun Azadkənd kəndində yerləşən “Fermer təsərrüfatı” ilə əmək­daşlıq  edir. Qeyd olunan ərazidə üzvi mineral kompleksin müxtəlif norma və nis­bətlərdə pambıq bitkisinə veriləcək fenoloji müşahidələr aparılmışdır.

 

 AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu Azərbaycan Respublikasının Müdafiə Nazirliyi ilə bağlanmış müqaviləyə əsasən yararsız raket yanacaqlarının zərərsizləş­diril­məsi, bu prosesdən qalan tullantıların daşınması və utilizasiyası xidmətlərini yerinə yetirir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ELMİ-TƏŞKİLATİ  FƏALİYYƏT

 

a)  Elmi Şuranın fəaliyyəti:

 

Hesabat dövründə Elmi Şuranın 21 iclası keçirilmiş və bu iclaslarda 2021-ci il üçün struktur bölmələrin işçi proqramları, 2021-ci ildə keçiriləcək elmi-tədqiqat işlərinin planı, İnstitutun doktorantura, dissertantura və magistraturasında təhsil alanların at­tes­tasiyasının nəticələri, 2021-ci ildə qəbul olunanların fərdi iş planları, Elmi Şuranın 2021-ci il üçün təqvim planı, Şuraya təqdim olunmuş monoqrafiyaların çapa tövsiyəsi və İnstitutda işləyən görkəmli alimin (AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəliyev) yubileyinin keçirilməsi haqqında AMEA-nın qarşısında vəsatətlərin qaldırılması və s. məsələlər müzakirə olunmuşdur.

Elmi Şura iclaslarında əməkdaşların aparıcı elmi işçi, böyük elmi işçi,  elmi işçi və kiçik elmi işçi vakant vəzifələrini  tutmaq üçün keçirilən müsabiqənin nəticələri müzakirə edilərək təsdiq  olunub.

Elmi Şuranın iclaslarında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərman və Sərən­camlarının icrası haqqında, Azərbaycan MEA Rəyasət Heyətinin sərəncamları və qərarları, Ali Attestasiya Komissiyasının və başqa yerli və xarici elmi təşkilatların məktubları və s. müzakirə olunmuş və onlara cavablar verilmişdir. İlin sonunda struktur bölmələrin 2021-ci il üzrə elmi və elmi-təşkilati hesabatları aparılmış, “direktorluq hesabatı” təsdiq edilmiş və elmi işlərdə əldə edilən mühüm nəticələr müzakirə edilmişdir.

Elmi Şuranın iclaslarında elmi əməkdaşlıqla bağlı yeni müqavilələr müzakirə olunaraq təsdiq edilmişdir, həmçinin 2021-ci ilə qədər bağlanılmış və fəaliyyətdə olan müqavilələr əsasında aparılan elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsinə baxılmışdır. Bu müqavilələr əsasında birgə aparılan elmi tədqiqatların əlaqələndirilməsi, elmi işlərin effektivliyinin artırılması və alınan nəticələrin mühüm olması müzakirə olunaraq təsdiq edilmişdir.

 

b) Elmi seminarların işi:

 

AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunda Dissertasiya Şurasının nəz­dində 2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz”, 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya “ ixti­sas­ları üzrə El­mi Seminar fəaliyyət göstərir. “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə elmi se­minarın tərkibi 7 nəfərdən (3 elmlər doktoru, 4 fəlsəfə doktoru), həmçinin “Qeyri-üzvi kimya“ ixti­sası üzrə də 7 nəfərdən (3 elmlər doktoru, 4 fəl­sə­fə doktoru) iba­rətdir. Elmi semi­­­­nar­larda hesabat ilində aşağı­dakı dissertasiya işləri müzakirə olun­muşdur.

 

“Qeyri-üzvi kimya “ ixti­sas­ı üzrə Elmi Seminar

 

1. 12.02.2021-ci ildə ADNSU-nun nəzdində fəaliyyət göstərən  “Neftin,  Qazın Geotex­no­lo­ji Problemləri və Kimya ETİ-nin dissertantı Əliyeva Firuzə Bəhram qızının “Metal­larin (Fe(II), Fe(III),Co,Zn,Cu(II), benzoy, 1,2-,1,4-benzoldikarbon və 1,2,4,5-benzoltet­ra­kar­bon tur­şulari ilə koordinasion birləşmələrinin sintezi, quruluş-kimyəvi tədqiqi və tətbiqi” mövzu­sunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №1

 

2.17.02.2021-сi ildə  Bakı Dövlət Universitetinin  “Umumi və qeyri üzvi kimya” kafe­dra­sının doktorantı Qənbərova Günel Tapdıq qızının “Nd-BV-Se(BV-Sb,Bi) üçlü sistemində kim­yəvi qarşiliqlı təsirin tədqiqi və  alınmış fazaların xassələri” mövzusunda 2303.01 - “Qey­ri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol 2

 

3. 19.02.2021-ci ildə AMEA-nın Gəncə Bölməsinin qiyabi doktorantı Alverdiyev İsfən­di­yar Cavid oğlunun  “Mis və gümüşün p2 elementlərlə xalkogenidlərinin və onlar əsasın­da  çoxkomponentli  fazaların alınmasının fiziki-kimyəvi əsasları”,mövzusunda 2303.01 - “Qey­ri-üzvi kimya”  ixtisası üzrə (kimya elmlər doktoru adını almaq üçün) dissertasiya işinin mü­za­­kirəsi. Protokol 3

 

4. 02.03.2021-ci ildə AAK-nın 02 noyabr  2021-ci il əmri ilə AMEA-nın  akad. M. Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnsti­tu­­­tunun nəzdində fəaliyyət göstərən ED1.15 Dissertasiya şurasının bazasında 2308.01 - “Elektrokimya”  və  2303.01 - “Qeyri-üzvi kim­ya “ ixti­­sasları üzrə  yaradılan BED 1.15  birdəfəlik müdafiə şurasının nəzdində birdəfəlik elmi seminarın Zoom Meetings platformasında iclası keçirilmişdir.  “Nanoelektrokimya və elek­trokataliz” laboratoriyasının doktorantı Cəfərova Sa­mirə Fikrət qızının  “MoS2 yarim­keçi­rici nazik təbəqələrin elektrokimyəvi  sintezi və xas­sələrinin tədqiqi” mövzusunda 2308.01 - “Elektrokimya” və  2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya “ ixti­sasları üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol 1

 

5.06.04.2021-ci ildəBakı Dövlət Universitetinin  “Umumi və qeyri-üzvi kimya” kafedra­sı­nın  sabiq doktorantı Allazova Nigar Mahmud qızının “CuInSe2-Ge(Sn,Pb)-Se sistem­lə­rinin təd­qiqi və alınmış fazaların xassələri” mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”  ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müza­kirəsi. Protokol 4

 

6. 21.04.2021-ci ildə AMEA-nın Gəncə Bölməsinin sabiq doktorantı Qasimova Samirə Əli qızının  “Benzoy turşusu törəmələrinin nadir torpaq elementləri komplekslərinin sintezi və tədqiqi”mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”  ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müza­kirəsi. Protokol 5

 

7. 28.04.2021-ci ildə ADNSU–nun “Kimya və qeyri-üzvi maddələrin texnologiyası” kafed­ra­sının sabiq doktorantı Bayramova  Zəhra Elxan qızının “3d-keçid metalların molekulyar oksigenlə kompleks birləşmələrinin sintezi, quruluşu və xassələri”mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”  ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol 6

 

8. 04.06.2021-ci ildə AMEA-nın  akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnsti­tu­tu­nun “Molekulyar maqnetiklər və keçiricilər” laboratoriyasının qiyabi doktorantı Fətul­layeva Pərizad Əmrulla qızının “Reduksiya olunmuş Şiff əsasları ilə metal kompleksləri, quruluşu, xassələri və oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyaları” mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə  (kimya elmləri doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №6

 

9. 23.09.2021-ci ildə AMEA-nın  akad. M. Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnsti­tutunun“Xalkogenidlərin fiziki-kimyəvi tədqiqi” laboratoriyasının dissertantı  Məmmədov Vi­­la­yət Sabir oğlunun «Lantanoidlərin qarışıq kationlu oksisulfidləri əsasında lümines­sent fa­zaların alınması, onların fiziki-kimyəvi və termodinamiki xassələri» mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”  ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №7

 

10. 30.09.2021-ci ildə AMEA-nın  akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İn­sti­tutunun“ Dəmir və titan tərkibli filiz xammalın emalı” laboratoriyasının dissertantı İbra­himova Fidan Samir qızının «Ag-AIV(Ge,Sn,Pb)-Se və Ag-Pb-Te sistemlərində faza ta­raz­lıq­larının termodinamikası və 3D modelləşdirilməsi»  mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”  ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №8

 

11. 15.10.2021-ci ildə AMEA-nın  akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İns­ti­tutunun“Mineral maddələrin emalının kimyası və texnologiyası” laboratoriyasının dok­torantı Yusifova Nailə Vaqif qızının «Daşkəsən yatağının kobalttərkibli filizindən kobaltın çıxarılması» mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №9

 

12. 27.10.2021-ci ildə ED1.15Dissertasiya şurasının bazasında 2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz”  və  2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya “ ixti­­sasları üzrə  elmi seminarların  birgə iclası keçirilmişdir.  AMEA-nın  akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İns­ti­tutunun sabiq doktorantı Ağayev Fuad Allahverdi oğlunun “Alifatik spirtlərin oksid­ləşməsi reaksiyaları üçün seolitlər əsasında məqsədyönlü katalizatorların sintezi və aktiv­liklərinin öyrənilməsi” mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” və  2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisasları üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) disser­tasiya işinin müzakirəsi. Protokol 1

 

13. 04.11.2021-ci ildə AMEA-nın  akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun “Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası” laboratoriyasının əyani doktorantı  Oruclu   Elnur  Nəcəf oğlunun “SnTe-MnTe-Sb(Bi)2Te3 sistem­lərində maqnit xassəli yeni topoloji izolyator fazalarının alınması, tədqiqi və multi 3D-model­ləşdirilməsi” mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”  ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol 10

 

14. 11.11.2021-ci ildə  Bakı Dövlət Universitetinin “Umumi və qeyri üzvi kimya” kafed­rasının  dissertantı Mənsimova Şəbnəm Hamlet qızının  “Ag2X-PbX-Sb2X3(X-Se,Te) kva­zi­üçlü sistemlərində faza tarazlıqları və aralıq fazaların xassələri” mövzusunda  2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol 11

 

15. 16.11.2021-ci ildə  ADNSU-nun  “Kimya və qeyri-üzvi maddələrin texnologiyası” ka­fed­ra­sının sabiq doktorantı Qüdrətova Fidan Daxil qızının, “Reniumun O- və N- donor liqandlı kompleks birləşmələrinin sintezi və xassələri”  mövzusunda  2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”  ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol 13

 

16. 09.12.2021-ci ildə  AMEA-nın  akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun  “Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası” laboratoriyasının əyani dissertantı Mehdiyeva İlahə Firudin qızının “Talliumun erbium və tuliumla telluridlərinin və onlar əsasında funksional xassəli fazaların alınması və tədqiqi” mövzusunda  2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol 14

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə Elmi Seminar

 

1. 30.09.2021-ci ildə Azərbaycan  Qida Təhlükəsizliyi İnstitutunun dissertantı  Ağayev Vü­sal Şəfaət oğlunun  “Toluolun benzola və ksilollara dismutasiyası reaksiyası üçün modi­fi­kasiya edilmiş seolit əsasında katalizatorun seçilməsi, kinetika və mexanizmin öyrənil­məsi” mövzusunda 2316.01 - ”Kimyəvi kinetika və kataliz”ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №2

 

2. 05.11.2021-ci ildə ADNSU-nun “ Kimya və Qeyri-üzvi maddələrin texnologiyası” kafe­dra­sının böyük  laborantı  Məmmədova Səlimə Hüseyn qızının “Tərkibində mis olan bi­nar oksid katalizatorlar üzərində etanolun dehidrogenləşdirilməsi” mövzusunda 2316.01 - ”Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №3

 

3. 01.12.2021-ci ildə AMEA-nınKataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutun “Keçid metalların metal-üzvi birləşmələri” laboratoriyasının doktorantı  İbrahimova Nigar Ziya qızının ” Poli­me­tilferrosen/polimetilferrisinium  sistemlərində elektron mübadilə reaksiyalarının kineti­ka­sının tədqiqi və onlar əsasında yeni elektrokimyəvi müqayisə elektrodunun hazırlanması” mövzusunda 2316.01 - ”Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №4

 

Cari il ərzində  2 elmi seminarda 19 dissertasiya işinin (2 elmlər doktoru və17 fəlsəfə doktoru) müzakirəsi keçirilmişdir.

 

c) Dissertasiya Şurasının işi:

 

İnstitutun nəzdində 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”, 2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixti­sasları üzrə Dissertasiya Şurası fəaliyyət göstərir. Hesabat ilində nəfər kimya üzrə elm­lər doktoru - Alverdiyev İsfəndiyar Cavid oğlu - (AMEA-nın Gəncə Bölməsi), Fətul­layeva Pərizad Əmrulla qızı - (Kataliz və Qeyri üzvi Kimya İnstitutu), 12  nəfər isə kimya üz­rə fəl­səfə doktoru – Abbasova Vüsalə Akif qızı - (AMEA-nın Gəncə Bölməsi), Dada­şova Nərmin Rasim qızı - ( AMEA-nın akademik Y.H.Məmmədəliyev adına Neft-Kimya Pro­ses­ləri İns­titutu), Cəfərova Samirə Fikrət qızı - ( Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu), Əliyeva Firuzə Bəhram qızı - (ADNSU), Qənbərova Günel Tapdıq qızı - (Bakı Dövlət Universiteti), Allazova Nigar Mahmud qızı - (Bakı Dövlət Universiteti), Bayramova Zəhra Elxan qızı - (ADNSU), Məmmədov Vilayət Sabir oğlu - (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnsti­tutu), Ağayev Fuad Allahverdi oğlu - (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu), Oruclu   Elnur  Nəcəf oğlu - (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu), Ağayev Vüsal Şəfaət oğlu – (Azərbaycan  Qida Təhlükəsizliyi İnstitutu), İbrahimova Nigar Ziya qızı - (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu) elmi dərəcəsi almaq üçün dissertasiya müdafiə etmişdir.

 

1.Abbasova Vüsalə Akif qızı - AMEA-nın Gəncə Bölməsinin doktorantı. “Cu2X-Ag2X-GeX2 (X-S, Se) sistemlərində faza tarazlıqları və aralıq fazaların bəzi fiziki-kimyəvi xassələri”. 2303.01 - "Qeyri-üzvi kimya" . 24. 06. 2021

 

2.Dadaşova Nərmin Rasim qızı - AMEA-nın akademik Y.H.Məmmədəliyev adına Neft Kimya Prosesləri İnstitutunun doktorantı. “Heterogenləşdirilmiş polioksometalat kataliza­torlarının iştirakı ilə tsiklopentanon və onun alkiltörəmələrindən dioksalanların alınması”. 2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz”.  24.06. 2021

 

3.Cəfərova Samirə Fikrət qızı - AMEA-nın  akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kim­ya İnstitutunun “Nanoelektrokimya və elektrokataliz” laboratoriyasının doktorantı. MoS2 yarimkeçirici nazik təbəqələrin elektrokimyəvi sintezi və xassələrinin tədqiqi”. 2308.01 - “Elektrokimya” və 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” 29.06.2021

 

4.Əliyeva Firuzə Bəhram qızı - ADNSU-nun nəzdində fəaliyyət göstərən “Neftin,  qazın geo­texnoloji problemləri və kimya”  ETİ-nin dissertantı.  “Metallarin (Fe(II), Fe(III),Co, Zn, Cu(II), benzoy, 1,2-, 1,4-benzoldikarbon və 1,2,4,5-benzoltetrakarbon turşulari ilə ko­ordi­na­sion birləşmələrinin sintezi, quruluş-kimyəvi tədqiqi və tətbiqi”. 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 29. 06. 2021

 

5.Qənbərova Günel Tapdıq qızı - Bakı Dövlət Universitetinin  Kimya fakültəsinin “Umumi və qeyri üzvi kimya” kafedrasının doktorantı. “Nd-BV-Se (BV-Sb,Bi) üçlü sistemində kim­yəvi qarşiliqli təsirin tədqiqi və alinmiş fazalarin xassələri”. 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 14.10.2021

 

6.Allazova Nigar Mahmud qızı - Bakı Dövlət Universitetinin  Kimya fakültəsinin “Umumi və qeyri üzvi kimya” kafedrasının doktorantı. “CuInSe2-Ge(Sn,Pb)-Se sistemlərinin təd­qiqi və alınmış fazaların xassələri”. 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 14.10.2021

 

7.Alverdiyev İsfəndiyar Cavid oğlu - AMEA-nın Gəncə Bölməsinin qiyabi doktorantı. “Mis və gümüşün p2 elementlərlə xalkogenidlərinin və onlar əsasında çoxkomponentli fazaların alınmasının fiziki-kimyəvi əsasları”. 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 21.10.2021

 

8.Bayramova  Zəhra Elxan qızı- ADNSU-nun “Kimya və qeyri-üzvi maddələrin texno­lo­giyası” kafedrasının sabiq doktorantı. “3d-keçid metalların molekulyar oksigenlə kom­pleks birləşmələrinin sintezi, quruluşu və xassələri”  2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 18.11.2021

 

9.Məmmədov Vilayət Sabir oğlu - AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri- üz­­vi Kimya İnstitutunun  “Xalkogenidlərin fiziki-kimyəvi tədqiqi” laboratoriyasının disser­tan­tı. «Lantanoidlərin qarışıq kationlu oksisulfidləri əsasında lüminessent fazaların alınması, onların fiziki-kimyəvi və termodinamiki xassələri». 2303.01 -“Qeyri-üzvi kimya” 18.11.2021

 

10.Fətullayeva Pərizad Əmrulla qızı - AMEA-nın  akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qey­ri-üzvi Kimya İnstitutunun “Molekulyar maqnetiklər və keçiricilər” laboratoriyasının qiyabi doktorantı. “Reduksiya olunmuş Şiff əsaslari ilə metal kompleksləri, quruluşu, xassələri və oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyalari”.  2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 25.11.2021

 

11.Ağayev Fuad Allahverdi oğlu -AMEA-nın  akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qey­ri-üzvi Kimya İns­ti­tutunun sabiq doktorantı. “Alifatik spirtlərin oksid­ləşməsi reaksiyaları üçün seolitlər əsasında məqsədyönlü katalizatorların sintezi və aktiv­liklərinin öyrənilməsi” 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” və  2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz”. 23.12.2021

 

12. Oruclu Elnur  Nəcəf oğlu - AMEA-nın  akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun “Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası” laboratori­yasının əyani doktorantı. “SnTe-MnTe-Sb(Bi)2Te3 sistem­lərində maqnit xassəli yeni topoloji izolyator fazalarının alınması, tədqiqi və multi 3D-model­ləşdirilməsi”. 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 23.12.2021

 

13. Ağayev Vü­sal Şəfaət oğlu - Azərbaycan  Qida Təhlükəsizliyi İnstitutunun dis­ser­tantı. “Toluolun benzola və ksilollara dismutasiyası reaksiyası üçün modi­fi­kasiya edil­miş seolit əsasında katalizatorun seçilməsi, kinetika və mexanizmin öyrənil­məsi”. 2316.01 - ”Kimyəvi kinetika və kataliz”.30.12.2021

 

14. İbrahimova Nigar Ziya qızı - AMEA-nınKataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutun “Ke­çid metalların metal-üzvi birləşmələri” laboratoriyasının doktorantı. ”Poli­me­tilferrosen/polime­tilferrisinium  sistemlərində elektron mübadilə reaksiyalarının kineti­ka­sının tədqiqi və onlar əsasında yeni elektrokimyəvi müqayisə elektrodunun hazırlanması” 2316.01 - ”Kimyəvi kinetika və kataliz” . 30.12.2021

 

b) Nəşriyyat fəaliyyəti:

Hesabat ilində institut əməkdaşları tərəfindən yüksək impakt faktorlu xarici jurnallarda məqalələr dərc olunmuşdur: Journal of Biological Macromolecules, Physical Review B, Colloid and Interface Science Communications, Thermal analysis and calo­ri­metry, Journal of Solid State Chemistry, Macromolecular Research, JOM, Journal  Phase Equilibria and Diffusion,  Journal of Mole­cular Structure, Acta Chimica Slovenica, Phase transitions Russian Chemical Bulletin, Russian Journal of Inorganic Chemistry, Physics of the Solid State, Turkish Journal of chemistry, ournal Electrochemical Science and Engineering, Рhysics of the Solid State, İnorganic Materials, Russian Journal of Applied Chemistry, Theoretical and Experi­mental Chemistry, Journal of Chemical Technology and Metallurgy, Journal of Biomimetics, Biomaterials and Biomedical Engineering, Russian Journal of Physical Chemistry A, Advances in Intelligent Systems and Compu­ting, Iranian Journal of Chemistry and Chemical Engineering,  Russian Metallurgy, High Temperatures-High Pressures, Chemistry & Chemical Techno­logy, Journal of chemistry and techno­logies,  Bulletin of the University of Karaganda. Chemistry, Intelligent Systems and Com­pu­ting, Nano- and Micro-Encapsulation - Techniques and Applications, Инженерно-физи­ческий журнал, Электрохимия, Physics and Chemistry of Solid State, Novel Research in Science, Fundamental Materials, Journal Of Materials Science and Chemical Engineering, Research & Development in Mate­rial  Science, Russian Microelectronics, Con­den­sed Mat­ter and Interphases

 

Ümumiyyətlə bu il 161 məqalə, o cümlədən xaricdə 97, respublikada 64 məqalə çap olun­muşdur. Cari il ərzində 57 məqalə Web of Science,   məqalə  42 SCOPUS, 26 məqalə isə di­gər bazalara daxil olan impakt faktorlu jurnallarda dərc olunmuşdur .

Dövri nəşrlər sahəsində Azerbaijan Chemical Journal və Chemical Problems 1,2, 3,4 nömrələri çap olunmuşdur. 2020-ci ildən  Azerbaijan Chemical Journal, 2021-ci ilin sen­tyabr ayından “Chemical Problems” jurnalı (3,4 sayları) SCOPUS  bazasına daxildir. 2021-ci ildə institut  əməkdaşları respublikada və bir sıra xarici ölkələrdə keçirilmiş kon­franslarda məruzələrlə çıxış etmiş, 149 tezis (onlardan  103- ü xaricdə) çap olun­muş­dur.

 

Hesabat ilində 5  monoqrafiya nəşr edilmişdir:

 

  1. Tofik M.Nagiev. Conjugated reactions in chemistry and biology in the context of modern ideas. 2021, «Generis Publishing», P.165
  2. А.А.Меджидов, Д.Б.Тагиев. Физические методы в химии. 2021, Баку, «Элм», 195 с.
  3. Э.А.Салахова. Получение тонких полупроводниковых покрытий на основе халько­генидов рения. 2021, Баку, «Элм», 256 с.
  4. Abbasov Mirheydər Həsən oğlu. İnfraqirmizi spektroskopiyanin üzvi və qeyri-üzvi birləş­mələrə tətbiqi. 2021, Baki, “Ləman nəşriyyat poliqrafiya”. 474 s.
  5. S.M.Məmmədova. Müasir farmokokimyada  polimer reaktorlar. 2021,Bakı, «Elm»,196 s.

 

 

 

 

 

 

 

 

2021-ci ildə İnstitutda AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsi ilə birgə

keçirilmiş yubiley tədbirləri. Təltiflər  və mükafatlar

 

 

 

 

“Koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyaları”

şöbəsinin müdiri, akademik To­fiq Nağıyev  “80 illik” yubileyi münasibətilə  Azərbaycan Respublikasında elmin inki­şa­fın­da böyük xidmətlərinə görə "Şərəf" ordeni” AMEA”-nın Fəxri fərmanı” ilə təl­­tif olun­muş­dur.

 

 

AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsinin qərarı ilə 15.11.2021-ci ildə Elmi Şuranın  yubileyə həsr olunmuş  iclası keçirilmişdir.

İclası AMEA-nın vitse-prezidenti, İnstitutun baş direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev aça­raq qeyd etdi ki, noyabrın 13-də görkəmli kimyaçı-texnoloq, Şöhrət ordenli, AMEA-nın müx­bir üzvü Qüdrət Kəlbəliyevin 75 yaşı tamam olmuşdur. Akademik yubilyarı Elmi Şura və İnstitutun kollektivi adından təbrik etdi, ona möhkəm cansağlığı və gələcək elmi fəaliy­yətində uğurlar arzuladı.

 

                            AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəlievin  75  illiyi

 

  1. 1.   “Kimyəvi və ekoloji proseslərin model­ləş­dirilməsi  və texnologiyası”  şöbəsinin mü­­­di­­ri, AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəliyev 75 illik  yubileyi münasibətilə  AMEA-nın “Fəxri fərmanı”  ilə təltif olunmuş­dur.

 

YÜKSƏK İXTISASLI ELMİ KADRLARIN HAZIRLANMASI

 

İnstitutun doktorantura və dissertanturasına 2021-ci ildə 12 nəfər, doktorantura  yolu  ilə 8 (elmlər doktoru hazırlığı üzrə 2, fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə 6), dissertantura yolu ilə elmlər doktoru hazırlığı üzrə 4 nəfər qəbul  olmuşdur.

 

Hesabat  ilində 55 doktorant  və  dissertant  müxtəlif  ixtisaslardan öz dissertasiya işləri üzrə elmi-tədqiqat işləri aparırlar. İnstitutun doktoranturasında  fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə 14 nəfər əyani təhsil  alır, 

2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası                                                                  - 6

2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası                                    - 2

2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası                                                                            - 1

2304.01 -“Makromolekullar kimyası” ixtisası                                        - 2

3303.01-“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası                                 - 3

Elmlər doktoru hazırlığı üzrə 10 nəfər büdcə hesabına təhsil alır,

2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası                                                                  - 5      

2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası                                    - 2      

2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası                                                               - 2

3303.01-“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası                                - 1

 

İnstitutun dissertanturasında  elmlər doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün  17 nəfər   dissertasiya işi üzrə çalışır:

2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası                                                                  - 5

2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası                                    - 6      

3303.01-“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası                                - 1

2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası                                                               - 2

2301.01-“Analitik kimya” ixtisası                                                             - 1

2304.01 -“Makromolekullar kimyası” ixtisası                                        - 2

Fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün  14 nəfər:

2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası                                                                  - 5

2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası                                    - 5      

2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası                                                               - 2

3303.01-“Kimya  texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası                   - 1

 

2019/2020-ci  tədris  ilində  İnstitutun  magistraturasına “Qeyri-üzvi kimya”, “Kimyəvi kine­tika və kataliz”, “Fiziki-kimya”, “Yüksək molekullu birləşmələr  kimyası”, “Kompozisiya ma­te­ri­alları kimyası” və “Neft-kimya  proseslərinin  riyazi  modelləşdirilməsi”  ixtisaslaş­maları  üzrə 10 tələbə magistratura təhsil proqramını başa vurmuş və yekun dövlət attes­ta­si­yasından müvəffəqiyyətlə  keçmişlər. Onlardan  8 nəfər fərqlənmə  diplomu  almışdır.

 

1.  Əliyev Emin Fərid  oğlu                                 (fərqləmə)

2.  Balacayeva  Albina  Nəcəf  qızı                    (fərqləmə)

3.  Ganzayeva  Gülbəniz  Mahir  qızı                (fərqləmə)

4.  Şıxverdiyeva  Nigar  Tağı  qızı                     (fərqləmə)

5.  Aslanova  Həcər  Fikrət  qızı                         (fərqləmə)

6.  Seyidova  Çiçək  Mirməhəmməd  qızı        (fərqləmə)

7.  Musazadə  Könül  Şirvan  qızı                      (fərqləmə)

8.  Kərimli  Pərvin  İlqar  qızı                                (adi)

9.  Əsədzadə  Günay  Şəmil qızı                          (adi)

10.Salahova  Aytac  Mübariz  qızı                     (fərqləmə)

   

 

İNSTİTUTDA MAGİSTRATURA TƏHSİLİ

 

2020/2021-ci tədris ilində  İnstitutun  magistraturasına “Qeyri-üzvi kimya”, “Kimyəvi kinetika və kataliz”,“Fiziki-kimya” və “Yüksək  molekullu  birləşmələr  kimyası” ixtisaslaşmaları  üzrə 7  bakalavr  qəbul  olmuşdur. Magistrlar I kursi  müvəffəqiyyətlə başa vuraraq  yüksək təqa­üdə layiq  görülmüşlər. Hal-hazırda  II kursun  III  semestrində  təhsil  alırlar.

2021/2022-ci tədris ilində Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Prezidentinin 30.09.2021-ci il tarixli  431 №li sərəncamı ilə İnstitutun  magistraturasına “Qeyri-üzvi kimya”, “Kimyəvi kinetika və kataliz” və “Kompozisiya materialları kimyası” ixtisaslaşmaları  üzrə bakalavr  qəbul  olmuşdur.

30.09.2021-ci  il tarixində İnstitutun magistraturasında 5 ixtisaslaşma  üzrə  16 tələbə təhsil alır.

 

 

GƏNC ALİM VƏ MÜTƏXƏSSİSLƏR ŞURASI

 

İnstitutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası cari ildə bir sıra tədbirlər keçirmişdir.

 

Cari ilin may ayında  UFAZ-ın magistrantları ilə görüş keçirilmişdir. Görüşdə  institutun qısa tarixi, əsas elmi istiqamətləri, aparılan tədqiqat işləri və əldə olunan nailiyyətləri haqqında, eləcə də burada çalışmış görkəmli alimlər haqqında magistrantlar məlu­matlandırılmış, institutun laboratoriyalarında  istifadə olunan müasir cihaz və avadanlıqlarla və onların  iş pinsipləri ilə, həmçinin İnstitut əməkdaşları tərəfindən aktuallıq kəsb edən istiqamətlər üzrə yerinə yetirilən və əldə edilən elmi nəticələrlə yaxından tanış olmuşlar.

25.11.2021-ci il tarixində AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının və Azərbaycan Kimya Cəmiyyətinin (Azerbaijan Chemical Soci­ety) təşkilatçılığı ilə “Elmdə müvəffəqiyyətə səbəb olan əsas faktorlar: multidissiplinarlıq, əməkdaşlıq və effektiv ünsiyyət” mövzusunda vebinar keçirilib. Vebinarda  ABŞ-da yaşa­yan, Emori Universiteti “Emerson adına Elmi Hesablamalar Mərkəzi”nin direktoru professor Camal Musayev “Elmdə müvəffəqiyyətə səbəb olan əsas faktorlar: multidissiplinarlıq, əməkdaşlıq və effektiv ünsiyyət” mövzusunda təqdimatla çıxış edib. Alim şəxsi təşəbbüsü ilə yaradılmış elmi mərkəzdən və orada həyata keçirilən müxtəlif istiqamətli tədqiqatlardan söz açıb.C.Musayev tədqiqat mərkəzinin nəzəri və kompüter kimyası, C-H rabitəsinin fəza funksionallaşdırılması, alternativ enerji, suyun katalitik çevrilməsi, fotokataliz sahəsində alınan nəticələrini auditoriyanın nəzərinə çatdırıb. Qeyd edək ki, professor Musayevin rəhbərliyi ilə aparılan tədqiqatların nəticələri hərbi sənayedə, farmakologiyada, alternativ və bərpaolunan enerji sahələrində geniş şəkildə tətbiq olunmaqdadır. C.Musayev birgə tədqiqat imkanları və gənclərin xaricdə təhsili barədə fikirlərini bölüşüb.

Cari ilin dekabr ayında İnstitutunun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının birgə təşkilat­çılığı ilə “Davamlı inkişaf və ekologiya” mövzusunda vebinar təşkil olunub. Tədbirdə Ulu Öndərin əziz xatirəsi bir dəqiqəlik sükutla yad edilib. Vebinarda Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının sədri k.ü.f.d. Elmir Babayev Heydər Əliyevin ekoloji siyasətinə dair ilk sənəd - Dayanıqlı inkişaf prinsiplərinə əsaslanan Azərbaycan Respublikasının ekoloji konsepsiyası barədə məlumat verib. O, konsepsiyada yer alan və respublikamızda ətraf mühitin mühafizəsi baxımından üstün əhəmiyyətli olan problemlərin həlli üzrə əsas prinsiplərdən bəhs edib. Daha sonra tədbirdə Almaniyanın “Helmholtz Munich” elmi-tədqiqat mərkəzinin əməkdaşı Dr. Gülçin Abbaszadə Alma­niyada çalışdığı mərkəz haqqında məlumat verib, daha sonra qlobal davamlılıq, iqlim dəyişikliyi, plastik tullantılar mövzusu ətrafında çıxış edib. Məruzəçi ekoloji problemləri və həmin problemlərin səbəb ola biləcəyi fəlakətləri xüsusi vurğulayıb, hər bir kəsin bu mövzuya həssas yanaşmalı olduğunu və üzərinə düşən vəzifəni məsuliyyətlə yerinə yetir­məli oldu­ğunu bildirib. AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsinə daxil olan Kimya İnstitutlarının və ölkənin müxtəlif elm-təhsil ocaqlarından gənc alim, tədqiqatçı, tələbə və hətta məktəbli həmvətənlərimizin iştirakı ilə keçirilən tədbir Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun, Azərbaycan Respublikasının Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsinin dəstəyi ilə baş tutub.

Cari ildə  İnstitutun doktorantı Aynurə Rzayeva Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası və Fransanın Monpelye Universiteti arasında imzalanmış əməkdaşlıq sazişi çərçivəsində birgə doktorantura üzrə təqaüd proqramının qalibi olmuşdur. Həmin proqram çərçivəsində Aynurə Rzayeva  iki il müddətində  Monpelye Universitetinin Aqro polimer mühəndisliyi və yeni texnologiyalar birgə tədqiqat birliyi laboratoriyasına ezam olunmuşdur.

Cari ilin dekabr ayında Heydər Əliyevin anım gününə həsr olunmuş “Ulu öndər Heydər Əliyevin gənclik, təhsil və elm ənənələri” mövzusunda tədbir keçirilmişdir.

Bundan başqa il ərzində İnstitutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası “20 yanvar”,  ”Xocalı soyqırımı “ kimi respublika əhəmiyyətli  anım günlərinin İnstitutda qeyd edilməsi­nin  təşki­lində aktiv iştirak  etmişdir.

 

Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunda Həmrəylik Gününə həsr olunmuş “Gənc Kimyaçıların Görüşü” adlı tədbir keçirilmişdir.

 

27.12.2021-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnsti­tu­tunda bu təşkilatın Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının təşkilatçılığı ilə 31 dekabr Dü­n­ya Azərbaycanlılarının Həmrəyliyi Gününə həsr olunmuş “Gənc Kimyaçıların Görüşü” adlı tədbir keçirilmişdir. Tədbiri giriş sözü ilə AMEA-nın vitse-prezidenti, institutun baş direktoru akademik Dilqəm Tağıyev açaraq gəncləri Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəyliyi Günü və Yeni il münasibətilə təbrik edib, onlara uğurlar arzulayıb. Akademik AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının indiyə qədərki fəaliyyətinin qənaətbəxş oldu­ğunu vurğulayaraq bildirdi ki, yeni seçilən idarə heyəti və onun sədrindən daha yüksək nəticələr gözlənir. Dilqəm Tağıyev qeyd edib ki, hazırda elmə marağı olan gənclərin yetişdirilməsində AMEA geniş imkanlara malikdir, institutda gənc tədqiqatçıların yüksək səviyyədə elmi araş­dırmalar aparmaları üçün onlara hər cür şərait yaradılıb. Akademik ölkə başçısının gənclər siyasətinə uyğun olaraq respublika səviyyəsində gənclərə göstərilən hərtərəfli diqqət və qayğının, onlara verilən geniş imkanların gənclərin inkişafına, onların potensial qüvvə­sindən səmərəli istifadə olunmasına, hər gün yeni nailiyyətlər qazanılmasına geniş şərait yaradır. Akademik gənclərə yaradılan şəraitdən maksimum yararlanmağı, qrant layihə­lərində, xaricdə təhsil proqramlarında iştirak etməyi, xarici dilləri yüksək səviyyədə mənim­səməyi tövsiyə etdi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının sədri k.ü.f.d. Elmir Babayevin spikerliyi ilə davam edən tədbirdə “Ltscientific” şirkətinin texniki meneceri İsmayıl Qarazadə “Kimyəvi analizlərdə istifadə olunan cihazlara tələbat və  onların sıradan çıxmasına təsir edən fak­torlar”, ADNSU-nun tələbəsi Aygün Hüseynzadə “Neft-kimya məhsulları və ətraf mühit amili”, AMEA Aşqarlar Kimyası institutunun əməkdaşı Mir Əli İsakov “Teta dalğaların insan kimyasına təsiri”, ChampionX şirkətinin sahə rəisi Orxan Hacıyev "Müasir dövrdə sənayenin inkişafında kimyaçıların rolu", BDU-nun magistrantı Aysel Nəbiyeva “Karbonun vəsiyyəti” elmi və elmi-populyar mövzularda məruzələrlə çıxış etdilər. Məruzələr ətrafında geniş müzakirələr aparıldı, iştirakçıların çoxsaylı sualları cavablandırıldı.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Sonda AMEA İnstitutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının sədri Elmir Babayev qonaqlara dəvətlərini qəbul edib gəldiklərinə görə təşəkkür etdi. O qeyd ki, dünya azər­bay­can­lılıarının həmrəylik günü fəlsəfəsi ilə səsləşən belə tədbirlərin  keçirilməsi və qarşılıqlı görüşlərin  təşkili gənclər üçün elmi əlaqələrin qurulması və inkişaf etdirilməsi baxımından faydalıdır. 

Qeyd edək ki, tədbirdə AMEA-nın Aşqarlar Kimyası, Polimer Materialları, Neft-Kimya Prosesləri, Radiasiya Problemləri İnstitutları, ADNSU, BDU, Azərbaycan Kimya Cəmiyyəti, AQTİ, LTscientific, CMT group EPO kimya, Evrika liseyi və s. təşkilatları təmsil edən gənc­lər iştirak etmişlər.

 

 

BEYNƏLXALQ  ELMİ  ƏLAQƏLƏR

 

İnstitut 2021-ci il ərzində Almaniya, Fransa, İs­paniya, İtaliya, İsveç, Hollandiya,  İsveçrə, Türkiyə, Rusiya və s. ölkə­lərin, həmçinin Respub­li­ka­nın bir sıra elmi-tədqiqat müəssisələri və universitetləri ilə  elmi əməkdaşlığı davam etdirmişdir.Əməkdaşlar yüksək İMPAKT FAKTORLU jurnallarda 20-yə yaxın birgə elmi məqalə çap etdirmişlər. 

 

2021-ci ildə 10 saylı laboratoriyada "Metal xalkogenidləri əsasında yeni maqnit xassəli topoloji izolyatorların axtarışı, dizaynı və tədqiqi" elmi-tədqiqat proqramı üzrə  Avropa birliyinin (Almaniya, İspaniya, İtaliya), Rusiyanın və Yaponiyanın bir sıra elmi müəssi­sə­­lərilə birgə tədqiqatlar davam etdirilmişdir. 

Cari ildə 28 saylı laboratoriyada nəzərdə  tutulmuş İNRETLABCAT Beynəlxalq Labo­ratoriyanın planına uyğun ola­­raq Berlin Texniki Universiteti (prof. Joerg Friedrich), Böyük Britaniyanın Huddersfild Uni­­versiteti (prof. V.Vishnyakov) və Belarus İstilik və Kütlə Dəyişməsi İnstitutu (prof. S.Fi­la­tov) ilə birgə, metal saxlayan çoxlaylı karbon nanoborularının  iştirakında neft karbo­hidrogenlərinin  aerob və peroksid oksidləşmə pro­seslərinə dair tədqiqatlar  aparılmış, na­no­metallarının bu prosesdə aktivlik sırası müəyyən edilmiş və baş verən katalitik mexa­nizmi irəli sürülmüşdür.

 

 

 

BEYNƏLXALQ VƏ DİGƏR QRANTLAR

 

1-ci Azərbaycan-Rusiya birgə beynəlxalq qrant müsa­biqəsi

  1. “Misin mürəkkəb xalkogenidləri ortatemperaturlu termoelektrik materialları kimi: sintezdən və faza tarazlıqlarından "tərkibquruluş-xassə" əlaqəsinə doğru” (AMEA-nın müxbir üzvü Məhəmməd Babanlı 175 000 AZN, 24 ay, Bakı Dövlət Universiteti, M.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universiteti, AMEA-nın Fizika İnstitutu ilə birgə)

 

  1. “Nanoelektronikada tətbiq üçün tərkibində III qrup xalkogenidləri saxlayan bərk məhlullar, qrafen və ifrat nazik silisium təbəqələri əsasında alınmış 2D sistemlərdə defekt əmələgəlmənin mexanizmi və kvant halları” (Layihə iştirakçısı: Mirsəlim Əsədov (AMEA-nın KQüKİ)– 75 000 AZN,  24 ay, AMEA Fizika İnstitutu, REA Fizika-Texnologi­ya İnstitutu ilə birgə)

 

“Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi

  1. Yüksək texnologiyalar üçün yeni topoloji izolyatorların və Raşba yarımkeçiricilərinin alınması, kimyəvi dizaynı və tədqiqi (ADNSU ilə). 80 000 AZN. Layihə rəhbəri: b.e.i. Samirə İmaməliyeva
  2. İnnovativ metallurgiya texnologiyası əsasında yayma isteh­salatında yüksək xassələrə malik bimetallik valın işlənməsi (AzTU ilə). 60 000 AZN.  Layihə həmrəhbəri: prof. İxti­yar Bəxtiyarlı

 

  1. İnterkalyasiya olunmuş laylı quruluşlu birləşmələr və polimerlər əsasında hazırlanmış yeni hibrid nanokompozitlərin sorbsiya və katalitik xassələrinin tədqiqi (BDU ilə). 80 000 AZN. Layihə həmrəhbəri: a.e.i. Natalya Melnikova

 

4. Triazapentadien əsaslı komplekslərin sintezi və katalizdə tətbiqi imkanları (BDU ilə) .

    55 000 AZN. Layihə həmrəhbəri: Fidail Cəlaləddinov

 

Avropa Komissiyasının Horizon 2020 proqramı üzrə davam edən

“Perspektiv materiallar və nanotexnologiyalar” istiqaməti və “Karbohid­ro­genlərin katalitik çevrilməsi” mövzusu üzrə “Metanın oksidləşdirici konversiyası və propilenə hidro­formilləşməsi” (814557 №-li C123 qrant müqaviləsi) layihəsi müsabiqədə qalib gəlmişdir. Layihə üzrə İnstituta 304,062 min avro məbləğində vəsait ayrılmışdır. Qrant rəhbəri: akademik Dilqəm Tağıyev

 

 

 

2021-ci ildə qalib olan qrant layihələri

 Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun   “Elm-Təhsil-Sənaye” məqsədli qrant müsabiqəsi

Sintetik naften turşularının yüksək çıxım və selektivliklə qeyri-zəncirvari reaksiya ilə alınması üçün karbon nanokatalizatorların işlənilməsi və tətbiqi. Layihənin rəhbəri: k.e.d., prof. Eldar Zeynalov - 289 000 AZN

 

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun Elmi-Tədqiqat layihələri üzrə əsas qrant müsabiqəsi

 n-alkanların metal-polimer katalizatorları iştirakında oksidləşməsi. Layihənin rəhbəri: k.e.d. Nizami Zeynalov - 50 000 AZN

 

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun Gənc Alim və Tədqiqatçıların 5-ci qrant müsabiqəsi

1. Xitozan və onun modifikantları əsasında nanoölçülü daşıyıcıların sintezi və onların qalxanabənzər vəzin müalicəsində uzunmüddətli terapevtik tətbiqi. Lahiyənin rəhbəri: k.ü.f.d. Sara Cəbiyeva - 30 000 AZN

2. Manqanın və dəmir fəsiləsi elementlərinin mürəkkəb xalkogenidləri əsasında maqnit xassəli topoloji izolyator fazalarının axtarışı və sintezi. Lahiyənin rəhbəri: Oruclu Elnur -35 000 AZN)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Hesabat ilində institut əməkdaşlarının ezamiyyətləri haqqında

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Prezıdentinin 19.07.2018-ci il tarixli 494№-li  sə­rən­ca­mına  əsasən   İnstitutun  fəlsəfə  doktoru  hazırlığı  üzrə  əyani doktorantı Aysel Məm­mədova Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi və Macarıstan İnsan Resursları Nazirliyi arasında “2018-2020-ci illər üzrə İş Proqramı”na əsaslanan “Stipendium  Hungari­cum” təqaüd proqramının müsabiqəsində  iştirak etmiş  və  müsa­bi­qə­nin  qaliblərindən  biri  olmuşdur. 27 avqust  2018-ci il tarixindən  4 il  müddətinə  Maca­rıstanın  Budapeşt  Texno­lo­gi­ya və  Ekonomika  Universitetinə  ezam  edildiyinə görə  A.İ.Məm­­mədovaya akademik mə­zu­niyyət  verilmişdir.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Prezıdentinin 20.09.2021-ci il tarixli 411№li  sə­rən­camına  əsasən   İnstitutun  fəlsəfə  doktoru  hazırlığı  üzrə  əyani doktorantı Aynurə Rzayeva AMEA və Monpelye Universiteti arasında imzalanmış əməkdaşlıq sazişi çər­çi­vəsində birgə doktorantura üzrə təqaüd proqramının qalib olmuş və həmin proqram çərçivəsində Fransanın Monpelye Universitetinin Aqro polimer mühəndisliyi və yeni texnologiyalar birgə tədqiqat birliyi laboratoriyasında tədqiqat aparmaq üçün rəsmi dəvət məktubu almışdır. Bununla əlaqədar, doktorant A.R.Rzayeva 2021-ci ilin sentyabr ayından 24 ay (01.09.2021–01.09.2023 il) müddətinə Fransanın Monpelye Universitetinə ezam edilmişdir.

– “Qeyri -üzvi  sintetik  sorbentlər" laboratoriyasının   aparıcı  elmi  işçisi  Cabba­ro­va  Za­re­ma 16.06.2021-ci  il tarixdən  5 gün  müddətinə  "Yerli  xammal  əsasında gübrə­nin ha­zır­lan ma  texnologiyasının  işlənilməsi  və  kənd təsərrüfatında  tərbiqi" mövzusu  ilə əla­qədar  Saatlı  rayonunun  Azadkənd  bələdiyyəsi  ərazisində yerləşən sahədə  pambıq  bitkisinin  becərilməsi  məqsədilə  hazırlanmış  sınaq  gübrələrinin  tətbiq  edilməsi və cari  aqrotexniki  qulluq  işlərinin  yerinə   yetirilməsi  üçün Saatlı  rayonuna  ezam edilmişdir.

– "Kompozisiya  örtük  materialları  və korroziyadan mühafizə" laboratoriyasının müdiri Ta­hirli  Hilal 17.08.2020-ci il tarixdən 3 gün müddətinə “Taxtakörpü”  su  anbarında qoyulan təcrübələrin  nəticələrini öyrənmək və polad nümunələrin korroziya vəziyyətini araşdırmaq məqsədilə,Şabran rayonu nun  “Taxtakörpü”  su  anbarına  ezam  edilmişdir.

–"Qeyri-üzvi  sintetik  sorbentlər" laboratoriyasının  aparıcı  elmi  işçisi  Cabbarova  Za­rema 25.10.2021-ci  il tarixdən 5(beş)  gün  müddətinə  "Yerli  xammal  əsasında hazır­lanmış üzvi-mineral komplekslərin balans hesablamaları əsa sında mineral gübrələrlə bir­likdə tətbiqinin  aqrosenozlara təsiri " mövzusu  ilə əlaqədar  Saatlı  rayonunun  Azad­kənd  bələdiyyəsi  ərazisində tədqiqat  sahəsində məhsulun yığılması və hesabatının aparılması məqsədilə  Saatlı  rayonuna  ezam  edilmişdir.

– " Kompozisiya  örtük  materialları  və korroziyadan mühafizə"  laboratoriyasının  müdiri  Tahirli  Hilal, aparıcı  elmi  işçi  Verdiyev   Süleyman,  Standartlaşdırma  və  metrologiya  şöbəsinin  müdiri  İbrahimov  Sadiq  və  10№-li  laboratoriyanın   kiçik  elmi  işçisi  Əşirov  Gəray  29.10.2021-ci  il tarixdən  2 gün  müddətinə,  Bəhramtəpə  Su  qovşağının  və  Mu­ğan  SES- nın  hidrotexniki  qurğularına  baxış  keçirilməsi, suyun  mikrobioloji  tərkibinin  öyrə­nilməsi  və  su nümunələrinin  götürülməsi  məqsədi  ilə  İmişli  rayonuna  ezam  edil­mişlər.

– " Kompozisiya  örtük  materialları  və korroziyadan mühafizə" laboratoriyasının müdiri  Tahirli  Hilal,  aparıcı  elmi  işçisi  Verdiyev   Süleyman,  Standartlaşdırma  və  metrolo­giya  şöbəsinin  müdiri  İbrahimov  Sadiq  və  10№-li  laboratoriyanın   kiçik  elmi  işçisi  Əşi­rov  Gəray  26.11.2021-ci  il tarixdən  2 gün  müddətinə  Bəhramtəpə  Su qovşağının  və Muğan  SES-nın  texniki avadanlıqların istismar şəraitində korroziyaya  davamlılığının  monitorinqini  aparmaq,  ultrasəs  ölçmələri həyata  keçirmək  və  qeyd  olunan  qurğuların  beton  avadanlıqlarına baxış  keçirmək  məqsədilə  İmişli  rayonuna, 16.12.2021-ci  il tarixdən 3 gün  müddətinə  Şəmkir  rayonu  ərazisində  yerləşən  Su  anbarının  texniki  qurğularının  korroziya vəziyyəti  ilə tanış olmaq  və  bəzi  fiziki-kimyəvi  tədqiqatları icra  etmək  üçün  Şəmkir   rayonuna  ezam  edilmişlər.

 

2021-ci ildə Web of Science (Clarivate Analytics), SCOPUS  və digər məlumat bazalarına  daxil  olan məqalələr

 

Web of Science (Clarivate Analytics) məlumat bazasına

daxil olan jurnallarda çap olunan məqalələr

 

  1. Sh.Z.Tapdiqov. The bonding nature of the chemical interaction between trypsin and chitosan based carriers in immobilization process depend on entrapped method: A review. International Journal of Biological Macromolecules, 2021, V.183,

 pp. 1676-1696, DOI:10.1016/j.ijbiomac.2021.05.059. CA -6,953(Q1)

  1. Shikin A.M., Estyunin D.A., Zaitsev N.L., Glazkova D.Klimovskikh I.I., Filnov S.O., Ryb­­kin A.G., Schwier E.F., Kumar S., Kimura A., Mamedov N., Aliev Z.S., Babanly M.B., Kokh K., Tereshchenko O.E., Otrokov M.M., Chulkov E.V., Zvezdin K.A., Zvez­din A.K. Sample-dependent Dirac-point gap in MnBi2Te4  and its res­pon­se to applied surface charge: A combined photo­emis­sion and ab initio study. Physical Review B, V.104., pp.115-168. https://doi.org/10.1103/PhysRevB.104.115168.СА-5,8 (Q1)
  2. Sevda Fatullayeva, Dilgam Tagiyev, Nizami Zeynalov. A review on enterosorbents and  their application in clinical practice: Removal of toxic metals. Colloid and Interface Science Communications. https://doi.org/10.1016/j.colcom.2021.100545, 2021, V.45, Article 100545, pp.1-11. CA- 4,914(Q1)
    1. Hasanova G.S., Aghazade A.I., Babanly D.M., Imamaliyeva S.Z., Yusibov Y.A., Ba­ban­ly M.B.Experimental study of the phase relations and thermo­dy­namic pro­perties of Bi-Se system. Thermal analysis and calo­ri­metry. https://doi.org/10. 1007/s 10973-021-10975-0. CA-4,626(Q2)
    2. Imamaddin R.Amiraslanov, Kamala K.Azizova, Zakir A.Jahangirli, Sajara A.Nabieva,  Faik M.Mammadov, Yegana R.Aliyeva, Mahire Kh.Aliyeva, Ziya S.Aliev. Synthesis and characterization of new indium gallium selenides of the InSe-GaSe system. Journal of Solid State Chemistry V.304, 2021, 122569, CA-3,498(Q2)
      1. Sh.Z.Tapdiqov. Electrostatic and Hydrogen Bond Immobilization of Trypsine onto pH-Sensitive N-Vinylpyrro-lidone and 4-Vinylpyridine Ra-dical co-Grafted Chitosan Based on Hydrogel. Macromolecular Research, 2021, V.29, pp.120-128. DOI:10.1007/s 13233-021-9015-6. CA-2,7(Q2)
      2. Imamaliyeva S.Z., Babanly D.M.,Qasymov V.A., Babanly M.B. Solid-phase Relati­on­ships in the Tl2Te-Tl2Te3-TlTbTe2 .System and Thermo­dy­namic Properties of Thal­lium–Terbium Tellurides. JOM, V. 73, №5. pp.1503-1510. https://doi.org/ 10.1007/s11 837-021-04623-z. CA-2,471(Q1),
      3. Mashadiyeva  L.F., Mammadli P.R., Babanly D.M., Ashirov G.M., Shevelkov A.V., Yu­si­­bov Y.A. Solid-phase equilibrium in the Cu-Sb-S ternary system and ther­mody­namic properties of ter­nary phases. JOM, V. 73, №5. pp.1522-1530. https://doi.org /10.100 7/s 11837-021-04624-y.CA-2,471(Q1)
      4. Hasanova G.S., Aghazade A.I., Imamaliyeva S.Z., Yusibov Y.A., Babanly M.B. Ref­i -nement of the Phase Diagram of the Bi-Te System and the Thermodynamic Pro­per­ties of Lower Bismuth Tellu­ri­des. JOM, V. 73, №5., pp.1511-1521 https://doi.org/10.10 07/s 11837-021-04621-1.CA-2,471(Q1)
      5. Mansura Huseynova, Vaqif Farzaliyev, Ajdar Medjidov, Mahizar Aliyeva, Mücahit Özdemir, Parham Taslimi , Yunus Zorlu, Bahattin Yalçın, Onur Şahin.Synthesis, Bio­logical and Theoretical Properties of Crystal Zinc Complex wi- thThiosemicarbazone of Glyoxylic Acid. Journal of Molecular Structure. doi.org/10.1016/j.molstruc. 2021. 131470 CA-2,463(Q3)
      6. V.A.Majidzade, A.Sh.Aliyev, M.Elrouby, D.M.Babanly, D.B.Tagiyev. Electro­depo­sition and Growth of Iron from an Ethylene Glycol Solution. Acta Chimica Slovenica,2021, V. 68, № 1, pp.185-192, http://dx.doi.org/10.17344/acsi.2020.6308. CA- 1,6(Q3)
      7. Seidzade A.E., Orujlu E.N., Doert T. An Updated Phase Diagram of the SnTe-Sb2Te3 System and the Crystal Structure of the New Compound SnSb4Te7. Journal  Phase Equilibria and Diffusion, V.42. pp.373-378, https://doi.org/10.1007/s11669-021-00888-8. CA-1,468(Q3)
      8. Alakbarova T.M. Hans-Jürgen Meyer , Orujlu E.N., Amiraslanov I.R.,Babanly M.B. Pha­se equilibria of the GeTe−Bi2Te3 quasi-binary sys­tem in the range 0–50 mol% Bi2Te3. Phase transitions, V. 94, №5. pp.366-375 https://doi.org/10.1080/0141 1594. 2021.937 625. CA-1,452(Q3)
      9. Imamaliyeva S.Z., Babanly D.M., Qasymov V.A., Babanly M.B. New thallium dys­pro­sium tel­lu­ri­des and phase equilibria in the Tl2Te-Tl5Te3-Tl4DyTe3 system. Russin Journal of Inogranic che­mistry, V. 66, № 4, pp.558-568. https://doi.org/10.1134/S0 036023 621040124, CA-1,33(Q3)

15. E.N.IsmailovaL.F.MashadievaD.M.BabanlyA.V.Shevelkov & M.B.Ba­banly.Diag­ram of Solid-Phase Equilibria in the SnSe–Sb2Se3–Se. System and Thermodynamic Properties of Tin Antimony Selenides. Russian Journal of Inorganic Chemistry , 2021, v. 66, pp.96–103, CA-1,33(Q3)

16. F. M. Mammadov, D. M. Babanly, I. R. Amiraslanov, D. B. Tagiev, M. B. Babanly. FeS–Ga2S3–In2S3 System. Russian Journal of Inorganic Chemistry, 2021, Vol. 66, No. 10, pp.1533–154, CA-1,33(Q3)

  1. Ahmadova E.J., Aliev Z.S., Babanly D.M., Imamaliyeva S.Z., Gasymov V.A., Babanly M.B. The Quasi-Ternary System Bi2S3–Bi2Te3–BiI3. Russian Journal of Inorganic Chemistry, V. 66, № 4. pp.538-549 https://doi.org/10.1134/ S0036023621040021. -CA-1,33(Q3)
  2. Abdullayev N.A., Aliguliyeva Kh.V., Zverevd V.N., Alieva Z.S., Amiraslanova I.R., Ba­banly M.B., Jahangirli Z.A., Aliyeva Ye.N., Akhmedova Kh.N., Mammadova T.G., Otro­kov M.M., Shikini A.M., Mamedova N.T., Chulkov E.V. The Charge Transport Mecha­nism in a New Magnetic Topo­lo­gi­cal Insulator MnBi0.5 Sb1.5Te4. Physics of the Solid State, V. 63, №8, https://doi.org/10.1134/S106378 3421080023/.CA-1,3(Q3)
  3.  E.J.Efendi, L.Magerramova, A.Aliyeva, L.Kojarova, E.Babayev. Feature of catalysis on bimetallic alloys Zr üith V, Mo and Fe in the reaction of methanol oxidation. Turkish Journal of chemistry. 45(4): pp.1070-1085.DOİ:10.3906/kim-2010-9.CA-1,239(Q3)
  4. V.M.Akhmedov, N. E. Melnikova, A.Z.Babayeva,G.G.Nurullayev, Vs. M. Akhmedov, D. B. Tagiyev. Platinum nanocomposites with mesoporous carbon nitride: synthesis and evaluation of the hydrogenation activity. Russian Chemical Bulletin. 2021, 70, No.4, pp. 677-684. https://doi.org /10.1007/s11172-021-3136-0. CA-1,222(Q3)
  5. S.P.Javadova, V.A.Majidzade, A.Sh.Aliyev, A.N.Azizova, D.B.Tagiyev. Electro­depo­sition of Bi-Se thin films involving ethylene glycol based electrolytes. Journal Electrochemical Science and Engineering, 2021, 11(1). pp. 51-58. https://doi.org/ 10.5599/ jese.914, CA-1,15(Q3)
  6. U.M.Gurbanova, D.M.Babanly, R.G.Huseynova, D.B.Tagiyev. Study of electro­chemi­cal deposition of Ni-Mo thin films from alkaline electrolytes. Journal Electro­chemical Science and Engineering, 2021, 11(1). pp.39-49. https://doi.org/10.5599/jese.912, CA-1,15 (Q3)
  7. E.A.Salakhova, D.B.Tagiyev, P.E.Kalantarova, R.E.Huseynova, İ İ.Cabbarova. Effects of different factors on electrochemical obtaining of Re-Te-Сu alloys. Journal Electrochemical Science and Engineering. 11(2), 2021, pp.107-114. DOI:10.5599/ jese.895. CA-1,15(Q3)
  8. Nigar Z.Ibrahimova, Gazanfar M.Jafarov, Dilgam B.Tagiyev, Iltifat U.Lyatifov. Elec­tro­­chemical rever­sibility of Me6Fc/Me6Fc+PF6 and Me8Fc/Me8Fc+PF6 redox sys­tems in acetonitrile. Journal of Electrochemical Science and Engine­ering. İSSN-1847-9286, 2021, 2021, v.11, (4), pp.221-225, http://dx. doi.org/ 10.55 99/jese.1032.

CA-1,15(Q3)

25. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Guseinova S.S., Lukichev V.F., Tagiev D.B. Ab in­itio modeling of the location and properties of ordered vacancies on the magnetic state of a graphene monolayer. Рhysics of the Solid State. 2021. V. 63. № 5.

pp. 680–689. https://doi/org/10.21883/ FTT.2021.05.50822.268.CA-0,895(Q3)

  1. S.F.Jafarova, V.A.Majidzade, I.Kasimogli, Sh.O.Eminov, A.Sh.Aliyev, A.N.Azizo­va, D.B.Tagiyev. Electrical and photo electrochemical pro perties of thin MoS2 films pro­duced by electrodeposition. İnorganic Materials, V. 57(4), 2021, pp.331-336. https:// doi.org/10.11 34/S0020168521040 105, CA- 0,864(Q3)
  2. E.J.Ahmadov, D.M.Babanly, S.Z.Imamaliyeva, D.B.Tagiev and M.B.Babanly. Ther­­mo­dynamic Properties of the Chalcogenide Phases in the Bi–Te–S System. V. 57, No. 3, 2021, рр.227-233, İnorganic Materials, CA-0,864(Q3)
  3. S.I.AbasovS.B.AgayevaD.B.TaghiyevM.T.MamedovaR.R.ZarbaliyevA.A.Isken­de­rovaA.A.ImanovaE.S.Isayeva & F.M.Nasirova. Effect of Gaseous Alkanes on Con­version of Straight-Run Naphtha in the Presence of Со(Ni) (ZSM-5,MOR,Al2O3) /SO42–/ZrO2 Composite Catalysts. Russian Journal of Applied Chemistry. 2021, v. 94, İSSUE 7, pp.959-968. CA-0,850 (Q3)
  4. S.P.Javadova, V.A.Majidzade, A.Sh.Aliyev, D.B.Tagiyev. Effect of major factors on the composition of thin Bi2Se3 films. Russian Journal of Applied Chemistry, 2021, V. 94, Issue 1, pp. 38-42. https://doi.org/10.1134/S1070427221010067, CA-0,850(Q3)
  5. Ismailov, E.H., Abbasov Y.A., Osmanova, S.N. et al. Oxidative Addition of C–H Acids to bis(1,5-cyclooctadiene) Ni(0)Ni(COD)2 Complex.Theoretical and Experi­mental Chemistry. 56, pp.412-416 (2021). org/10.1007/s11237-021-09670-wş.СА-0,827(Q3)
  6. Tagiev D.B., Mammadova U.A., Asadov M.M., Isazade A.F., Zeynalov N.A.,  Badalova O.T., Bagirov S.T. Catalytic oxidation of n-hexane on immobilized manganes. Journal of Chemical Technology and Metallurgy. 2021. Vol. 56.N5. pp. 979-987. https://doi. uctm.edu/journal/contents. Sofia. CA-0,806(Q3)
  7. Eldar Zeynalov, Asgar Huseynov, Elchin Huseynov, Nazilya Salmanova,Yaqub Nagi­yev, Narmin Abdurakhmanova. Impact of as-prepared and purified  multi-walled car­bon nanotubes on the liquid-phase aerobic oxidation of hydrocarbons. Chemistry & Chemical Technology” and will be publishedin V.15, no.4, 2021. pp.479-485.

CA-0,775(Q3)

  1. Sh.Z.Tapdiqov. Encapsulation and In Vitro Controlled Release of Doxycycline in Tem­perature-Sensitive Hydrogel Composed of Polyethyleneglycol-Polypeptide (L-Alanine-co-L-Aspartate). Journal of Biomimetics, Biomaterials and Biomedical Engine­ering, 2021, Vol. 49,  pp.119-129. doi:10.4028/www.scientific.net/JBBBE.49.119.

CA-0,70(Q4)

  1. Imamaliyeva S.Z., Mehdiyeva I.F.,  Qasymov V.A., Babanly D.M. ,Taghiyev D.B., Ba­ban­­ly M.B. Solid-Phase Equilibria and Ther­mo­dynamic Properties of Phases in the Tm–Te System. Russian Journal of Physical Chemistry A, V. 95, №4. pp. 926-932, https://doi.org/10.1134/S0036024421050149, CA-0,691(Q4)
  2. Asadov M.M., Ramazanova E.E., Aliyev E.N. Solubility, Diffusion of Components, and Equilibrium in СО2–Ethane–Heavy Oil and СО2–Propane–Heavy Oil Systems. Rus­sian Journal of Physical Chemistry A. 2021. V. 95. No 5. pp.868–874. https://doi. org /10.1134/S00 36024421050046.  CA-0,691(Q4)
  3. Hasanova  G.S., Aghazade A.I., Babanly D.M.,  Tagiev D.B.,Yusibov Yu.A., Baban­ly M.B. Thermodynamic Properties of Bis­muth Selenides. Russian Journal of Physical Chemistry A. V.95. pp.920-925 https://doi.org/10.1134/S0036024421050137.

CA-0,691(Q4)

  1. L.M.Gasanova. Mental-Computing Based Investi­ga­tion of  Kinetic and Mechanisms of  Homo­geneous Gas-Phase Oxi­da­tion of Methane by Hydrogen Peroxide. Advances in Intelligent Systems and Compu­ting. 2021. V. 1323. pp.377-384. https://doi/org/ 10. 1007/ 978-3-030-68004-649. CA-0,626
  2. Vusala Asim Majidzade, Akif Shikhan Aliyev. Electrodeposition of Ni3Bi2Se2 Thin Semiconductor Films. Iranian Journal of Chemistry and Chemical Engineering, 2021, V. 40, Issue 4, serial Number 108, pp.1023-1029. 10.30492/IJCCE.2020.43334. CA-0,604(Q3)
  3. Гейдаров A.A., Алышанлы Г.И., Джаббарова З.А. Исследование кинетических за­ко­номерностей удаления кремнезема из щелочного раствора алюмината натрия. // Russian Metallurgy (Metally). 2021, №11, рр.1413-1418. CA-0,58(Q3)
  4. Sona Кulieva, Rejhan Agaeva, Asif Mamedov.Investigation of the interaction and composition of vapor in Bi: X(S,Se,Te):Br=1:1:1 systems.High Temperatures-High Pressures. 2021. V. 50, N. 3. pp.233-241. СА-0,571 (Q4)

41. I.I.Aliyev, C.A.Ahmedova, N.N.Mirsakulova, N.N.Abdulzade, I.I.Abbasov, A.L.Bakhtiya­rov, Kh.M.Gasimov. Investigation of the glass formation region and optical properties of the phases obtained in the As2S3-CdSe. Fundamental Materials. 2021, 28, No4,

  pp.701-708. СА-0,41 (Q4)

  1. Меликова И.Г., Эфенди А.Д., Бабаев Э.М., Салахлы А.М., Мусазаде К.Ш., Ази­зо­ва А.Н., Фараджев Г.М. Каталитическое окисление дихлорметана и тетрахлор­этилена на катализаторах из благородных металлов. Journal of chemistry and technologies, 2021, V.29, issue 1-2, pp.108-116,DOI: https://doi.org/10.15421/082 110. CA-0,357(Q3)
    1. Э.А.Салахова, Д.Б.Тагиев, M.A.Рамазанов, З.A.Агамалиев,K.Ф.Ибрагимова. Элек­­трохимическое получение нанопокрытий в системе Re-Сu-Se и их морфоло­гия.  Журнал Химия и химическая технология.2021, Т.64, №2, с.34-40.DOI:ht tps://doi.org/10.6060/ivkkt.20216402.6298. Web of Science
    2. Asadov S.M. Modeling of nonlinear processes of nucleation and growth of GaSxSe1–x (0 ≤ х ≤ 1) solid solutions. Bulletin of the University of Karaganda. Chemistry. 2021. V.102. No.2. pp.31-42. Karaganda. https://doi.org/10.31489/2021Ch2/31-42. Web of Science
    3. Yagub M. Nagiyev. N–Substituted imides of Dichloromaleic asid as a catalyct for liquid-phase aerobic oxidation of isopropylbenzene. Processes of petrochemistri and oil refining, 2021, V.22, №1, рр.90-100. Web of Science
    4. Salmanova N.I., Agahuseynova M.M.,Zeynalov E.B. echnicagrade  of fullerenes as a feasibleconstituent of polymeric stabilizers packages. Processe  of Petrochem­istry   and Oil Refining, 2021. V.22 No.2, рр.234-241. Web of Science
    5. S.Z.Imamaliyeva, G.I.Alekberzade, A.N.Mamedov, D.B.Tagiev, M.B.Babanly. Mo­de­ling the Phase Diagram of the Tl9SmTe6-Tl4PbTe3-Tl9BiTe6 System. 14th International Conference on Theory and Application of Fuzzy Systems and Soft Computing – ICAFS-2020. In: Intelligent Systems and Computing. / R. A. Aliev et al. (Eds.):, Jan 5, 2021. V.1306. pp.480-489. Web of science
    6. G.I.Kelbaliyev, D.B.Tagiyev,  M.R.Manafov. Rheology of Structured Oil Emulsion. Na­no- and Micro-Encapsulation-Techniques and Applications. Capter 7. 2021. рр.201-236, Web of Science
    7. Келбалиев Г.И., Салаватов Т.Ш., Расулов С.Р., Мамедова Е. Реология струк­ту­ри­рованных неньютоновских нефтей при газлифтном  способе добычи. Инже­нер-

­но-физи­ческий журнал. 2021, т.94. №1, с.152-160. Web of Science

  1. Машадиева Л.Ф., Бабанлы Д.М., Юсибов Ю.А.,Тагиев Д.Б.,БабанлыМ.Б. Tермо­ди­намическое иссле­до­ва­­ние системы Ag-Sb-Se мето­дом ЭДС с твер­дым элек­тро­литом Ag4RbI5. Электрохимия, 2021, V. 57, №3. pp.162-170. https://doi.org/ 10.1134/ S1023193521030083. Web of Science
  2. İmamaliyeva S.Z.,Mekhdiyeva  I.F.,Jafarov Y.I., Babanly M.B. Thermodynamic study of the thal­lium-thulium tellurides by EMF method. Bulletin of the Karaganda Uni­ver­sity. "Chemistry" series, 2021, V. 21, № 3.vhttps://doi.org/10.31489/2021Ch2/43-52.

Web of Science

  1. Orujlu E.N., Aliev Z.S., Amiraslanov I.R.,Babanly M.B. Phase Equilibria of the MnTe-Sb2Te3 System and Synthesis of No­vel Ternary Layered Com­pound–MnSb4Te7. Physics and Chemistry of Solid State, 2021, V.22, №1. pp.3944 https.//doi.orq/10. 5330/ pcss.22.1.39-44. Web of Science
  2. Imamaliyeva S.Z. Thermodynamic properties of the GdTe3 compound. Physics and Chemistry of Solid State, 2021, V.22, №3. pp.420-425. https://doi.org/10.15330/ pcss.22. 3.420-425. Web of Science
    1. Melikova İ.H., Efendi A.J., Babayev E.M., Farajev G.M., Musazade K.Sh., Salahli A.M., Maqerramova L.G. Вестник Карагандинского Унив., серия химия, 2021, №2, (102). c.69-76, Караганда. Doi.org/10.31489/2021Ch2/69-76. Web of Science.

55. Aliyev I.I., Mamedov E.I., Yusubov F.V. and Masieva L.F. Preparation of Composite materials  in the system Sb2Se3-Cu2Cr4Te7. Novel Research in Science. 2021, ISSN: 2688-836X, 9(5),  doi.org/10.31031/NRS.2021.09.000722 . Web of Science

  1. Sh.M.Bayramov, M.M.Pashadzhanov, M.M.Agamalieva, G.G.Abbasova, Z.A.Ma­me­dova. // Synthesis of different ligand complex mo (vi) with stilbazo and cetylpyridinium chloride. Journal Of Materials Science and Chemical Engineering, 2021, V.9, №12, pp.24-30, Web of Science
  2. Kelbaliev G.I. and Manafov M.R. Modeling the Wax Deposition Process  and Diffusion Kinetics of Wax Crystallization. Research & Development in Mate­rial  Science, 2021, V.15, N2, рр.1667-1672. Web of Science

 

SCOPUS

 

  1. Asadov S.M. Simulation of Nucleation of Multiple Component 2D GaSxSe1–x Using an Evolutionary Equation. Russian Microelectronics. 2021. V. 50. No. 4.

pp.264–277.  https://doi.org/10.1134/S1063739721030021.  SCOPUS-0,9

  1. 59.  S. M. Asadova, S. N. Mustafaevab , V. F. Lukichevc, and K. I. Kelbalieva . Concen­tra­tion Dependences of Charge Transfer and the Kinetics of Monte Carlo Modeling of the Growth of 2D Mono and Nanocrystals of Gallium Chalcogenides. Russian Microelec­tronics, 2021, ISSN 1063-7397, V. 50, No. 6, pp. 452–462.SCOPUS-0,9
    1. İmamaliyeva S.Z., Alakbarzade G.I., Babanly D.M. ,Bulanova M.V.,Gasymov V.A., Ba­banly M.B. Phase relations in the Tl2Te-TlBiТe2-TlTbTe2 system. Condensed Matter and Inter­pha­ses, V.23, №1, pp.32-40. https://doi.org /10.17308/ kcmf.2021.23/3438.
    2. E.J.Ahmadov, A.N.Mammadov, S.A.Guliyeva, M.B.Babanly. Modeling of phase diag­ram of the system BiI3-Bi2S3-Bi2Te3. //New Materials, Compounds and Applications. 2021? V.5, No.1, , pp. 5-11.
    3. S.Z. Imamaliyeva, A.N. Mamedov, M.B. Babanly. Modeling the phase diagram of the Tl9GdTe6-Tl4PbTe3-Tl9BiTe6 system. //New Materials, Compounds and Appli­ca­tions. 2021, V.5, No.2, pp.79-86 .
    4. E.N. Ismayilova, A.N. Baladzhayeva, L.F. Mashadiyeva. Phase Equilibria Along The     Cu3SbSe4-GeSe2 Section of the Cu-Ge-Sb-Se System. // NewMaterials Com­poun­ds and Appli­cations. 2021, V.5, No.1, , pp.52-58
    5. I.B.Bakhtiyarly,  R.J.Kurbanova,  Sh.S.Abdullaeva,  Z.M.Mukharova, F.M.Mam­ma­do­va. Liquidus Surface of the Quasi-ternary System Cu2S-In2S3-FeS. Condensed Matter and Interphases. 2021, 23(1), pp.16-24. doi.org/10. 7308/kcmf.2021.23/00 00.
    6. Orujlu E.N. , Aliev Z.S., Jafarov Y.I.,Ahmadov E.I. Babanly M.B. Thermodynamic study of the Manganese Tellurides by the Electromotive Force Method. Condensed Matter and Interphases.  2021, V.23, №2, pp.278-281. https://doi.org/10.17308/ kcmf.2021. 23/3438
    7. Faik M. Mammadov.  New version of the phase diagram of the MnTe- Ga2Te3 system. New Materials, Compounds and Applications. 2021, V.5, No.2, pp.116-121

67. А.М.Алиев, А.Р.Сафаров, Э.Ф.Алиев. Математическое описание окислительного дегидрирования изопропанола в ацетон.  Azerbaijan Chemical Journal. 2021, №1, с. 6-10.

68. V.A. Majidzade, G.S. Aliyev, A.Sh. Aliyev, R.H. Huseynova, Z.M. Mammadova. Mathe­ma­tical modeling and optimization of the electrodeposition process of antimony-selenium system. Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 1, pp.30-36.

69. Jafarova S.T.  Synthesis, characteristic and activity of nanosized Cu–Me (Me–Co, Zn, Ni) oxide systems in CO oxidation in the presence of H2.// Azerbaijan Chemical Journal. 2021. № 1, 48-54.

70. Ya. M. Nagiyev. Fungicidal properties of N-(p-Carboxyphenyl)imide-2,3-Dichloro­bicyclo- [2.2.1] hept-5-ene-2,3-Dicarbxylic asid. Azerbaijan Chemical Journal. 2021, №1, pp.72-77.  

71. Aliev I.I.,Ismailova S.Sh.,ShakhbazovM.H.  Research chemical interactions in the CuTe-As2Te3 system. Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 1. pp.67-71.

72. S.A.Aghamammadova. Mechanism of  biomimetic oxida­tion of cyclohexane to cyclo­hexa­no­ne by hydrogen peroxide. Azerbaijan Chemical Journal. №1, 2021. pp.61-66

73. Mehdiyeva İ.F. Phase equilibria in the TlTe-Tl9TmTe6 system. Azerbaijan Chemical Journal, № 1, pp. 18-22, https://doi.org/10.32737/0005-2531-2021-1-18-22

74. P.R.Məmmədli.Mis və stibium yodidlərinin fiziki-kimyəvi qarşiliqli təsiri. Azerbaijan Chemical Journal, 2021, №1, s.43-47

75. Heydarov A.A., Kashkai Ch.M., Alyshanly G.I., Jabbarova Z.A. Processing of Zaglik Alu­­nite ore by heap and tank leaching. // Azerbaijan Chemical Journal, 2021. № 2,

pp. 42-49.

  1. 76.  Jafarova S.T. Influence of the nature of transition metal on acid-base properties of the surface and activity of catalysts based on natural clinoptilolite in the reaction of biogas conversion to synthesis gas. // Azerbaijan Chemical Journal , 2021. № 2, pp.63-68.
  2. 77.  Orujlu E.N., Mammadov A.N., Babanly M.B. 3D analytical modeling of crys­tal­lization surfaces of the MnTe-SnTe-Sb2Te3 system. Azerbaijan Chemical Journal, 2021,№2,

  pp.94-100,

78. A.İ.Dunyamaliyeva, N.I. Kurbanova,  E.B. Zeynalov. Fullerenecontaining composites based on isotactic polypropylene. Azerbaijan Chemical Journal . 2021, №2, pp.24-28

79. Malikova N.N., Ali-zadeh N.İ.,  Nagiev T.M. Study of catalase activity of biomimetic sensors at different temperatures and amounts of smart material. Azerbaijan Chemical Journal. 2021.№ 2. pp.50-53. DOİ:10.32737/0005-2531

80. F.M.Mammadov. Refiniment of the phase diagram of the MnTe-In2Te3 system. Azer­baijan Chemical Journal, 2021, № 2. s.37-41.

81. Agayeva Z.R., Mammadova B.G., Naseri Sh.A., Jabbarov E.E., Mammadova S.G., Sha­ba­nova Ch.M., Rafiyeva Kh.L., Aliyev E.M. Study of the mutual effect of pho­sphorus-containing fertilizers and clay minerals of aluminosilicate type on the productivity of agricultural products and the ecological condition of brownbrown soils. Azerbaijan Chemical Journal. 2021. № 2. pp. 54-58.

82. M.R.Manafov, G.S. Aliyev, A.İ. Rustamova, V.İ. Kerimli. Analysis of the current state of researches of the deposition of asphalt-resinous substances, paraffin, and modeling methods. Review part II: wax deposition. // Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 2, pp.13-23, doi.org/10.32737/0005-2531-2021-2-13-23.

83. S.Z.Imamaliyeva, G.I.Alakbarzade, A.N.Mamedov, M.B.Babanly.Modeling the phase diagram of theTl9TbTe6–Tl4PbTe3–Tl9BiTe6system. Azerbaijan Chemical Journal. 2021. No 2. pp. 6–12.

84. N.M.Allazova, T.R.Qurbanova, R.F.Abbasova, M.R.Allazov.Phase equilibrium in the Ga2Se3–CoSe system. Azerbaijan Chemical Journal. 2021. No 2. pp. 59–62.

  1. U.M. Gurbanova, Z.S. Safaraliyeva, N.R. Abishova, R.G.Huseynova, D.B.Tagiyev. Mathematical modeling of the electrochemical deposition process of Ni- Mo thin films. Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 3, pp.6-11.

86. Imamaliyeva S.Z. Phase equilibria along the TlTe-TlTmTe2 and Tl2Te3-TlTmTe2 secti­ons of the Tl-Tm-Te system. Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 3, pp.54-58,.

87. S.İ.Bənənyarlı, Ş.S.İsmayılov,  R.N.Qasımova, L.Ə.Xəlilova. Thermaphysical pro­per­ties of alloy compositions (2Bi2O3∙B2O3)100-x(2Bi2O3∙3GeO2)x (x=0;10;50). Azer­baijan Che­mical Journal, 2021, №3, pр. 44-48,

88. Mammadova S.R., Jabbarova Z.A. Extraction of palladium. Azerbaijan Chemical Journal. 2021. No 3. pp. 67–71.

89. Z.A.Shabanova.Oxidative dehydrogenation of butyl alcohols to the corresponding carbonyl compounds over modified zeolites. Azerbaijan Chemical Journal. 2021.

No 3. pp. 27–.30

90. A.M.Aliyev, M.Y.Abbasov, M.G.Aliyeva, G.A.Alizade, R.Yu.Agayeva.The kinetics and mechanism of the selective oxidative dehydrogenation reaction of methylcyclopentane. Azerbaijan Chemical Journal. 2021. No 3. pp. 12–20.

  1. G.I.Alyshanly. Study of conditions of transition of silicon into aluminate solution during leaching of raw alunite and its removal from this solution. // Azerbaijan Chemical Journal, 2021. № 4, pp.70-76

92. Aydin M. Pashajanov, Sabuhi I. Niftaliyev, Melek M. Agamaliyeva, Shahin M. Bayra­mov, Gulu G.Abbasova, Zumrud A. Mamedova. // Extraction concentrating of  Scan­dium (III) in complex form with 2-Hydroxy-5-T-Butylphenol-4¢-Metoxy-Azobenzene and its determination by atomic-absorption spectrometry, Azerbaijan Chemical Journal, 2021, №4. pp.49-52

  1. 93.  N.R. Abishova., G.S.Aliyev, U.M.Gurbanova, S.A.Huseynova, Y.A.Nuriyev. Study of ni­ckel electrodeposition from alkaline glycine electrolytes. Azerbaijan Chemical Journal. 2021, № 4, pp.20-24

94. I.T.Nagieva, N.I.Ali-zadeh, T.М.Nagiev. Coherent synchronization of pyridine dimeri­zation reactions and decomposition of “green oxidants” – H2O2 and N2O. Azerbaijan Chemical Journal. 2021, № 4, pp.6-11

  1. N.B.Babanly, M.V.Bulanova, A.N.Mustafaeva, A.N.Mammadov.Determination and modeling of the liquidus surface, vapor pressure and immiscibility boundaries in the Cu–Pb–S system. Azerbaijan Chemical Journal. 2021, № 4, pp.35-42
  2. F.R.Aliyev, E.N.Orujlu, D.M.Babanly.Thermodynamic properties of the Sb2Te3 compo­und. Azerbaijan Chemical Journal. 2021, № 4, pp.53-59
  3. U.N.Sharifova.Thermodynamic functions of formation of lithium titanates. Azerbaijan Chemical Journal. 2021, № 4, pp.60-66
  4. O.M. Aliyev, T.F. Maksudova, D.S. Azhdarova, Sh.G. Mamedov, Sh.A. Gamidova. The Bi2S3 – YbS system. Chemical Problems,  2021, №3 (19), pp-168-172
  5. S.M. Mammadova, Ch.M. Seyidova, C.E. Guliyeva, A.R. Racabli, H.F. Aslanova, N.T. Shikhverdiyeva, N.T. Rahimli, N.A. Zeynalov.Obtaining a hydrogel based on chitosan, study its structure and sorbtion ability with levofloxacin antibiotics. Chemical Prob­lems,  2021, №4,

 

 

 

 

 

 

 

 

РИНЦ və digər impakt faktorlu jurnallarda çap olunan məqalələr

 

  1. A.М.Алиев, М.Г.Алиева, Г.А.Али-заде, У.М.Наджаф-Кулиев, Ф.В.Алиев, Р.А.Ах­медов, М.Я.Аббасов, Т.И.Гусейнова Р.Ю.Агаева. Окислительное дегидри­рова­ние 4-метилциклогексанола в 4-метилциклогексанон на моди­фициро­ванном катио­нами меди и палладия природном клинопти­лолите. Нефтепере­работка и нефте­химия. Научно-технические достижения и передовой опыт. 2021, №1, с.29-31. РИНЦ- 0.271
  2. Исмаилов Намиг Исмаил оглы, Османова Севиндж Насиб кызы, Агамалиева Мелек Мусеиб кызы, Мамедова Мехрибан Вели кызы. // Ассоциаты золота(III) с азозамещенными этоксиакридина. Бутлеровские сообшения, 2021, т.68, №12, с.53-56.РИНЦ -0.416
  3. Ш.Ф. Тагиева, С.Н. Османова, Э.Г. Исмаилов, А.Д. Кулиев, М.А. Гусейно­ва, Р.Д. Гасы­мов. Фазовый состав, магнитные и каталитические свойства нано­струк­тур­ных  Fe-Ni/γ-Al2О3оксидных систем в реакции метанирования диоксида угле­ро­да. Журнал Химическая промышленность сегодня, 2021, №2, с.36-41. РИНЦ 
  4. E.Sh.Mamedov, D.S.Veliyeva,  T.N.Kulibekova, İ.R.Ruşınaz, Z.S.Safaraliyeva, S.E. Hu­seynova. Synthesis of 6-methylurasil derivatives and their pharmaco­logical activity. Austrian journal of Technical and Natural Sciences. 2021, № 3-4, march-april, pp.43-50, 2021.РИНЦ 
  5. E.Sh Mamedov, D.S.Veliyeva,  T.N.Kulibekova, F.M.Aliyeva.Utilization of Poisoning Irritant Chemical Substaces. Austrian journal of Technical and natural Sciences. 2021, № 7-8 july-august,  pp. 44-47.РИНЦ 
  6. Ш.Ф.Тагиева, С.Н.Османова, Э.Г.Исмаилов, А.Д.Кулиев, М.А.Гусей­но­ва, Р.Д. Га­сы­мов Фазовый состав, магнитные и каталитические свойства нано­структурных  Fe-Ni/γ-Al2О3оксидных систем в реакции метани­рова­ния диоксида углерода. 

          // Журнал Химическая промышлен­ность сегодня. 2021, №2, с.36-41.  РИНЦ

  1. Йолчиева У.Д. ,  Джафарова Р.А.,  Османова С.Н. ,  Исмаилов Э.Г. Фото­окис­ле­ниe выделенных из нефти фракций нафтен-парафиновых и ароматических угле­водородов в атмосферных условияхБутлеровские сообщения.  2021. Т.66. №4. c.46-51. ROI: jbc-01/21-66-4-46.  РИНЦ-0.416
  2. Мамедов Э. И., Алиев И.И., Масиева Л.Ф. Cинтез сплавов системы Sb2Se3-CuCr2Te4 и физико-химические свойства. Евразийский Союз Ученых, 2021. №.4-4(85) . c.48-52. РИНЦ – 0.338
  3. Ильясли Т.M.,  Гасанова Д.Т.,  Алиев И.И.  Синтез и исследова­ние стекло­обра­зо­ва­ния в системе As2S3-ErS. Научный Журнал Архвариус. 2021. Т.7. № (59). с.28-31.  РИНЦ
  4. Алиев И.И., Мамедов Е.И., Юсубов Ф.В., Масиева Л.Ф. Физико-химичес­кое ис­сле­дование системы  Sb2Se3. Научный журнал Архивариус. 2021, Т:7, №:7(16). с.34-37, РИНЦ
  5. Алиев И.И., Исмаилова С.Ш., Гусейнова Ш.А., Ахмедова Дж.А. Фазовые равно­весие в системе As2Te3-Cu2Cr4Te7. Евразийский Союз Ученых, 2021. №1. 6/67. с.14-17.. РИНЦ – 0.338
  6. Асадов С.М., Мустафаева С.Н., Лукичев В.Ф. Моделирование кристал­лизации, кор­реляции свойств от состава и размера частиц в двумерных GaSxSe1–x(0 ≤ х ≤ 1). Микроэлектроника. 2021. T. 50. № 2. с.146–160. РИНЦ – 0.768
  7. Зульфугарова С.М., Алескерова З.Ф., Гусейнова Э.М., Шакунова Н.В., Гасан­гули­ева Н.М., Азимова Г.Р., Литвишков Ю.Н.  Стимулированный мик­роволно­вым из­лу­чением твердофазный синтез ферритов Ni и Co на поверхности Al2O3/Al но­сителя. Нефтепереработка и нефтехимия. 2021, №3. c.27-32. РИНЦ – 0.271
  8. А.М. Кашкай, З.Р. Агаева, С.К. Бехбудова, Э.М. Кязимо­ва.  Кинетичес­кая мо­дель разложения гидропероксида, катализированного полифенил­суль­фидом. Журнал Химическая Промышленность. 2021, т.97, №6, с.301-305. РИНЦ
  9. З.Р.Агаева,  Б.Г.Мамедова, А.М.Кашкай, С.С.Байрамова, Н.Ф.Фархатова.Вос­ста­нов­ление эколого-минералогического сос­тояния загрязненных земель глинис­ты­ми сор­бентами. Журнал Химическая промыш­ленность, 2021, №1, с.33-38. РИНЦ
  10. Махмудов Ф.Т., Рагимли М.А., Джаббарова З.А., Эфендиева Ш.З., Алиева В.А., Ас­керова Т.Н., Гаджиев М.А. Хроматографическое разделение пар ионов хадмий-цинк. Science and world, international jurnal. 2021. V. 1. No 4.рр. 22–24. Global – 0.225
  11. Махмудов Ф.Т., Рагимли М.А., Джаббарова З.А., Эфендиева Ш.З., Алиева В.А., Ас­керова Т.Н., Солтанова С.М., Ильясова Х.А., Гаджиев М.А. Выделение и кон­цен­трирование компонентов неорганической природы из отходов произ­водства. Химическая промышленность. 2021. Т. 98. №1. с. 28–33. РИНЦ
  12. Мамедов Е.И., Юсубов Ф.В., Масиева Л.Ф., Алиев И.И., Рагимова В.М. Синтез и физико-химическое исследование    системы Sb2S3-CuCr2Te4 . Евразийский Со­юз Ученых, 2021. т.1, 9/90,  c.30-34.РИНЦ – 0.338
  13. Алиев И.И., Бабанлы К.Н., Ахмедова Дж.А., Мурсакулов Н.Н., Шахбазов М.Г., Га­­ши­мов Х.М. Исследование фазаобразования в системе  As2S3-In2Te3 и свой­ст­ва полученных фаз. Евразийский Союз Ученых, 2021.т.1, 9/90, c.25-29.РИНЦ – 0.338
  14. Исмаилова С.Ш. Исследование разреза Cu3As4Te9–CrAsTe3 квазитройной сис­темы As2Te3-Cr2Te3-CuTe. Евразийский Союз Ученых, 2021. т.1, 10/91,  c.40-43. РИНЦ – 0.338
  15. Гулиева А.А., Тагиева Л.Т. Исследование куцного выщелачивания ценных ком­пе­нентов. // Научный электронный Журнал Академическая Публицистика. 2021, 8/2. с. 7-12.Google Scholer
  16. Tagiyeva L.T. Extraction of gallium, vanadium and aluminum from the organic phase by reextraction. // Вестник Науки и Образования,  2021. №14(117). Часть 1.

        pp.12-17. RIS

  1. Tagiyeva L.T. Extraction And Selective Purification of Gallium (III), Vanadium (IV) from Aluminum (III) Contained Acid Sulphate Solutions Using D2EHFA. //  Inter­national Jou­rnal of Innovative Science and Research Technology, 2021. V. 6, I. 8. pp.1305-1309. Google Scholar
  2. Shamilov E.N., Abdullayev A.S., Shamilli V.E.,Asgerova T.Y., Gahramanova Sh.İ.,  Ja­la­lad­dinov F.F. Protective properties of the nichel (II) complex with tryptophan. Factors in Experimental Evolution of Orqanisms. 2021, pр.191-195.  http:/ /doi. org/10.7124/FEEO/v29/1430. Google Scholar.
  3. Г.И.Келбалиев, Д.Б.Тагиев, С.Р.Расулов. Структурная вязкость неньютон­овских нефтей. Оборудования и технологии для нефтегазового комплекса. 2021, т.122, №2, с.62-68, DOI:10.33285/1999-6934-2021-2(122)-62-68. РИНЦ – 0.89
  4. Ильяслы Теймур Мамед, Гасанова Дуния Талех, Алиев Имир Ильяс, Ахмедова Джейран Али. Исследование стеклообразование в системе As2S3-Er2S3Евразийский Союз Ученых, Серия медицинские, биологические и хими­чес­кие науки. 2021. Т.11(92), с.41-44. РИНЦ – 0.338

 

 

 

 

 

 

 

 

 

KİTABXANA İŞİ

 

 

İnstitutumuzun kitabxanasının fondu bərpa edildikdən sonra müntəzəm fəaliyyət göstərir. Aparılan inventarlaşdırmanın nəticəsinə görə kitabxananın fondunda aşağıda göstərilənlər mövcuddur.

-          Kitablar                                                                                      -13060

-          Azərbaycan və rus dilində olan jurnallar                                   -  8252

-          Xarici jurnallar                                                                           -  7392

-          Xarici kitablar                                                                            -   465

-          Avtoreferatlar                                                                            -  4240

-          Dissertasiyalar                                                                          -   660

-          Elektron informasiya daşıyıcıları – CD                                      -    58

Cari ildə abunə yolu ilə kitabxanaya Rusiya Federasiyasında nəşr olunan 7 adda elmi-texniki jurnal daxil olmuşdur.

 

Cədvəl. Hesabat ilində abunə yolu ilə kitabxanaya daxil olan elmi jurnalların siyahısı

Elmi jurnalların adı

1.

Журнал прикладной химии

2.

Катализ в промышленности

3.

Кинетика и катализ

4.

Неорганические материалы

5.

Нефтехимия

6.

Успехи химии

7.

Химическая промышленность сегодня

 

Kitabxana oxucularının ümumi sayı                                                            - 386

Kompüterlərin ümumi sayı                                                                          - 5

İnternetə çıxışı olanlar                                                                                - 5

Oxucuların istifadəsində olanlar                                                                 - 3

Şöbənin internetdən istifadə edən əməkdaşlarının sayı                             - 2

 

 

 

 

Unikal və  müasir cihazlarla təminat  üzrə fəaliyyət

“Fiziki-kimyəvi analiz”şöbəsi

 

 Şöbə müdiri: k.ü.f.d., b.e.i. Vaqif Qasımov

 Şöbənin nəzdində aşağıdakı qruplar fəaliyyət göstərir:

-   Quruluş kimyası, rentgen və termiki analiz qrupu

-   Spektral analiz qrupu

-   Elektron mikroskopiyası qrupu

Şöbənin tədqiqatlarının əsas istiqaməti müxtəlif sinif  təbii və süni birləşmələrin rentgeno­qrafik, termiki, spektral, elektron mikroskopiya və element analizlərinin aparılmasından ibarətdir. Şöbə bu tədqiqatların aparılması üçün müasir cihazlarla təmin olunmuşdur.

 

Quruluş kimyası, rentgen və termiki analiz qrupu

 

  1. Rentgenfaza analizi                                  - 492 nümunə
  2. Termiki analiz                                  - 10 nümunə

 

Spektral analiz qrupu

 

  1. İQ spektr                                           - 182 nümunə
  2. UB spektr                                         -   96 nümunə

 

Elektron mikroskopiya qrupu

 

 

 

 Avtomatik rentgen difraktometri                                        Derivatoqraf

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

İnfraqırmızı və Ultrabənövşəyi                                 Atom qüvvə mikroskopu

spektrometrlər

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


Kütlə spektrometrli qaz xromotoqrafı       İnduktiv birləşmiş plazmalı kütlə spektrometr

 

2021-ci ildə alınan yeni cihazlar

 

1. Elektrokimyəvi proseslərin kinetikasını tədqiq etmək üçün istifadə olunan “Fırlanan disk elektrodu” (Rotating disc electrode).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  1. 2. 11000C temperatura qədər katalitik reaksiyaların tədqiqi üçün istifadə olunan “Mikro­reaktorlu kütlə spektrometri”

 

 

 

ƏLAVƏ

 

Elmi-tədqiqat iş planlarının yerinə yetirilməsi

 

 

 

 

Elmi müəssisənin

adı

 

 

 

 

2021-ci ildə tamamlanıb

Poblemlər

Mövzular

İşlər

Mərhələlər

Mövzular

İşlər

Mərhələlər

Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu

3

8

34

58

-

-

58

 

 

 

Dərc olunmuş elmi-tədqiqat işləri

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Elmi  müəssisənin adı

 

 

 

 

 

o cümlədən xaricdə dərc olunmuşdur

 

 

Kitabların, monoqrafiyaların,

Məqalələrin, tezislərin ümumi sayı

Monoqrafiyalar, kitablar və dərs vəsaitləri

Məqalələr

Tezis və konfrans materialları

Kitablar

Monoqrafiyalar

Məqalələr

Tezis və konfrans materialları

İmpakt faktorlu jurnallarda dərc olunmuş məqalələr

Dövri elmi jurnallar

Dərsliklər və elmi-kütləvi nəşrlər

Elmi işçilərin əsərlərinə olan istinadlar

 

Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İns­ti­tutu

 

315

5

161

149

 

1

97

103

125

2

 

1500

                           

 

 

 

 

 

 

 

 

Elmi-tədqiqatişlərininnəticələrinin  tətbiqi

 

 

Elmi müəssisənin adı

Tətbiq olunmuş

elmi tədqiqat  işləri

 

Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu

   

3

 

 

 

 

 

 

 

Patent–lisenziya işləri

 

 

Elmi  müəssisənin

adı

Patentə verilmiş

iddia sənədlərin

sayı

Alınmış patent­lərin ümumi sayı

Xarici ölkələrdən alınmış patentlər

Əsərin Qeydiyyatı Haqqında Şəhadətnamə

 

Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu

5

9

-

 

 

-


Kadr potensialı

 

 

 

 

 

Elmi  müəssisənin  adı

 

 

İşçılərin ümumi         sayı

Elmi işçilər

Akademiklər

Müxbir üzvlər

Elmlər doktorları

Fəlsəfə doktorları

1

 2

 3

 4

5

 6

 7

Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu

 

 

434

 

254

5

3

31

112

 

ELMİ KADRLARIN HAZIRLANMASI

 

Elmi müəssisələrin

adları

Doktorantu-

rada

təhsil alanlar

 

 

Xaricdə doktoranturada təhsil alanlar

Xaricdə elmi təcrübə keçənlər

Doktoranturaya yeni qəbul

 

Doktoranturanı bitirib

Disserta-

siya müdafiə olunub

Müdafiə-

yə hazırlanıb

Dissertantlar

Magistraturada təhsil alanlar

Magistraturaya yeni qəbul

 

o cümlədən

o cümlədən

 

Fəlsəfə doktoru

Elmlər doktoru

 

Əyani

Qiyabi

Əyani

Qiyabi

Əyani

Qiyabi

Fəlsəfə doktoru

Elmlər doktoru

Fəlsəfə doktoru

Elmlər doktoru

Fəlsəfə

doktoru

Elmlər doktoru

 

KQüKİ

14

-

-

10

-

2

6

-

4

8

1

2

1

14

17

16

9

 

 

2015–2021-ciİLLƏR ÜZRƏ MÜQAYİSƏLİ GÖSTƏRİCİLƏR

 

 

Çap olunan işlər

2015

2016

2017

2018

2019

2020

2021

Monoqrafiya, kitab

7

7

6

6

5

7

5

Məqalə, cəmi

Respublikada

Xaricdə

146

49

68

162

63

71

158

48

89

196

75

114

165

77

88

137

46

91

161

  64

  97

Tezislər, cəmi

Respublikada

Xaricdə

238

125

113

251

150

101

158

78

80

252

143

109

173

83

90

 

81

25

56

149

  46

103

Patent

Müsbət rəy

2

16

11

4

10

7

5

10

6

10

 

11

3

9

5

Kadrlar cəmi

483

479

475

471

475

458

434

Elmii işçilər

AMEA həqiqi üzvləri

AMEA müxbir üzvləri

Elmlər doktoru

Fəlsəfə doktoru

308

4

6

37

152

299

4

5

38

143

292

5

5

36

139

291

5

4

35

134

289

5

4

36

133

279

5

3

33

132

254

5

3

31

112

Doktorantlar

27(10+17)

30(10+20)

29(11+18)

26(14+12)

23(10+13)

22(12+10)

24(14+10)

Dissertantlar

27

26

30

31

39(12+27)

36(21+15)

31(14+17)

Müdafiə olunan dissertasiya işləri

Elmlər doktoru

Fəlsəfə doktoru

4

2

2

2

-

2

6

1

5

9

1

8

-

-

-

-

-

-

7

 

1

8



 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

İMPAKT FAKTORLU JURNALLARDA ÇAP OLUNMUŞ MƏQALƏLƏR

 

Jurnalın adı

Məqalə sayı

Impakt faktor

Journal of Biological Macromolecules

1

CA-6,953 (Q1)

Physical Review B

1

СА-5,8 (Q1)

Colloid and Interface Science Communications

1

CA-4,914. (Q1)

Thermal analysis and calo­ri­metry

1

CA-4,626 (Q2)

Journal of Solid State Chemistry

1

CA-3,498 (Q2)

Macromolecular Research

1

CA-2,7 (Q2)

JOM

3

CA-2,471 (Q1)

Journal of Molecular Structure.

1

CA-2,463 (Q3)

Acta Chimica Slovenica

1

CA-1,6 (Q3)

Journal  Phase Equilibria and Diffusion

1

CA-1,468 (Q3)

Phase Transitions

1

CA-1,452(Q3)

Russian Journal of Inorganic Chemistry,

4

CA-1,33 (Q3

Physics of the Solid State

1

C A-1,3 (Q3)

Turkish Journal of Chemistry

1

CA-1,239 (Q3)

Russian Chemical Bulletin

1

CA-1,222 (Q3)

Journal Electrochemical Science and Engineering

4

CA-1,15 (Q3)

Рhysics of the Solid State

1

CA-0,895(Q3)

İnorganic Materials

2

CA-0,864(Q3)

Russian Journal of Applied Chemistry

2

CA-0,850(Q3)

Therotical and Experimental Chemistry

1

СА-0,827 (Q3)

Journal of Chemical Technology and Metallurgy

1

CA-0,806 (Q3)

Chemistry & Chemical Technology”

1

CA-0,775 (Q3)

Journal of Biomimetics, Biomaterials and Biome­di­cal Engineering

1

CA-0,70(Q4)

Russian Journal of Physical Chemistry A

3

CA-0,691(Q4)

Advances in Intelligent Systems and Compu­ting.

1

CA-A-0,626

Iranian Journal of Chemistry and Chemical Engine­ering

1

CA-0,604(Q3)

Russian Metallurgy (Metally)

1

CA-0,58(Q3)

High Temperatures- High Pressures

1

СА-0,571 (Q4)

Fundamental Materials

1

СА-0,41 (Q4)

Journal of Chemistry and Technologies

1

CA-0,357(Q3)

Журнал Химия и химическая технология.

1

Web of Science

Bulletin of the University of Karaganda. Chemistry

3

Web of Science

Processes of petrochemistri and oil refining,

2

Web of Science

Intelligent Systems and Computing

1

Web of Science

Nano-and Micro-Encapsulation-techniques and

Applications

1

Web of Science

Инженерно-физи­ческий журнал.

1

Web of Science

Электрохимия,

1

Web of Science

Physics and Chemistry of Solid State

2

Web of Science

Novel Research in Science

1

Web of Science

ournal Of Materials Science and Chemical Engineering

1

Web of Science

Research & develomant in Material Science

1

Web of Science

 

Russian Microelectronics

2

Scopus - 0,9

Condensed Matter and Inter­pha­ses

3

Scopus

New Materials, Compounds and Applications

4

Scopus

Химические Проблемы

2

Scopus

Azərbaycan Kimya Jurnalı

31

Scopus

Оборудования и технологии для нефтегазового комплекса

1

РИНЦ - 0,89

Микроэлектроника

1

РИНЦ - 0,768

Бутлеровские сообшения

2

РИНЦ - 0,416

Евразийский Союз Ученых

6

РИНЦ - 0,338

Science and world, international journal

1

Global-0,325

Нефтепере­работка и нефтехимия. Научно-тех­ни­ческие достижения и передовой опыт

2

РИНЦ - 0,271

Журнал Химическая промышленность сегодня

2

РИНЦ

Austrian journal of Technical and Natural Sciences

2

РИНЦ

Научный Журнал Архвариус.

2

РИНЦ

Журнал Химическая Промышленность

3

РИНЦ

Научный электронный Журнал Академическая Пуб­лицистика

1

Google Scholer

Вестник Науки и Образования

1

RIS

Inter­national Journal of Innovative Science and Research Technology

1

Google Scholar

Factors in Experimental Evolution of Orqanisms

1

Google Scholar

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsinin

2021-ci ildə elmi-tədqiqatfəaliyyəti haqqında

 

H E S A B A T

Şöbə müdiri: Kimya elmləri doktoru Asif Məmmədov

 

 

Mövzu: Respublikanın filiz və qeyri-filiz mineral xammal

ehtiyatlarının  kompleks emal texnologiyasının

elmi  əsaslarının yaradılması

 

Mövzuya aid işlər:  1.1; 1.2; 1.3

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


LABORATORİYA:  Dəmir və titan tərkibli filiz xammalının emalı

LABORATORİYA RƏHBƏRİ:   Kimya elmləri doktoru, prof. Asif Məmmədov   

 

Laboratoriyada  10 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər  e.i.,  1 nəfər mühəndis, 1 nəfər b. lab.-dır. Qasım Səmədzadə - k.ü.f.d., a.e.i., Rəh­man Hə­mi­dov - k.ü.f.d.,a.e.i., Afəridə Qasımova - k.ü.f.d., b.e.i., Mahirə Xəlilova - k.ü.f.d., b.e.i., Sevinc Səlimova-k.ü.f.d., b.e.i., Ofe­liya Əbdülrəhimova - e.i., Ülviyyə Şərifova - e.i., Fidan İbra­hi­mova - e.i.

                                                          

İŞ 1.1: Alunit, dəmir və titanmagnetit tərkibli filiz xammalının kompleks emalı proses­lərinin fiziki-kimyəvi əsaslarının işlənməsi

 

MƏRHƏLƏ I. Alunit, dəmir və titanmaqnetit tərkibli  filizlərin flotasiya və kimyəvi yolla  zənginləşdirilməsi proseslərinin səmərəli üsullarının fiziki-kimyəvi əsaslarının işlənməsi.

 

Alüminium və dəmirin susuz sulfat duzları qarışığından Al2O3-in alınması. Alüminium və dəmirin sulfat duzlarının 470-5800C temperaturlarda (15-30% H2S və 85–70%H2) qarı­şı­ğı ilə reduksiyası prosesi tədqiq edilmişdir:

 

Al2(SO4)3+ Fe2(SO4)3∙FeSO4+14H2+H2S → Al2O3+ 3FeS+5SO2↑+15H2O                    (1)

 

Mikrodalğa üsulu ilə dehidratlaşma aparılması, qazvari reduksiyaedicilər qarışığı (hidrogen və hidrogen sulfid) tətbiq etməklə 45-60 dəq müddətində reduksiyaedici yanma tempe­raturunun 470-5800C-dək azalması, bu zaman sulfat kükürdünü S2 və SO2 –dək, dəmiri isə ikivalentliyədək reduksiya etməklə dəmir sulfid şlamı alaraq, alüminium oksidi qələvidə həll edərək ayırmaqla şlamın miqdarının və ətraf mühitin çirklənməsinin azaldılması, alüminium oksidin itgisinin qarşısının alınması  ilə  fərqlənən,  alüminium tərki­bli filizlərin sulfat turşu­su ilə həll edilməsi, silikatsızlaşdırma, ayırma, sulfat duzlarının yuyulması, kükürd, kükürd dioksid və yanıq alınması ilə reduksiyaedici yanma və dehidratlaşdırma, sonradan yanığın su ilə emalı mərhələlərindən ibarət sulfat duzlarından təmiz alüminium oksid alınması üsulu işlənmişdir.

(1) reaksiyasının Gibbs enerjisinin temperatur asılılığı Ulix tənliyi  ilə təyin edilmişdir. Tarazlıq halı üçün:

                               (2)

Qeyri-tarazlıq halı üçün, qaz fazasının reaksiya mühitindən kənarlaşdırdıqda:

                                (3)

(1 ) reaksiyasındakı maddələrin termodinamiki parametrlərini yerinə yazdıqda alıprıq:

                                (4)

                 (5)

 

 

 

Şəkil 1. (1) reaksiyasının Gibbs enerjisinin temperaturdan asılılığı.

 1-(4); 2-(5) tənliyi.

 

 

 

 

 

Şəkil 1 göstərir ki, (1) reaksiyası 740÷860 K intervalında Gibbs enerjisinin yüksək mənfi qiymətlərinə malikdir və temperaturun artması ilə reaksiya daha çox sağa yönəlir.

Aşağıda 3 müxtəlif temperaturda alüminium və dəmirin susuz sulfat duzlarının reduksiya­sına aid nümunələr göstərilmişdir.

1) 0,5 qr susuz Al2(SO4)3 və Fe2(SO4)3, FeSO4 duzları qarışığı hidrogenlə aşağıdakı reaksiya üzrə reduksiya edilir:

Al2(SO4)3 + Fe2(SO4)3∙FeSO4+ 14H2 → Al2O3+ 2FeS+ FeO+ 5SO2↑ + 14H2O

FeO + H2S →  FeS + H2O

5800C temperaturda həllolma zamanı alüminium oksidin çıxımı 98,5%, reduksiya dərəcəsi 100%.

2) 0,5 qr susuz Al2(SO4)3 + Fe2(SO4)3∙FeSO4 duzlar qarışığı 5200C-də reduksiya edilir. Həllolma zamanı alüminium oksidin çıxımı 100%, reduksiya dərəcəsi 100%.

3) 0,5 qr susuz Al2(SO4)3 + Fe2(SO4)3∙FeSO4 duzlar qarışığı 4700C-də reduksiya edilir. Reduksiya dərəcəsi 98,2%. Həllolma zamanı alüminium oksidin çıxımı 100%.

2. Zəylik alunit filizinin ammonyakla emalı.  Alunit filizinin ammonyakla emalı üsulunun çatışmayan cəhətlərindən biri emal zamanı məhlula (NH4)2SO4 -lə yanaşı  Na2SO4 və K2SO4 maddələrinin keçməsidir:

(KNa)2SO4·Al2(SO4)3·2Al2O3+6NH4OH 3(NH4)2SO4+K2SO4+Na2SO4+2Al(OH)3 ↓+ 2Al2O3

Alınan sulfatlar qarışığında Na2SO4  olduğundan  bu qarışıqdan gübrə kimi istifadə olun­ması məqsədəuyğun deyil. Bu məsələni həll etmək üçün dehidratlaşmış filiz ammonyakla işlənməzdən əvvəl zəif qələvi məhlulu ilə  (0.5 mol %-li NaOH) işlənir. Bu zaman məhlula yalnız Na2SO4 və K2SO4 keçir:

(KNa)2SO4·Al2(SO4)3·2Al2O3+NaOH(0.5%-li məhlul) ®K2SO4+ Na2SO4+ Al2(SO4)3·2Al2O3

Bundan sonra məhluldan ayrılan bərk qalıq 5%-li ammonyak məhlulu ilə işlənir:

Al2(SO4)3·2Al2O3+6NH4OH ®3(NH4)2SO4+2Al(OH)3 ↓+ 2Al2O3

(NH4)2SO4 məhlulu bərk fazadan süzülərək ayrılir.  Qarışıqsız (NH4)2SO4 məhlulunu gübrə kimi istifadə etmək olar. Zənginləşmiş  Al(OH)3 ·2Al2O3 qələvi ilə işlənmək üçün istifadə  olunur.

3. Litium-titanatlarının alınması və termodinamiki parametrlərinin təyini.

Litium-titanatlardan yalnız Li2TiO3 birləşməsi üçün termodinamik məlumatlar mövcuddur. Litium titanatların termodinamik parametrlərini təyin etmək üçün aşağıdakı qatılıq element­lərinin  EMF ölçülmüşdür:

Pt│Li2O│ ZrO2+10 мас.%Y2O3, lithium. glass │(Li2O)x(TiO2)1-x│Pt    (2)

 

Elektrik hərəkət qüvvəsinin ölçmələri əsasında Li4Ti5O12, Li1.92Ti1.04O3.04, Li2TiO3, Li2.12 Ti0.94O2.92 və Li4TiO4 birləşmələrinin əmələgəlmə termodinmaki funksiyaları hesab­lan­mışdır (cədvəl 1).

 

Cədvəl 1. Litium titanatların sadə maddələrdən və Li2O, TiO2 birləşmələrindən (işarə edil­mişdir*)  əmələ gəlməsinin  termodinamik funksiyaları və standart entropiyasının qiymət­ləri.

Birləşmə

           

kJ∙mol-1

J∙mol-1∙K-1

kJ∙mol-1

J∙mol-1∙K-1

Li4Ti5O12

356.1±4

371.1±5

12.51±0.2

5923±30

6287±40

315.7±4

Li2TiO3

115.2±1

120.2±2

4.16±0.2

1565±10

1662±20

84.0±2

Li4TiO4

137,9±1

146.1±3

8.82±0.2

2149±10

2286±15

119.1±3

 

Li4Ti5O12, Li1.92Ti1.04O3.04, Li2TiO3, Li2.12Ti0.94O2.92, Li4TiO4 birləşmələrinin Li2O və TiO2 birləşmələrindən  əmələ gəlməsinin sərbəst enerjilərinin müqayisəsi, Li2TiO3 -ün ən yüksək stabilliyə malik olduğunu göstərir. Eyni zamanda,  Li4Ti5O12, Li1.92Ti1.04O3.04, and Li2.12Ti0.94O2.92 birləşmələri nisbi stabilliyə malikdir.

 

Titanmaqnetit konsentratlarından titanın üzvi reduksiyaedici – kalium formiat­la və kalium- oksalatla reduksiyası.

 

Dəmir (II) titanatın flüorid turşusunda həll olması və KCl tozu əlavə etməklə K2TiF6  tərkibdə məhlullardan çökdürülməsi :

FeTiO3(b) + 6HF(aq) ® FeTiF6 (aq) +3 H2O

FeTiF6 (aq) +2KCl (b) ® K2TiF6 (b) +FeCl2(aq)

Titanın kalium titan flüoriddən  kalium formiat və kalium oksalatla reduksiyası:

K2TiF6(b) +2KCOOH (aq) + 2KOH(aq) ® Ti (b)+6KF (aq)+2CO2(q)+2H2O(m)

K2TiF6(b) +2K2C2O4 (aq) ® Ti (b) + 6KF(aq) + 4CO2 (q)

Bu reaksiyalarda titanın tam reduksiyası baş verir. Bununla yanaşı çox aktiv maddə  flüorid turşusundan istifadə edilməsi reaksiyanın aparılması üçün xüsusi şərait tələb edir.      

 

NƏTİCƏLƏR:

1. Alüminium sulfat, dəmir (II) sulfat və  dəmir (III) sulfat duzları qarışığının15-30% H2S və 85–70%H2 qaz qarışığı ilə reaksiyasından Al2O3 alınması reaksiyasının Gibbs sərbəst enerjisinin temperatur asılılığına əsasən prosesin optimal temperatur intervalının  470÷5900C olduğu müəyyən edilmişdir. Reduksiya məhsulu SO2 qazının stasionar olaraq mühitdən çıxarıldıqda alüminium sulfatın 98%-nin alüminium oksidə çevrildiyi müəyyən olunmuşdur.

2.  Dehidratlaşmış Zəylik alunit filizinin (KNa)2SO4·Al2(SO4)3·2Al2O3 ardıcıl olaraq 0.5 mol %-li NaOH və 5%-li ammonyak məhlulu ilə işlənməsindən bərk Al(OH)3 ·2Al2O3 və qa­rışıqsız NH4)2SO4 məhlulu ayrılır.

3. Titanmaqnetit konsentratının emalı nəticəsində alınan titandioksidin litium-karbonatla qarşılıqlı təsirindənLi4Ti5O12, Li1.92Ti1.04O3.04, Li2TiO3, Li2.12Ti0.94O2.92, Li4TiO4 birləş­mələri alınmışdır. Bu birləşmələrin Elektrik Hərəkət Qüvvəsi üsulu əmələgəlmə Gibbs enerjisi, entalpiyası və entropiyası təyin edilmiş qiymətlərin əsasında litium-ion batareyalarının anodları üçün perspektiv materallar olan  Li4Ti5O12, Li2TiO3, Li4TiO4 birləşmələrin stabil fazalar olduğu müəyyən edilmişdir.

4. Titanmaqnetit konsentratlarının titanın flüorid turşusu ilə emalından alınan K2TiF6  birləşməsinin üzvi reduksiyaedici– kalium formiatla və kalium- oksalatla reduk­­si­yasından titanın 98% -ə qədər miqdarının ayrıldığı müəyyən edilmişdir.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

  1. S.Z.Imamaliyeva, G.I.Alekberzade, A.N.Mamedov, D.B.Tagiev, M.B.Babanly. Mo­de­ling the Phase Diagram of the Tl9SmTe6-Tl4PbTe3-Tl9BiTe6 System. 14th International Conference on Theory and Application of Fuzzy Systems and Soft Computing – ICAFS-2020. In: Intelligent Systems and Computing / R. A. Aliev et al. (Eds.):, Jan 5, 2021. vol 1306.p.480-489. Cham. http://doi-org-443.webvpn.fjmu.edu.cn/10.1007/978-3-030-640 58-360.
  2. Sona Кulieva, Rejhan Agaeva and Asif Mamedov. Investigation of the interaction and composition of vapor in Bi: X(S,Se,Te):Br=1:1:1 systems. //High Temperatures-High Pres­­­sures. V. 50, N. 3. p.233-241. (2021).

 

RESPUBLİKADA

  1. E.J.Ahmadov, A.N.Mammadov, S.A.Guliyeva, M.B.Babanly. Modeling of phase diag­ram of the system BiI3-Bi2S3-Bi2Te3.  /New Materials, Compounds and Appli­cati­ons. 2021, V.5, No.1, pp. 5-11
  2. S.Z.Imamaliyeva, A.N.Mamedov, M.B.Babanly. Modeling the phase diagram of the Tl9GdTe6 -Tl4PbTe3 -Tl9BiTe6 system. //New Materials, Compounds and Applications. 2021, Vol.5, No.2, pp.79-86
  3. S.Z.Imamaliyeva, Alakbarzade, A.N.Mamedov, M.B.Babanly. Modeling the phase diag­ram of the Tl9TbTe6 -Tl4PbTe3 -Tl9BiTe6 system. //Azerbaijan Chemical Journal, 2021, N.2. рр .6-12 doi.org/10.32737/0005-2531-2021-2-6-12.
  4. 4.  E.N.Orujlu, A.N.Mammadov, M.B.Babanly. 3D Analytical modeling of crystallization sur­faces of the MnTe–SnTe–Sb2Te3 system. //Azerbaijan Chemical Journal, 2021, N.2. рр.94-100. doi.org/10.32737/0005-2531-2021-2-94-100

 

      KONFRANS MATERİALLARI (xarici - 10)

 

PATENT

  1. I 2021 0032.  Alunit filizinin dəmirsizləşməsi üsulu. R.H.Həmidov. 11.07.2019
  2. İ 2021 0052. Kvars qumun dəmirdən təmizlənmə üsulu. R.H. Həmidov, D.B. Tağıyev, H.M. Tahirli, A.İ.Ağayev, V.Ə. Qasımov.  21.09.2018
  3. İ 2021 0053. CaCl2 və MgCl2 qarışığının ayrılma üsulu. R.H. Həmidov, H.M. Tahirli, A.İ.Ağayev.  03.12.2019.

 

İSTİNADLAR - 20

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA:  Əlvan metal tərkibli mineral xammalın emalı 

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya  elmləri doktoru prof.  Arif Heydərov

 

Laboratoriyada 15 əməkdaş çalışır. Onlardan 4 nəfər k.ü.f.d. ap.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d. b.e.i.;   2 nəfər elmi işçi, 5 nəfər kiçik elmi işçidir. İbrahimov Əli– k.ü.f.d. ap.e.i. dos.; Ağaev Adil–k.ü.f.d. ap.e.i. dos.; Çəfərova Sevil–k.ü.f.d. ap.e.i. dos.; Əfəndiyeva Sevda- k.ü.f.d. ap.e.i. dos.;  Abbasova Nuranə.–k.ü.f.d. b.e.i. dos.; Qəh­rə­manova Yeganə.–k.ü.f.d. b.e.i.; Sülhiyyə Kələntərova– e.i., Quliyeva Aybəniz – e.i., Vəkilova Rəna- e.i.; Muradova Aysel- k.e.i., Osmanova Arzu - k.e.i., Alışanlı Gülnar. - k.e.i. Bəhrəmova Şəbnəm - k.e.i., Babayeva Pərvanə- k.e.i.

 

İş “1.2”: Yeni alunit texnologiyası əsasında alınan aluminatlı məhlullardan kristallik alüminium  fazasının hidroksidin çökdürülməsinin tədqiqi

 

MƏRHƏLƏ 1:Natrium alüminat məhlullarından alüminium hidroksidin hidrogen peroksidlə çökdürülməsi

 

Respublikamızdakı alunit filizi (Zəylik yatağı) gil-torpaq almaq üçün potensial ehtiyatlı xammal növü sayılır. İşlədilən filizin tərkibindən, onun işlənmə ardıcıllığından, alüminat məhlullarının silisiumsuzlaşdırma dərinliyindən, alınan məhsulların təmizlik dərəcəsindən asılı olaraq alüminat məhlullarından alüminium hidroksidin ayrılmasının bir neçə üsulları var.

Təqdim olunan hesabatda məqsədalunitin qələvidə həllolmasından alınan alüminat məhlullarından H2O2 vasitəsiylə alınan alüminium fazasının çökdürülməsi və bərpaedilmiş natrium hidroksidin yenidən alunitin həllolması mərhələsinə qaytarılması şəraitinin tədqiqidir.

Alüminium hidroksidin çökdürülməsi müxtəlif temperaturlarda (20-800C intervalında), daimi qarışdırılmaqla və pH-ın nəzarəti altında edilmişdir. Maye çökdürücü rolunda müxtəlif qatılıqlı H2O2 məhlulunun əlavə edilməsi müəyyən vaxt ərzində, yavaş-yavaş tökülməklə (damcılarla) aparılmışdır. Əmələ gələn çöküntü Byuxner qıfında ana məhluldan ayrılmış və isti distillə suyu ilə filtiratda sulfat ionu olmadığı ana kimi yuyulmuşdur (yumanın bitməsi BaCl2 məhlulu ilə yoxlamaqla nəzarət altında saxlanılmışdır). Nəm çöküntü 600C tempe­raturda 24 saat müddətində qurudulmuşdur. Çökmə zamanı məhlulun pH-ı 13-dən çox olmuşdur. Qələviyə görə qatılığı >10%-dən çox olan məhlullardan alüminium hidroksidin çökdürülməsi intensiv şəkildə O2 qazı ayrılması ilə müşahidə olunmuşdur. İlkin təcrübələr əvvəlcə Al(OH)3-in NaOH məhlulunda 900C temperaturda həllolmasından alınan sintetik alüminat məhlullarında aparılmışdır. Lazım olan qatılığı almaq üçün alü­minat məh­lulları su ilə durulaşdırılmışdır. Bu təcrübələrdən alınmış nəticələr alunitin 5% NaOH-də (Na2O-ə görə 42 q/l) həll olmasından alınmış məhlullarda sınaqdan keçirilmişdir: 40.53q/l Na2O, 40.8q/lAl2O3; 1.55q/lK2O; 1q/lSO2; 0.39q/lSiO2, Kα=40.53/40/80x1.64 5=1.634

Digər çökdürücülərdən fərqli olaraq, alüminat məhlulundakı alüminiumu H2O2 ilə çökdür­dük­də, qələvinin də bərpasını təmin etmək olur.

Alüminium tərkibli çöküntünün natrium alüminat məhlullarından çökdürən zaman iki faktor izlənilmişdir:

1) Alüminiumun çökmə dərəcəsi

2) Qələvinin tarazlıq anında alüminiumlu faza çökəndən sonrakı qatılığı

Alüminiumlu fazanın çökməsinə təsir edən faktorlar H2O2-in və qələvinin qatılığı, H2O2-in miqdarı (həcm ilə), reaksiya müddəti, temperatur, H2O2-in həcminin alüminat məhlulunun həcminə olan nisbət, məhlulun kaustik modulu (Kα).

Hidrogen peroksidin qatılığının alüminiumun çökməsinə və Na2O-in məhluldakı qatılığına təsiri. H2O2-in qatılığının alüminiumlu fazanın çökməsinə və Na2O-in qatılığının dəyişmə­sinə təsirinin nəticələri şəkil 1-də verilmişdir.

 

 

 

 


Şəkil 1. Hidrogen peroksidin qatılığından asılı olaraq Na2O-in və Al2O3-in qatılığının dəyişməsi (t=200C, – 20.47 q/l, – 30.76 q/l, = 20:20 ml; qarışma sürəti – 300 dövr/dəq)

 

 

 

Təcrübələr H2O2-in qatılığını 5-25% arasında dəyişməklə otaq temperaturunda 5%-li NaOH-lə (qatılığı Na2O ilə ifadə etdikdə 20.47q/l) Vməh =20:20ml olmaqla, aparıl­mış­dır. Şəkildən göründüyü kimi, Al2O3-in və Na2O-in ilkin qatılığı H2O2-in qatılığı 10% olana kimi, sürətlə azalır. Bu zaman Al2O3-in qatılığı 30.76 q/l-dən 8.21 q/l-ə qədər, Na2O-in qatılığı isə 20.47q/l-dən 12.81q/l-ə kimi azalır. Hesablamaya görə, 10%-li H2O2 ilə alümi­niumun 73.26%-i çökmüş olur. H2O2-in qatılığının 25%-ə kimi qaldırılması Al2O3 qatılığının 2.66q/l-ə kimi azalmasına gətirib çıxarır. Bu zaman məhluldakı alüminiumun 91.34%-i çökmüş olur. İlkin qatılıqla müqayisədə Na2O-in qatılığı 2 dəfə azalmış olur.

Hidrogen peroksidin (30%) və natrium alüminat məhlullarınnın həcm nisbətlərinin dəyişməsindən asılı olaraq Na2O və Al2O3-in qatılığının dəyişilməsi.Na2O və Al2O3-in qatılığının dəyişilməsinin izlənilməsində ən vacib faktorlardan biri məhlula verilən H2O2-in dozasının tapılmasıdır. Bu işdə H2O2-in həcminin məhlulun həcminə olan nisbəti 0.1-dən 1.0 kimi dəyişməklə aparılmış və bu faktorların təsiri ilə Na2O və Al2O3 məhluldakı qatılıq­larının və kaustik modulunun qiymətlərinin dəyişməsi izlənilmişdir. Nəticələr şəkil 2-də verilmişdir.

Şəkil 2-dən göründüyü kimi, Al2O3-in çökməsi və ya alüminat məhlulunda Al2O3 və Na2O-in qatılığının azalması əlavə edilən H2O2-in miqdarından da asılıdır. həcm nisbəti 1:4 olduqda Al2O3-in çökməsi sürətlə başlayır, həcmlər nisbəti artdıqca çökmə dərəcəsi də artır.  həcm nisbəti 1:2 olduqda Al2O3 69.85%, 1:1 olduqda isə 95% çökmüş olur. Nisbətlərin dəyişməsi Na2O-in qatılığını 48.42q/l ( 5.84%)-dən 23.675 q/l ( 3.05%)-ə çatdırır. Kaustik modulun (Na2O-in Al2O3-ə mol nisbəti) 1:1 nisbətində kəskin artması ( 16.819) Al2O3 çöküntüsünün azalmasına gətirdiyindən çökmənin Kα-nın 3.0 qiymətində aparmaq məsləhət görülür =15:20-dən yüksək)

 

 

Şəkil 2. Hidrogen peroksidin (30%) və natrium alüminat məhlulunun həcm nisbətinin dəyişməsindən asılı olaraq Na2O-in və Al2O3-in qatılığının dəyişməsi

(t=200C, – 48.42 q/l,                                                                   – 46.42 q/l, Kα – 1.71, =30% (9.81 q/l); qarışma sürəti – 300 dövr/dəq).

 

 

 

Natrium alüminat məhlullarırndan alüminiumun H2O2-lə çökməsinə temperaturun və vaxtın təsiri. Alüminiumun natrium alüminat məhlullarından çökməsinin temperatur və vaxtdan asılılığı şəkil 3-də verilmişdir. Şəkildən görünür ki, tədqiq olunan 4 temperatur anında Al(OH)3-in intensiv çökməsi ilk dəqiqələrdə baş verir və 30 dəq müddətində maksimal həddə çatır. Temperaturların müqayisəsi göstərdi ki, ən yaxşı nəticələr otaq tempera­turunda (~200C) və 400C-də müşahidə olunur. 400C-də 30 dəq müddətində məhldakı alüminiumun 74.5%-i üç saat müddətində isə 90.1% çökmüş olur. Temperaturun sonrakı artımı (600 və 800C) alüminiumun məhluldan çökmə faizini azaldır. Azalmaya səbəb temperatur atdıqca H2O2-in termiki parçalanması və alüminat məhlulundakı qələvi ilə sürətlə reaksiyasıdır

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 3. Müxtəlif vaxt və temperaturlarda H2O2 əlavə etməklə alüminiumun məhluldan çökmə faizi ( – 40.53 q/l, – 40.8 q/l, KM = 1.634, = 15:20 ml; qarışma sürəti - 300 dövr/dəq)

 

Şəkil 3-dən görünür ki, hidrogen peroksiddən 15%-li qatılığında, =15:20 nisbə­tində reaksiyanın getmə müddəti alüminiumun çökməsi üçün əsas faktor sayıla bilməz. Qələvinin müxtəlif qatılıqlarında natrium alüminat məhlullarından H2O2 vasitəsiylə alüminiumun çökdürülməsi. Qələvinin ilkin qatılığının natrium alüminat məhlullarından H2O2 ilə alüminiumun çökdürülməsinə təsirinə aid tədqiqatların nəticələri cədvəl 1-də və şəkil 4-də verilmişdir. Tədqiqatda diqqət edilən əsas amil çökmədən sonra NaOH-ın (Na2O) dövrəyə qaytarılması zamanı onun qatılığının necə dəyişməsini müəyyən­ləşdirməkdir. Cədvəl 1 və şəkil 4-dən göründüyü kimi, qələvinin ilkin qatılığı (Na2O-ə görə) 14q/l olduqda məhluldakı alüminiumun 82%-i çökür, qələvinin sonrakı qatılığının 42.33 q/l olması məhluldakı alüminiumun 95%-ə qədər çökməsini təmin edir. Qələvinin sonrakı qa-

tılı­ğının 50.37%-ə kimi artması, məhluldakı çökmüş alüminiumun həllolmasına səbəb olduğundan onun çökmə faizini 82.3-ə kimi aşağı salır. Cədvəl 1-dən göründüyü kimi, məhluldakı aluminiumun qatılığı qələvinin qatılığı 11.54q/l olduqda 17.85 q/l-dən 2.64 q/l-ə kimi düşür. Maraqlı fakt odur ki, məhlulun kaustik modulu qələvinin qatılığı 42.33 q/l olduqda, 73.48 q/l-ə çatmış olur, yəni, NaOH-ın ilkin qatılığı 5.2%-dən 4.6% düşməsinə baxmayaraq, ondakı alüminiumun 95%-i çökmüş olur. Çöküntü süzülüb, yuyulduğundan

sonra alınmış qələvi məhlulunu yenidən alunitin yeni partiyasının həllolmasına göndərmək olar.

 

 

 

 

 

Cədvəl 1. Aşağı qatılıqlı alüminat məhlulundan qələvinin müxtəlif qatılıqlarında hidrogen peroksid vasitəsiylə Al2O3-ün çökmə nəticələri

 

NaOH ilkin

1.78%

3.56%

4%

5.2%

5.8%

6.5%

18.07q/l

36.97 q/l

41.54 q/l

54.62 q/l

60.23 q/l

65 q/l

Na2O q/l

14

28.65

32.27

42.33

46.67

50.37

NaOH tarazlıq

1.47%

2.61%

3.075%

4.6%

4.55%

5.6%

NaOH tarazlıq, q/l

14.9

26.87

31.65

48.88

47.82

58.8

Na2O tarazlıq, q/l

11.54

20.82

24.53

37.88

37

45.6

Al2O3 ilkin 17.85 q/l

14.64

15.89

16.25

16.96

15.87

16.96

Al2O3 çökən, q/l

12

14.14

14.78

16.11

14.11

13.96

Məhlulda qalan Al2O3 q/l

2.64

1.748

1.463

0.848

1.762

3

Çökmə faizi, %

82

89

91

95

88.9

82.3

Kaustik modul

7.2

19.6

27.58

73.48

34.54

9.3

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 4. Natrium aluminat məhlulundan Al2O3-ün çökməsinin qatılıqdan asılılığı

(Cilkin =17.85 q/l, Vməh = 1:2.8 (20:56 ml); otaq temp. 21ºC)

 

Alüminium hidroksid çöküntüsünü vakuum filterlənmə yolu ilə məhluldan ayrılır, bir neçə dəfə isti distillə suyunda yuyulur. Yuma lakmus kağızının neytral rəng alınan ana kimi aparılır. Alınan çöküntü 1000C-də 24 saat müddətində qurudulur.

Şəkil 5-də otaq temperaturunda çökən Al(OH)3-in və alınan çöküntünün 800C-də 48 saat dəmlənməsindən sonrakı halının RFA-i təqdim edilmişdir.

 

 


.

 

 

                            a)                                                              b)

 

 

 

 

 

 

b)

 

 


Şəkil 5. Otaq temperaturunda natrium alüminat məhlullarından alınan çöküntünün (a - amorf alüminium hidroksid) və 800C-də 48 saat alınan çöküntünün dəmlənməsindən sonrakı nümunənin (b-gibbsit və bayerit fazaları) RFA analizi

 

Rentgenoqrammalardan görünür ki, otaq temperaturunda çökən alüminium hidroksid amorf quruluşu malik olduğu halda 800C-dəki çöküntüdə gibbsitin 2 dəqiq pikləri ilə yanaşı aşağı kristallaşma dərəcəsi nəticəsində bayeritin kiçik pikləri müşahidə edilir.

Alınan çöküntünün morfologiyası SEM/EDS analizinin nəticələrinə əsasən şəkil 6-də aydınlaşdırılmışdır. 800C-də alınan çöküntünün EDS analizi nəticələrindən görünür ki, material alüminium hidroksid hissəciklərindən (alüminium - 52.70%, oksigen - 0.31%) təşkil olunub. Bundan başqa nümunə tozlarında Na - 46.98% kimi qarışıqların izi var.

Hidrogen peroksidlə çökdürülmüş və 800C-də yetişdirilmiş Al(OH)3 nümunəsinin SEM analizi göstərdi ki, çöküntü heksaqonal lövhələrin aqlomeratlarından təşkil olunmuşdur. Ədəbiyyat materiallarından da məlumdur ki, alüminatlı məhlullardan gibbsit heksaqonal lövhələrdən ibarət aqlomerat şəklində kristallaşır.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


Şəkil 6. Alüminium hidroksidin (gibbsit və bayerit fazalar qarışığı)

SEM/EDS analizi

 

NƏTİCƏ

Zəylik alunit filizinin qələvi ilə emalından alınan məhlullardan alüminium hidroksidin çökdürülməsi ilk dəfə olaraq yaşıl reagent sayılan hidrogen peroksidlə aparılmışdır. Çökmənin optimal şəraiti tapılmış, həllolmaya sərf olunan qələvinin qismən bərpa edilməsi və yenidən prosesə qaytarılması mümkün olmuşdur. Alınan nəticələrin gələcəkdə Gəncə Gil-Torpaq zavodunda alunitin emal mərhələlərində istifadə edilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

  1. Гейдаров A.A., Алышанлы Г.И., Джаббарова З.А. Исследование кинетических зако­номерностей удаления кремнезема из щелочного раствора алюмината натрия. // Russian Metallurgy (Metally) ,V. 2021 № 11. рр-1413-1418.
  2. Гулиева А.А., Тагиева Л.Т. Исследование куцного выщелачивания ценных ком­пaнентов. // Научный электронный Журнал Академическая Публицистика. 2021, 8/2. c. 7-12.
  3. Tagiyeva L.T. Extraction of gallium, vanadium and aluminum from the organic phase by reextraction. // Вестник Науки и Образования. Москва. 2021. № 14 (117). Часть 1. c.12-17.
  4. Tagiyeva L.T. Extraction and selective purification of gallium (III), vanadium (IV) from aluminum (III) contained acid sulphate solutions using D2EHPA. //  International Journal of Innovative Science and Research Technology.  2021. V. 6, I. 8. pp.1305-1309.

 

 

 

RESPUBLİKADA

  1. Jafarova S.T.  Synthesis, characteristic and activity of nanosized Cu–Me (Me–Co, Zn, Ni) oxide systems in CO oxidation in the presence of H2 .// Azerbaijan Chemical Journal. 2021. № 1, pp.48-54 doi.org/10.32737/0005-2531-2021-1-48-54
  2. Heydarov A.A., Kashkai Ch.M., Alyshanly G.I., Jabbarova Z.A. Processing of Zaglik Alu­nite ore by heap and tank leaching. // Azerbaijan Chemical Journal 2021. № 2,

 pp.42-49 doi.org/10.32737/0005-2531-2021-2-42-49.

  1. Jafarova S.T. Influence of the nature of transition metal on acid-base properties of the surface and activity of catalysts based on natural clinoptilolite in the reaction of biogas conversion to synthesis gas. // Azerbaijan Chemical Journal. 2021. № 2, pp.63-68. doi. org/10.32737/0005-2531-2021-2-63-68
  2. G.I.Alyshanly Study of conditions of transition of silicon into aluminate solution during leaching of raw alunite and its removal from this solution. // Azerbaijan Chemical Journal, 2021. № 4, pp.70-76
  3. Джафарова С.Т. Влияние условий синтеза на характеристику наноразмерных Cu-Ме-Al(Ме-Со,Zn) окисных систем и их активность в реакции окисления СО в водо­родсодержащей среде. // Сумгаитский Государственный Университет. Науч­ные известия. Серия: Естественные и технические науки, 2021, т., № 3,  с. (в печате)
  4. Джафарова С.Т. Оценка каталитической активности и склонности никелевого катализатора на основе цеолита типа шабазита к углеотложению в реакции конверсии биогаза в синтез-газ. // Sumqayıt Dövlət Universiteti Elmi Xəbərlər. 2020. Cild 20, № 4. c.35-40.
  5. Cəfərova S.T. Modifikasiyaedici qatqının təbiətinin və təbii seolitlərin quruluş xüsu­siyyətlərinin onların əsasında hazırlanmış nikel kompozit materiallarının sintez qazın bioqazdan alınması reaksiyasında aktivliyinə təsiri. // Pedaqoji Universitetin Xəbərləri. 2020, cild .6. № 3.c 84-91.

 

KONFRANS MATERİALLARI  (xarici – 6, yerli-4)

 

PATENT

  1. Heydərov Arif Əmrah oğlu, Tağıyev Dilqəm Bəbir oğlu, Alışanlı Gülnar İlqar qızı, Tağıyeva Leyla Teymur qızı, Quliyeva Aybəniz Akif qızı. Natrium alüminat məhlulundan silisiumun dərin təmizlənməsi üsulu. İddia sənədinin №-si a 2021 0005. Müsbət rəy
  2. Həmidov Rəhman Hüseyn oğlu, İbrahimov Əli Adil oğlu, Teymurova Emma Abasovna, Ağayev Adil İsmayıl oğlu. Alunit filizinin emal üsulu. a 2020 0087. 06.09.2021. Patent alınma ərəfəsindədir.
  3. Həmidov Rəhman Hüseyn oğlu, Dilqəm  Bəbir oğlu Tağıyev,  İbrahimov Əli Adil oğlu, Teymurova Emma Abasovna, Ağayev Adil İsmayıl oğlu. Alunit filizinin emal üsulu . Patent İ 20210103

 

KADR HAZIRLIĞI

  1. Alişanlı Gülnar - doktorant 2020-2023, elmi rəhbər - k.e.d., prof. Arif Heydərov
  2. Bəhrəmzadə Şəbnəm – doktorant 2020-2023, elmi rəhbər - k.e.d., prof. Arif Heydərov.
  3. Babayeva Pərvanə - doktorant 2021-2024, elmi rəhbər - k.e.d., prof. Arif Heydərov.

Fəlsəfə doktorluğu elmi dərəcəsi almaq üçün Quliyeva Aybəniz Akif qızı dissertasiya işini müdafiə edib, Leyla Tağıyeva, Vəkilova Rəna ilkin müdafiədən keçib.

 

LABORATORİYANIN ELMİ ƏLAQƏLƏRİ

A.A.Baykov adına Rusiya Elmlər Akademiyasının Metallurgiya və Materialşünaslıq İnsti­tutu. Kompleks filizlərin metallurgiya problemləri laboratoriyası, k.e.d. prof. Sadıxov H.B.

İSTINADLAR - 46

LABORATORİYA: Analitik kimya laboratoriyası

Laboratorİya rəhbərİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru Aydın Paşacanov

 

Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan  2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i.;  2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər e.i., 1 nəfər k.e.i., 3 nəfər mühəndis, 1 nəfər b.lab.: İsmayılov Namiq - k.ü.f.d., dos., a.e.i.; Ağa­malı­yeva Mələk – k.ü.f.d., a.e.i.; Bayramov Şahin– k.ü.f.d., b.e.i.; Abbasova Gülü – k.ü.f.d., b.e.i.;  Yusifova Nailə - e.i;  Məmmədova Zümrüd – k.e.i.

 

İŞ 1.3. Ağır metalların üzvi liqandlarla komplekslərinin tədqiqi. Qida maddələrində və təbii sərvətlərdə  bu metalların təyini üsullarının işlənilməsi»

                                                                                                     

MƏRHƏLƏ I: Ağır metalların üzvi liqandlarla komplekslərindən istifadə edərək qida məh­sul­larında və filizlərdə  metalların təyini üsullarının işlənilməsi. Tionin əsasında yeni azo­me­tinlərin sintezi.

 

MƏRHƏLƏ II: Fenilqlioksal turşusu və asetilhidrazin əsasında yeni liqandın sintezi mərhə­lələri yerinə yetiriləcəkdir.

 

Metal ionlarının səthi aktiv maddələrin iştirakı ilə bisazobirləşmələrlə müxtəlifliqandlı komplekslərinin və əsasi boyalarla ion assosiatlarının alınması, tədqiqi və onların yeni ekstraksiyalı fotometrik və ekstraksiyalı atom-absorbsiya təyini üsullarının işlənməsi ən aktual məsələdir. Bu məqsədlə aşağıdakı elmi tədqiqat işləri aparılmışdır.

Qalay(IV)-ün orto-karboksibenzolazopirokatexin (o.KBAP) və setilpiridin xloridlə müxtəlifliqandlı komplekslərinin tədqiqi, onun təyininin, fotometrik və ekstraksiyalı atom-absorbsiya metodikalarının işlənməsi. Bismut (III)-un halogenid asidokomplekslərinin etoksiakridinin azotörəmələri ilə ion assosiatlarının tədqiqi, onun təyininin yeni ekstrak­siyalı-fotometrik və ekstraksiyalı atom-absorbsiya üsullarının işlənməsi. Tionin əsasında yeni azometinlərin sintezi. Fenilqlioksal turşusu və asetilhidrazin əsasında yeni liqandın sintezi mərhələləri yerinə yetiriləcəkdir.

Qalay(IV)-ün orto-karboksibenzolazopirokatexin (o.KBAP) ilə eyniliqandlı və səthi aktiv maddələrin (setilpiridin-xlorid) iştirakı ilə müxtəlifliqandlı kompleksi alınıb. Bu komplekslərin əmələ gəlməsinin optimal şəraitləri öyrənilmişdir. Sn(IV)  o.KBAP ilə eyniliqandlı kompleksi pH 3-6,8 intervalında əmələ gəlir, optimal pH 4,2-dir. Qalay o.KBAP-setilpiridin xloridlə müxtəlifliqadlı kompleksi isə pH 1,2-6 həddində əmələ gəlir, optimal pH 1,8. Eyni və müx­tə­lifliqandlı komplekslərin işıq udma spektrləri  350-700 nm dalğa uzunluğunda çəkilmişdir. Sn(IV)–ün o.KBAP ilə eyniliqandlı kompleksi 490 nm-də, müxtəlifliqandlı kompleksi isə (Sn(IV)– o.KBAP –setilpiridin-xlorid) 590 nm də maksimum işıq udur. Udma spektrində setil-piridinin iştirakı ilə 100 nm-ə qədər batoxrom sürüşmə müşahidə edilir. Komplekslərin tərkibində komponentlərin mol nisbətləri müxtəlif spektrofotometrik üsullarla təyin edil­mişdir. Sn(IV):o.KBAP=1:2(Sn(IV):o.KBAP:SP=1:2:2). Komplekslərin müxtəlif fiziki kimyəvi analitik xarakteristikaları hesablanmışdır. Molyar işıq udma əmsalı εk=3,8·104. Davamlılıq sabiti 9,2∙108 . Kalibrləmə əyrisi Ber qanununa 0,08-11 mkq/25 ml Sn(IV) həddində tabe olur.

Kompleksəmələgəlməyə kənar ionların təsiri öyrənilmişdir:W(VI),Mo(VI),Ti(IV), Zr(IV) mane olur. Ca, Mg, Zn, Ni, Mn mane olmur.

Aparılmış elmi-tədqiqat işlərinə əsasən qalayın qida məhsullarında yeni təyini metodikası işlənib hazırlanmışdır. İşlənmiş metodika qalayın ət və meyvə şirələrində  təyininə tətbiq edilmişdir.

 

 

 

 

Cədvəl 1. Qalayın qida məhsullarında təyini (n=5, p=0,95)

Nümunə

Müqayisə metodu

Təklif olunan metod, %

Sr

 

Ət

Meyvə şirəsi

Fenilfluoron 0,29

Fenilfluoron 0,15

0,28

0,145

0,027

0,011

 

Bismut-xlorid asidokompleksinin etoksiakridinin azotörəməsi AEADEA (azoetoksi­akridindietilanilin) ilə ion assosiatı alınmışdır. İon assoosiatın  alınmasına təsir edən bir sıra amillər (turşuluğun təsiri, ekstragentin seçilməsi, ekstraksiya şəraitinin öyrənilməsi,  boyanın qatılığının, su və üzvi fazaların təsiri) öyrənilmişdir. İon assosiatının ən yüksək ekstraksiyası  dixloretan-aseton qarışığının  3:2 nisbətində 4 N HCl mühitində baş verir.  Su və üzvi fazanın  optimal həcmləri  eyni olub 5 ml-ə bərabərdir.  İon assosiatın və rea­gentin spektrləri çəkilmişdir. Reagentin maksimum işıqudması 435 nm-də ion assosiatının isə  530 nm-də baş verir. Müxtəlif spektofotometrik üsullarla (asmusun düz  xətt, tarazlığın yerdəyişməsi) ion assosiatında metalla  boyanın nisbətlərinin 1:1 olduğu müəyyən edil­miş­dir. Bi-un təyini üçün dərəcəli əyri qurulmuşdur. Buqer-Lambert-Ber qanunu Bi-un 0,5-20-,0 mkq5ml qatılığında ödənilir. İon assosiatının fiziki-kimyəvi və analitik xarak­teristikaları  təyin edilmişdir.

 

Cədvəl.2. Bismutun akridinin azotörəməsi AEADEA ilə əmələ gətiridiyi ion assosiatının fiziki-kimyəvi və analitik göstəriciləri:

Assosiat

Turşuluq, N

 ·10͞4

·105

D

R,%

Bi:Cl:R+

AEADEA·

4,0

5,5

8,0

24,6

98,1

1:5:1

 

Kənar ionların təsiri: Cədvəldən göründüyü kimi Bi və boyanın molyar nisbətləri 1:1 kimidir. Bismutun təyininə kənar ionların və pərdəliyici maddələrin təsiri öyrənilmişdir. Bi(III)-un təyininə Cu(I), Co(III), Ni(II), Cd(II), Sn(II), Pb(II), Ge(IV), - ionları və pərdələyicilər (Askorbin turşusu, Tartrat,  EDTA) mane olmur. Bi(III)- təyininə aşağıdakı ionlar mane olur: Au(III), Ga3+, Tl(III), Te(IV), İn(III), Fe(III), Hg(II). Bu ionların maneçiliyi təyinat vaxtı pərdələyici maddələrin köməyilə aradan qaldırılır. Aparılmış tədqiqatlar əsasında bismutun təyini üçün yeni ekstraksiyalı fotometrik üsul işlənmiş və bismutun müxtəlif nümunələrdə təyininə tətbiq edilmişdir. İşlənmiş üsulun düzgünlüyü tərkibi məlum olan Dövlət strandart nümunələrdə bismutu təyin etməklə təsdiq edilmişdir.

Tionin əsasında azometin birləşmələrinin sintezi aparılıb və alınan maddələrin (I) 3-(p-nitrobenziliden)amino-7-aminofenotiazinium-5-xlorid, (II) 3-(p-N-dimetilbenziliden)amino-7-aminofenotiazinium-5-xlorid quruluşu İQ spektroskopiya üsulu ilə təstiqlənib. I və II-nin İQ spekrlərində ­ -NH2 qrupuna aid 3440-3420 sm-1 və ­­-CH=N- qrupuna aid 1615-1630 sm-1 sahələrində valent rəqslərinin udma zolaqları tapılıb. I və II maddələrinin 340-700 nm diapazonunda spektrləri müxtəlif həlledicilərdə (dioksan, propil spirti, dimetilsulfoksid) çəkilib və udma zolaqlarının maksimum dalğa uzunluqları təyin edilib: 530nm (I) və 570nm (II). İşiq udma maksimumunun mühitin pH-dan asılılıqı öyrənilib. pH 9-11 arası gipsoxrom sürüşmə baş verir:  530 nm → 510 nm (I), 570 nm → 540 nm (II).

Fenilqlioksal turşusu və asetilhidrazin əsasında yeni Şiff əsası sintez edilmişdir. Sintez prosesi aşağıdakı sxemdə göstərilmişdir.

Sintez edilmiş liqand müxtəlif fiziki-kimyəvi üsullarla identifikasiya edilmişdir. Yeni liqandın dəmir, manqan, sink və mis ilə kompleksləri alınmış və UB, İQ-spektroskopik, termoqra­vimetrik üsullarla tədqiq edilmişdir.

 

 

 

 

NƏTİCƏLƏR

  1. Qalayın orto-karboksibenzol azopirokatexin (o-KbAP) ilə eyniliqandlı və səthi aktiv maddə setilpiridinlə  müxtəlifliqandlı kompleksi, bismut (III)-ün halogenid asidokom­plekslərinin etoksiakridinin azotörəmələri ilə ion assosiatı alınmış və tədqiq edilmişdir. Hər iki elementin müxtəlif nümünələrdə (qida maddələrində, sənaye tullantılarında, xəlitələrdə) təyininin fotometrik, ekstraksiyalı-fotometrik və ekstraksiyalı atom-absorb­siya üsulları işlənmişdir.
  2. Tionin əsasında azometin birləşmələrinin sinteziaparılıb və alınan maddələrin bəzi xassələri öyrənilib.
  3. Fenilqlioksal turşusu və asetilhidrazin əsasında yeni Şiff əsası sintez edilmişdir.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

  1. Sh.M. Bayramov, M.M. Pashadzhanov, M.M. Agamalieva, G.G. Abbasova, Z.A. Mame­dova. // Synthesis of different ligand complex mo (vi) with stilbazo and cetylpyridinium chloride, Journal Of Materials Science and Chemical Engineering, 2021, vol.9, №12, p.24-30
  2. Исмаилов Намиг Исмаил оглы, Османова Севиндж Насиб кызы, Агамалиева Мелек Мусеиб кызы, Мамедова Мехрибан Вели кызы. // Ассоциаты золота(III) с азозамещенными этоксиакридина, Бутлеровские сообшения, г.Казань, 2021, т.68, №12, с.53-56

 

RESPUBLİKADA:

    Aydin M. Pashajanov, Sabuhi I. Niftaliyev*, Melek M. Agamaliyeva, Shahin M. Bay­ra­mov, Gulu G.Abbasova, Zumrud A. Mamedova // Extraction concentrating of  Scandium (III) in complex form with 2-Hydroxy-5-T-Butylphenol-4¢-Metoxy-Azobenzene and its determination by atomic-absorption spectrometry, Azerbaijan Chemical Journal, №4, 2021, pp.49-52

 

KADR HAZIRLIĞI

  1. Abbasova Gülü Qənimət qızı – dissertant, kimya üzrə elmlər doktoru;
  2. Yusifova Nailə Vaqif qızı – kimya üzrə fəlsəfə doktoru.

BEYNƏLXALQ  ELMİ ƏLAQƏLƏR

Voronej Dövlət Texnoloji Akademiyası;

Moskva Filiz yataqlarının Geologiyası, Petroqrafiyası, Mineralogiyası və Geokimya İnstitutu

 

İSTİNADLAR – 20

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“Qeyri-üzvi  funksional materiallar” şöbəsinin

2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

 

 

 

H E S A B A T

 

Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Məhəmməd Babanlı

 

Mövzu: Yüksək texnologiyalar üçün yeni qabaqcıl qeyri-

üzvi funksional materialların istiqamətli sintezinin

elmi əsaslarının yaradılması

 

Mövzuya aid işlər:  2.1;  2.2;  2.3;  2.4; 2.5

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


LABORATORİYA: Keçid elementlərinin xalkogenidləri

LABORATORİYA  RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, prof. İxtiyar  Bəxtiyarli

 

Laboratoriyada 14 əməkdaş  çalışır. Onlardan 5 nəfər k.ü.f.d., a.e.i, 1 nəfər k.ü.f.d, b.e.i, 3 nəfər e.i, 4 nəfər k.e.i, 1 nəfər mühəndisdir. Ruksana Qurbanova - k.ü.f.d., a.e.i, Faiq Məm­mədov - k.ü.f.d., a.e.i, Ziyafət Muxtarova - k.ü.f.d., a.e.i, Əminə Mirzəyeva - k.ü.f.d., a.e.i, Oruc Kərimli - k.ü.f.d., a.e.i, Şərafət Məmmədov - k.ü.f.d., b.e.i, Fatmaxanım Məm­mədova - e.i, Vilayət Məmmədov - e.i, Şəfa Hüseynova - e.i, Şəhri Abdullayeva - k.e.i, Elnarə İsmayılova - k.e.i, Ülviyyə Həsənova - k.e.i., Gülnar Fətullayeva - k.e.i.,

 

İŞ 2.1: Hərbi sənaye kompleksləri üçün keçid metalları ilə legirlənmiş funksional xassəli çuqunun alınması və fiziki-kimyəvi xassələrinin tədqiqi

 

Respublikamızda aparılan iqtisadi siyasətin əsas prioritet istiqamətlərindən biri qeyri-neft sektorunun inkişaf etdirilməsidir. Belə ki, ölkəyə xaricdən gətirilən avadanlıqların və ehtiyyat hissələrinin daxili resurslar hesabına istehsal olunması, yeni texnologiyaların yaradılmasına istiqamətlənən praktiki tədqiqatların həyata keçirilməsini daha da geniş­ləndirmək aktual problemlərdəndir.

Müasir reallığı nəzərə alaraq Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında tədqiqat istiqamətlərinin elmi, elmi-texnoloji fəaliyyətin nəticəliliyinə, milli və dövlətçilik mənafelərinə uyğunlaşdırılması sahəsində geniş islahatlar aparılır.

Bu baxımdan hesabat dövründə “Baku Steel Company” MMC şirkətinin yayma isteh­salatında xaricdən gətirilib istifadə olunan valların əvəz edilməsi məqsədi ilə onların innovativ metallurgiya texnologiyası əsasında bimetallik variantda hazırlanarkən işçi hissəsi üçün funksional xassəli çuqunun alınması və fiziki-kimyəvi xassələrinin öyrənilməsi araşdırılmışdır.

Nəzərdə tutulan funksional xassəli çuqunun alınması üçün ilkin komponentlərdən matrisa kimi ağ çuqun götürülmüşdür.Ağ çuqun Fe-C faza diaqramında 2,14÷6,67 kütlə % C qatılıq intervalında olan ərintilərdir. Bizim tədqiq etdiyimiz tədqiqat obyektimiz (2,7÷3,5 kütlə %C) evtektikaya qədər ağ çuqun sahəsinə daxildir.

İlkin komponentlərdən legirləyici kimi keçid elementlətinin (Mn,Cr, Ni, Mo) ferro-ərintilərindən istifadə edilmişdir. Ferro-ərintilər komersiya reaktivi kimi götürülmüşdür.

İlkin  komponentlərdən metala görə kütlə% ilə hazırlnamış şixtələr 70 МПГ markalı qrafit butada Rusiya (Novosibirsk) istehsalı olan УПИ-60-2 markalı İnduksiya Əritmə Qurğu­sunda 1250 və 1400o C temperaturda hər birində 2 saat saxlamaqla mərhələ ilə əridilmiş və sobanı söndürməklə soyudulmuşdur.

Nümunələri homogenləşdirmək üçün temperaturu hər saatda 25oC artırmaqla 900oC -ə çatdırdiqdan sonra 16 saat tablaşdırılmışdır. Nümunələr soyudulduqdan sonra eyni qaydada hər saatda sobanın temperaturunu 25-30oC  artırmaqla 520÷560oC   yığıldıqdan sonra həmin temperaturda 8 saat tabəksilmə prosesinə uğradılmışdır.Hər iki halda soyudulma havada aparılmışdır. Nəticədə metallik parıltısı olan boz rəngli legirlənmiş çuqun alınmışdır. (şək. 1)

 

 

 

 

Şəkil 1. Legirlənmiş çuqunun foto şəkili

 

 

 

 

 

Sintez olunmuş nümunələrin ABŞ-ın”Baird” DV-6 və Yaponiyanın “Shimadzu” firmalarının istehsalı olan PDA -7000, OES -5500 Optik Emission Spektrometrində yüksək dəqiqliklə element analizi aparılmışdır. Bizim məqsəd üçün maraqlı olan nümunələrin element analizinin nəticələri və bərklikləri cədvəldə verilmişdir.

 

Cədvəl. Alınan çuqunun tərkibində  element analizinin və bərkliyinin  tərkibi

Elementlərin miqdarı, kütlə %-lə

Bərklik

HRC

С

Si

Mn

Cr

Ni

Mo

Fe

1

2,7

1,8

1,0

0,5

2,8

1,0

90,2

45

2

2,7

1,8

1,2

0,5

2,9

1,2

89,7

46

3

2,7

1,8

1,5

0,5

3,0

1,5

89,0

46

4

3,0

2,0

1,0

0,7

2,8

1,0

89,5

46

5

3,1

1,6

1,3

0,5

3,0

1,5

89,0

46

 

Rokvell üsulu ilə bərklik EQUOTIP markalı elektron indikatorlu bərklik ölçən cihazda aparılmışdır.

Texniki emaldan sonra legirlənmiş çuqun fiziki-kimyəvi analizin kompleks metodları- differensial termiki (DTA), rentgen faza (RFA), mikroquruluş (MQA) və bərkliyin, mikro­bərkliyin ölçülməsi ilə tədqiq edilir.

DTA-üçün cədvəldə göstərilən 5 saylı ( kütlə %-lə 3.1 - karbon; 1,6 – silisium; 1.3 – man­qan; 0,5 – xrom; 3,0 – nikel; 1,5 – molibden; 89,0 - dəmir) nümunənin termoqramı şəkil 2- də verilmişdir

 

 

 

Şəkil 2. 5 saylı nümunənin termoqraması

 

Termoqramda üç ekzoeffekt ( 1260, 1145 və 725oC) müşahidə olunmuşdur ki, bunlar da Fe-C sisteminin faza diaqramında uyğun qatılıqda baş verən kimyəvi qarşılıqlı təsirə uyğundur. Belə ki, 1260oC temperatur γ (austenit) fazasının ilkin kristallaşmasını xarak­terizə edən likvidus temperaturudur. 1145oC isə maye↔ γ(austenit)+Sem. (likvidus üzrə ilkin kristallaşan sementit) nonvariant evtektik tarazlığı ifadə edən izoterma tempe­raturudur. (Eftektika nöqtəsinin qatılığı 4,3 kütlə % C–dur). Bu eftektik tarazlıq 1145oC izo­ter­ması üzrə karbonun austenitdə maksimum həll olma nöqtəsinə  qədər (2,14 kütlə%C) davam edir.

Temperatur aşağı düşdükcə bu nöqtədən başlayaraq γ (austenit)- də həll olan karbonun miqdarı γ (austenit) ↔ Sem. (Fe3C) +C (qrafit) tarazlığı üzrə azalmağa başlayır. Burada alınan Sem.(Fe3C) ikili sementit adlanır və karbonun α (ferrit) –də ifrat həll olma qatılıq nöqtəsində (0,8 kütlə % C) başa çatır. Bu nöqtə həm də γ(austenit) ↔ α (ferrit) faza çevrilməsinin  eftektoid nöqtəsidir. Ona görə tərkibində 0,8 kütlə% C olan ərinti eftektoid polad və ya martenisit adlanır.

Faza diaqramında temperatur aşağı düşdükcə austenitin parçalanmasından əmələ gələn karbon (qrafit) nəzərə alınmayaraq subsolidusda iki fazanın (α (ferrit)+Sem.(Fe3C)) qarışığının çökdüyü qeyd olunmuşdur. Lakin bizim apardığımız MQA və RFA uyğun qatılıqlarda (2,7÷3,5 kütlə % C) subsolidusda fərqli fazalar qarışığının çökdüyünü aşkar etmişdir. Kütlə faizi ilə 3.1-karbon; 1,6 – silisium; 1.3-manqan; 0,5 –xrom; 3,0 –nikel; 1,5 –molibden; 89,0-dəmir (5- saylı) tərkibli nümunənin şəkil 4-də göstərilən mikroquruluşunda üç-tünd, boz və açıq faza müşahidə olunmuşdur.

 

 

 

 

Şəkil 3. 5 saylı nümunənin mikroquruluşu

 

 

 

 

 

Boz və açıq fazalar üçün təyin edilən  4425 və 7785 MPa  mikrobərkliyi qiymətləri uyğun olaraq ədəbiyyatda göstərilən martenisit və sementit  fazalarına uyğundur. Kürə şəklində yayılan tünd faza karbon (qrafit) –dur. Onun mikrobərkliyi ölçülməmişdir. Çünki həmin tünd fazada almaz piramida vasitəsi ilə alınan yuvalar (romblar) dağıldığı üçün diaqanalı ölçmək mümkün olmamışdır.

5-saylı nümunənin şəkil 4-də verilən difraktoqramasından görünür ki, subsolidusda baş verən kristallaşma prosesi daha mürəkkəbdir. Öncə qeyd etmək lazımdır ki, tərkibdə olan karbonun amorfluq dərəcəsinin yüksək olması metallik ərintinin kristallik dərəcəsini xeyli aşağı (cihaza görə 61,6%) salır. Bu amorfluq fonu faza analizini çətinləşdirir. Fonu götürdükdən sonra difraksiya mənzərəsi xeyli aydınlaşır. Difraktoqrama Beynəlxalq Difraksiya Məlumatları Mərkəzinin  məlumatları ilə indekslənəndə ərintinin əsasən (▲- yaşıl) martenisit (İCDD-00-044-1291) və (♦-göy) sementit (İCDD-00-035-0772) fazasından ibarət olduğu aydın görünür (şəkil 4). MQA-dən fərqli olaraq burada üç intensiv zolaq isə (● qırmızı) α (ferrit) (ICDD-03-065-4899) fazasının izlərinin olduğu təsdiqləyir. Karbonun (İCDD-00-046-0944) difraksiya qiymətlərinə görə difraktoqrama indekslənəndə zəif intensivlikli (○-sarı) zolaqlar görünür (şəkil 4).

Aparılan DTA, MQA, RFA və mikrobərkliyin ölçülməsi göstərir ki, ərimiş nümunəni soyut­duqda subsolidusda martenisit, austenit, karbon (qrafit) və α (ferrit) (izlər) çökür.

Manqanın nikelin və molibdenin miqdarı çuqunda iddia olunan sərhəddən kənara çıxdıqda valın termiki emaldan sonra bərkliyi xeyli aşağı düşür. Bu isə öz növbəsində yayma prosesində valın yeyilməyə dözümlüyünü azaldır.

Manqan və molibden elementləri iddia olunan miqdarda çuqunun strukturunda xırda dənəli yeyilməyə dözümlü karbidlərin yaranmasına səbəb olur. Bu karbidlərin bir hissəsi termik emal (tablama) prosesində austenitdə həll olsa da, qalan hissəsi isə strukturda bərabər paylanır. Çuqunda nikelin iddia olunan miqdarı onun özlülüyünü artırır və valın ağır şəraitlərdə istismar prosesində sınmasının qarşısı alınır.

 

 

 

Şəkil 4. 5 saylı nümunənin difraktoqraması    

 

 

 

 

            

Çuqunun quruluşunda kürəli qrafitin mövcudluğu yayma zamanı val və pəstah arasında sürtünmədə bərk sürtkünün iştirakı şəraitinin yaranmasına gətirir. Nəticədə, bu, valın yeyilməsinin müəyyən mənada qarşısını alır. Digər tərəfdən bərk  karbidlərlə zəngin olan martenisit matrisa valın çəllək hissəsinin yayma şəraitlərində yeyilməyə daha dözümlü edir. Nəticədə alınan çuqunun iştirakı ilə innovativ metallurgiya texnologiyası əsasında daxili resurslar hesabına işlənmiş bimetallik valların yayma prosesində tətbiqi müəssisəyə böyük iqtisadi səmərə verir (Resusrsaqənaətli texnologiyaların tətbiqi Aktı və iqtisadi səmərənin hesabatı əlavə olunur). Bu iş tətbiq olunan ən mühüm işdir.

 

NƏTİCƏLƏR

  1. Yayma vallarının işlək hissəsi üçün keçid metalları ilə legirlənmiş yeni çuqun sintez edilmişdir.
  2. Termiki işlənmədən sonra tədqiq olunan qatılıq intervalında (2,7÷3,5 kütlə%C) əridilmiş çuqunu soyutduqda subsolidusda martenisit, sementit, karbon (qrafit) və α-ferritin (izləri) çökür.
  3. Legirləyici kimi tərkibə daxil olan keçid metallarının müəyyən edilən miqdarı çuqunun burulmaya,yeyilməyə və istismar zamanı sınmaya qarşı dözümlüyüyünü artırır.

 

NƏŞR OLUNMUŞ  ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

  1. I.B.Bakhtiyarly,  R.J.Kurbanova,  Sh.S.Abdullaeva,  Z.M.Mukharova, F.M.Mamma­dov. Li­qu­idus Surface of the Quasi-ternary System Cu2S-In2S3-FeS. // Condenced Matter and Interphases, 2021, 23(1), pp.16-24 doi.org/10.17308/kcmf.2021.23/0000
  2. E.N. Ismayilova, A.N. Baladzhayeva, L.F. Mashadiyeva Phase Equilibria Along The     Cu3SbSe4-GeSe2 Section Of The Cu-Ge-Sb-Se System. // Compounds and Applicati­ons. 2021, Vol.5, No.1, pp.52-58

 

RESPUBLİKADA

  1. R.İ.Kərimov, İ.B.Bəxtiyarlı,,S.N.Namazov, F.T.Quliyev, V.S.Məmmədov, Ş.S.Abdullaye­va, Ş.M.Maşayev.  Bimetallik yayma valının işlək hissəsi üçün funksional xassəli çuqunun alınması və fiziki-kimyəvi xassələri. // Chemical Problems, 2021, № 2(19),  pp.113-119, doi:10.32737/2221-8688-2021-2-113-119
  2. F.M. Mammadov. Refiniment of the phase diagram of the MnTe-In2Te3 system. // Azer­baijan Chemical Journals. 2021, №2. s.37-41. doi.org/10.32.737/0005-2531-2021-2-37-41
  3. Ş.H.Məmmədov. FeS-Ga2S3-Ag2S kvaziüçlü sistemin AgGaS2-FeS və Ag9GaS6-FeS kəsikləri üzrə tədqiqi. //Sumqayıt Dövlət Universitetinin Elmi xəbərlər jurnalı, 2021, №2. s.23-26

 

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə - 1, yerli - 4)

 

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

1.Montan Universitetinin « Qeyri dəmir metallurgiyasının departamenti» (prof. Helmot Antrekowitsch, Dr. Holger Schnideritsch, Leoben, Avstriya)

2. RHİ-nin mərkəzi elmi tədqiqat laboratoriyası, (Leoben, Avstriya)

3. «Simens VAİ»-nin mərkəzi ofisi ( Dr. Martin Koch, Offenburq, Almaniya)

4. Rusiya Federasiyası Sankt-Peterburq Dövlət Universitetinin  Kimya  İnstitutunun “Lazer kimyası və lazer materialşünaslığı” kafedrası (prof. Y.S. Tveryanoviç). 

 

İSTİNADLAR - 25

 

LABORATORİYA: Funksional materialların komponentlərinin sintezi

LABORATORİYA MÜDIRI: kimya elmləri doktoru, prof.  İmir Əliyev

 

Laboratoriyada 13 əməkdaş çalışır: Onların 3 nəfər k.ed., baş.e.i, 2 nəfər k.ü.f.d., ap.e.i., 2 nəfər k.e.f.d., b.e.i.,  1 nəfər k.ü.f.d., e.i., 1 nəfər k.e.i., 1 mühəndis, 1 texnik, 2 laborant. Özbək Əliyev - k.e.d., baş e.i., prof., Dilbər Əjdərova - k.e.d., baş e.i., Tamilla Maksudova - k.e.d., baş e.i., Validə Rəhimova - k.ü.f.d., a.e.i., Şəfiqə Həmidova - k.ü.f.d., a.e.i., Sevil Mehdiyeva - k.ü.f.d., b.e.i., Naibə Məmmədova - k.ü.f.d., b.e.i., Kəmalə Babanlı - k.ü.f.d., e.i., Rüzgarə Məhəmməd­rəhimova - k.e.i.,

 

İŞ 2.2:. Optiki idarəetməsistemləri üçün Cr-Cu-Sb-(S,Te) tərkibli yeni kompozit fazaların əmələ gəlməsinin  və alınmasının fiziki-kimyəvi xassələrinin tədqiqi.

 

MƏRHƏLƏ ISb2S3-CuCr2Te4, Sb2S3-Cu2Cr4Te7  sistemlərində fazaəmələgəlmə və fiziki-kimyəvi xassələrinin tədqiqi. Bu sistemlərdə yeni kompozit fazaların və bərk məhlul sahələrinin araşdırılması.

 

MƏRHƏLƏ II: Sb2S3-Cr2Te3 dördlü sisteminin ərintilərin sintezi, rentgenoqrafik və fiziki-kimyəvi xassələrinin tədqiqi. (Sb2S3)1-x(Cr2Te3)x (X=0.01; 0.03; 0.05) tərkibli bərk  məhlul  ərintilərinin elektrofiziki  xassələrinin öyrənilməsi. 

 

İşin məqsədi: Sb2S3-CuCr2Te4, Sb2S3- Cu2Cr4Te7  və Sb2S3 -Cr2Te3 kvaziüçlü sistemlərin­də faza tarazlıqlarını tədqiq etməklə, enerji çeviriciləri üçün yararlı, optik və maqnitooptik xassəli funksional materialların sintezi və fiziki-kimyəvi əsasları. Maqnit xassəli material almaq məqsədilə (Sb2S3)1-x(Cr2Te3)x (X=0.01; 0.03; 0.05)  tərkibli bərk  məhlul  ərintilərinin elektrofiziki xassələrinin tədqiqi.

 

1. Sb2S3-CuCr2Te4 sisteminin fiziki-kimyəvi tədqiqi

            

Sb2S3-CuCr2Te4sistemidə maqnit və fotohəssas materiallar almaq məqsədilə fiziki-kimyəvi analiz metodları vasitəsilə kimyəvi qarşılıqlı təsir tədqiq edilmiş və onun faza diaqramı qurulmuşdur. Sistemin hal diaqramı kvazibinar olub, evtektik tipidir. Sistemdə əmələ gələn fazaların tərkibi rentgenfaza, mikroquruluş, mikrobərkliyin və sıxlığın təyini ilaə araşdırıl­mışdır.

Müəyyən edilmişdir ki, sistemin başlanğıc komponenti Sb2S3 əsasında 4mol% CuCr2Te4 qə­dər  sahədə  bərk  məhlul  əmələ gəlir,  CuCr2Te4  əsasında  isə  bərk  məhlul  sahəsi-

10mol % Sb2Te3 təşkil edir. Sb2S3 və CuCr2Te4 birləşmələri, tərkibi  25 mol %-CuCr2Te4 və tem­pe­ra­turu 420оС olan evtektika əmələ gətirir.

DTA, MSA nəticələrini təsdiqləmək üçün rentgenfaza analizi aparıldı. 4,70 və 90 mol % CuCr2Te4 tərkibli ərintilər üçün rentgenfaza analizi aparılmışdır (şəkil 1). Rentgenfaza analizinin nəticələrinə əsasən müstəvilərarası məsafələr və difraksiya maksimumlarının intensivliyi hesablanmış və ilkin komponentlərlə müqayisə edilmişdir. 70 mol % CuCr2Te4 ərintisinin difraktoqramlarında difraksiya xətləri ilkin komponentlərin difraksiya xətlərinin qarışığından ibarətdir, bu isə ərintilərin ikifazalı olduğunu. 4 mol%CuCr2Te4 ərintisinin dif­rak­siya nümunələri, Sb2S3 birləşməsinin rentgenoqramı ilə eynidir. Bu, ərintinin Sb2S3 əsaslı bərk məhlul  sahəsinə aid olduğunu göstərir. 90 mol % CuCr2Te4 nümunə də CuCr2Te4 əsasında bərk məhlul sahəsinə aiddir.

 

 

 

Sb2S3         20           40             60            80       CuCr2Te4

                                        mol %

 

 

 

Ж

 

 

Ж+ δ

 

 

 

 

Ж+β

 

 

Ж+α

 

 

α

 

 

β+α

 

 

β

 

 

 δ+α

 

 

200

 

 

400

 

 

600

 

 

800

 

 

1000

 

 

1200

 

 

t,oC

 

 

1155o

 

 

810o

 

 

 

 

 

420о

 

 

670о

 

 

    

 

 

 

 

 

 


                                                                 

 

                                                                 Şəkil 1. Sb2S3- CuCr2Te4 sisteminin faza

                                                   diaqramı

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Yuxarıda göstərilən fiziki-kimyəvi analiz üsulları ilə əldə edilmiş məlumatlara əsasən Sb2S3- CuCr2Te4 sisteminin T-x faza diaqramı qurulmuşdur (şəkil 2). Sb2S3- CuCr2Te4 sisteminin likvidusu sistemi α və β. fazalarınin maye ilə tarazlıqda olan monovariant tarazlıq əyrilərindən ibarətdir. α və β fazalarının birgə kristallaşması 20 mol % CuCr2Te4 tərkibli ikili evtektikada başa çatır və temperaturu 420oC-dir.

 

2. Sb2S3-Cu2Cr4Te7 sisteminin fiziki-kimyəvi tədqiqi

Sb2S3 və Cu2Cr4Te7 arasındakı qarşılıqlı təsirlərin öyrənilməsi üçün ərintilər geniş qatılıq  sahəsində nümunələr sintez edilmiş və fiziki-kimyəvi analiz metodları vasitəsilə (DTA, RFA, MQA, həmçinin sıxlıq və mikrobərkliyin ölçmələri) vasitəsilə tədqiq edilmiş və onun faza diaqramı qurulmuşdur (şək.2). Sistemin faza diaqramı, evtektik  tarazlıqla və peritektik çevrilmənin meydana gəlməsi ilə xarakterizə olunur. Sb2S3-Cu2Cr4Te7 sistemdə ilkin komponentlər əsasında məhdud sahədə bərk məhlul sahəsi aşkar edilmişdir. Otaq temperaturunda Sb2S3 əsasında2,5 mol % bərk məhlul sahəsi olduğu müəyyən edilmişdir. Cu2Cr4Te7 birləşməsi əsasında isə 12 mol % həllolma sahəsi əmələ gəlir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Sb2S3-Cu2Cr4Te7 sisteminin  hər iki komponenti əsaslanan həllolma sahələri müəyyən edilmişdir. Otaq temperaturunda Sb2S3 əsasında həllolma 2,5 mol %, Cu2Cr4Te7 birləş­mə­si əsasında isə həllolma 12 mol % Sb2S3 təşkil edir. Məlumdur ki, Cu2Cr4Te7 birləşməsinin yaxınlığında geniş bərk məhlul sahəsi mövcuddur. 1000oC-dən yuxarıda birləşmə aşa­ğıdaki reaksiya ilə Cu2Cr4Te7↔L+Cr2Te3 parçalayır. Sb2S3-Cu2Cr4Te7 sisteminin likvidusu α və Cr2Te3 fazalarının mononvariant tarazlıq əyrilərindən əhatə olunmuşdur. Temperatur azaldıqca Cr2Te3 tədricən həll olunur və Cr2Te3 + β əmələ gəlir. α  və Cr2Te3 birləşməsinin likvidus əyrisinin kəsişməsi 20 mol % Cu2Cr4Te7 və  temperaturu 510°C-dir. Bu nöqtədə üçfazalı tarazlıq reaksiyası baş verir: М↔α+Cr2Te3. 10-35 mol % Cu2Cr4Te7 sahədə təkrar kristallaşma nəticəsində üçfazalı sahə M+α+Cr2Te3 əmələ gəlir. Solidus xəttinin altında 2,5-88 mol % Cu2Cr4Te7 konsentrasiya aralığında, ikifazalı ərintilər (α + β) kristallaşır.

 

3. Sb2S3-Cr2Te3 sistemində faza əmələgəlmənin fiziki-kimyəvi tədqiqi  

 

Sb2S3-Cr2Te3 sistemində faza tarazlığını aydınlaşdırmaq üçün ilk əvvəl Sb2S3 və Cr2Te3 birləşmələri sintez edilmişdir. Daha sonra sistemin ərintiləri Sb2S3 və Cr2Se3 kompo­nentlərindən 0,133 Pa təzyiqinə qədər havası sorulmuş kvars ampulada sintez edilmişdir. Ərintilərin sintezi 600-1100oC temperatur intervalında aparılmışdır. Nümunələrin tarazlıq halında alınmasını təmin etmək üçün onlar 500oC temperaturda  240 saat müddətində ter­miki emal edilmişdir.

Sistemin faz diaqramı kvazibinar olub, evtektik tiplidir (şək.3). Sistemdə Cr2Sb2S3Te3 tərkibli bir dördlü birləşmənin əmələ gəlməsi məlumdur. Cr2Sb2S3Te3 birləşməsi aşağıdakı peritektik reaksiya nəticəsində əmələ gəlir:  M+Cr2Te3↔Cr2Sb2S3Te3, 610°C-də. Sb2S3-Cr2Te3 sisteminin likvidusu, Sb2S3 birləşməsi əsasında α-bərk məhlulun, yeni Cr2Sb2S3Te3 birləşməsinin və Cr2Te3 birləşməsi əsasında β-bərk məhlulun monovariant tarazlıq əyrilə­rindən ibarətdir. Sistemdə əmələ gələn ikili evtektikanın tərkibi 20mol%Cr2Te3 və ərimə nöqtəsi 430°C-dir.

Sb2S3-Cr2Te3 sisteminin tədqiqatların düzgünlüyünü təsdiqləmək üçün 50  mol % Cr2Te3 tər­kibli ərintilərinin rentgenfaza analizi aparilmişdır (şək. 4). Şəkil 4-dən göründüyü kimi, 50 mol% Cr2Te3 nümunənin difraksiya maksimumları, müstəvilərarası məsafələrinə və intensivliklərinə görə ilkin komponentlərin difraksiya xətlərindən fərqlənirlər. Nəticədə Cr2Sb2S3Te3 tərkibli yeni dördüncü birləşmənin  əmələ gəldiyi baş verir (şəkil 2).

Cr2Te3

 

3

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil.4. Sb2S3-Cr2Te3 sisteminin ərintilərinin rentgen difraktoqramı.

1- Sb2S3, 2- 50 (Cr2Sb2S3Te3), 3-100 mol% Cr2Te3.

 

Sistemdə α-bərk məhlulun kristallaşması 0-20 mol %  Cr2Te3 tərkibdə ikili evtektika nöqtəsində başa çatır. Likvidus əyrisinin altında (M + α) fazası əmələ gəlir. Solidus xəttinin altında isə (α+Cr2Sb2S3Te3)-dən ibarət ikifaizli ərintilər 0-50 mol % Cr2Te3 aralığında kristallaşır. İkifazalı (β+Cr2Sb2S3Te3) və birfazalı β-faza 50-100 mol % Cr2Te3 aralığında solidus xəttinin altında kristallaşır.

 

4. (Sb2S3)1-x (Cr2Te3)x bərk məhlul nümunələrinin elektrofiziki xassələri

 

Nümunələrin elektrik keçiriciliyinin temperatur asılılığı kompensasiya metodu ilə  20-250oC temperatur intervalında ölçülmüşdür.

(Sb2S3)1-x(Cr2Te3)x (x=0,01; 0,02; 0,03) tərkibli  bərk məhlul ərintilərinin elektrik keçirici­liyinin temperatur asılılığı  şək.5-də verilmişdir.

Şəkil 5-dən göründüyü kimi  Sb2S3-ə əlavə edilən Cr2Te3 birləşməsinin miqdarını artırdıqca  elektrik keçiriciliyi temperaturdan asılı olaraq artır və tərkibdən asılı olaraq isə azalır. Bu hal onunla əlaqədardır ki, yüksək müqavimətli Cr2Te3 birləşməsinin  Sb2S3-ə əlavə edil­məsi müqavimətin artmasına və deffektlərin dolmasına səbəb olur və yükdaşıyıcıların konsentrasiyasının azalması nəticəsində keçiricilik azalır. Sb2S3 kristalı laylı dolduğu üçün Cr2Te3 birləşməsinin kristalın layları arasında yerləşməsi daha ehtimallıdır.

Temperaturdan asılı olaraq bərk məhlul ərintilərinin xüsusi müqavimətinin azalması yarımkeçirici maddələrə xarakterikdir (Şək.6). Tərkibdən asılı olaraq   xüsusi müqavimətin artması isə onunla izah olunur ki, Sb2S3 birləşməsinə əlavə edilən Cr2Te3–un müqaviməti Sb2S3-ə nisbətən şaha çoxdur. Ona görə də Cr2Te3-un miqdarı artdıqca nümunələrin xüsusi müqaviməti də artır və buna uyğun olaraq, elektrik keçiriciliyi azalır.

-7,5

-7,5

 

-7,0

-7,0

 

-6,5

-6,5

 

     2,0        2,5       3,0         3,5

                                103/T,K

                   

                                103/T,K

 

lgσ, Om-1sm-1

lgσ, Om-1sm-1

 

1

1

 

2

2

 

3

3

 

1-99%Sb2S3 -1% CrTe

2-98 %Sb2S3 -2 % CrTe

3-97%Sb2S3 -3 % CrTe

 

 

1-99%Sb2S3 -1% CrTe

2-98 %Sb2S3 -2 % CrTe

3-97%Sb2S3 -3 % CrTe

 

 

 

1-99 %Sb2S3 -1 % Cr2Te3

2- 98 %Sb2S3 -2 % Cr2Te3

3- 97 %Sb2S3 -3 % Cr2Te3

 

1-99 %Sb2S3 -1 % Cr2Te3

2- 98 %Sb2S3 -2 % Cr2Te3

3- 97 %Sb2S3 -3 % Cr2Te3

 

 

 150

 

 150

 

 

100

 

100

 

 

 200

 

 200

 

 

250

 

250

 

 

300

 

300

 

 

 ρ, 105 Om.sm

 

 ρ, 105 Om.sm

 

 

     2,0        2,5       3,0         3,5

                                 103/T,K

 

     2,0        2,5       3,0         3,5

                                 103/T,K

 

 

3

 

3

 

 

1

 

1

 

 

2

 

2

 

 

Şəkil.5. Sb2S3-Cr2Te3 sisteminin ərintilərinin xüsusi müqavimətinin temperatur asılılığı.

1–1 mol % Cr2Te3, 2–2 mol % Cr2Te3,  3–mol % Cr2Te3.

 

Sb2S3 əsasında alınan bərk məhlullar 20-250oC temperatur intervalında ,,n”- tip yarımkeçi­ricidirlər. Yarımkeçirici maddələrə xas olan xüsusiyyətlər ondan ibarətdir ki, onlara aşqar əlavə etdikdə,  əvvəlcə aşqar keçiricilik sonra  temperaturun müəyyən qiymətində isə məxsusi keçiricilik meydana gəlir. Yarımkeçiricilərdə sərbəst elektronların mövcud olması nəticəsində əmələ gələn keçiriciliyə elektron keçiriciliyi deyilir və n-tip olur.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

Xaricdə

  1. Мамедов Э. И., Алиев И.И., Масиева Л.Ф. Cинтез сплавов системы Sb2Se3-CuCr2 Te4 и физико-химические свойства. // Евразийский Союз Ученых 2021 №. 4-4(85) . С.48-52. DOI: 10.31618/ESU.2413-9335.2021.4.85.1335.
  2. Ильясли Т.M., Гасанова Д. Т., Алиев И. И.  Синтез и исследование стекло­об­ра­зо­ва­­ния в системе As2S3-ErS. Журн. Архвариус. 2021. Т.7. № 5(59).  c.28-31.
  3. Aliyev I.I., Mamedov E.I., Yusubov F.V. and Masieva L.F. Preparation of Composite materials  in the system Sb2Se3-Cu2Cr4Te7. Novel Research in Science.ISSN:2688-836X, 9(5) ,dol:10.31031/NRS.2021.09.000722,
  4. Алиев И.И., Мамедов Е.И., Юсубов Ф.В., Масиева Л. Ф. Физико-химическое иссле­до­вание системы  Sb2Se3-Cu2Cr4Te7. Научный журн. Архивариус. 2021. Т: 7. №: 7 (61).  c. 34-37.
  5. I.I.Aliyev, C.A.Ahmedova, N.N.Mirsakulova, N.N.Abdulzade, I.I.Abbasov, A.L.Bakhtiya­rov, Kh.M.Gasimov. Investigation of the glass formation region and optical properties of the phases obtained in the As2S3-CdSe. Fundamental Materials. 2021, 28, No4,  pp.701-708.
  6. Алиев И.И., Мамедов Е.И., Юсубов Ф.В., Масиева Л.Ф. Исследование характер хи­ми­ческие взаимодействия в  системе Sb2S3-CrTe3. // Наука России: Цели и задачи. Сборник научных трудов по материалам XXVIII между­народной научно-прак­тической конференции 10 августа 2021 г. Изд. НИЦ «Л-Журнал», Часть 1. 2021. 132 с. Екатеринбург. 10 августа 2021 г. c.58-62.DOI: 10.18411/sr-10-08-2021-p1
  7. АлиевИ.И., ИсмаиловаС. Ш., Гусейнова Ш.А., Ахмедова Дж.А. Фазовые равно­весие в системе As2Te3-Cu2Cr4Te7. // Евразийский Союз Ученых 2021. 6/67. №1.

c. 14-17. DOI: 10.31618/ESU.2413-9335.2021.1.87.1389

  1. Мамедов Е.И., Юсубов Ф.В.,  Масиева Л.Ф.,  Алиев И.И., Рагимова В.М. Синтез и фи­зи­ко-химическое исследование системы Sb2S3-CuCr2Te4. //Евразий­ский Союз Ученых 2021. №.4-4(85) . c.48-52
  2. Алиев И.И., Бабанлы К.Н., Ахмедова Дж.А., Мурсакулов Н.Н., Шахбазов М.Г., Гашимов Х.М. Исследование фазаобразования в системе As2S3-In2Te3 и свойства полученных фаз.  // Евразийский Союз Ученых,  2021. №1. 6/67. с.14-17.

 

RESPUBLİKADA

  1. Aliev I.I., Ismailova S.Sh., ShakhbazovM.H.Research chemical interactions in the CuTe-As2Te3 system. Azerbaijan Chemical Journal. 2021, № 1. pp.67-71.
  2. Алиев О.М., Максудова Т.Ф., Аждарова Д.С., Мамедов Ш.Г., Гамидова Ш.А. Хими­чес­кие Проблемы. 2021. № 3. c.168-172

 

KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə - 1, daxildə - 4)

 

KADR HAZIRLIĞI

Doktorant İsmayılova Sənəm Arsen-xrom–mis xalkogenidlərindən ibarət şüşəvarı maqnitooptik materialların sintezi və tədqiqi”mövzusunda işlərini davam etdirir.

 

LABORATORİYADA APARILAN DİGƏR ELMİ TƏDQİQAT İŞLƏRİ

Qeyd edilən plan işlərində tədqiq edilən sistemlərin ərintilərinin sintezi, diferensial-termik, mikroquruluş analizi, eləcə də sıxlığın və mikrobərkliyin təyini laboratoriyada aparılır.

İSTİNADLAR – 15

 

 

 

LABORATORİYA: Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası 

LABORATORİYA  RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü, k.e.d., prof. Məhəmməd Babanlı

 

Laboratoriyada 9 əməkdaş  çalışır. Onlardan  2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nədər e.i., 5 nəfər k.e.i., 1 nəfər b. laborantdır. Samirə İmaməliyeva - k.ü.f.d, b.e.i., Leyla Məşədiyeva - k.ü.f.d, b.e.i., İlahə Mehdiyeva - e.i., Elvin Əhmədov - k.e.i., İlahə Qocayeva - k.e.i., Elnur Oruclu - k.e.i., Aytən Ağazadə - k.e.i., Gəray Əşirov - k.e.i.

 

İş 2.3. Metal xalkogenidləri əsasında yeni maqnit xassəli topoloji izolyatorların və qarışıq ion-elektron keçiricilərinin alınması və tədqiqi

 

MƏRHƏLƏ I:Mn-Bi-Te sisteminin maqnetik topoloji izolyator xassəli birləşmələri əsasında Mn-Sn əvəzləməli bərk məhlulların alınması və tədqiqi.

DTA, RFA və SEM üsulları ilə SnTe-MnTe-Bi2Te3 sistemində faza tarazlıqları öyrənilmişdir. Sistemin faza diaqramının bir sıra politermik və izotermik kəsikləri, həmçinin likvidus səthinin proyeksiyası qurulmuş, fazaların ilkin kristallaşma və homogenlik sahələri, non- və monovariant tarazlıqların tipləri və koordinatları təyin edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, sistemdə MnBi2Te4-SnBi2Te4, MnBi4Te7-SnBi4Te7 və MnBi6Te10-SnBi6Te10 kəsikləri üzrə fasiləsiz bərk məhlul sıraları, həmçinin MnBi8Te13, MnBi10Te16, MnBi12Te19 və Bi2Te3 birləşmələri əsasında  geniş bərk məhlul sahələri əmələ gəlir (Şək.1.). 

Faza diaqramı üzərindəki bütün faza sahələri RFA (şək.2) və SEM üsulları ilə təsdiq edilmişdir.

 

Şəkil 1. SnTe-MnTe-Bi2Te3 sisteminin bərkfaza tarazlıqları diaqramı

 

 

Şəkil 2. MnBi2Te4-SnBi2Te4 və MnBi4Te7-SnBi4Te7 politermik kəsiklərində bəzi nümunələrin toz difraktoqramları

 

Cədvəl 1-də bir sıra seçilmiş tərkiblər üçün Rietveld metodu ilə müəyyən edilmiş qəfəs parametrləri verilmişdir.

 

Cədvəl 1. Mn1-xSnxBi2Te4, Mn1-xSnxBi4Te7 və Mn1-xSnxBi6Te10 ərintilərinin kristal qəfəs pa­ra­­­metrləri.

Tərkib, mol%

Heksaqonal qəfəs paramterləri, Å

a

c

0 (MnBi2Te4)

4.3304(2)

40.919(4)

20

4.3455(6)

41.021(3)

40

4.3578(3)

41.146(6)

60

4.3769(1)

41.295(1)

80

4.3864(7)

41.412(8)

100 (SnBi2Te4)

4.4035(1)

41.511(3)

 

0 (MnBi4Te7)

4.3541(1)

23.772(4)

20

4.3656(6)

23.832(5)

40

4.3744(3)

23.884(5)

60

4.3883(2)

23.925(7)

80

4.3909(2)

23.973(8)

100 (SnBi4Te7)

4.3995(8)

24.031(1)

 

0 (MnBi6Te10)

4.3745(6)

101.985(2)

25

4.3798(2)

102.087(5)

50

4.3841(3)

102.205(5)

75

4.3893(3)

102.356(7)

100 (SnBi6Te10)

4.3947(4)

102.481(3)

 

Beləliklə, SnTe-MnTe-Bi2Te3 sistemində faza tarazlıqları mənzərəsi müəyyən edilmiş, maqnetik Tİ materialları kimi maraq doğuran laylı birləşmələr əsasında geniş bərk məhlul sahələri aşkar edilmişdir.

 

MƏRHƏLƏ II. Ag-Si-Ge-X (X-S, Se, Te) sistemlərində yeni qarışıq ion –elektron keçirici fazaların alınması və tədqiqi

Yeni qarışıq ion –elektron keçiricilərinin alınması məqsədilə Ag-Si-Ge-X (X-S,Se,Te) sis­temlərinin Ag2X-Ag8SiX6-Ag8GeX6 qatılıq müstəviləri üzrə faza tarazlıqları öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, bu sistemlərin faza diaqramlarının Ag8SiX6-Ag8GeX6 kəsikləri kvazibinardır və ilkin birləşmələrin yüksək temperaturlu kubik modifikasiyaları arasında fasiləsiz bərk məhlul sırası əmələ gətirirlər (Şək.3). Alınmş yeni bərk məhlluların kristal qəfəs tipləri və parametrləri təyin olunmuşdur. Həmçinin AI8SiX6 (AI-Cu,Ag; X-S, Se)birləş­mələri sintez və identifikasiya edilmiş, onların polimorf çevrilmə və ərimə termo­dinamik funksiyaları DSK üsulu ilə təyin olunmuşdur (Cədvəl 2). Müəyyən edilmişdir ki, bütün bu birləşmələrin polimorf çevrilmə entropiyaları anomal yüksək qiymətlərə malikdir və bu, həmin keçidlər zamanı Cu+ və  Ag+ kationlarının delokallaşması ilə bağlıdır.

       

 

Şəkil 3. Ag8SiS6-Ag8GeS6, Ag8SiSe6-Ag8GeSe6, Ag8SiTe6-Ag8GeTe6 sistemlərinin faza diaqramları

.

Cədvəl 2 .AI8SiX6 ­ birləşmələrinin polimorf çevrilmə termodinamik funksiyaları

Birləşmə

Polimorf keçid temperaturu, К

f.k, кC/mol

DSf.k., C/(mol×К)

Cu8SiS6

338

12,36±0,49

36,31±1,45

Cu8SiSe6

355

14,74±0,59

45,39±1,82

Ag8SiS6

507

19.64±0.52

38,73±1,62

Ag8SiSe6

313

14.99±0.63

47,89±1,95

 

MÜHÜM NƏTİCƏ

MnTe×mBV2Te3 (BV-Bi,Sb) homoloji sıralarına aid laylı birləşmələrin yeni nümayən­dələri sintez edilmiş, monokristallar halında alınmış və xarakterizə edilmişlər. Alın­mış kristal nümunələri tədqiq edilmiş və müəyyən olunmuşdur ki, bu material­ların magnit, elektron və topoloji izolyator xassələri m əmsaılnın qiymətindən kəskin asılıdır. Bu, onlar əsasında topoloji kvant hesablamaları,  həmçinin antiferromagnit və 2D spintronika üçün yeni effektiv funksional Van-der-Vaals heterostrukturları yaratmağa geniş imkanlar açır.

 

NƏŞR OLUNMUŞ  ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

  1. Shikin A.M., Estyunin D.A., Zaitsev N.L., Glazkova D., Klimovskikh I.I., Filnov S.O., Rybkin A.G., Schwier E.F., Kumar S., Kimura A., Mamedov N., Aliev Z., Babanly M.B., Kokh K., Tereshchenko O.E., Otrokov M.M., Chulkov E.V., Zvezdin K.A., Zvezdin A.K.. Sample-dependent Dirac-point gap in MnBi2Te4  and its response to applied surface charge: A combined photoemission and ab initio study. // Physical Review B, 2021, v.104, pp. 115168
  2. Hasanova G.S., Aghazade A.I., Babanly D.M., Imamaliyeva S.Z., Yusibov Y.A., Ba­banly M.B. Experimental study of  the phase relations and thermo­dy­namic pro­per­ties of Bi-Se system. Thermal analysis and calo­ri­metry, https://doi.org/10.1007/s 10973-021-10975-0.
  3. Imamaliyeva S.Z., Babanly D.M., Qasymov V.A., Babanly M.B. Solid-phase Rela­ti­onships in the Tl2Te-Tl2Te3-TlTbTe2 System and Thermo­dy­namic Properties of Thallium–Terbium Tellurides. JOM, V.73, №5, pp.1503-1510,
  4. Mashadiyeva  L.F., Mammadli P.R., Babanly D.M., Ashirov G.M., Shevelkov A.V., Yu­si­bov Y.A. Solid-phase equilibrium in the Cu-Sb-S ternary system and ther­modynamic properties of ter­nary phases. JOM, V.73, №5, pp.1522-1530,
  5. Hasanova G.S., Aghazade A.I., Imamaliyeva S.Z., Yusibov Y.A., Babanly M.B, Refi­nement of the Phase Diagram of the Bi-Te System and the Thermodynamic Pro­per­ties of Lower Bismuth Tellu­ri­des, JOM, V.73, №5, рp.1511-1521,
  6. Alakbarova T.M., Meyer H.-J., Orujlu E.N., Amiraslanov I.R., Babanly M.B. Phase equilibria of the GeTe−Bi2Te3 quasi-binary sys­tem in the range 0–50 mol% Bi2Te3. Phase transitions. V.94, №5, pр.366-375,
  7. Seidzade A.E., Orujlu E.N., Doert T., Babanly M.B. An Updated Phase Diagram of the SnTe-Sb2Te3 System and the Crystal Structure of the New Compound SnSb4Te7. J. Phase Equilib. Diffusion, V. 42, pр.373–378,
  8. Imamaliyeva S.Z., Babanly D.M., Qasymov V.A., Babanly M.B. New thallium dys­prosium tel­lu­ri­des and phase equilibria in the Tl2Te-Tl5Te3-Tl4DyTe3 system. Russin Journal of Inogranic che­mistry, V.66, №4, рp.558-568,
  9. Исмайлова Э.Н., Машадиева Л.Ф. Бабанлы Д.М., Шевельков А.В.  Бабанлы М.Б. Диа­грамма твердофазных рав­но­весий системы SnSe-Sb2Se3-Se  и термодина­мические свой­ства селенидов олова – сурь­мы. Журнал Неорганической Химии, V. 66, № 1, с.88-96,
  10. Ahmadov E.J., Aliev Z.S., Babanly D.M., Imamaliyeva S.Z., Gasymova V.A., Babanly M.B. The Quasi-Ternary System Bi2S3–Bi2Te3–BiI3. Russian Journal of Inor­ganic Chemistry, V.66, №4, pр. 538–549,
  11. Ахмедов Э.Дж., Бабанлы Д.М., Имамалиева С.З., Тагиев Д.Б., Бабанлы М.Б. Тер­модинамические свойства халькогенидных фаз в системе Bi–Te–S. Неор­га­ни­чес­кие материалы, V.57, №3, с.243-249,
  12. Машадиева Л.Ф., Бабанлы Д. М., Юсибов Ю.А., Тагиев Д. Б., Бабанлы М.Б. Tер­мо­­динамическое иссле­до­ва­­ние системы Ag-Sb-Se мето­дом ЭДС с твердым элек­тро­литом Ag4RbI5. Электрохимия, V.57, №3, с.162–170,
  13. Imamaliyeva S.Z., Mehdiyeva I.F., Qasymov V.A., Babanly D.M., Taghiyev D.B., Ba­banly M.B. Solid-Phase Equilibria and Ther­mo­dynamic Properties of Phases in the Tm–Te System. Russian Journal of Physical Chemistry A, V.95, №4, рp.926-932,
  14. Hasanova  G.S., Aghazade A.I., Babanly D.M., Tagiev D.B., Yusibov Yu.A., Babanly M.B. Thermodynamic Properties of Bis­muth Selenides. Russ. J. Phys. Chem, V.95, рp.920–925,
  15. Imamaliyeva S.Z., Mekhdiyeva  I.F., Jafarov Y.I., Babanly M.B. Thermodynamic study of the thal­lium-thulium tellurides by EMF method. Bulletin of the Karaganda Uni­ver­sity. "Chemistry" series, V.21, №3, pр.492-495,
  16. Abdullayev N.A., Aliguliyeva Kh.V., Zverevd V.N., Alieva Z.S., Amiraslanova I.R., Babanly M.B., Jahangirli Z.A., Aliyeva Ye.N. , Akhmedova Kh.N., Mammadova T.G., Otrokov M.M., Shikini A.M., Mamedova N.T., Chulkov E.V. The Charge Transport Me­ch­a­nism in a New Magnetic Topo­lo­gi­cal Insulator MnBi0.5Sb1.5Te4. Physics of the Solid State, V.63, №8, рp.1206–1211,
  17. Orujlu E.N., Aliev Z.S., Amiraslanov I.R., Babanly M.B. Phase Equilibria of the MnTe-Sb2Te3 System and Synthesis of No­vel Ternary Layered Com­pound – MnSb4Te7. Physics and Chemistry of Solid State, V.22, №1, рp.39-44,
  18. Imamaliyeva S.Z. Thermodynamic properties of the GdTe3 compound. Physics and Chemistry of Solid State, V.22, №2, pр.420-425,
  19. Imamaliyeva S.Z., Alakbarzade G.I., Babanly D.M., Bulanova M.V., Gasymov V.A., Babanly M.B. Phase relations in the Tl2Te-TlBiТe2-TlTbTe2 system. Condensed Matter and Inter­pha­ses, V.23, №1, pр.32-40,
  20. Orujlu E.N., Aliev Z.S., Jafarov Y.I., Ahmadov E.I., Babanly M.B. Thermodynamic study of the Manganese Tellurides by the Electromotive Force Method. Con­den­sed Matter and Inter­phases, V.23, №2, рp.273–281,

 

 

RESPUBLİKADA

  1. Ismayilova E.N., Baladzhayeva A.N., Mashadiyeva L.F. Phase equilibria along the Cu3 SbSe4-GeSe2 section of the Cu-Ge-Sb-Se system. New Materials, Compounds and Applications., V.5, №1, pp.52-58
  2. Imamaliyeva S.Z., Mamedov A.N., Babanly M.B. Modeling the phase diagram of the Tl9GdTe6-Tl4PbTe3-Tl9BiTe6 system, New Materials, Compounds and Applications, № 2, pp.142-149
  3. Mehdiyeva İ.F. Phase equilibria in the TlTe-Tl9TmTe6 systemю Azerbaijan Chemical Journal, № 1, pp.18-22,
  4. Orujlu E.N., Mammadov A.N., Babanly M.B. 3D analytical modeling of crys­tal­lization surfaces of the MnTe-SnTe-Sb2Te3 system. Azerbaijan Chemical Journal, № 2,

pp.94-100,

  1. Imamaliyeva S.Z. Phase equilibria along the TlTe-TlTmTe2 and Tl2Te3-TlTmTe2 sections of the Tl-Tm-Te system. Azerbaijan Chemical Journal, № 3, pp.54-58

 

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-38, yerli-10)

 

BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏR

1. Moskva Dövlət Universiteti, Rusiya

2. Voronej Dövlət Universiteti, Rusiya

3. Kiyev Milli Univrsiteti, Ukrayna

 

İSTİNADLAR - 822

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA: Metal oksidləri əsasinda funksional materiallar

LABORATORİYA RƏHBƏRİ:  kimya üzrə fəlsəfə doktoru Səadət  Bənənyarlı

 

Laboratoriyada  6 nəfər çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., ap.e.i., 1 nəfər f.ü.f.d , 1 nəfər e.i.,  1 nəfər b. laborant, 1 nəfər texnik, 1 nəfər mühəndis.  Qasımova Rəna - k.ü.f.d., ap. e.i., İsmayılov Şərif - f.ü.f.d ,e.i., Xəlilova Leyla - k.e.i.

 

İş 2.4. Bi2O3-B2O3-GeO2(Ln2O3) sistemlərində yeni oksid fazalarının alınması, onların elek­trofiziki, istilik və optik xassələrin öyrənilməsi. (İşin rəhbəri AMEA-nın müxbir üzvü M.Babanlı)

MƏRHƏLƏ: Bi2O3-B2O3-GeO2(Ln2O3) sistemində alınmış nümunələrin elektrofiziki, istilik və optiki xassələrinin öyrənilməsi.

 2021-ci ilin planında lantanoid oksidləri ilə aşqarlanmış [(2 Bi2O3·B2O3)90–(2Bi2O3·3Ge O2)10] +Ln2O3 sistem ərinitilərinin elektrofiziki və optik xassələrinin öyrənilməsi, o cümlədən praktik əhəmiyyət kəsb edən tərkiblərin təyin olunması istiqamətində elmi-tədqiqat işlərinin aparılması nəzərdə tutulmuşdur.

Bu məqsədlə (2 Bi2O3·B2O3)90–(2Bi2O3·3GeO2)10 tərkibli maddə seçilmiş, həmin maddəyə lantanoid oksidləri: Gd2O3,Dy2O3 və Er2O3 (ayrı-ayrılıqda) 0,05 mol% əlavə edilmiş nümu­nə­lər, 1000°C temperaturda 6-12 saat müddətində sintez olunmuşlar. Alınmış nümunələr  sarı-narıncı rəngli, şəffaf şüşəvari maddələrdir. Sintez olunmuş şüşəvari nümunələri T=300C temperaturda 30-35 saaat ərzində tablama aparıldıqdan sonra onların elektro­fiziki parametrlərindən: elektrik keçiriciliyi (σ); dielektrik nüfuzluğu (ε) və dielektrik itkisi (tgσ), volt -amper xarakteristikası (VAX) T=300-600 K temperaturunda ölçülmüşdür (bəzi ölçmələr tablamadan sonra təkrar aparılmışdır).

1.1[2Bi2O3·B2O3]90  – [2Bi2O3·3GeO2]9,95 + [Ln2O3]0,05  tərkibli

 

 

 

 

Şəkil 1. [2Bi2O3·B2O3]90  – [2Bi2O3·3GeO2]9,95 + [Ln2O3]0,05  ərintisi üçün elektrik keçiriciliyinin temperaturdan asılılığı.

1- Ln=0; 2–Ln=Gd2O3 0,05% ; 3–Ln=Dy2O3 0,05% ; 4–Ln=Er2O3 0,05%

 

 

 

 

Nümunələrin tablamadan sonra alınmış nəticələri ilkin nəticələr fərqlənməmişdir (eks­periment xətası daxilində).  Alınan nəticələr aşağıdakı kimi olmuşdur. Şəkildən göründüyü kimi tədqiq olunan hər üç nümunədə temperaturun artmasına uyğun olaraq elektrik keçiriciliyin qiyməti də artır. Bu artım temperaturdan asılı olaraq dəyişir və əsasən  bu dəyişməni iki hissəyə bölmək olar: 1-ci hissədə 300-380K temperaturu əhatə edir və σ~T0,8 qanunu ilə dəyişir. 2-ci hissə isə 400-600 K əhatə edir, σ~Tn (n= 0,6-1,4) qanunu ilə; başqa sözlə desək Arrenius qanununa yaxın ( təcrübi xətaları nəzərə alsaq) asılılıqla dəyişir. Qrafiklərdən göründüyü kimi əlavə etdiyimiz nadir torpaq metal oksidləridən (Ln2O3,Ln= Gd,Er,Dy) asılı olaraq σ(T) müxtəlif formada dəyişir. Gd2O3 oksidi ilə aşqar­lanmış nümunənin elektrik keçiriciliyi σ(T) tədqiqat apardığımız temperatur intervalında digər nümunələrin σ(T) qiymətlərinə nəzərən kiçikdir (1-ci şəkil, 2-ci əyri) dielektrik nüfuzluğu isə nisbətən artır. Er2O3 oksidi ilə aşqarlanmış nümunənin elektrik keçiriciliyi tədqiqat apardığımız temperatur intervalında nisbətən yüksəkdir və T≥400 K tempera­turunda σ(T) asılılığı σ~T1,30 qanunu ilə dəyişir.T=300-400 K temperaturunda isə σ~T0,48 qanunu ilə artır. Burada göründüyü kimi T≥400K temperaturunda yükdaşıyıcıların aktiv­ləşmə enerjisi təxminən 3 dəfə artmışdır.Uyğun olaraq digər tərkiblərdə də oxşar hallar müşahidə olunur.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 2. [2Bi2O3·B2O3]90 –[2Bi2O3·3GeO2]9,95 + [Ln2O3]0,05  ərintisinin elektrik keçiriciliyinin tezlikdən asılılığı (T=300K).

1- Ln=0; 2–Ln=Gd2O3 0,05% ; 3–Ln=Dy2O3 0,05% ; 4–Ln= Er2O3 0,05%

 

Elektrik keçiriciliyinin  T=300 tezlik asılılığı qrafikindən göründüyü kimi (şəkil 2) σ(ν) asılılığı ν≤103h intervalında σ-nın qiyməti ν-tezliyində sabit qalır σ=const. Lakin tezliyin daha böyük qiymətlərində σ-nın qiymətləri ν tezliyindən asılı olaraq artır. Bu artım tədqiq etdiyimiz tərkiblərdən asılı olaraq müxtəlifdir. Gd2O3 oksidi ilə aşqarlanmış nümunə σ~ν0,24 qanunu ilə dəyişir ( 2-ci şəkil 2-ci əyri). Ana maddə ilə Er2O3  nümunəsinin σ(ν) asılılığı təxminən eyni olub σ~ν0,3 qanunu ilə dəyişir (2- ci şəkil 4-cü əyri).

 

 

Şəkil 3.  [2Bi2O3·B2O3]90  – [2Bi2O3·3GeO2]9,95 + [Ln2O3]0,05  ərintisinin elektrik

keçiriciliyinin tezlikdən asılılığı (T=380K).

            ● – 1=0,0;    Δ – 2=0,05% Gd2O3 ;   х – 3=0,05% Dy2O3 ;   o – 4= 0,05% Er2O3

Elektrik keçiriciliyin sahənin tezliyindən asılılığı maraq kəsb etdiyindən, nümunələrin tezlik asılılıqları T=380K temperaturunda təkrar ölçülmüşdür və nəticələr 3-cü şəkildə verilmişdir. Şəkildən göründüyü kimi nisbətən yuxarı temperaturda σ(ν) asılılığı nisbətən zəifləyir. Yuxarı temperaturda aparılan təcrübədə də aşağı tezliklərdə (ν≤103h) σ-nın qiyməti nisbətən sabit qalır.

 

 

Şəkil 4. [2Bi2O3·B2O3]90  – [2Bi2O3·3GeO2]9,95 + [Ln2O3]0,05 tərkiblərin dielektrik nüfuzluğunun temperaturdan asılılıq qrafiki.

1-Ln=0; 2–Ln=Gd2O3 0,05%; 3–Ln=Dy2O3 0,05% ; 4–Ln= Er2O3 0,05%

 

(2 Bi2O3·B2O3)90–(2Bi2O3·3GeO2)10 tərkibli maddədən fərqli olaraq həmin maddənin lanta­noid oksidləri ilə aşqarlanmış nümunələrində dielektrik nüfuzluğunun (ε′) qiyməti azalır.Nisbətən ən çox azalma Er2O3 oksidi ilə aşqarlanmış nümunədə baş verir.Ana maddəyə məxsus olan (300K-də) ε′=65 qiymətindən fərqli olaraq bu Er2O3-lə aşqarlanmış tərtibdə (4-cü şəkil, 4-cü əyri) ε′qiyməti 23% azalır (T=300K).

Qeyd edək ki,ana maddədə T=480K temperaturunda müşahidə olunan kəskin pik (75ε′) aşqar daxil edilmiş tərkiblərdə zəifləyir və 4-cü əyridə (Er2O3- tərkibli nümunədə) demək olar ki, müşahidə olunmur.

 

 

 

Şəkil 5.  [(2 Bi2O3·B2O3)90 – (2Bi2O3·3GeO2)10 ] +Ln2O3 sistem nümunələrinin 300 K temperaturunda VAX- nın Ln2O3 aşqarlarından asılılığı.

1. x-0,0 ; 2.x-Gd2O3; 3. x– y2O3 ; 4.x- Er2O3

    

 

 

 

 [(2 Bi2O3·B2O3)90–(2Bi2O3·3GeO2)10]+Ln2O3(Ln2O3–Gd2O3;Dy2O3; Er2O3) tərkibli  nümunə­lərin volt-amper xarakteristikaları öyrənilmişdir. Tədqiq etdiyimiz nümunələr üçün VAX ölçülmüş (T=300K) və alınan nəticələr qrafikdə verimişdir. Qrafiklərdən göründüyü kimi tədqiq etdiyimiz tərkiblərdə cərəyan sıxlığının sahə gərginliyindən asılılığı i~Un (n=1,2-2) şəklində dəyişir. Gərginliyin kiçik qiymətlərində (U≤102V) Om qanunu ödənilir (i~U).Lakin gərginliyin nisbətən böyük qiymətlərində (U˃120 -130V) cərəyan sıxlığının kəskin artması müşahidə olunur. Bu artım ana maddədə daha çoxdur. Ana maddədən lantanoid oksidləri ilə aşqarlanmış tərkiblərə keçdikdə artım sürəti nisbətən zəifləyir. Buradan göründüyü kimi tədqiq etdiyimiz tərkiblər üçün U≥125 V güclü elektrik sahəsi olduğunu demək olar.Qeyd edək ki, tədqiq etdiyimiz nümunələr eyni həndəsi ölçüdə olmamışdır.Nümunələrin qalınlığı d=3-6 mm arasında olmuşdur.Eni isə 5-8 mm; uzunluğu 12-16 mm arasında dəyişib. Buradan göründüyü kimi xarici sahənin gücü tərkiblər üçün müxtəlif olmuşdur. Er2O3 – oksidi ilə aşqarlanmış tərkib istisna olmaqla, digər tərkiblərdə (№ 2, 3 və 1) klasterlərin və o cümlədən xaotik paylanmış defektlərin bir qismi lantanoid oksidləri ilə əvəz olunur.Bu səbəbdən tərkiblərdə klaster-ionluq nizamlılığım artır. Ona görə də № 2 və 3 nümunə­lərin­də Om qanunu geniş elektrk sahəsində daha yaxşı ödənilir.

 

NƏTİCƏLƏR

1. Müəyyən edilmişdir ki, nümunələrdə keçiricilik mexanizminin yaranması xaotik həyəcan­lanmış klaster mərkəzlərinin dissosasiyası hesabına baş verir.

2. Nümunələrdə klaster mərkəzlərinin dissosasiyası nəticəsində keçiricilik əhəmiyyətli dərəcədə artır.

3. Keçiricilik deşiklərdə müəyyən edilir və onların hərəkətliliyi temperaturun artması ilə azalır.

4. (2Bi2O3·B2O3)1-x–(2Bi2O3·3GeO2)x sistemindən alınmış ərintilər nizamsız quruluşlu klas­ter mərkəzləri əsasında kristallaşır.

5. Tərkiblərin elektrik keçiriciliyi klasterlər arası fononlu və sıçrayışlı keçidlər hesabına baş verdiyi ehtimal olunur.

6. Lantonoid oksidləri ərintilərdə bir növ anion vakansiya mərkəzlərini zəiflədir və qismən nizamlılıq yaradır. Bu isə tərkiblərin keçiriciliyini məhdudlaşdırır.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

RESPUBLİKADA

    S.I.Bananyarli, Sh.S.Ismayilov, R.N.Qasimova, L.A.Khalilova, Thermaphysical proper­ties of alloy compositions (2Bi2O3∙B2O3)100-x(2Bi2O3∙3GeO2)x(x=0;10;50), Azerbaijan Che­mical Journal, 2021, №3, pp.44-48

 

KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə-1)

 

KADR HAZIRLIĞI

Fəlsəfə doktorluğu hazırlığı üzrə, dissertant,  Leyla Xəlilova  (elmi rəhbər: S.İ.Bənənyarlı). Dissertasiya mövzusu: B2O3-Bi2O3-GeO2(Nd2O3)  sistemlərində  dielektrik, optiki  xassələ­rə  malik   oksid  materialların   alınması   və  tədqiqi .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA: Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafi­zə

LABORATORİYA RƏHBƏRİ:  kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent  Hilal Tahirli        

 

Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan  2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i.,  1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i.  Tamilla Ağalarova - k.ü.f.d., b.e.i, Süleyman Verdiyev - k.ü.f.d., ap.e.i., Səadət Məmmədova - k.ü.f.d., ap.e.i., Dilarə Baxışova - e.i., Solmaz Vəliyeva - e.i., Ruqiyə Rzayeva - k.e.i.

 

İŞ 2.5: Karbonlu və azkarbonlu poladların korroziyadan mühafizəsi üçün onların səthində kompleks üsulla kompozisiya örtüklərinin formalaşdırılması və bu örtüklərin korroziya-elektrokimyəvi xassələrinin  öyrənilməsi”

 

MƏRHƏLƏ I:”PCD32 poladı üzərində reduksiyaedici mühit yaratmaqla, qarışıq xrom və titan karbidlərinin formalaşdırılmasının tədqiqi”

 

İşin adı: Respublika ərazisindəki hidrotexniki qurğularin metal avadanliqlarinin isitmismari şəraitində korroziyasinin tədqiqi və mühafizə üsullarinin seçilməsI.

 

MƏRHƏLƏ II: Şəmkir və Yenikənd SES-lərdəki hidrotexniki qurğuların metal avadan­lıq­larının korroziya vəziyyətinin tədqiqi.

 

Müasir dövrdə yüksək metal tutumlu sənaye sahələrində istehsal prosesinin sərtləşdiyi şəraitində, metal konstruksiyaların korroziyadan eroziyadan və digər fiziki- kimyəvi, proseslər nəticəsində baş verən metal itkisindən mühafizə etmək üçün axtarışlar davam etdirilir. Istənilən istehsal prosesində istifadə edilən dəmir əsaslı poladlar aqressiv mühitlərdə termodinamiki baxımdan dayanıqlı olmayıb korroziyaya uğrayırlar. Bu prosesin qarşısını almaq üçün uzun illər poladları bəzi asan passivləşən metallarla həcmi legirləməyə uğradırlar. Lakin bu metalların yer qabağındakı ehtiyatı məhdud olduğuna görə, həcmi legirləmə üsulu kifayət qədər bahalı bir usul olmaqla yanaşı, heç də həmişə konstruktiv tələblərə cavab vermir. Məlumdur ki, korroziya prosesi iki fazanın sərhəddində və olduqca nazik səth təbəqələrinin təmas xəttində baş verir. Ona görə metalın aqressiv mühitlə (məs. elektrolitlə) təmasda olduğu səth təbəqəsinin korroziya müqavimətini artırmaqla metalı korroziyadan mühafizə etmək olar. Bu məqsədlə son 30 ildə tədqiqatçılar səthi legirləmə üsuluna üstünlük verməklə, poladları korroziya və eroziyadan mühafizə etməyi təklif etmişlər. Üsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, metal üzərində korroziyaya davamlı nazik (20-30 mkm) təbəqə formalaşdırmaqla onları mühafizə etmək mümkündür. Bu üsulla metalları mühafizə etməyə cavab verən metodlardan biri termodiffuziya üsulu ilə onların səthində bəzi d-elementlərinin karbidlərini formalaşdırmadır. Qeyd olunan üsulla adətən karbonlu və yüksək karbonlu poladları mühafizə etmək üçün istifadə olunur. Lakin azkarbonlu poladların səthlərində termodiffuziya yolu ilə karbid örtüyünün yaradılmasına həsr olunmuş elmi-tədqiqat işlərinə az rast gəlmək olar. Ona görə də bu işdə azkarbonlu PCD32 çeşidli poladın səthində Cr-un karbidlərinin formalaşdırılmasının fiziki-kimyəvi xüsusiyyətləri tədqiq olunmuşdur.

Termodiffuziya prosesi 900-9500C temperaturda xrom ovuntusundan, NH4CI və Al2O3 qarşığından ibarət olan şixtada 6 saat müddətində aparılmış, alınan örtüklərin rentgen faza difraktometrində (RFD) rentgenoqramması və skan elektron mikroskopunda spektirləri çəkilmiş və səth təbəqələrinin element tərkibi müəyyənləşdirilmişdir.

Hidrotexniki qurğular (HQ) dünya ölkələrinin iqtisadiyyatında mühüm rol oynamaqla yanaşı həm də böyük təhlüklə mənbəələridir. Onların necə bir təhlükləli qurğu olduğunu bilmək üçün bu yaxınlarda Yensey çayı üzərində qurulmuş Sayano- Şuşenskidə baş verən qəzanı yada salmaq kifayətdir. HQ-də potensial qəza səbəblərindən biri də bu qurğuların (SES-lər, su anbarları, estakadalar, körpülər və s.) korroziya nəticəsində dağılıb sıradan çıxmalarıdır. Ona görə də qeyd olunan qəzaların baş verməməsi üçün mütamadi olaraq HQ-in korroziya vəziyyətinin monitoringi aparılması və belə bir təklükənin yarana biləcəyi şəraitində qabaqlayıcı tədbirlər görülməlidir.

Laboratoriyada HQ-in monitoringi istiqamətində aparılan işlərə 2015-ci ildən başlanmışdır. HQ- qurğuların istismar şəraitində korroziay vəziyyətinin monitorinqini aparmaq üçün respublikanın bir sıra su elektrik stansiyalarında su kanal və qovşaqlarında elmi-tədqiqat işləri aparılmış və onların nəticələri elmi mətbuatlarda və hesabatlarda öz əksini tapmışdır.

Cari hesabat ilində Şabran rayonunda yerləşən Taxtakörpü SES-də aparılan elmi-tədqiqat işləri başa çatdirilmış və məlum olmuşdur ki, Cт3 çeşidli polad mövsümdən asılı olaraq müxtəlif sürətlə korroziyaya uğrayırlar, yəni payız və qış aylarında 0,04q/m2 saat, yaz və yay aylarında isə 0,1q/m2 saat sürətlə korroziya prosesinə məruz qalırlar.

Anoloji işlərin Şəmkir və Yenikənd SES-lərdə aparılmasına Respublika Prezidentinin “Su ehtiyatlarından səmərəli istifadənin təmin edilməsi ilə bağlı əlavə tədbirlə haqqında 202-ci il iyul tarixli 2178 nömrəli sərəncamı təkan verilmişdir. Bu işlərin respublika əhəmiyyətli olduğunu nəzərə alaraq bizim institutla “Azərenerji ASC “Şəmkir SES MMC arasında “Şəmkir və Yenikənd SES-lərin HQ-də olan metal avadanlıqların atmosfer və su mühitlərində korroziya davamlılığının tədqiqi” mövzusunda müqavilə bağlanmışdır. Iyul ayından başlayaraq digər HQ-də aparılan elmi-tədqiqat işləri qeyd olunan SES-lərdə icra edilmişdir. Korroziya nəticəsində poladların mexaniki xassələrinin pisləşməsinin qiymətləndirilməsi istiqamətində də işlər aparılmışdır. Bu işlərlə yanaşı adi cəkilən SES-lərin su anbarlarının kimyəvi və mikro bakteroloji analizi də aparılmışdır. Bu analizlər “ Azərsu ASC” laboratoriyasında icra edilmişdir. Tədqiqatlar hal-hazırda davam etdirilir və bu işlərin nəticələri 2022-ci ilin hesabatında öz əksini tapacaqdır.

 

NƏTİCƏLƏR:

1. Gəmiqayırmada geniş istifadə olunan azkarbonlu (0,11%) РСД 32 poladı üzərində termodiffuziya üsulu ilə 900 və 9500C temperaturda korroziyaya və eroziyaya davamlı karbid örtükləri formalaşdırılmışdır.

2. РСД 32 poladı üzərində əmələ gətirilən karbid örtüyünün RFA rengenoqramması çəkilmiş və SEM spektroskopiyasının köməyi ilə səth təbəqələrinin kimyəvi tərkibi analiz edilmişdir. Məlum olmuşdur ki, polad üzərində formalaşdırılmış örtük əsas etibarilə xromun karbidlərindən və az miqdarda dəmirin və digər elementlərrin karbidlərindən ibarətdir.

3. Taxtakörpü SES-in su anbarının hidrotexniki qurğularının istismarı şəraitində aparılan korroziya sınaqları başa çatdırılmış, onun su anbarındakı suyunun  kimyəvi analizi aparılmışdır.

4. Bir il müddətində suda və su anbarının atmosferində aparılan korroziya sınaqları nəti­cəsındə məlum olmuşdur ki, poladın korroziya sürəti suyun temperaturdan asılı olub mövsümi xarakter daşıyır, yəni yaz yay aylarında nisbətən yüksək, payız-qış aylarında isə nisbətən kiçik sürətlə korroziyaya uğrayır (0,04q/m2.saat). Atmosfer şəraitində isə polad kiçik sürətlə korroziyaya uğrayır (0,006 q/m2.saat).

5. SES-lərdə geniş istifadə olunan misin, latunun, alüminiumun dinamik şəraitdə aparılan laboratoriya sınaqları nəticəsində məlum olmuşdur ki, mis və latun qeyd olunan sularda çox kiçik, (0,001-0,002) alüminium isə daha yüksək sürətlə korroziyaya uğrayırlar (0,03 q/m2.saat). 

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

Мамедов М.И., Мамедова С.А. Влияние совместного внесения в почву минеральных удобрений с бентонитом с целью предотвращения потерь питательных элементов и перехода их в усвояемые формы. // Агрохимический вестник.   Химия в сельском хоз­яй­стве, 2021, №1, с.54-59.

 

RESPUBLİKADA

S.CH.Verdiyev, S.Z.Dzhafarova.   Polarrization studies of stell in the presence of syner­getic mixtures based on inorganic oxidizers and monoethanolamine in sodium chloride solutions. //J. Chemical problems, 2021,№1(19), pp.37-41.

 

KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə - 1, yerli - 1)

 

PATENTLƏR

1.Həmidov R.H.,Tağıyev D.B., Tahirli H.M., Ağayev A.İ., Qasımov V.Ə. Kvars qumunun də­mirdən təmizlənmə üsulu.  Patent   İ  2021 0052.

2.Həmidov R.H., Tahirli H.M., Ağayev A.İ.  CaCl2 və MgCl2 qarışığının ayrılma üsulu .

Patent İ 2021 0053.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Koordinasiya    birləşmələri” şöbəsinin

 2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

 

 

H E S A B A T

 

Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Əjdər Məcidov

 

 

Mövzu: Molekulyar maqnitlər, keçiricilər, metal örtüklər və

selektiv sorbentlərin alınması üçün komplekslər və

metal üzvi birləşmələrin sintezi, quruluş və xassə­lə-
rinin tədqiqi

 

Mövzuya aid işlər:  3.1;  3.2;  3.3 ;  3.4.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


LABORATORİYA: Molekulyar magnetiklər və keçiricilər

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü Əjdər Məcidov

 

Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır.  Onlardan 2 nəfər   k.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfər e.i., 1 nəfər mü­­hən­­dis, 1 nəfər texnik, 1 nəfər magistrdir. Pərizad Fətullayeva - k.ü.f.d., a.e.i., Səbirə Ağa­yeva - k.ü.f.d., a.e.i., Sevinc Osmanova  - e.i., Səbinə İsmayilova - e.i.,

 

İŞ 3.1. Elektrod materialları və üzvi diod xassəli kompleks birləşmələrin, ferromaqnit xas­səli nanokompozitlərin hidrotermal sintezi; keçid metalların bioloji aktiv turşu hidrazidlərinin törəmələri ilə yeni kompleks birləşmələrinin alınması

 

MƏRHƏLƏ I: Elektrod materialları və üzvi diod xassəli kompleks birləşmələrin sintezi

 

p- fenilendiamin  törəmələri əsasında  laylarla əhatə edilən nazik təbəqələrin alınmasi  üzrə tədqiqatlar aparılmişdir (100-500 nm). Sintez olunmuş p-fenilendiaminin törəmələrinin üzvi işıq diodları kimi sınaqdan keçirilməsi üçün qurğu yığılmışdır. Tədqiqatlar davam edir.

 

MƏRHƏLƏ II. Ferromaqnit xassəli nanokompozitlərin hidrotermal sintezi

 

Mn, Fe, Co, Ni, Bi, La-nitratlarının hidrotermal reduksiyası ilə yüksək dispersli metal/metal oksid əsaslı nanostrukturlu kompozitlərin sintezi və xassələrinin tədqiqi

Hal-hazırda, perspektiv maqnit materialları arasında nanostrukturlu bərk kompozit materiallar və onların maye fazalı kolloidləri xüsusi maraq kəsb edir. Artıq bu tip materiallar elektronikadan tutmuş tibbə kimi istifadə edilir. Son illərdə maqnit xassələri tənzimlənə bilən kompozit materiallara maraq kəskin artıb. İlk növbədə bu nanostrukturlu kompozit materiallar bir sıra, o cümlədən maqnit rezonansı tomoqrafları üçün kontrast materialların, ünvanlı dərman daşıyıcılarının hazırlanması ilə əlaqədar olan məsələlərin həllində mühüm rol oynayır. Ümumiyyətlə, maqnit xassəli kompozit materialların sintezi istiqamətində hal-hazırda dünyanın bir çox aparıcı laboratoriyalarında tədqiqat işləri aparılır və qeyd etmək lazımdır ki, bu tədqiqat işlərinin əsas hissəsi tələb olunan xassəli maqnit materialların sintezi və tətbiqi ilə əlaqədardır.

2.1.Rentgeno-difraktometrik tədqiqatlar. Metal nitratların etilenqlikol və qarışqa turşusu mühitində hidrotermal reduksiyası zamanı ilkin mərhələdə Me-oksalatlar və karbonatlar əmələ gəlir. Göstərilmişdir ki, bu prekursor kimi götürülmüş nitratlların etilenqlikol/qarışqa turşusu mühitlərində 2000C temperaturda avtoklavda hidrotermal şəraitdə parçalanması zamanı bərk qalıq kimi oksalat və karbonatlar, metal və metal oksidləri əmələ gəlir.   Bu haqda əvvəlki hesabat dövründə ətraflı məlumat verilmişdir.

İşığın dinamik səpilmə spektrləri.

Sintez olunmuş maddələrin maye fazada ultradispers hissəciklərinin ölçüləri işığın dinamik səpilməsi (İDS) metodu ilə öyrənilmişdir. Şəkil 1, a və b -də ikili [Mn:Bi (1:1)/(CH2OH)2] və üçlü [Mn:Bi:La] Mn-lı sistemlərin hidrotermal reduksiya məhsullarının (CH2OH)2 mühitində ultradispers hissəsinin işığın dinamik səpilmə histoqramları verilmişdir.

1 və 2-cu şəkillərin müqayisəli təhlili göstərir ki, bu sistemlər üçün dispers mühitin təbiətinin zərrəciklərin ölçülərinə görə paylanmasına və zərrəciklərin orta ölçüsünə təsiri böyükdür və bu fərq dispers mühitin – etilen-qlikolun və izopropil spirtinin bu kolloidlərdə olan zərrə­ciklərdən ibarət olan aqreqatlarla qarşılıqlı təsirin müxtəlifliyindədir. Hesab etmək olar ki, etilen-qlikolun bu aqreqatlarla qarşılıqlı təsir enerjisi daha böyükdür və bu qarşılıqlı təsirin nəticəsində etiilen-qlikol mühitində orta ölçüsü daha kiçik olan aqreqatlar stabilləşir.

 

 

 

  

Şəkil 1, a. Ikili Mn:Bi (1:1) sistemin hidrotermal reduksiya məhsullarının (CH2OH)2 mühitində ultradispers hissəsinin işığın dinamik səpilmə histoqramı

  

Şəkil 1, b. Üçlü Mn:Bi:La (1:1:1) sistemin hidrotermal reduksiya məhsullarının etilen-qlikol mühitində ultradispers hissəsinin işığın dinamik səpilmə histoqramı

MƏRHƏLƏ III.  Keçid metalların bioloji aktivliyə malik turşu hidrazidlərinin törəmələri ilə yeni kompleks birləşmələrinin sintezi/

 

H2sahz)2liqandı və onunla Cu(II) və  VO(II) kompleksləri sintez olunmuşdur. (H2sahz)2 N-salisiloil-N'-2-hidroksi-3,5-ditretbutil benziliden potensial 4-dentatlı liqanddır və aromatik halqa ilə bağlı olan 2 hidroksil qrupu və enol strukturu əmələ gətirə bilən hidrazid qrupunun oksigeni hesabına özünü 3-yüklü anion kimi aparır.

 

Şəkil. 3. (H2sahz)liqandının molekulyar quruluşu

 

Hidrazin qrupunun azot atomları ilə di-tert-butil salisil aldehidinin fenol hidrogeni ilə 2 hidrogen rabitəsi və hidrazin qrupunun oksigeni ilə salisil turşusunun karboksil qrupunun hidrogenləri arasında daha iki hidrogen rabitəsi mövcuddur.

 

 

Сu[H2sahzNO3H2O] kompleksinin quruluşu

Сu[H2sahzNO3H2O] kompleksinin kristalları, Cu (II) nitratın metanol-etanol mühitində ligandla reaksiyası ilə əldə edilmişdir. Rentgenstruktur analizinə yararlı  kristallar metanol məhlulundan yenidən kristallaşdırma yolu ilə əldə edilmişdir (şək. 4).

 

Şəkil 4. Сu[H2sahzNO3H2O] kompleksinin molekulyar quruluşu

 

Cu(II) ionu ilə koordinasiya edən sərbəst ligandda 1634 cm-1 müşahidə olunan karbonil qrupunun udulma zolağı daha aşağı tezliklərə doğru sürüşür və 1625 cm-1-də müşahidə edilir. Hidrazid fraqmentinin (NH) udma zolağı kompleksəmələgəlmə nəticəsində nəzərə­çarp­acaq dərəcədə daralır və eyni zamanda daha yüksək tezliklərə doğru nəzərəçarpacaq dərəcədə sürüşür və 3210 cm-1-də müşahidə olunur. Bu dəyişiklik karbonil qrupunun metal ionu ilə koordinasiyaya daxil olduğunu  göstərir. [Сu(sahzNO3H2O)] kompleksinin İQ spek­trində ~ 3400cm-1-də koordinasiya olunmuş su molekulunun hidroksil qrupunun  udulma zola­ğı vardır.

50-1020C temperatur intervalında Cu(II) kompleksinin termoqramında, endotermik təsirlə müşayiət olunan və higroskopik su itkisinə uyğun gələn 7.30% kütlə itkisi  müşahidə olunur. 102-1670C intervalında, koordinasiya etmiş su molekulunun itkisinə uyğun olaraq 5.43% kütlə itkisi müşahidə olunur. 2400C-dən yuxarı temperaturda, kompleksin termo­oksidləşdirici destruksiyası  baş verir və dalğavari  şəkildə üzvi qalıqların yanması prose­sinə çevrilir. Proses, 3400C bölgəsindəki DTA əyrisində maksimum sürüşkən bir ekzoter­mik təsir ilə müşayiət olunur. Nümunənin parçalanma prosesi 940°C -də kütləsinin 92,21% -i itirilməsi ilə başa çatır. Qalan metal kütləsi 7.8%, kompleksdəki metal:ligand 1: 1 nisbətinə uyğundur.

 

3.3. VO(II) kompleksinin quruluşu

Vanadil sulfatın N-salisiloil-N'-2-hidroksi-3,5-di-tert-butil benziliden ilə reaksiyasında VO2+ kompleksləri əmələ gəlir.

Vanadil kompleksinin ikinüvəli quruluşu iki qeyri ekvivalent monomer kompleksdən ibarətdir. Hər iki halda vanadium ionu +4 oksidləşmə dərəcəsinə malikdir. Bu monomer vahidlərdən birində vanadium ionu ekvatorial müstəvidə üç oksigen atomu ilə koordi­nasiyaya daxil olur: O1 (di-tert-butilfenol fraqmentinin fenol oksigen), O2-hidrazid oksigeni və O6 (deprotonlaşmış etanol oksigeni). Dördüncü mövqeyi azometin qrupunun azot atomu tutur- C=N-Aksial vəziyyətdə iki oksigen atomu yerləşir-spirt molekulunun oksigeni və vanadil oksigeni.

V2 atomunun ekvatorial müstəvili koordinasiyası eynilə V1-dəki kimidir, lakin aksial vəziyyətdə “vanadil” oksigeni ilə koordinasiya etanol molekulunun oksigeni ilə deyil, qonşu molekulun (V=O) oksigeni ilə həyata keçir. Bu rabitənin uzunluğu adi rabitələrə nisbətən uzundur (2.47 Å)-dir. Lakin bu ikinüvəli kompleksin əmələ gəlməsi üçün kifayətdir.

Mis kompleksində olduğu kimi vanadil kompleksində də salisil fraqmentindəki fenol oksigeni vanadium ionu ilə koordinasiyada iştirak etmir.

 

Şəkil.5.  [(VO)2(H2sahz)2(C2H5O)2(C2H5OН)] kompleksinin molekulyar quruluşu

 

3.4. N,N’-xlor diasetilin salisil hidrazonu və komplekslərinin sintezi

Hidrazid,  hidrazonlar və onların kompleksləri katalizatorlar, sensorlar, dərman maddələri  kimi faydalıdır. Bu xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq  N,N’-xlor diasetil hidrazidi və N,N’-xlor diasetilin salisil hidrazonu sintez edilmişdir. Sintez edilmiş maddənin quruluşu İQ- və UB- spektroskopiya vasitəsilə öyrənilib.

 

Liqand ( L) N,N’-xlor diasetil hidrazid ilə salisil aldehidin qarşılıqlı təsirindən alınmışdır. Liqandin  quruluş  formulu aşağıdakı kimidir:

 

    

                                                                                         Liqand L

Bioloji aktiv N,N’-xlor diasetilin salisil hidrazonu və onunla Cu(II), Ni(II) və Co(II) komplekslərinin sintez olunmuş, onların fiziki-kimyəvi xassələri müxtəlif üsullarla öyrənil­mişdir.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

KİTAB

А.А.Меджидов, Д.Б.Тагиев. Физические методы в химии. 2021, Баку, «Элм», 195 с.

 

XARİCDƏ

1.Ismailov, E.H., Abbasov, Y.A., Osmanova, S.N. et al. Oxidative Addition of C–H Acids to bis(1,5-cyclooctadiene) Ni(0)Ni(COD)2 Complex. Theor Exp Chem. 56pp.412–416 (2021). https://doi.org/10.1007/s11237-021-09670-w

2. Ш.Ф.Тагиева, С.Н.Османова, Э.Г.Исмаилов, А.Д.Кулиев, М.А.Гусейнова, Р.Д. Гасымов Фазовый состав, магнитные и каталитические свойства наноструктурных  Fe-Ni/γ-Al2О3оксидных систем в реакции метанирования диоксида углерода.  // Журнал Химическая промышленность сегодня Москва, 2021, №2, с.36-41.

3. Mansura Huseynova, Vaqif Farzaliyev, Ajdar Medjidov, Mahizar Aliyeva, Mücahit Özdemir, Parham Taslimi, Yunus Zorlu, Bahattin Yalçın, Onur Şahin.Synthesis, Biolo­gical and Theoretical Properties of Crystal Zinc Complex withThiosemicarbazone of Glyoxylic Acid. Journal of Molecular Structure. 2021.131470, https://doi.org/10.1016/j. molstruc.2021.131470

 

RESPUBLIKADA

Fatullayeva P.A.  Complexes of metals with hydrazone hydrazide salicylic acid Chemi­cal Problems, 2021, № 2,(19), pp.79-83. DOI: 10.32737/2221-8688-2021-2-79-83

 

KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə - 5, yerli - 1)

 

BEYNƏLXALQ  ELMİ  ƏLAQƏLƏR

Mərmərə Universiteti ( Türkiyə)

Moskva Dövlət Universiteti (Rusiya)

 

İSTİNADLAR - 5

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA: Keçid metalların metalüzvi birləşmələri

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru İltifat Lətifov

 

Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 k.ü.f.d. a.e.i., 1  kiçik elmi işçi, 1  mühəndis, 1 texnikdir,. Qəzənfər Cəfərov – k.ü.f.d., a.e.i., Rəfail Səlimov – k.ü.f.d., a.e.i., Dilarə Əliyeva – k.ü.f.d., a.e.i.,  Nigar İbrahimova - elmi işçi, Qafarova Ayşən - k.e.i.

 

İŞ 3.2: «Heksa-, okta- və dekametilferosen redoks sistemlərinin kinetik və elektro­kimyəvi tədqiqat nəticələrinin müqayisəsi ilə üzvi həlledici mühitində işləyən perspektivli elektrodun işlənib hazırlanması»

Hesabat dövründə polimetilferrosen/polimetilferrisinium (MenFc/MenFc+, n=6,8,10) sistem­lə­rinin heterogen fazada dönərlik şərtinə cavab verib-vermədiyini müəy­yən etmək məqsədilə dekametilferrosen/dekametilferrisinium (Me10Fc/Me10Fc+) və ferro­­sen /fer­risini­um (Fc/Fc+) redoks sistem­lərin elektrokimyəvi tədqiqi tsiklik voltam­per­met­riya üsulu ilə həyata keçirilmişdir. Əldə olunan nəticələr keçən ilin hesabatında 2 redoks sistemin – heksametilferrosen/heksametil­ferri­sinium (Me6Fc/Me6Fc+) və oktame­til­­fer­ro­sen/oktametil­ferri­sinium (Me8Fc/Me8Fc+) redoks sistemlərinin nəticələri ilə müqa­yi­sə edilərək bu 4 sistemdən hansından və ya hansılardan daha davamlı müqayisə elekt­ro­dun hazırlan­masının məqsədəuyğun olduğu aydınlaşdırılmışdır.

Aşağıda bu ilin tədqiqat obyektləri olan ­ferrosen/­ferrisinium (Fc/Fc+)və dekametil­ferro­sen/dekametilferrisinium (Me10Fc/Me10Fc+) sistemlərinin tsiklik voltammo­qram­maları (şəkil 1) və oradan hesablanmış parametrlər (cədvəl 1) verilmişdir.

a)

b)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 1. Fc/Fcvə Me10Fc/Me10Fc+ sistemlərinin müxtəlif skan sürətlə­rində

(0.02; 0.05; 0.1; 0.2 V×s–1) çəkilmiş tsiklik voltammo­qrammaları

 

Cədvəl 1-də müqayisə məqsədilə həmçinin keçən hesabat ilində Me6Fc/Me6Fc+ və Me8Fc/Me8Fc+ redoks sistemlərinə dair əldə olunmuş nəticələr də verilmişdir.

Cədvəldəki məlumatların təhlili və ümumiləşdirilməsi nəticəsində aşağıdakı qənaətə gəlirik:

Polimetilferrosen/polimetilferrisinium MenFc/MenFc+ (n=6,8,10) sistemlərin­in tsiklik voltam­per­metriya üsulu ilə tədqiqi sübut edir ki, bu sistemlərin  hər biri IUPAC-ın müqayisə elektrod­larına qoyulan elektrokimyəvi dönərlik tələbatına (6-cı təlabata) tam cavab verir.

Bu nəticənin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, MenFc/MenFc+ (n = 6,8,10) sistemləri Fc/Fc+ sistemi kimi üzvi həlledicilərdə elektrokimyəvi tədqiqatın aparıldığı müddət ərzində davamlı sistemlərdir, çünki əldə etdiyimiz nəticələr sistemdə heç bir yan (əlavə) kimyəvi prosesin baş vermədiyini  göstərir.

Bununla yanaşı, cədvəl 1-dən həmçinin görünür ki, MenFc/MenFc+ (n = 6,8,10) sistemlə­rin­ redoks potensialları hazırda istifadə olunan Fc/Fc+ elektrodunun potensialına yaxın sahədə, yəni əlverişli diapazonda (cədvəl 2) yerləşir.

Cədvəl 1. MenFc/MenFc+ (n=0,6,8,10) redoks-siste­mlərin asetonitrildə tsiklik voltam­mo­qram­ma­larının xarakteristikaları

 

ν (V×s–1)

*Epa (V)

Epc  (V)

DEp  (V)

E1/(V)

Fc/Fc+

0.02

0.05

0.10

0.20

0.457

0.460

0.467

0.472

­­­0.390

0.392

­­­0.394

0.398

0.067

0.068

0.073

0.074

0.424

0.426

0.431

0.435

Me6Fc/Me6Fc+

0.02

0.05

0.10

0.20

0.136

0.142

0.147

0.151

­­­0.067

0.071

0.074

0.076

0.069

0.071

0.073

0.075

0.102

0.107

0.111

0.113

Me8Fc/Me8Fc+

0.02

0.05

0.10

0.20

0.054

0.055

0.057

0.058

- 0.009

- 0.010

- 0.010

­­­- 0.011

0.063

0.065

0.067

0.069

0.0225

0.023

0.0235

0.024

Me10Fc/Me10Fc+

0.02

0.05

0.10

0.20

- 0.046

- 0.044

- 0.043

- 0.042

­­­- 0.109

- 0.112

- 0.113

- 0.116

0.063

0.069

0.070

0.074

-0.0775

-0.078

-0.078

-0.079

               

 

* Potensiallar asetonitril məhlulunda gümüş-xlorid (Ag/AgCl) müqayisə elektroduna nəzərən çəkilmişdir (bufer məhlulu  – 0.10 mol/l, (C4H9)4N(PF6).

 

Cədvəl 2. MenFc/MenFc+ (n=0,6,8,10) redoks sistemlərdə yarım­dalğa potensialının qiy­mət­ləri (skan sürətin 0.1 V×s–1 qiymətində)

Redoks sistem

 

Fc/Fc+

Me6Fc/Me6Fc+

Me8Fc/Me8Fc+ 

Me10Fc/Me10Fc+      

E1/2(mV)

 

431

111

23

– 77

 

Ona görəMenFc/MenFc+ (n = 6,8,10) sistemlə­ri 7-ci tələbata da tam cavab verdikləri üçün aşağıdakı ümumi nəticəni ifadə etmək olar:

MenFc/MenFc+ (n = 6,8,10) sistemlə­ri IUPAC-ın yeddi tələbatının hər birinə tam cavab ver­dik­ləri üçün müqayisə elektrodu kimi istifadə oluna bilər.

Elektrokimyəvi tədqiqatlar aparılan MenFc/MenFc+ (n=0,6,8,10)sistemlərində reagent və bufer sisteminin qatılıqları elə seçilmişdir ki, məhlul-elektrod arasında kütlə daşınması yalnız diffuziya prosesi nəticəsində baş versin, miqrasiya və konveksiya prosesləri kütlə daşınmasında iştirak etməsin. Elektrokimyanın nəzəri əsaslarına görə bu tip redoks sistemlərdə anod və katod pik cərəyanları (ipa, ipc) potensialın skan sürətinin kvadrat kökündən (u1/2) Rendl-Sevçik tənliyinə uyğun şəkildə asılıdır: 

ip = 2,686 ×105×n3/2×A×c×D1/2×n1/2                 (1)

Bu tənliyin bizim sistemlərdə doğru olduğunu aşağıdakı düzxəttli asılılıqlardan görmək olar:

a)

b)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


Şəkil 2. Me6Fc/Me6Fc+ (a) və Me8Fc/Me8Fc+ (b) redoks sistemlərində

 ipa – n1/2 asılılıqların qrafikləri

 

Ona görə Rendl-Sevçik tənliyindən istifadə edərək reagentlərin diffuziya əmsalları tapılmış və onların müqayisəsi əsasında redoks sistemlərdə baş verən molekullararası qarşılıqlı təsir haqqında məlumatlar əldə olunmuşdur. Bunun üçün MenFc/MenFc+ (n=0,6, 8,10)redoks sistemlərində müşahidə olunan katod (və anod) pik cərəyan­larının (ipk, ipa) qiymətləri nəzərə alınaraq (1)-düsturundan hər bir reagenti­n diffuziya əmsalı [D(MenFc) və [D(MenFc+)] hesab­lanmış və cədvəl 3-dəgöstərilmişdir.   

 

Cədvəl 3. MenFc/MenFc+ (n=0,6,8,10) sistemlərində reagentlərin diffuziya əmsalının (D) qiy­mətləri (sm2/s ilə, həlledici – asetonitril, temperatur – 25°C)

D

Reagent

D

n = 0

D

n = 6

D

n = 8

D

n = 10

MenFc

6.4 × 10–5

1.68 × 10–5

0.84 × 10–5

0.48 × 10–5

MenFc+

3.6 × 10–5

1.23 × 10–5

0.58 × 10–5

0.36 × 10–5

 

Cədvəldəki məlumatlar əsasında müəyyən edilmişdir ki, oksidləşdirici və reduksiyaedicinin diffuziya əmsalının qiymətlərinin bir-birinə yaxın olması Nernst tənliyində standart elektrod potensialının (Eo) sistemin çox asan əldə olunan yarımdalğa potensialına (E1/2) bərabər olmasına  (E0» E1/2) şərait yaradır.

Hesabat ilində həmçinin MenFc/MenFc+(n = 6, 8, 10) sistem­lərinin yarımdalğa poten­sialının (E1/2) qiymətinə müxtəlif təbiətli həlledici­lərin təsirini müəyyən­ləş­dir­mək məqsədilə Me8Fs/Me8Fs+sisteminin donor ədədi (DƏ) və özlü­lüyü (η) bir-birindən kəskin fərqlənən 3 həlledicidə – aseto­­nitril (ASN), dimetil­sulfoksid (DМSО) və dixlormetanda (DXМ) tsiklik voltammoqram­maları çəkilmiş (şəkil 3) və tədqiqiqatın nəticələri müqayisəli şəkildə araşdırılmışdır.

 

Şəkil 3. Me8Fc/Me8Fc+ sisteminin  asetonitrildə (ASN) (a), dimetil­sulfoksiddə (DMSO) (b)  və  dixlor­metanda (DXM) (c) müxtəlif skan sürətlərində (0.02; 0.05; 0.1; 0.2 V×s–1) çəkilmiş tsiklik voltammo­qrammaları

 

Cədvəl 4. İstifadə edilmiş həlledicilərin donor ədədi (DƏ) və özlülüyü (η)

Həlledici

(kC×mol–1)

η (mPa×s)

Dimetilsulfoksid (DМSО)

124.7

1.989

Asetonitril (ASN)

59.0

0.341

Dixlormetan (DXМ)

4.2

0.410

 

Cədvəl 4-dən görünür ki, hər bir həlledicidə DEp kəmiyyətinin qiymətləri (4-cü kolon) nəzəri hesablanmış qiymətə (0,060 V) yaxındır, yarımdalğa potensialının (E1/2) (5-ci kolon) qiymətləri isə skan sürətindən (n) asılı deyil. Bu iki fakt ona dəlalət edir ki, təcrübədə ilk olaraq götürülən Me8Fc kompleksi üç həlledicinin hər birində dönən birelektronlu oksid­ləş­­məyə uğrayır:

Ме8Fc     «     Ме8Fc+     +    e       

həlledici:  asetonitril, dixlormetan, dimetilsulfoksid

 

Me8Fc/Me8Fc+sisteminin DEp qiyməti yalnız dixlormetan məhlulunda 0,060  V-dan bir qədər böyükdür (0,086–0,107 V). Bu onu göstərir ki, məhz bu həlledicidə elektron keçidi bir qədər ləng baş verir.  

Yarımdalğa potensialının qiymətinə həlledicinin təbiətinin təsirini araşdırmaq məqsədilə skan sürətinin 0.1 V×s–1 qiymətində üç həlledicidə çəkilmiş tsiklik voltam­mo­qram­malar eyni qrafikdə (şəkil 4),tsiklik voltammo­qrammalardan əldə olunmuş yarım­dalğa potensialının (E1/2) qiymətləri isə cədvəl 5-də göstərilmişdir.

3

2

1

Şəkil 4. Me8Fc/Me8Fc+ sisteminin müxtəlif həlledicilərdə (1–ASN; 2–DXM; 3–DMSO)

skan sürətinin 0.1 V×s–1 qiymətində çəkilmiş tsiklik

voltammo­qrammalarının müqayisəsi

 

Cədvəl 5.Me8Fc/Me8Fc+ redoks sistemin müxtəlif həlledicilərdə yarım­­dalğa potensialının qiymətlərinin müqayisəsi (skan sürəti 0.1 V×s–1-dir)

 

Həlledici

 

ASN

DXM

DMSO 

E1/2(mV)

 

23

48

93

 

Həm spektrdən, həm də cədvəl 5-dən görünür ki, Me8Fc/Me8Fc+ sistemində yarım­dalğa potensialının qiyməti ASN®DXM®DMSO ardıcıllığında müsbət potensial­lar istiqamətindəbir qədər (D = 93 – 23 = 70 mV) sürüşür.

Tədqiqatda aldığımız nəticənin (D=70 mV) eksperimentin xətası (±10 mV) ilə müqayisədə böyük olmasına baxmayaraq hazırda bu sürüşmənin sayca qiyməti tətbiq baxımdan qənaətbəxşdir, çünki hazırda mü­qa­yisə elektrodu kimi tətbiq edilən Fc/Fc+ sisteminin E1/2 qiymətinin sürüşməsi həl­ledi­cinin təbiətindən və şəraitdən asılı olaraq 317–633 mV təşkil edir.

Başqa sözlə, MenFc/MenFc+ (n=6,8,10)sistem­ləri əsasında hazırlanmış müqayisə elektro­dunun oksidləşmə-reduk­siya potensia­lı müxtəlif üzvi həlledicilərin təsirindən Fc/Fc+ sisteminə nəzərən təxminən 4–9 dəfə az dəyişir.

Bu da bizə elektrokimyəvi tədqiqatlarda əldə olunmuş məlumatların elmi araşdırmasının nəticəsini aşağıdakı kimi  ifadə etməyə əsas verir:

MenFc/MenFc+ (n=6,8,10) redoks-sistemləri qeyri-su mühitində müqayisə elek­tro­du kimi, əvvəllər təklif olunmuş ferrosen-ferrisinium (Fc/Fc+) sistemin­dən daha perspektivli sistemlərdir.              

 

NƏTİCƏLƏR

1. Heterogen fazada MenFс/Men+ (n = 6,8,10) redoks sistemlə­rin­də baş verən elektron mübadilə reaksiyası diffuziya ilə məhdudlaşmışbirelektronlu dönən prosesdir və redoks cütlərin hər biri IUPAC-ın müqayisə elektrod­una qoyulan yeddi təlabata tam cavab verir.

2. Ferrosen və ferrisiniumun diffuziya əmsalının qiymətlərinin bir-birinə yaxın olması Nernst tənliyinə uyğun olaraq bu redoks sistemləri çox asan əldə olunan yarımdalğa potensialı (E1/2) ilə səciyyələndirməyə imkan verir.

3. MenFc/MenFc+ (n=6,8,10) redoks-sistemləri müxtəlif təbiətli üzvi həlledici­lər­də müqayisə elektrodu kimi, hazırda tətbiq edilən ferrosen-ferrisinium  sistemin­dən daha perspektivli sistemlərdir  və praktikada onunəvəzinə uğurla istifadə oluna bilərlər.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARICDƏ

N.Z.İbrahimova, G.М.Jafarov, D.B.Tagi­yev, I.U.Lyatifov. Electrochemical reversibi­­lity of Me6Fc/Me6Fc+PF6and Me8Fc/Me8Fc+PF6 redox systems in aceto­nitrile. // Journal of  Electrochemical Science and Engineering, 2021, 11(4),  pp.221-225.

 

KADR HAZIRLIĞI:

Dissertant İbra­himova Nigar Ziya qızı “Polimeti­lfer­ro­sen və polimetil­ferri­sinium sistem­lərində elektron mübadilə reaksiyalarının kine­tikasının tədqiqi və yeni elektrokimyəvi müqayisə elektrodlarının hazırlanması” möv­zu­su üzrə elmi-tədqiqat işləri aparır.  

Dissertant Qafarova Ayşən İlqar qızı “Dəmir və kobaltın tsiklopenta­dienil, tsiklopenta­dieni­l­karbonil komplekslərinin sintezi və onlar əsasında kar­bon nanoborularının alınması” mövzusu üzrə elmi-tədqiqat işləri aparır.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA:  Nadir metalların kompleks birləşmələri

LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya üzrə fəlsəfə doktoru Fidail Cəlaləddinov

 

Laboratoriyada 9 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər b.e.i., 3 nəfər e.i.,1nəfər mühəndis, 1 nəfər baş laborant, 1nəfər texnikdir. Esmira Quliyeva – k.ü.f.d.,a.e.i., Hidayət Məmmədov – b.e.i., Şahnaz Qəhrəmanova – k.ü.f.d., b.e.i., Mehriban Məmmədova – e.i., Təranə Əsgərova – e.i., Tamilla Haqverdiyeva – e.i., Əliyeva Cavahir – müh., Əhmədova Zərifə – b.lab., Cahandarova Janetta – tex.

 

İŞ 3.3: “Keçid metalların (Fe,Zn, Mn,Co Ni) heksilrezorsinlə (C12H18O2) alınmış  kompleks birləşmələr əsasında bioloji aktiv funksional materialların (boy stimulyatorları, adoptegen və məhsuldar xassəli)  alınması və tədqiqi”

 

MƏRHƏLƏ I: Keçid metalların (Zn,Mn,) heksilrezorsinlə (C12H18O2) alınmış  kompleks bir­ləş­mələrin sintezi

 

Mn(II) və Zn(II) salisil-rezorsin spirti və salisil turşusu ilə  komplekslərinin sintezi və tədqiqi

 

Bir çox keçid metallarının benzoy turşusu, salisil turşusu, rezorsin, bipiridin, poliamino­polifosfin turşuları kimi üzvi liqandlarla koordinasiya birləşmələri həyati vacib mikro­elementlərin və biomolekulların donorları olduqları üçün bioloji aktivlik nümayiş etdirirlər və buna görə də şiş hüceyrələrinə qarşı yüksək sitotoksik aktivlik göstərirlər və müxtəlif dərmanların istehsalında geniş istifadə olunurlar.

 Komplekslərin bioloji aktivliyi yalnız metal ionunun və liqandların təbiəti ilə deyil, həm də sintez şərtləri, xarici və daxili koordinasiya sahələrinin tərkibi və əldə edilən birləşmələrin quruluşu ilə müəyyən edilir. Məhz buna görə də işimizin əsas məqsədi qeyd olunan xassələrə malik birləşmələrin alınmasıdır.

Mn(II) və Zn(II) - nin salisil-rezorsin spirti və salisil turşusu ilə neytral mühitdə kom­pleksləri [MnL2(H2O)2] H2O, [MnL2Cl2],[ZnL2SO4]sintez edilmişdir. Alınan komplekslərin tərkibi və quruluşu kimyəvi, rentgen -faza, İQ-spektral və termoqravimetrik analiz üsulları ilə öyrənilmişdir. Termoqravimetrik və rentgen-faza analizlərinin məlumatlarına əsasən, termal parçalanma prosesinin üç mərhələdə baş verdiyi və termolizin son məhsulunun metal oksidi olduğu müəyyən edilmişdir.

Yuxarıda göstərilənləri nəzərə alaraq, Mn(II)  və Zn(II) komplekslərinin salisil-rezorsin spir­ti və salisil turşusu ilə  sintezi və öyrənilməsinə həsr olunmuş bu iş bu gün aktualdır.

 

Fiziki ölçmələr

Alınan sintez məhsullarının tərkibi və kimyəvi quruluşu fiziki-kimyəvi analiz üsulları ilə öyrənilmişdir: Rentgen-faza analizi (diffraktometr Almaniya D-2 Phaser Bruker firması), IQ  spektroskopiyası ("Specord M-80" markası Carl Zeiss). Reaksiya məhlullarının UB spektrləri ABŞ-ın Evolution 60S spektrofotometrində  qeydə alınmışdır. Diferensial termo­qravimetrik analiz (NETZSCH STA 449F3 STA449FSA-0622-M) üzərində aparıl­mışdır.

 

1.1 Mn(II) və Zn(II)-nin salisil-rezorsin spirti və salisil turşusu ilə sintez metodları

[MnL2Cl2] birləşməsinin sintezi

 

[MnL2Cl2] birləşməsini sintez etmək üçün 0,6 q (0,03 mol) MnCl2· 2H2O  30 ml etanolda (1:1 nisbətində) 60°C temperaturda həll edilərək  alınan  məhlulun üzərinə  40 ml salisil-rezorsin spirti əlavə edilmişdir, bir saat sonra, ağ, iynəyə bənzər kristallar ayrılır, alınmış birləşmə bir neçə dəfə efirlə yuyulur və sabit bir çəki alınana qədər sulfat turşusu üzərində eksikatorda qurudularaq,kimyəvi analiz olunur. Analizin nəticələri aşağıdakı kimidir (%- lə, cədvəl 1):

 

Cədvəl 1. [MnLCl2] birləşməsinin sintezi1:2 nisbəti

Komplekslər

Tapılmış, %

Hesablanmış, %

Mn

Zn

Cl

N

Mn

Zn

Cl

N

[MnL2(H2O)2] H2O

18.19

 

 

6.84

18.13

 

 

6.89

[MnL2Cl2]

17.68

 

10.89

6.80

17.72

 

10.92

6.85

[ZnL2SO4]

 

19.45

 

7.20

 

19.10

 

7.15

 

[MnLCl2] birləşməsinin sintezi1:2 nisbətində yuxarıda göstərilən metodikaya uyğun aparılmışdır.

 

[MnL2(H2O)2] Н2О birləşməsinin sintezi ( L-salisil turşusu)

2,760 q salisil turşusu  20 ml  etanolda həll edildikdən sonra, məhlul 20 ml distillə suyunda  həll edilmiş  1,259 q manqan (II) xloridə əlavə edilir və 4-5 saat qaynadılır. Alınmış çöküntü süzülür, etanolda yuyulur və susuz kalsium-xlorid üzərində bir həftə eksikatorda qurudulur. Hər iki birləşmənin alınması prosesi neytral mühitdə aparılır.

[MnL(H2O)2] Н2О birləşməsinin sintezi (L-salisil turşusu) 1:2 nisbətində yuxarıda göstərilən metodikaya uyğun aparılmışdır.

 

[ZnL2SO4]  kompleksinin sintezi ( L-salisil turşusu)

Kompleksi sintez etmək üçün 0.6 qr (0.005 mol) ZnSO4  20 ml suda 450 C temperaturda tam həll edildikdən sonra, alınmış məhsulun üzərinə 0.8 qr (0.005 mol) salisil turşusunun əvvəlcədən 15 ml  suda həll edilmiş məhlulu əlavə edilmişdir. Alınmış  məhlul 2 saat müddətində verilmiş temperaturda qızdırıldıqdan sonra, otaq temperaturuna qədər soyudulmuş və kristallaşmaq üçün saxlanılmışdır. Təqribən 7-8 saatdan sonra çökmüş kristallar eksikatorda NaOH üzərində qurudulmuşdur.

 

1.2. Alınmış komplekslərin fiziki-kimyəvi metodlarla tədqiqi

Liqandın kompleks əmələgətirici  maddə ilə əlaqələndirilməsinin təbiətini müəyyən etmək üçün əldə edilən komplekslərin  İQ spektral təhlili aparılmışdır ki, bu da kompleksin sərbəst liqand spektrinə nisbətən əhəmiyyətli spektral dəyişikliklərlə müşayiət olunduğunu göstərmişdir (şəkil1).

Alınan mürəkkəb birləşmələrin [MnL2Cl2] və ilkin maddələrin İQ -spektrlərinin müqayisəsi göstərdi ki, kompleksdəki karbonil qrupunun udma zolaqları ionlaşmış formadadır, çünki, deprotonlaşmış karboksil qrupunun asimmetrik və simmetrik titrəmələrinin udma zolaqları 1659–1510 sm-1 və 1445–1377 sm-1  aralığında  görünür.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 1. İlkin maddənin İQ- spektri

 

 

 

Şəkil 2. Mn (II)-nin salisil-rezorsin spirti ilə kompleksinin İQ  spektri

 

İonlaşmış karboksil qrupunun (COO–) asimmetrik və simmetrik udma titrəmələri ara­sındakı fərq 220 sm-1-dən azdır ki, bu da onun əmələ gələn kompleks birləşmədə olan man­qan ionu ilə dəqiq koordinasiyasını göstərir. Bu səbəbdən  liqandın karboksilat qrupunun oksigen atomu ilə manqan (II) ionu arasındakı əlaqənin ion tipli  olduğu qəna­ətinə gəlmək olar.

Termiki analiz nəticələri alınmış kompleksdə su molekulunun olmadığını təsdiqləyir, çünki, dehidratlaşmaya uyğun 200 ° C -ə qədər heç bir dəyişiklik müşahidə edilmir.

Alınan məlumatlar bu komplekslərin [MnL2(H2O)2] H2O (L - salisil turşusu və salisil-rezorsin spirti) və [ZnL2SO4] əmələ gəlməsini təsdiq edir.

Tədqiq olunan komplekslərin tərkibini və temperatura davamlılığını təyin etmək üçün element analizi, rentgen-faza analizi, İQ spektral və termoqravimetrik analizlər aparılmışdır (şəkil 2,3).

 

 

 

Şəkil 3. Zn(II)- nin salisil turşusu ilə kompleksinin İQ spektri

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 4-də istilik sabitinin və sintez edilmiş komplekslərin tərkibinin təyin edilməsinin [MnL2Cl2] termoqravimetrik əyrisi verilmişdir.

 

 

 

Şəkil 4. L-salisil-rezorsin spirti Mn (II) kompleksinin derivatoqramması

 

 

 

 

 

Differensial termiki  analiz metodu vasitəsilə  alınmış kompleks birləşmələrin  [MnL2Cl2] tərkibi və sabitliyi təyin olundu və komplekslərin 1500C-yə qədər istiliyə davamlı olduğu müəyyən edildi.

 

 

 

 

Şəkil 5. Mn(II)-nin salisil turşusu ilə kompleksinin termoqraviqramması.

 

 

 

 

 

 

DTA analiz metodu vasitəsilə  [MnL2(H2O)2] H2O, (L - salisil turşusu),[ZnL2SO4] (L - salisil turşusu),kompleks birləşmələrinin tərkibi və sabitliyi öyrənildi və kompleksin 160°С temperatura qədər davamlı olduğu təyin edildi. Yüksək temperaturda kompleks tədricən parçalanır və bu proses bir neçə mərhələdə başa çatır və bütün hallarda termoliz prosesinin son məhsulu metal oksidlərindən ibarət olur (şəkil 5,6).

 

 

 

 

  Şəkil 6. Zn(II) salisil turşusu ilə kompleksinin termoqraviqramması.

 

 

 

Ultrabənövşəyi spektroskopiya

0.01 M [MnL2(H2O)2] H2O kompleksinin UB spektral  analizi aparılmışdır, kompleksin tərkibində su molekulu qalır. Nümunə göstərir ki, d-d keçidi 480-560 nm dalğa uzunluğuna malikdir (şəkil 7.8).

 

 

Şəkil7. [MnL2(H2O)2]H2O kompleksinin 0.01 M məhlulunun

ultrabənövşəyi udma spektri.

 

 

 

 

 

Şəkil 8. L-salisil-rezorsin spirti Mn (II) kompleksinin 0.01 M məhlulunun ultrabənövşəyi udma spektri.

 

 

 

 

 

 

Rentgen-faza analizi

Şəkil 9-də sintez məhsulunun rentgenoqrammasının   nəticəsi göstərilib. Alınan məlumat­lar [MnL2(H2O)2]H2O kompleksinin əmələ gəlməsini təsdiqləyir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 9. [MnL2(H2O)2]H2O kompleksinin L-salisil turşusu ilə

difraksiya nümunəsi.

 

Kristal qəfəs parametrləri bir-birindən fərqləndiyinə görə demək olar ki, (şəkil 10), Mn-salisil turşusunun koordinasiya kompleksi yaranıb. Salisil turşusunun pikləri Mn-salisil turşusunda görünmədiyi üçün demək olar ki, bütün salisil turşusu kompleksinin yaran­masında iştirak edib.

Tədqiq olunan komplekslərin tərkibini və istilik sabitliyini təyin etmək üçün element analiz, rentgen- faza analizi, İQ- spektral və termoqravimetrik analiz aparmışıq. Araşdırmaların nəticələri göstərdi ki, bütün hallarda komplekslərin termiki parçalanmasının son məhsulu metal oksididir. Beləliklə, işdə istifadə olunan fiziki-kimyəvi üsulların nəticələrinə görə, əldə edilmiş komplekslərin tərkibi və quruluşunun birbaşa ilkin məhsulların nisbətindən asılı olduğu müəyyən edilmişdir.

 

 

                                                                              

                     a)                                                             b)

Şəkil 10. Mn(II)-nin salisil-rezorsin spirti ilə kompleksin kristallarının  mikroskop altında görünüşü: a) adi halda, b) böyüdülmüş

 

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

  1. 1.  Shamilov E.N., Abdullayev A.S., Shamilli V.E., AsgerovaT.Y., Gahramanova Sh.İ., Jala­lad­dinov F.F. “Protective properties of the nichel (II) complex with tryptophan”. Factors in Experimental Evolution of Orqanisms. 2021, p.191-195
  2. 2.  Sh.I.Gahramanova.,F.F.Jalaladdinov.,T.Y.Asgerova.,T.O.Gahramanov “Composition and anti-radiation activity of the manganese (II) chloride complex with salicylic acid.” Башкирский химический журнал. (çapda)

 

KONFRANS MATERİALLARI  (xaricdə - 1, yerli - 2)

 

İSTİNADLAR - 3

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA: Metal-klatrat birləşmələri

LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru Mina Munşiyeva

 

Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər  k.ü.f.d., a.e.i., 5 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i.-dir, 1 mühəndis, 1 texnik. Qüdrət Əliyeva - k.ü.f.d., a.e.i., Əsmət Əzizova -  k.ü.f.d., a.e.i., Humay Məmmədova - e.i., Nərminə Məmmədova – e.i., Ofelya Quliyeva - e.i., Firuzə Əliyeva - e.i., Sevinc Rəhmanova - k.e.i., Səbinə Məmmədova - k.e.i.

 

İŞ 3.4: Bəzi d- və f-elemetlərinin ftal turşuları ilə kompleksləri  əsasında supramolekulyar birləşmələrinin sintezi və quruluş-kimyəvi tədqiqi

 

MƏRHƏLƏ I:f-elementlərinin ftal turşuları ilə komplekslərinin klatrat əmələgətirmə

qabiliyyəti.

 

2012-ci ildən başlayaraq keçid d- metallarının kompleksləri əsasında supramolekulyar birləşmələrin sintezi və tədqiqi üzrə elmi işlər aparılır və bir dissertasiya işi müdafiə edilib.  

Bu işlərin davamı kimi f-elemetlərin əsasında supramolekulyar birləşmələr sintez edilib və quruluş-kimyəvi analizləri aparılıb.

Carı ilin  tədqiqatı lantan və neodimin o-ftal turşusu  ilə komplekslərinin öyrənilməsinə həsr olunub. Tədqiqat zamanı element analizi, rentgenfaza, İQ-spektroskopiya və termo­qravi­metriya metodlarından istifadə edilmişdir. Sintez olunmuş birləşmələrin rentgenoqrammları şəkil 1a və b göstərilmişdir.

Rentgenoqrafik analiz göstərir ki, alınan birləşmələr birfazalıdır və yüksək kristallikdir. Bütün difrakltoqram boyunca səpələnmiş maksimumlar birləşmələrin yüksək simmetriyaya malik  olduqlarını sübut edir. Difraktoqramlardakı   Ln-ftalat üçün 13,29;13,8; 7,51A0 mak­si­mumları  və Nd-ftalat üçün 13.98; 10.94; 6.02 A0 maksimumları  yaxşı identifikasiya olu­nur. Göstərilən difraktoqramdan və  elementar hücrənin parametrlərindən  görünür ki, onlar identik deyil, baxmayaraq ki,  bu nadir torpaq elementləri (La, Nd) birinci  izoquruluş qrupunda, yəni lantanoidlər sırasında birinci  beşlikdə yerləşir.

Kimyəvi element analizinin nəticələrindən belə görünür ki, sintez olunan birləşmələrin tərkibi hepta-akva-triftalatodilantan (III) və heptaakva-triftalatodineodiumun  (III) kimyəvi formuluna uyğundur və onlar izoquruluşlu deyillər (şəkil 1 a və b).

 

Şəkil 1. La2(o-C6H4 (COO)2)3(H2O)7 və Nd2(o-C6H4(COO)2)3(H2O)7  difraktoqramları.

 

Kompleks birləşmələrin termiki destruksiyasını təyin etmək üçün 20–9000C temperatur intervalında termoqrafimetrik analiz  aparılmışdır. Kompleks birləşmələrin derivatoqram­mlarından görünür ki, lantan ftalatın parçalanması 102.40C temperaturda  başlayır və 1.5 molekul suyun itməsinə gətirir. Bununla bərabər kütlənin  itirilməsi ümumi kütlənin təcrübi olaraq 3.23% (hesablanıb 3.01%) təşkil edir. Sonra  237.20C temperaturda 5.5 molekul su­yun itməsi  müşahidə olunur.

3000C temperaturdan başlayaraq susuz kompleks birləşmələrin parçalanması 343.30C temperaturda endotermik effektlərin müşahidə olunması ilə baş verir.  Termoanalizin son məhsulu  La2O3 təcrübi olaraq 32.12% təşkil edir (hesablanıb 36.35%). Qeyd etmək lazım­dır ki, lantan oksidinin alınması zamanı ancaq karboksil anionunun oksigenindən istifadə olunur. Çünki derivatoqramın TQ əyrisində kütlə artımı müşahidə olunmur.

Yeddi su molekulu olan  Nd-ftalat kompleksi 1480C temperaturadək davamlıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, yeddi su molekullu La-ftalat kompleksi  800C temperatura qədər davam­lıdır. 1480C-dən sonra kompleks birləşmənin 177.30C-də maksimum aydın lakin dayaz endo­­termik effektlə müşahidə olunan parçalanması  başlayır. Molekulun üzvi hissəsinin intensiv yanması  510–6000C temperatur intervalında baş verir.

Beləliklə, aparılan tədqiqatların nəticəsi göstərdi ki, kompleks birləşmələr eyni kimyəvi formula malik olmasına baxmayaraq, müxtəlif quruluşludurlar  və termiki destruksiya fərqli sxemlərlə baş verir.

Kompleks birləşmələrin termoqraviqrammlarının müqayisəsindən aydın oldu ki, lantan ftalat kompleksində su molekulu kristallik qəfəsi 800C-dən aşağı temperaturda tərk edir. (endotermik effektin maksimumu 102.40C), bu da onun lantanın mərkəzi atomunun koordi­nasiyasına  daxil olmadığını və kristalloqrafik məsamələrdə yerləşdiyini göstərir. Bütün bu deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, hər lantan atomunun   koordinasiyasına 3su molekulunun 3   oksigen atomu və helat tipli 3 karboksil qrupunun 6 oksigen atomu  daxil olur. Beləliklə, hər lantan atomunun koordinasiya ədədi 9-a bərabər olur, bu da  lantan üçün xarakterikdir. Sintez olunmuş komplekslər üçün təhmin olunan (şəkil 2).

Sxematik quruluşdan göründüyü kimi kompleks birləşmə ziqzaq şəkilli 2D polimer qat­lardan ibarətdir. Kristalloqrafik  məsamələrdə yerləşən su molekulu həm molekuldaxili, həm də molekulxarici hidrogen rabitəsi əmələ gətirərək  polimer qatlarını bir-birinə tikir və bunun  nəticəsində 3D quruluşlu supramolekula yaranır.

Neodium kompleksinin əmələ gəlməsi zamanı bütün su molekulları   çox yüksək tempera­turda  kristal qəfəsi 2 mərhələdə tərk edir,  yəni endotermik effektin sonu ikinci endotermik effektin başlanğıcıdır. Ona görə belə təhmin etmək olar ki, bütün su molekulları neodiumun mərkəzi atomlarının koordinasiyasında iştirak edir.

 

 

 

 

 

Şəkil 2. Neodium ftalatın təsvir olunmuş sxematik quruluşu

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Beləliklə, neodiumun hər mərkəzi atomunun koordinasiyasına  3 su molekulunun  oksigen atomu və helat tipli 3 karboksil qrupunun 6 oksigen  atomu daxil olur. Bir su molekulu isə müxtəlif ziqzaqvari polimer qatlarda yerləşən neodium atomları arasında körpü əmələ gətirir və  bununla da 2D quruluşu 3D quruluşuna çevrilir. Deməli neodium atomunun koor­dinasiyasına  3 su molekulunun 3 oksigen atomu, helat tipli 3  karboksil qrupunun 6 oksi­gen atomu və körpü molekulunun  bir oksigeni daxil olur. Neodium ftalatın lantan ftalatla  müqyisədə yüksək termiki davamlılığa malik olması bununla izah olunur.

MƏRHƏLƏ II: Bəzi metalların  ftal turşuları ilə kompleksləri əsasında pirazinlə supramo­lekulyar birləşmələrin sintezi.

 

Stronsiumun o-ftal  turşusu  ilə kompleksləri əsasında pirazin adduktları  alınmışdır, onların  rentgenoqrafik, derivatroqrafik və İQ-spektroskopik analiz metodları ilə fiziki-kimyəvi xassələri öyrənilib. Rentgenofaza analizindən görünür ki,alınan məhsul bir fazalı və yüksək kristallığa malikdir. Piklərin bütün difratoqramm boyunca paylanması adduktun yüksək simmetriyaya malik olmasını göstərir və elementar qəfəsin  parametrləri a=12,727A0; b=11,42 A0; c=9,039 A0 bərabərdir. Termoqrafik analizin nəticəsi göstərir ki, birləşmə 2160C –yə qədər davamlıdır (şəkil 3).

 

 

 

 

 

Şəkil 3.Stronsium-ftal-pirazin kompleksinin termoqramması.

 

 

 

 

 

 

 

90-1260C temperatur intervalında  endotermik effekt müşahidə olunur. Bu mərhələdə kristal qəfəsin suyu və pirazin adduktu qəfəsi tərk edir ( çəki itkisi 13 % olur). Maksimum 5160C olan 435-548,20C temperatur intervalında adduktsuz kompleksin parçalanması prosesi gedir və 848,70C-də  son məhsul olaraq SrO alınır.        

 

MƏRHƏLƏ III: Platin və palladiumun kükürd və azot tərkibli komplekslərinin formalaşması.

 

İlk dəfə olaraq ikivalentli platin və palladiumun bioloji sistemlərə xas olan funksional qrup­lara malik bioloji fəal merkamin və β-merkaptoetanol liqandları ilə çoxnüvəli koordinasion birləşmələri alınmış, onların strukturları öyrənilmiş, quruluş və bioloji fəalliq (radioprotektor, onkoloji, dermatoloji) arasında korrelyasiya müəyyən edilmişdir.

 

Şəkil 4. Pt (a) və  Pd (b) merkaptoetanolla komplekslərinin quruluşu.

 

Hesabatın  təqdim olunan hissəsi sistematik aparılan Pt və Pd merkaptoetanollakompleks  işlərinin RQA – üsulu ilə  tədqiqatının  davamıdır. Hesabat dövründə iki valentli platin və palladiumun  kükürd-oksigen və heterotsiklik azot atomu  saxlayan aromatik  karbohidro­genlərlə  bir və altı nüvəli kompleks birləşmələr  alınaraq quruluşları İQ və RQA-üsulları ilə  öyrənilmişdir.  Kükürd-oksigen tərkibli bioloji fəal liqand kimi  merkapto­eta­noldan istifadə edilmişdir.

Palladiumun merkaptoetanolla alınmış klaster tipli altınüvəli tac tipli  kompleksində, altı ədəd palladium atomu sadə altıbucaqlı  əmələ gətirir. Hər bir palladium atomi bir-biri ilə disulfid körpüsü ilə birləşərək molekulyar quruluşu əmələ gətirir. Hər bir palladium atomu qoş konformasiyaya uyğun yastı  kvadrat formada koordinasion poliedr əmələ gətirirlər. Ayrı-ayrı  molekulyar quruluşlar bir-biri ilə merkaptoetanol  molekulunun hidroksil qrupları ilə hidrogen rabitəsi  yaradaraq  birləşirlər.  Merkaptoetanolun  hidroksil qrupu koordina­siyada iştirak etmir. Kristallik quruluşun  bəzi parametrləri İQ spektrin nəticələri ilə eynilik təşkil etdiyi sübut edilmişdir. Bioloji fəal liqand kimi istifadə edilən b-merkaptoetanol HS–CH2CH2OH sistein reduktazanın tio-modelidir. Qarışılıqlı təsirdə olan  başlanğıc maddə­lərin  stexiometrik nisbətlərini və digər  fiziki-kimyəvi faktorlarını  tənzimləyərək ədəbiy­yatda quruluş və xassəcə məlum  olmayan altınüvəli [Pd6(SCH2CH2OH)8]  yeni qeyri-klaster tipli kompleks birləşmə alınmışdır. Alınan kompleks  birləşmədən kristallar yetişdi­rilərək  quruluşu rentgen quruluş analiz üsulu ilə  müəyyənləşdirilmişdir.

RQA-nəticələrindən  aydın olur ki, altı palladium atomundan  dördü səkkiz ədəd beşüzlü metal helat tsikli əmələ gətirir. Səkkiz ədəd liqandın  dördü mərkəzi atomla ½  Pd–O rabi­təsi yaradaraq kompleks  molekulu  neytrallaşdırır.  Kompleks  iki ədəd kəsişən kreslonu xatırladır. İki ədəd palladium atomu isə kəsişmədə koordinator  rolunu  oynayırlar.Helat tipli komplekslərdə adduktların koordinasion sferadan helat əmələgətiriciləri sıxışdırıb cıxa­rması ftal turşusu misalinda tədqiq edilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, ftal turşusu digər helat əmələgətirici liqand-merkaptoetanolla  xarici sferaya sıxışdırılaraq çıxarılır.Nəticədə ftal turşusu karboksil qruplarından birinin karbonil oksigen atomu ilə merkaptoetanolun hidroksil qrupunun hidrogen  atomu ilə hidrogen rabitəsi (2,481 Å) yaradır. Altı  ədəd su molekulu isə Van-der-Vaals qüvvəsi hesabına kristal qəfəsində  boşluğu doldurmuşlar.         

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

  1. Malikova I.G., Efendi A.J., Babayev E.M., Salakhli A.M., Musazade K.Sh.,  Azizova A.N., Faradjev G.M. Catalytic oxidation of dichlormetane and tetrachlorethylene over noble metal catalysts. // Journal of Chemistry and Technologies, 2021, V.29, Issue 1-2,  pp.108–116. DOI:10.15421/082110
  2. 2.  Javadova S.P., Majidzade V.A., Aliyev A.S., Azizova A.N., Tagiyev D.B. Electrodepo­si­tion of Bi-Se thin films involving ethylene glycol based electrolytes. Journal of Electro­che­mical Science and Engineering. 2021. Vol.11. No.1. pp.51-58.
  3. 3.  Majidzade V.A., Jafarova S.F., Kasimogli I., Eminov Sh.O., Aliyev A.Sh., Azizova A.N., Tagiyev D.B. Electrical and photoelectrochemical properties of thin MoS2 films prodused by electrodeposition. //Journal  Inorganic Materials, 2021, vol.57, No4. pp.331-336.      

 

KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə -1 , yerli -1 )

 

KADR HAZIRLIĞI

Əsmət Əzizova - doktorant. Dissertasiya mövzusu: “Platin və palladium metallarının kü­kürd və azotlu bioloji fəal liqandlarla komplekslərinin formalaşmasının fiziki-kimyəvi qanu­nauyğunluqları və bioloji aktivliyinin modelləşdirilməsi.” Tədqiqatlar başa catmaq­da­dır.

Qüdrət Əliyeva - doktorant. Dissertasiya mövzusu: “Bioloji aktiv paraaminosalisil turşusu ilə metalların supramolekulyar birləşmələrinin sintezi, quruluş-kimyəvi tədqiqi, amin turşu­larının optiki izomerlərinin ayrılmasında tətbiqi.” Tədqiqat işləri aparılır.

Səbinə Məmmədova - dissertant. Dissetasiya mövzusu: “Lantanoidlərin ftal turşuları ilə komplekslərinin sintezi və prosesin kompyuter modelləşdirilməsi”. Tədqiqat işləri aparılır.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“Koherent-sinxronlaşdırılmış  oksidləşmə  reaksiyalari”  şöbəsinin

2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

 

 

 

H E S A B A T

Şöbə müdiri: akademik Tofiq Nağıyev

 

       Mövzu: Heterogen biomimetik katalizatorlar  iştirakında 

                     hidrogen peroksid və azot 1-oksidlə koherent     

                     sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalarının

                     fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi

                     və innovasion işlənilmələrin tətbiqi

 

                          Mövzuya aid işlər:  4.1;  4.2;  4.3;  4.4.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


LABORATORİYA: Monooksigenaz reaksiyaların modelləşdirilməsi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ:  kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent  Lətifə Həsənova

 

Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır: Onlardan 1 nəfər  k.ü.f.d.,a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d.,e.i., 2 nə­fər  e.i.,  4 nəfər laborantdır.  Çimnaz Mustafayeva - k.ü.f.d., a.e.i., Ulduz Məm­­­mə­dova - k.ü.f.d., e.i., Səriyyə Ağaməmmədova - e.i., Gülşən Nəhmətova - e.i.,

 

İŞ 4.1:Metanın hidrogen peroksidlə monooksidləşməsi prosesində alınan metil spirtinin aralıq məhsul kimi çevrilməsi mexanizmlərinin dəqiqləşdirilməsi məqsədilə metanolun H2O2-lə biomimetik oksidləşməsi reaksiyasının tədqiqi.

 

Metanın birkarbonlu maye oksigenli birləşmələrə birbaşa çevrilməsi proseslərinin inkişafına marağın artması Yer qatında yeni böyük tutumlu təbii qaz yataqlarının kəşfi ilə bağlıdır. “British Petrolium” kompaniyası tərəfindən hazırlanmış  2019-cu ilin statistikasına görə Yer kürəsinin təbii qaz resurslarının ümumi həcmi 200 trln m3-ə çatmışdır ki, onun 24%-i  Rusiya, 16%-i İran, 12%  Qətər, 8%- Türkmənistan, 5%- ABŞ , 1.4%- Azərbaycanın payına düşür.

Metanın natamam oksidləşməsi yolu ilə birbaşa çevrildiyi  maye oksigenli birləşmələrin əsasını geniş tətbiq sahəsinə malik metanol təşkil edir. Bu istiqamətdə tədqiqatlar sırasında laboratoriyamızda aparılan metanın biomimetik hidroksidləşməsi üzrə tədqiqatlar və bu tədqiqatlarda alınan nəticələr perspektiv əhəmiyyət kəsb edir. Laboratoriyada 1990-cı illərin sonunda metanın monooksidləşməsi prosesinə tətbiq olunan hem tərkibli biomimetik katalizatorlardan davamlılığı ilə fərqlənən dəmirtetrafenilporfirin/Al2O3, dəmir­tetrafenilporfirin/NaX və flüorlaşdırılmış dəmirtetrafenilkompleksli  tetrakis/Al2O3  və tetrakis/NaX bioimitatorlarının təbii qazın və eləcə də kimyəvi təmiz metanın hidrogen peroksidlə birbaşa metanola çevrilməsi prosesində tədqiqi aparılmışdır.

 

Cədvəl 1. Etrakis/Al2O3 katalizatorunun daha yüksək aktivliyi

 

Katalizatorlar

t,°C

CH2O2,

%

VCH4,

l/saat

VH2O2,

ml/saat

CH3OH,CH4-a görə çıxım,%

 

Tetrakis/Al2O3

 

 

200

250

300

350

30

30

30

30

0.35

0.35

0.35

0.35

1.8

1.8

1.8

1.8

7.8

12.4

16

19.2

TPhPFe3+/Al2O3

300

30

0.48

2.1

12.5

 

Tetrakis/NaX

250

300

350

30

30

30

0.472

0.472

0.472

2.4

2.4

2.4

4.6

7.5

11.48

TPhPFe3+/ NaX

280

280

30

30

0.24

0.24

2.4

1.65

13.72

9.63

                                                                           

Alınan nəticələrdən tetrakis/Al2O3 katalizatorunun daha yüksək aktivliyə malik olduğu görünür (cədvəl1).  

Seçilmiş tetrakis/Al2O3 katalizatorunun aktivliyinə temperatur, kontakt müddəti və oksidləşdiricinin qatılığının təsiri geniş öyrənilmiş və alınan nəticələrin bir qismi şək.1-də əks etdirilmişdir. Əks olunmuş nəticələrdən görünür ki, metanın birbaşa çevrilməsi prosesində metanolla yanaşı formaldehid və nəzərə çarpacaq miqdarda dimetil efiri alınır (şək.1). Temperaturdan asılı olaraq alınan bu nəticələrdən göründüyü kimi, temperatur artdıqca metanolun çıxımı artır və onunla yanaşı dimetil efirinin də alınma sürəti artır. Müxtəlif temperaturlarda (digər parametrlər dəyişməz qalmaqla) temperaturun 300°C-ə qədər yüksəlməsi dimetil efirinin çıxımının artmasına səbəb olsa da, temperaturun sonrakı artımı ilə metanolun çıxımının artmasına baxmayaraq dimetil efirinin çıxımı azalır. Bu da, suda həll olmuş şəkildə alınan reaksiya məhsulları qarışığında dimetil efirinin yüksək temperatur şəraitində həllolma qabiliyyətinin azalması ilə izah oluna bilər. Yüksək temperatur şəraitində formaldehidin çıxımı azalır və karbon  qazlarının  alınması  isə sürətlənir.

 

 

 

 

 

Şəkil.1. Metanın H2O2 ilə biomimetik oksidləşməsi reaksiyası

məhsul­larının çıxımına temperaturun təsiri:

VCH4=0,35l/saat; VH2O2=1,8ml/saat; CH2O2=30%;

CH4:H2O2=1:1;  τ=2,45 san.

1-СH3OH; 2-CH2O; 3-CH3OCH3; 4-CO2; 5- CH4-nın konv.;

6-H2O2-in katalaz reaksiyada sərfi

 

 

 

 

 

Eyni temperaturda isə zamandan asılı olaraq metanolun çıxımının artması ilə dimetil efirinin alınması da artır (şək.2).

 

 

 

Şəkil.2.Tetrakis/ Al2O3 biomimetik katalizatoru üzərində metanın H2O2 ilə

                   monooksidləşməsi reaksiyasının gedişinə kontakt müddətinin təsiri: 

                               Скат = 0.64мг/г;  t = 250°C; CH2O2 = 30%;

                                    1-СH3OH; 2-CH2O; 3-CH3OCH3; 4-CO2; 5- CH4-nın konv.;

                                    6-H2O2-in katalaz reaksiyada sərfi

 

Şəraitdən asılı olaraq formaldehidin miqdarının minimuma enib, reaksiya nəticəsində ancaq metanol və dimetil efirinin alınması halları da müşahidə olunmuşdur.Bu baxımdan, metanın H2O2-lə biomimetik çevrildiyi maddələrin alınması istiqamətlərinin müəyyən edilməsi, həmçinin reaksiya məhsullarının alınması mexanizmlərinin təsviri məqsədilə eyni şəraitdə metanolun H2O2-lə  eyni bioimitator iştirakında oksidləşməsi prosesinin tədqiqi aparılmışdır. Təcrübələrin nəticələri göstərmişdir ki, eyni şəraitdə metanoldan 100%  selektivliklə dimetil efiri alınır (şək.3). Beləliklə, metanın hidrogen peroksidlə çevrilməsi prosesinin istiqamətlərini aşağıdakı kimi təsvir etmək olar:         

CH4 + H2O2

bioimitator

 CH2O

 

CH3OH

 

+ CH3OH

CH3 –O–CH3

- H2O

- H2O

     CO, CO2

 

+ H2O2

+ H2O2

  

 

 

 

 

 

 

 

a

3

1

2

b

1

 

3

Şəkil.3.Metanın biomimetik monooksidləşməsi reaksiyası  (a) və

metanolun  çevrilməsi məhsullarının (b) xromatoqrammaları.

1-CH3OCH3 ; 2- CH2O; 3- CH3OH

 

Eyni zamanda istifadə etdiyimiz daşıyıcıların heterogen biomimetik katalizatorların sintezində və aktivliyində mühüm rol oynayan struktur quruluşlarının geniş tədqiqi aparılmışdır. Bu tədqiqatın əsasını daşıyıcı və katalizator nümunəsinin xüsusi aktiv  səthi, adsorbsiya qabiliyyəti, strukturu, məsamələrinin xarakter və ölçülərinin təyini təşkil edir. Bu işdə, bizim laboratoriya ilə sıx əməkdaşlıq edən Rusiya Federasiyasının Tomsk Dövlət Universitetinin “Katalitik tədqiqatlar” laboratoriyasının böyük əməyi vardır. Onların kömək­liyi ilə daşıyıcı və sintez olunmuş katalizator nümunəsinin struktur tədqiqi adsorbsiya meto­du ilə müasir 3Flex cihazında avtomatlaşdırılmış analizator vasitəsilə aparılmışdır. Adsorbsiya 77.3K temperaturda maye azotla yerinə yetirilib.

İlk növbədə maksimum adsorbsiya miqdarına görə BET metodu ilə daşıyıcı və katali­zatorun xüsusi səth sahələri təyin edilmişdir:  Al2O3 üçün 239m2/q, tetrakis/Al2O3 katali­za­to­ru üçün –216.9 m2/q .

Adsorbatın (maye N2) nisbi və ya parsial təzyiqindən  asılı adsorbsiya nəticələrinə görə adsorbsiya və desorbsiya izotermləri qurulmuşdur (Şək.4).

Quantity Adsorbed (mmol/g)

Absolute Pressure (kPa)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


Şəkil.4. Al2O3 daşıyıcısı səthində   mütləq təzyiqdən asılı adsorbsiya və

desorbsiya izotermləri.

 

Adsorbsiya və desorbsiya izoterm əyrilərinə diqqət yetirildikdə   parsial təzyiqin 67.39-96.33kPa intervallarında adsorbsiyanın maksimal qiymətlərində (4.653-14.105 mmol/q) eyni təzyiqlərdə  adsorbsiya və desorbsiyanın fərqlənərək, “histerezis petləsi”nin əmələ gəlməsi görünür. Bu isə, daşıyıcının mezoməsaməli və məsamələrin açıq silindrik forma­sında olduğunu göstərir,  yəni belə məsamələrdə kapilyar kondensləşmə zamanı adsor­bsiya və desorbsiya meniskləri formaca fərqləndiyindən “histerezis petləsi” yaranır.

Digər vacib tədqiqatlardan biri də məsamələrin ölçülərinin hesablanmasıdır ki, bu da daşıyıcının mezoməsamələrinin həcmi ilə  orta diametrləri arasındakı asılılığı təyin etməyə imkan verir. Şək.5-dən görünür ki, daşıyıcı səthində diametri 2-22.2 nm olan mezo­məsamələr əsas həcmi təşkil edir və aktiv kompleksin (16-18 nm ölçülü) adsorbsiyası da məhz 12-22.2 nm diametrli mezoməsamələrdə baş verir.  Diametri 30nm-dən böyük məsa­mələrin tutduğu həcm isə vahiddən kiçik olub sıfra yaxınlaşır.

Həmçinin, daşıyıcı və katalizator səthində adsorbsiyanın miqdarından asılı olaraq yaranan adsorbsiya qatının qalınlığı hesablanmışdır.  

Şəkil 6-dən görünür ki, adsorbsiya miqdarı təmiz daşıyıcı səthində məhz mezoməsamələr yerləşdiyi zonalarda katalizator səthindəki adsorbatın miqdarından fərqlənir. Katalizatorun aktiv sahəsi də məhz bu oblastda – aktiv kütlənin yerləşdiyi zonadadır.

 

Average Diameter (nm)

Cumulative Pore Volume (cm³/g)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


Şəkil.5.  Məsamələrin orta diametrləri ilə həcmləri arasındakı asılılıq

 

 

 

            

Şəkil.6.  Al2Odaşıyıcısı və tetrakis/ Al2O3 katalizatorunun səthi üzərində

 Adsorbsiya miqdarı

 

 

Beləliklə, adsorbsion analiz metodu ilə daşıyıcı  və daşıyıcı ilə birlikdə katalizatorun struk­tur quruluşu üzrə aparılan bu tədqiqatlar əsasında daşıyıcının mezoməsaməli olması, onların diametri və orta həcmləri haqqında alınan göstəricilərin heterogen biomimetik katalizatorun sintezində çox böyük rolu olmaqla onun aktivliyi və seçiciliyinin müəyyən edilməsinə imkan yaradır. Əlbəttə 16-22nm diametrli məsamələrinin (aktiv kompleksin ölçüsünə uyğun) ümumi həcmi daha çox  olan daşıyıcıların istifadəsi daha aktiv katali­zatorların sintezinə səbəb ola bilər və daha yüksək nəticələr əldə etmək olar.

 

MÜHÜM NƏTİCƏ

 

Metanın qaz fazada hidrogen peroksidlə birbaşa metanola (19,2%) və onun dimetil efirinə dehidratlaşma (8,2%) ilə gedən (ümumi selektivliyi 90%-ə yaxın) oksidləşməsi üçün nanostrukturlu bifunksional biomimetik katalizator penta-FTPhPFe(III)/Al2O3 sintez edilmişdir.

 

 

NƏŞR  OLUNMUŞ  ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

L.M.Gasanova. Mental-Computing Based İnvestigation of Kinetic and Mechanisms of  Homogeneous Gas-Phase Oxidation of Methane  by Hydrogen Peroxide. // “Advances in Intelligent Systems and Computing” , 2021,  volume 1323, pp.377-384.

 

RESPUBLİKADA

S.A.Aghamammadova.  Mechanism of Biomimetic Oxidation of Cyclohexane to Cyclo­hexanone by Hydrogen Peroxide . // Azərbaycan Kimya Jurnalı, 2021, №1, s.61-66.

 

KONFRANS MATERİALLARI (xarici - 2)

 

PATENT

T.M.Nağıyev, L.M.Həsənova, G.Ç.Nəhmətova. a 2021 0006 -“ Metanolun alınması üsulu”  adlı  ixtiraya  patent   alınmaq mərhələsindədir.

 

KADR HAZIRLIĞI

1. Səriyyə Ağaməmmədovanın - kimya üzrə fəlsəfə doktoru almaq üçün dissertasiya işi 

hazır vəziyyətdədir

3. Gülşən Nəhmətova -“Metanın modifikasiya olunmuş dəmirporfirin tərkibli biomimetik katalizator üzərində H2O2 ilə monooksidləşməsi” mövzusunda dissertasiya işini davam etdirir.

 

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

Rusiya Federasiyasının Tomsk Dövlət Universitetinin “Katalitik tədqiqatlar” laboratoriyası ilə elmi-təcrübi əməkdaşlıq.

 

İSTİNADLAR - 13

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA: Biomimetik sensorlar və azot-1oksidlə oksidləşmə

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə elmlər doktoru, dosent  Nəhməd Əli-zadə

 

Laboratoriyada 2 əməkdaş çalışır. Onlardan  1 nəfər e.i., 1 nəfər laborantdır:  Nuranə Məli­kova – b.e.i.,

 

İŞ 4.2: Ag-elektrodlu biomimetik sensorun sintezi və onun fiziki-kimyəvi   xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi.

 

MƏRHƏLƏ: Biomimetik sensorun  işlənib hazırlanması və elektrokimyəvi hücrənin  yığıl­ması. Нazırlanmış  biomimetik sensorun  katalaz aktivliyinin öyrənilməsi.  

 

Ag elektrodlu biomimetik sensoru  sintez olunmuşdur və hazırlanmış biomimetik sensorun  katalaz aktivliyinin öyrənilməsi istiqamətində tədqiqatlar başlanmışdır.  Ag elektrodu üzərinə dəmirporfirin tərkibli katalizator yerləşdirilmiş və onun katalaz aktivliyi öyrənilmişdir. Biomimetik sensorun katalaz aktivliyi potensiometrik metodla müəyyən edilmişdir. Bu təcrübələrin aparılması üçün istifadə olunan təcrübi qurğu elektrod hissədən, hücrədən, B7-21A voltmetrdən ibarətdir (şək.1). Qurğunun elektrod hissəsi müqayisə elektroddan (AlAgClCl) və biomimetik sensordan ibarətdir. Tədqiqatlar nəticəsində sulu məhlulda hidrogen peroksidin aşağı qatılıqlarının müəyyən olunması üçün katalaz tipli biomimetik sensor sintez olunmuş və onun hidrogen peroksidinin kiçik qatılıqlarının aşkarlanması öyrənilmişdir. Şəkil 1-də еlektrokimyəvi hücrə göstərilib. 

 

 

 

    

 

Şəkil.1. Elektrokimyəvi hücrə

 

 

 

 

 

 

 

 

Tədqiqatlar nəticəsində sulu məhlulda H2O2-in müəyyən olunması göstərilmişdir. Hal-hazırda tərkibində dəmirtetrafenilporfirin olan biomimetik sensorun həssaslığına H2O2-in aşağı qatılıqlarının miqdarının təsirinin öyrənilməsi istiqamətdə tədqiqatlar aparılır. Şəkil 2-də hidrogen peroksidinin 1,0küt.%, 0,1küt.%. 2-ci şəkildə əyri 2,3 göstərir, ki sistemə hidro­gen peroksidinin əlavə olunması zamanı əvvəlcə sistemin potensialının cüzi dəyişməsi baş verir və sonradan  potensial praktiki olaraq dəyişmir

Şəkil 2-də 2-3 əyrilərini nəzərdən keçirən zaman görünür ki, əyri 1-dən fərqli olaraq  birsaniyədən az müddətdən sonra bütün əyrilər maksimuma çatır. Sonra biomimetik sensor //H2O2/Ag/AgCl/Cl sistemində elektrokimyəvi potensial H2O2-ni tam parçalanana qədər dəyişməkdə davam edir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

 

 

 

 

 

 

 

Aşkar olunmuşdur ki, əsas işçi elementi smart biomimetik materialı (dəmirtetrafenilporfirin)  və Ag elektrodu əsasında hazırlanmış biomimetik sensor yüksək aktivliyi ilə 1,0küt.%, 0,1küt.% - qədər hidrogen peroksidinin qatılığını təyin etməyə imkan yaradır və həssaslı­ğını itirmir. Biomimetik sensorların unikal xüsusiyyətlərindən biri onların təyin olunan maddələrin ən aşağı qatılıqlarına qarşı yüksək həssaslığıdır, yəni həssaslıq həddidir.

Bununla əlaqədar olaraq, işlənib hazırlanmış biomimetik sensorun (TphPFe3+/Al2О3/Ag ) H2O2-in nə qədər aşağı qatılığını aşkarlamağa imkan verdiyini, yəni həssaslıq həddidinin təyin etmək məqsədi ilə təcrübələrin aparılması bizim üçün böyük maraq kəsb etmişdir.

Hidrogen peroksidinin sulu məhlulda çox aşağı (izi) qatılığlarında aparılmış təcrübələrin nəticələri 3-cü şəkildə verilmişdir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-cü şəkildən görünür ki, sistemdə hidrogen peroksidinin cüzi mövcudluğu potensialının dəyişməsinə gətirib çıxarır. Elektrokimyəvi sistemdə müxtəlif qatılıqlarda hidrogen perok­sidinin olması (10-4küt.%, 10-6küt.%, 10-8küt.%) hər üç halda (1saniyədən az) sistemin potensialının kəskin dəyişməsinə qətirib çıxarır.  Potensialın bu cür dəyişməsi ilk növbədə sen­sor-məhlul sərhədində yeni səth təbəqəsinin əmələ qəlməsi ilə əlaqədardır. Sonra biomimetik sensor- H2O2-Ag/AgCl/Cl sistemində elektrokimyəvi potensial dəyiş­məkdə davam edir. Bu fakt katalaz reaksiyasının getməsi ilə izah olunur. Artıq bir neçə dəqiqədən sonra sistemin elektrokimyəvi potensialı sabitləşir (şəkildə göstərilməyib), bu fakt katalaz reaksiyasının bitdiyini göstərir. Hər üç halda məhlulun pH-nın qiyməti təxminən fon məhlulunun (su) pH-a çatır. Bu fakt reaksiya mühitində H2O2-in qatıliğının azalması ilə izah olunur. Beləliklə işlənib hazırlanmış TPhPFe3+/Al2О3/Ag biomimetik sensor tədqiq olunan elektrokimyəvi sistemdə aktivlik göstərir və sulu məhlulda 10-8küt.% həssaslıq həddində H2O2-in çox aşağı (izi) qatılığını aşkarlamağa imkan verir.

 

NƏTİCƏ

Smart biomimetik material və Ag əsasında işlənib hazırlanmış biomimetik sensor uzunmüddətli stabilliyi, yüksək həssaslığı, oksidləşdiriciyə qarşı davamlı, təkrar istifadəsi ilə və H2O2-in çox aşağı (izi) qatılığını (10-8 küt.%) su məhlulunda təyin et­mə­yə imkan verir.

 

NƏŞR OLUNMUŞ MƏQALƏLƏR 

 

KİTAB

Tofik M.Nagiev. Conjugated reactions in chemistry and iologi in the context of modern ideas. Generis Publishing B. 2021. P.171

 

XARICDƏ

Tofik.Nagiev. A Discussion on the Theory of Cojugate Reactions in the Context of   Modern İdeas. // Current Perspectives Sciences. 2021. Vol.5. pp.39-75.  

 

 RESPUBLIKADA

 1. Malikova N.N., Ali-zadeh N.I., Nagiev T.M. Study of catalase activity of  biomimetic sensors at different temperatures and amounts of smart material. / Azerbaijan Chemical Journal. 2021. №2. pp.50-53

2. T.M.Nagieva, N.I.Ali-zadeh, T.М.Nagiev. Coherent synchronization of pyridine dimeri­zation reactions and decomposition of “green oxidants” – H2O2 and N2O. Azerbaijan Chemical Journal. 2021, № 4, pp.6-11

 

PATENTLƏR

1. Patent İXTİRA İ 2021 0055 “Azot turşularının qarışığlarının alınması üsulu” Azərbaycan Respublikası Əqli Mülkiyyət Agentliyi terəfindən verilib. Dövlət reyestrində  09.07.2021-ci ildə qeyd olunub.         

2.“Azot-1 oksid və azot turşularının alınması üsulu”. Patent İ 2021 0102

3.2,2-dipiridil 3,3-dimetil və 3,3-etilendipiridinin alinmasi üsulu”-na  a 2019 0159 №-li iddia sənədi 22.11.2020 tarixində ekspertizadan keçib və patent almaq ərəfəsindədir.

 

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə - 1)

 

         

 

 

 

Sərdar Zeynalov

LABORATORİYA: Biomimetik katalizatorlar üçün üzvi liqandların  sintezi                                                      

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya  elmləri doktoru, professor

                                                     

Laboratoriyada 6 əməkdaş çalışır. Onlardan 4 nəfər k.ü.f.d.,a.e.i., 2 nəfər e.i., Elçin Hü­sey­nov-k.ü.f.d., ap.e.i., Səidə Şərifova - k.ü.f.d., ap.e.i., Rəhilə Budaqova - k.ü.f.d., ap.e.i. Gülarə­ Sadıxova - k.ü.f.d., ap.e.i. İmruzə Lütvəliza­də - e.i., Xoşbəxt Abiye­va - e.i.

 

İŞ 4.3: Manqan tərkibli nanokarbon katalizatorlarının aminturşuların əsasında hazırlanması və onları naften turşuların alınma prosesində tətbiqi

                

MƏRHƏLƏ I: Manqan tərkibli birləş­mə­lə­rin sintezi və onları nanokarbon kataliza­torları

ilə birğə iştirakı əsasında karbohidrogenlərin oksidləşmə proseslərinin   tədqiqi

                        

"Metal-ligand" sistemində kimyəvi qarşılıqlı təsir proseslərinin öyrənilməsi orqanizm üçün keyfiyyətcə yeni və faydalı dərmanların axtarışının əsas açarıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, biokataliz metabolik proseslərdə əsas rol oynayır və biomole­kulların təxminən 30%-i metallofermentlərdir. Buna görə də, belə bioloji sistemlərin səmərəli və sərfəli süni rekonstruksiyası müasir elm aləmində texnoloji inqilab yaratmağa qadirdir. 
Hal-hazırda, tədqiqatçıların səyləri fermentlərin əsas xüsusiyyət­lə­ri­nin səviyyəsi baxı­mından hələ də mövcud olan sintetik katalizatorların geriliyini aradan qaldırmağa yönəl­dilmişdir. Bir tərəfdən, aktiv mərkəzin quruluşunun və fermentlərin, xüsusən metallo­fer­mentlərin təsir mexanizminin aydınlaşdırılması üzərində iş müstəsna əhəmiyyətə malikdir. 
Qeyd etmək lazımdır ki, bioqeyri-üzvi katalizin aktual sahələrindən biri fermen­tativ proseslərə yönəldilmiş müdaxilə üçün metal kompleks katalizatorların istifadə­si­dir. Söhbət bioloji prosesə müdaxilə etmək üçün lazım olan bioloji substrat­la­rın müəyyən katalitik transformasiyalarını həyata keçirərkən, bioloji şəraitdə işləyə bilən belə metallokompleks katalizatorların yaradılmasından gedir.
Aminturşularının metalkompleksləri canlı orqanizmlərin qidalanmasında əhəmiyyətli bir fizioloji dəyərə malikdir, eyni zamanda uğurla tibb praktikasında dərman kimi geniş istifadə olunur. Bundan əlavə, elmin prioritet sahələrində amin­turşularının kompleksləri karbo­hidrogenlərin oksidləşmə proseslərində katalizator kimi də tətbiqini  tapmışdırlar.  
Yuxarıdakı müddəalara əsaslanaraq, cari ildə qlisinin manqan kompleksini sintez etmək və onu karbohidrogenlərin oksidləşmə model reaksiyasında aktiv bir qatqı olaraq istifadə etmək cəhdi edildi. Daha ətraflı manqan(II) xlorid kompleksinin əmələ gəlməsinin amin­sirkə turşusu ilə reaksiyası öyrənilmişdir. Manqan(II) qlisin kompleksin [C
2
H
4
O
2
N]
2
Mn∙2H
2
O cıxımı 76% (9,1 q) təşkil edir. Manqan (II) qlisin kompleksi ağ-çəhrayı rəngli kristaldır, suda kifayət qədər yaxşı həll olunur, spirtdə, asetonda həll olunmur.

Manqan (II) qlisin kompleksi hidroliz prosesi nəticəsində yaranan turşu mühitdə (pH=2-3) manqan (II) xloridin kristalhidratının sulu məhlulunun reaksiyasına qlisinin təsiri ilə əldə edilir. Reaksiyanı aşağıdaki sxemlə ğöstərmək olar:

2H2N−CH2−COOH + MnCl2∙4H2O → [H2N−CH2−COO−]2Mn∙2H2O + 2HCl

Sintez edilmiş birləşmənin karbohidrogenlərin oksidləşməsində aktiv bir qatqı kimi isti­fa­dəsi yalnız 100oC-ə qədər olan tempe­raturda mümkündir.

Sintez edilmiş nümunənin tərkibi və mikrofotoları, OXFORD Instruments atom analizatoru ilə birlikdə Hitachi S-3400N (Yaponiya) skaner elektron mikroskopu istifadə edilərək öyrənilmişdir. Ərimə nöqtəsi, istilik masası ilə təchiz edilmiş Der Mikro-Heiztisch «BOЁTİUS» und seine Answendung in der termischen Analyse (Almaniya) optik mikro­sko­pu ilə müəyyən edilmişdir. Şəkil 2-də sintez edilmiş nümunənin mikrofotoqra­fiyası göstə­rilir.

 

 

Şəkil 1. Sintez edilmiş duzun [NH2CH2COO]2Mn∙2H2O derivatoqramı.

 

 

  

 

 

                   

 

 

 

 

Şəkil 2. Sintez edilmiş nümunənin mikrofotoşəkilləri.

 Sintez edilmiş nümunənin fərqli nöqtələrində (sahələrində) atomların tərkibi.

Element

Weight%

Atomic%

 
       

C K

36.30

47.65

 

N K

17.42

19.61

 

O K

27.86

27.45

 

Mn L

18.42

5.29

 
       

Totals

100.00

   

 

Element

Weight%

Atomic%

 
       

C K

28.40

41.94

 

N K

16.09

20.37

 

O K

25.16

27.89

 

Mn L

30.35

9.80

 
       

Totals

100.00

   

 

 

 

 

 

 

Kimyəvi və elektron-mikroskopik analizlərə əsaslanaraq, sintez olunan birləşmənin təklif olunan quruluşu aşağıdakı sayda atomlardan ibarətdir: Mn-1; O-6; C-4; N-2; H-12 (şəkil 3). Ərimə nöqtəsinə gəlincə, ərimənin başlanğıcını 230oC hesab etmək olar (şək. 4). Bununla birlikdə, bütün kristalların tam əriməsi 270oC-də baş verir. Bu da nümunənin hetero­gen­liyini göstərir. Aminturşu komplekslərin maraqlı istifadə sahəsinin biri də üzvi maddələrin oksidləş­məsini kataliz etmək qabiliyyətidir. Üzvi turşuların manqan tərkibli komplekslərinin istifadəsinin əvvəlki təcrübəsi onların neft karbohidrogenlərinin qarışığının oksidləşməsi üçün olduğunu göstərdi. Sintez edilmiş manqanın qlisinlə kompleksi izopropilbenzolun (kumolun) model oksidləş­mə reaksiyasında aktiv qatqı kimi istifadə edilmişdir.

 

 

  

 

 

Şəkil 3. Sintez edilmiş nümunənin atom spektri

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 4. Kristalların əriməyə başlayan temperaturu – 230oC.           

Eksperimentlərin növbəti mərhələsində katalitik aktivliyi artırmaq üçün karbo­hidrogenlərin oksidləşməsində daha bir heterogen nanokatalizator, yəni tərkibində dəmir atomları və birləşmələri olan karbon nanoborular daxil edilmişdir.

Şəkil 5-də 100
o
С temperaturunda bərabər mol miqdarında aminsirkə turşusunun manqan kompleksi [NH
2
CH
2
COO]
2
Mn∙2H
2
O əlavə edilməsi ilə və ayrıca qarışıqda dəmir tərkibli karbon nanoborularının Fe@MWCNTs iştirakında izopropilbenzolun oksidləşməsi zamanı oksigen udulmasının kinetik əyriləri göstərilib.  
 
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 5. Kümolun (izopropilbenzolun) aerobik oksidləşməsi zamanı oksigenin

udulmasının kinetik əyrilərinin profilləri olmadıqda(1) və qlisin duz  əlavələri olduqda [NH2CH2COO]2Mn∙2H2O (2) və [NH2CH2COO]2Mn∙2H2O + Fe@MWCNTs (3).

Reaksiya qarışığının həcmi 10 sm3, temperaturu 100oC-dir.

Əlavələrin sayı: 1. 0;   2. [NH2CH2COO]2Mn∙2H2O = 2 q/l;

3. [NH2CH2COO]2Mn∙2H2O = 1 q/l + Fe@MWCNTs = 1 q/l

 

Alınan məlumatlar istifadə edilən katalizatorların çox güclü bir katalitik təsirini göstərir və metal tərkibli karbon nanoboruları ilə manqan kompleksin sinergetik qarışıqlarının istifadəsinin böyük perspektivlərini sübut edir. Karbohidrogenlərin oksidləşmə prosesinin katalitik mərhələsinin mexanizmi aşağıdakı kimi təqdim edilə bilər (Şəkil 6):
 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 6. Aminturşusu komplekslərin və metal tərkibli karbon nanoborucuqlarının iştirakı ilə maye karbohidrogenin (RH) aerob oksidləşməsi zamanı aktiv hissəciklərin

əmələ gəlmə mexanizmi.

 

Metalların karbon nanoboruları və aminturşuları ilə komplekslərin birğə təsiri nəticəsində hidroperoksid (ROOH), karbohidrogenlərin zəncirvari oksidləşmə prose­sini aktiv şəkildə kataliz edən radikallara intensiv şəkildə parçalanır.

Beləliklə, tərkibində karbon nanoboruları olan aminturşularının metal qarışığı, karbohidro­genlərin aerob maye fazalı oksidləşməsinin zəncirvari reaksiyala­rında aktiv katalitik kompleks hesab edilə bilər.

 

NƏTİCƏLƏR

  1. Aminturşusu (qlisinin) duzu − manqan(II) qlisinat dihidrat, [NH2CH2COO]2Mn∙2H2O sin­tez edilib. Alınan məhsulun quruluşu İQ- spektrosko­piyası, diferensial-termik (DTA), kimyəvi və elektron mikroskopik analiz üsulları ilə təsdiq edilmişdir.
  2. Qlisinin manqan duzu [NH2CH2COO]2Mn∙2H2O karbohidrogen (kumolun) oksidləş­mə­sinin model reaksiyasında aktiv əlavə kimi sınaqdan keçirilmişdir. Qlisinin Mn duzunun əhəmiyyətli katalitik aktivliyə malik olduğu və kontrol nümu­nəsi ilə müqayisədə reak­siyanı 10 qat sürətləndirdiyi aşkar edilmişdir.
  3. [NH2CH2COO]2Mn∙2H2O duzundan və tərkibində dəmir atomları və birləşmələri olan çoxdivarlı karbon nanoborucuqlarından [Fe@MWCNT] istifadə edərkən əlavə olmayan ən güclü sürətlənmə effekti müşahidə edilir, yəni oksidləşmə reaksiyasının sürəti 7 dəfə artır və 373sm3О2/dəq-ə çatır. Kumolun kontrol nümunəsi ilə müqayisədə reaksiya sür­əti 75 dəfə artır.
  4. Alınan nəticələr karbohidrogenlərin maye fazalı aerob oksidləşməsinin zəncirvari reak­siyalarında super güclü katalitik sistemlər kimi [NH2CH2COO]2Mn∙2H2O + [Fe@MWCNT] sinergik qarışıqların istifadəsinin əhəmiyyətli perspektivlərini göstərir.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

E.B.Zeynalov, A.B.Huseynov,  E.R.Huseynov, N.İ.Salmanova, Y.M.Nagiyev, N.A.Abdura­kh­ma­nova. Impact of as-prepared and purified multi-walled carbon nanotubes on the liquid-phase aerobic oxidation of hydrocarbons.  //Chemistry & Chemical Technology. 2021. V.15. № 4. pp.479-485

 

KONFRANS MATERİALLARI (xarici - 1)

 

ELMİ  ƏLAQƏLƏR               

Azərbaycan Dövlət Tibb Universitetinin nəzdində Elmi Mərkəz.

Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti

Bakı Dövlət Universiteti

 

İSTİNADLAR - 15

LABORATORİYA: Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü Eldar Zeynalov

 

Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d.,  b.e.i.,

2 nəfər k.e.i,1 nəfər texnik, 2 nəfər baş laborantdır. Əsgər Hüseynov - k.ü.f.d., a.e.i. Yaqub Nağıyev - k.ü.f.d., a.e.i., Sevər Əliyeva - k.ü.f.d., a.e.i.,  Meh­parə Nadiri - k.ü.f.d., b.e.i., Mətanət Məhərrəmova - k.ü.f.d.,b.e.i., Nərmin Abdurəh­manova - e.i., Arzu Nəbizadə - k.e.i.

 

İŞ 4.4:  Dəmir tərkibli müxtəlif karbon nanoborularının kumol, dekalin və tetradeka­nın oksidləşmə reaksiyaları ilə katalitik aktivliyinin tədqiqi". 

 

MƏRHƏLƏ I: Propan qazından yeni metal tərkibli karbon nanoboruların sintezi  və onların müxtəlif karbohidrogenlərin  aerob   oksidləşməsinə katalitik  təsiri.

Son illərdə aparılan tədqiqat işləri və ədəbiyyat məlumatları göstərir ki, karbon nano­boruların qeyri-adi fiziki-kimyəvi xassələri xüsusilə yeni effektiv heterogen katalitik sistemlərin hazırlanması üçün zəmin yaradır. Laboratoriyada  aparılmış eksperimentlər əsasında yeni, aerobik oksidləşmə proseslərində yüksək selektivliyə və seçiciliyə malik  dəmir saxlayan çoxlaylı karbon nanoboruları işlənib hazırlanmışdır. Göstərilmişdir ki, bu katalizator universaldır və hər  bir homoloji sıradan olan karbohidrogenin oksidləşmə prosesində yüksək effektivlik nümayiş etdirir. Laboratoriya qurğusunda propan qazından  ÇLKNB-rın müxtəlif  nümunələri sintez olunmuş, alkilaromatik  naften və alifatik karbo­hidrogenlərin oksidləşmə reaksiyalarında sınaqdan keçirilmişdir. Oksidləşmə pro­sesləri  laboratoriya şəraitində  qazometrik qurğuda aparılmışdır. Bu zaman karbohidrogenlərin eyni miqdarında (10 ml),  lakin, müxtəlif temperaturlarda reaksiyalar aparılmışdır. Xammal kimi, propan qazından və ferrosen katalizator prekursoru istifadə edilmişdir. Dəmirın miqdarının nümunələrdə dəyişməsi propan-ferrosen nisbətinin dəyişməsi hesabına həyata keçirilmişdir. Alınan karbon nanoborularının identifikasiyası və keyfiyyət tərkibi bir neçə spektroskopik analiz metoduları vasitəsi ilə həyata keçirilmişdir.

JSM-6610LV skaner elektron mikroskopunda ÇDCNB-nin tədqiqatının nəticələri 2a (miqyas 20 mikron) və 2b (miqyas 5 mikron) 1 (a) və (b) şəkillərində təqdim olunur. Şəkil­lər­dən göründüyü kimi, miqyas azaldıqca, şəkilin aydınlığı da azalır və buna görə nanometrik miqyasla müqayisədə dəqiq mikrofotoqrafiya əldə etmək mümkün olmur. Mikron miqyaslı mikrofotoqrafiya əsasında əldə edilən nanoboruların nisbətən qısa olduğu qənaətinə gəlmək olar. Bundan əlavə, amorf (qeyri-boru) karbonun müəyyən miqdarda mövcudluğu istisna edilmir.

a)

b)

Şəkil  1. Sintez olunmuş KNB-nın SEM mikroşəkilləri(a,b). Sintez edilmiş karbon materialında dəmir və oksigen bərabər paylanmışdır

 

a)

b)

 


Şəkil 2. Sintez olunmuş ÇDKNB-nın XRD (a), Raman (b) spektri.

 

 

ÇDKNB-ın quruluşu X-ray(Şəkil2a) tədqiqatları ilə təsdiqlənir.  X-ray məlumatlarında 002 zirvəsinin olması karbon nanoborularının çopurluq təbiətindən xəbər verir. Raman spektrində (Şəkil 2b), D   (1350 sm-1) və G (1630 sm-1) pikləri  üçün  ID  piki  arasında nis­bət  1,0 xeyli azdır, bu da karbon nanoborularının strukturunda  qüsurların çox olmasını təsdiq edir. Böyük 2D pikinın  (2380 sm-1)  hündürlüyü sintez olunmuş karbon nanoboru­larının divarlarının sayının nisbətən böyük olduğunu göstərir.                                     

Yeni  katalizatorun (Fe@ÇLKNB)   aktivliyini  müəyyən etmək üçün kumolun 10 ml miqda­rından və temperatur 60°C  istifadə edilmişdir.  Oksidləşmə reaksiyasının sürəti hava oksi­ge­ninin udulması ilə büretdə mayenin səviyyəsinin qalxmasına əsasən ölçülmüşdür. Nəti­cə­lər göstərir ki, temperaturun aşağı olmasına baxmayaraq, yüksək katalitik Fe@ ÇLKNB=CVD-1-Fe=9,8%) aktivlik müşahidə olunur. Böyük ehtimala görə katalitik aktivlik  Fe@ ÇLKNB katalizatorunun tərkibindəki Fe birləşmələrinin mövcudluğuna görə  baş verir və bu da reaksiyanın sürətlənməsinə səbəb olur.

 

 

 

Qrafik 1. Kumolun maye fazada propan qazından sintez olunmuş    CVD-1 katalizatorunun iştirakı iləaerob  oksidləşmə reaksiyasında oksigenin

udulmasının kinetik asılılıqları

 

 

 

 

 

Fe@ÇLKNB katalizator nümunəsinin katalitik aktivliyi digər karbohidrogenlərin   dekalinin və tetradekanın aerob oksidləşmə reaksiyalarında istifadə edilmişdir. Nəticələr göstərir ki,  nisbətən aşağı temperaturlarda (60, 80, 100°C)   kumolun aerob oksidləşmə prosesi baş verir. Temperaturun  artırılması (120°C, 140°C) dekalin və tetradekanın aerob oksidləşmə proseslərində katalitik (Fe@ÇLKNB=CVD-5- Fe=22.8%) aktivliyin əmələ gəlməsinə səbəb olur ki, bu da karbohidrogenlərin quruluşu ilə əlaqədqrdır.

 

 

 

                                 a)                                                            b)

Qrafik 2. Dekalinin maye fazada propan qazından sintez olunmuş Fe@ÇLKNB (CVD-5-Fe=22.8%) katalizatoru iştirakında 120°C (a) və 140°C-də (b) aerob  oksidləşmə reaksiyasında oksigenin udulmasının kinetik asılılıqları.

 

Beləliklə, (Fe@ÇLKNB=CVD-5- Fe=22.8%)  katalizator nümunəsi dekalinin aerob oksid­ləşmə prosesində  140°C-də  ən optimal katalitik aktivliyə malik olmuşdur.

120oC-də katalizatorun iştirakında induksiya dövrü bitəndən sonra (150 dəq.) reaksiya daha sürətlə davam edir ki, bu da katalizatorun hidroperoksidin  aktiv radikal parçalanması prosesində iştirakından xəbər verir. 1400C-də  induksiya dövrü  qısalır.  40 dəqiqədən son­ra hidroperoksidin  katalitik parçalanması ilə  oksidləşmə prosesində güclü şaxələnmə müşa­hidə olunur.

Qrafik 2-də   kinetik əyrinin (140oC b) profilinə əsasən reaksiyanın aparılma müddəti art­dıq­ca əmələ gələn oksidləşmə məhsulları hesabına reaksiyanın sürəti nisbətən ləngiməyə doğru gedir. Böyük ehtimala görə katalitik aktivlik KNB-nun tərkibindəki Fe birləşmələrinin mövcudluğuna görə əmələ gəlir.

 Yeni katalizator nümunəsi Fe@ÇLKNB(CVD-5)  tetradekanın   oksidləşmə reaksiyasında da istifadə olunmuşdur.  60,80,100°C temperaturlarda  oksidləşmə   baş vermir. Yalnız 120  və 140°C temperaturda  katalitik aktivlik müşahidə olunur.  120°C temperaturda reak­si­­ya­nın əvvəlində induksiya dövrü müşahidə edilir.Tetradekanın oksidləşmə prosesində  Fe@ÇLKNB katalizatoru ən optimal aktivliyi 120°C-də göstərmişdir. Oksidləşmənin baş verdiyi bu temperaturda tetradekanın katalizatorsuz mühitdə oksidləşməsi katalizatorla aparılan reaksiyalara nisbətən zəif baş verir. 

 

                                   a)                                                                          b)

Qrafik 3. Tetradekanın maye fazada propan  qazından sintez olunmuş    CVD-5-Fe=22.8% katalizatoru iştirakında 120(a)  və 140°C(b) temperaturda aerob   oksidləşmə reaksiyasında oksigenin udulmasının kinetik asılılıqları.

Qrafik 3-dən(b) qörünür ki, reaksiyanın aparılma müddəti artdıqca aerob oksidləşmə prosesi nəticəsində əmələ gələn oksigenli üzvi birləşmələrin  hesabına reaksiyanın sürəti nisbətən ləngiməyə doğru gedir.

Son mərhələdə alınmış hər bir reaksiya məhsulunda aktiv oksigenin miqdarı yodometrik üsulla təyin olunmuşdur 

Nəticələrin ümumiləşdirilməsi göstərir ki,,karbohidrogenlərin aerob oksidləşmə reaksiyaları zamanı istifadə olunan karbon nanoboruları aktiv metal  daşıyıcı rolunu oynayır. Təcrü­bələrdə aktiv metal kimi, dəmir birləşmələri istifadə edilmişdir. KNB-nun tərkibində Fe atomlarının faizlə miqdarının artırılması, paralel olaraq, katalizatorun da katalitik təsirinin artmasına səbəb olur. Bu səbəbdən də sintez olunan katalizatorun tərkibində Fe atom­larının miqdarı artırılaraq, 9,8-dən (CVD-1) 22,8%-ə (CVD-5) qaldırıılmışdır. Sonra bərabər nisbətdə götürülmüş qarışıq karbohidrogenlərin katalitik oksidləşmə prosesi aparılmışdır. (Qrafik 4). Qrafikdən görünür ki, proses zamanı induksiya dövrü itir, reaksiya  sabit sürətlə baş verir və avtokatalitik hissə müşahidə olunmur.

 

 

 

Qrafik 4. Kumol, tetradekan və dekalin qarışığının katalizatorsuz(a),

Fe@ÇLKNB (CVD-4 +CVD-5) katalizatoru ilə maye fazada aerob  

oksidləşmə prosesinin kinetik asılılığı.

 

Səbəbi bunlardır: aktiv oksigeninin  analizi nəticəsində ilkin reaksiya məhlulunda  2•10-2 mol/l qatılığında  kumol hidroperoksid (KHP) qeyd edilir. Reaksiya zamanı KHP 120oC temperaturda  parçalan­maya məruz qalır və prosesdə radikal inisiator rolunu oynayır.

Qeyri katalitik və katalitik proseslərinin nəticələrənin müqayisəsi hidroperoksidin mıxtəlif yollarla – zəcirvari, monomolekylyar və molekulyar məhsulları əmələ gətirməklə  parçalan­ması haqda yekun nəticəyə gəlmək olar

Bu nəticə qarışıq karbohidrogenlərin maye fazada aərob oksidləşmə proseslərinin təsvirində  yenidir və bu vaxta qədər ədəbiyyatda əks olunmayıb. Aralıq aktiv radikalların tərkibindən və qatılılığından, eləcə də molekulyar məhsulların əmələ gəlməsindən asılı olaraq, reaksiyanın sürəti ilk və sonrakı mərhələlərdə formalaşır.  

                                           

NƏTİCƏLƏR

1. Metal-tərkibli çoxlaylı karbon nanoboruların Me@(ÇLKNB) qaz xammalından sintezinə, alkilaromatik karbohidrogenlərin oksidləşmə proseslərinə  aid  ədəbiyyat materialları toplanmış, təhlil edilmişdir.                                                                               

2. Yeni, aerob oksidləşmə proseslərində yüksək selektivliyə və seçiciliyə malik  dəmir saxlayan çoxlaylı karbon nanoboruları işlənib hazırlanmışdır Fe@(ÇLKNB=CVD-4-Fe-9,8% və CVD-5 Fe=22,8% ).  Göstərilmişdir ki, bu katalizatorlar universaldır və hər  bir homoloji sıradan olan karbohidrogenin oksidləşmə prosesində yüksək effektivlik nüma­yiş etdirir.

3. Nisbətən aşağı temperaturlarda (60,80,100°C)  yalnız, kumolun aerob oksidləşmə prosesi baş verir.Qeyd olunan temperaturda dekalin və tetradekan oksidləşmir.

4. Sintez olunmuş (Fe@ÇLKNB=CVD-5-Fe=22.8%)  katalizator nümunəsi dekalinin və tetradekanın  aerob oksidləşmə prosesində  140°C-də  ən optimal katalitik aktivliyə ma­lik­dir. Oksidləşmə prosesi zamanı KHP 120oC temperaturda parçalanmaya məruz qalır və reaksiyada radikal inisiator rolunu oynayır.

 5. Qeyri katalitik və katalitik proseslərin nəticələrənin müqayisəsi zamanı müəyyən olundu ki, alınan  hidroperoksidin  mıxtəlif yollarla – zəcirvari, monomolekylyar və molekulyar məh­sulları əmələ gətirməklə - parçalanması haqda yekun nəticəyə gəlmək olar. Bu nəticə qarışıq karbohidrogenlərin maye fazada aerob oksidləşmə proseslərinin təsvi­rində  yenidir və bu vaxta qədər ədəbiyyatda əks olunmayıb.

 

 

 

 

NƏŞR  OLUNMUŞ  MƏQALƏLƏR

 

XARİCDƏ

Eldar Zeynalov, Asgar Huseynov, Elchin Huseynov, Nazilya Salmanova,Yaqub Nagiyev, Narmin Abdurakhmanova  Impact  of as-prepared and purified  multi-walled carbon nanotubes on the liquid-phase aerobic oxidation of hydrocarbons Chemistry & Chemical Technology” 2021, V.15, No.4, pp.479-485

 

RESPUBLİKADA

  1. Naghiyev Ya.M.  N-substituted imides of dichloromaleic  asid  a catalyst for liquid phase aerobic oxidation of isopropilbenzene. Prosesses of petroshemistry and oil- refining, 2021,vol. 21, №1,  pp.90-100.
  2. Naghiyev Ya. M. Fungicidal properties  of N-(p-Carboxyphenyl)imide-2,3-Dichloro­bicyclo-[2.2.1]hept-5-en-2,3-Dicarbxylic asid. Azerbaijan Chemical journal. 2021, №1, pp.72-77
  3. Salmanova N.I., Agahuseynova M.M., Zeynalov E.B. Technical grade  of fullerenes as a feasible constituent of polymeric stabilizers packages. Processes of Petrochemistry and Oil Refining 2021. Voi.22 No.2, pp.234-241.
  4. Dunyamaliyeva A.I., Kurbanova N.I., Zeynalov E.B. Fullerene-containing composites ba­sed on isotactic polypropylene. Azerbaijan Chemical Journal . 2021,№2, pp.24-28

 

KONFRANS MATERİALLARI (xarici-5)

 

PATENT

Zeynalov.E.B., Nadiri M.İ., Nağıyev Y.M., Əhmədova L.İ., Hüseynov Ə.B., Abdurəhman­ova N.Ə. Dekalin hidroperoksidin alınma üsulu.  a-2019 0133. Patent alınma ərəfəsin­dədir.

 

QRANTLAR   

1. Azəbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun “Elm-Təhsil-Sənaye” məqsədli qrant müsabiqəsinin (RİF/MQM/ETS-1-2021-1) “Sintetik naften tur­şu­la­rının yüksək çıxım və selektivliklə qeyri-zəncirvari reaksiya ilə alınması üçün karbon nano katalizatorların işlənilməsi və tətbiqi” mövzusu üzrə qalib olmuşuq.

2. Qrant №EİF-MQM-ETS-2020-1(35)-08/05/4-M-05 layihəsi üzrə işlər plana uyğun surət­də uğurla davam etdirilir.

 

KADR HAZIRLIĞI

1. İnstitutun doktorantı a.e.i., k.ü.f.d. Nağıyev Yaqub Mehdi oğlu 2316.01- «Kinetika və kata­liz» ixtisası üzrə kimya elmləri doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün “Funksionallaşmış N-dixlormaleinimidlərin yeni törəmələrinin sintezi, onların bioloji aktiv maddə və qeyri-metal oksidləşmə katalizatorları kimi tədqiqi” mövzusu üzrə dissertasiya üzərində işlərini   davam etdirir.

2. Institutun dissertantı,  elmi işçi,  Abdurəhmanova  Nərmin Ələsgər qızı 2316.01- “Kimyəvi kine­­tika və kataliz” ixtisasına uyğun  kimya elmləri üzrə fəlsəfə  doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün  “Propan-butan qazlarından karbon nanoboroların sintezi və onların karbo­hidro­gen­lərin katalitik oksidləşmə proseslərində tədqiqi” mövzusu  üzrə dissertasiya  işi tamam­lanma mərhələsindədir.

3. Institutun aspirantı, kiçik elmi işçi,  Nəbizadə Arzu Famil qızı 2316.01- “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisasına uyğun  kimya elmləri üzrə fəlsəfə  doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün “Çoxdivarlı karbon nanoboruların iştirakında alkilaromatik karbo­hidro­genlərin hidro­genperoksidlə oksidləşməsi prosesinin tədqiqi” mövzusu  üzrə disser­tasiya üzərində işlə­rini davam etdirir.

4. Laboratoriyanın böyük laborantı Əsədzadə Günay Şəmil qızı – “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisasına uyğun magistr elmi dərəcəsi almaq üçün “Toluoldan dəmir saxlayan karbon nanoborularının sintezi və onların alkil aromatik karbohidrogenlərin oksidləşmə reaksiyalarında tədqiqi” mövzusu üzrə dissertasiya işini müdafiə edərək, magistr diplomu almışdır.

5. Laborant Əliyeva Nəzakət -“Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisasına uyğun magistr elmi dərəcəsi almaq üçün “Yod tərkibli çox divarlı karbon nanoboruları saxlayan poliolefin kompozisiyaların termooksidləşdirici destruksiyasının və stabilləşdirilməsinin kinetikası” mövzusu üzrə tədqiqat işlərini davam etdirir.

 

ELMİ ƏLAQƏLƏR

Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti (ADNSU), AMEA-nın Polimer Mate­rialları İnstitutu .

 

BEYNƏLXAL ƏLAQƏLƏR

Almaniya Texniki Universiteti, Belarus Milli Elmlər Akademiyasının İstilik və Kütlə Dəyiş­məsi İnstitutu, Böyük Britaniyanın Huddersfild Universiteti, Berlin Texniki Univer­siteti.

 

İSTİNAD- 60

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“Oksidləşdirici heterogen  kataliz” şöbəsinin
2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

 

 

H E S A B A T

 

Şöbə müdiri: akademik Ağadadaş Əliyev

 

 

Mövzu:    Bir karbonlu birləşmələrin əlavə dəyər yarada bilən kimyəvi birləşmələrə çevrilməsi üçün yeni və səmərəli katalizator­ların yaradılması və tətbiq üçün tövsiyələrin verilməsi.

 

Mövzuya aid işlər:  5.1;  5.2;  5.3.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 
   

 


LABORATORİYA: Seolit katalizi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: akademik Ağadadaş  Əliyev

 

Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər t.ü.e.d., baş e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər e.i., 2 nəfər mühəndis, 1 nəfər texnikdir.  Aqil Səfərov – t.ü.e.d., baş e.i.; Gülmira Əlizadə – k.ü.f.d., a.e.i.; Mahizər Əliyeva – k.ü.f.d., b.e.i.; Vaqif Yarıyev – e.i.

İş 5.1.Metanın butandiol-1,4-ə katalitik oksidləşdirici çevrilmə reaksiyasının kinetik qanu­nauyğunluqlarının öyrənilməsi, reaksiyanın ehtimal olunan mərhələli mexanizminin seçil­məsi, prosesin kinetik modelinin tərtibi və  optimal texnoloji parametrlərin ədədi qiymətlə­rinin hesablanması.

 

MƏRHƏLƏ I:Prosesin kinetik qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi.

 

Metanın 1,4-butandiola oksidləşdirici çevrilməsi reaksiyasında yüksək katalitik aktivlik göstərmiş silikat modulu 10.8 olan və 8.0 çək.% Mn2+, 7.0 çək.% Li+ və 8.0 çək.% Ni2+ kationları ilə modifikasiya olunmuş təbii klinoptilolit seoliti üzərində reaksiyanın kinetik qanunauyğunluqları öyrənilmişdir. Kinetik təcrübələr ikipilləli reaktorda aparılıb (şək. 1).

 

 

Şəkil. 1. İkipilləli laborator qurğunun prinsipial sxemi.

Kinetik qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi geniş temperatur intervallarında (reaktorun birinci pilləsində Т1=670-8200С, ikinci pilləsində Т2=600-7000С), reagentlərin mol nisbətləri [CH4(0.312-0.536)]:[(O2)I(0.178-0.312)]:[(O2)II(0.116-0.267)] və 16000-26000s-1 həcm sürət ­­lərində tədqiq olunmuşdur. Alınmış nəticələrin bəziləri cədvəl 1-də göstərilib.

 

 

 

 

 

Cədvəl 1. Metanın butandiol-1,4-ə oksidləşdirici çevrilməsi reaksiyasının kinetik qa­nuna­­uyğunluqlarının öyrənilməsinin nəticələri

T1, 0C

T2, 0C

Həcm sürəti, s-1

Х, %

1,4-Butandiolun çıxımı, А %.

Asetilenin çıxımı, А %.

Etilenin

çıxımı, А %.

1

770

600

19000

80.2

23.1

4.4

2.3

2

670

650

19000

63.3

15.9

2.9

1.5

3

750

650

19000

64.2

17.3

4.4

2.8

4

800

650

19000

72.8

22.3

5.9

3.9

5

800

700

25200

59.4

14.9

3.4

3.0

6

800

560

18000

73.1

23.5

2.9

2.8

7

800

570

19000

75.2

24.8

2.1

3.9

8

800

500

19000

78.0

26.0

1.8

2.8

9

800

480

19000

79.6

27.1

1.4

2.0

10

810

510

18000

80.2

29.5

1.0

1.7

11

820

520

19000

79.1

28.2

1.1

1.0

12

800

630

18000

76.1

24.1

1.4

0.8

13

800

610

19000

77.5

20.5

2.2

1.1

14

800

500

19000

79.4

24.1

1.5

1.0

15

800

450

19000

81.5

26.2

1.0

0.6

16

800

520

19000

79.4

25.2

1.2

1.0

 

MƏRHƏLƏ II: Reaksiyanın ehtimal olunan mərhələli mexanizminin seçilməsi.

 

Eksperimental dəlillərin və ədəbiyyat materiallarının analizi nəticəsində reaksiyanın ehtimal olunan mərhələli mexanizmi təklif olunmuşdur. Katalitik sistemin komponentlərinin bu reaksiyada rolu müəyyən edilmişdir. Aşağıda metanın butandiol-1,4-ə oksidləşdirici çevrilməsi reaksiyasının ehtimal olunan mexanizmi göstərilib.

 

 

MƏRHƏLƏ III:Mərhələli mexanizm əsasında prosesin kinetik modelinin tərtibi və optimal texnoloji parametrlərin ədədi qiymətlərinin hesablanması.

 

Prosesin nəzəri əsaslandırılmış kinetik modeli işlənib hazırlanmışdır. Aşağıdakı tənlikdə butandiol-1,4-ün alınma sürəti verilmişdir.

 

Kinetik modelin parametrlərinin ədədi qiymətləri "Poisk" proqram sistemi vasitəsilə təyin edilmişdir (cədvəl 2).

 

 Cədvəl 2. Kinetik konstantalar

lnki0(lnKi0)

Ei(Qi), kkal/mol

lnk10

16.79

E1

6.62

lnk20

22.24

E2

30.34

lnk30

43.08

E3

26.16

lnk40

3.48

E4

16.28

lnk50

12.08

E5

14.49

lnk60

-16.43

E6

4.47

lnk70

38.93

E7

61.96

lnk80

-9.25

E8

0.47

lnk90

1.77

E9

0.59

lnK10

14.16

Q1

3.67

lnK20

15.03

Q2

3.02

lnk120

2.99

E12

11.58

lnk130

20.68

E13

5.80

lnk140

1.748

E14

4.83

lnk150

20.68

E15

5.80

lnk160

18.53

E16

9.51

lnk170

15.64

E17

5.72

lnk180

11.81

E18

3.83

lnk190

18.52

E19

4.91

lnk200

14.83

E20

5.14

 

NƏTİCƏ

Ədəbiyyat materiallarının analizi və alınmış təcrübi nəticələr əsasında silikat modulu 10.8 olan və 8.0 çək.% Mn2+, 7.0 çək.% Li+  və 8.0 çək.% Ni2+ kationları ilə modifikasiya olun­muş təbii klinoptilolit seoliti üzərində metanın 1,4-butandiola oksidləşdirici çevrilməsi rea­ksi­yasının ehtimal olunan mərhələli mexanizmi təklif olunmuş və prosesin nəzəri əsaslandırılmış kinetik modeli tərtib olunmuşdur. Kinetik modelin parametrlərinin ədədi qiymətləri təyin edilmişdir.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

  1. А.М.Алиев, М.Г.Алиева, Г.А.Али-заде, У.М.Наджаф-Кулиев, Ф.В.Алиев, Р.А.Ах­медов, М.Я.Аббасов, Т.И.Гусейнова Р.Ю.Агаева. Окислительное дегидрирование 4-метилциклогексанола в 4-метилциклогексанон на модифицированном кати­онами меди и палладия природном клиноптилолите. Нефтепереработка и нефте­химия. Научно-технические достижения и передовой опыт. 2021, №1, с.29-31.
  2. M.Y.Abbasov. Tsiklopentan və metiltsiklopentan molekulunun oksidləşdirici dehidro­gen­ləşməsi reaksiyası üçün uyğun katalizatorların sintezi və ortaq katalizatorun tapılması. The Caucasus. Economic & Social Analysis Journal Of Southern Caucasus. Georgia, Tbilisi, september 2021, Volume 45, Issue 06, p.38-44.

 

 

 

RESPUBLİKADA

  1. А.М.Алиев, А.Р.Сафаров, Э.Ф.Алиев. Математическое описание окислитель­ного де­гид­рирования изопропанола в ацетон.  Азербайджанский Химический Журнал. 2021, №1, с. 6-10.
  2. A.M.Aliyev, G.A.Ali-zade, M.Q.Aliyeva, A.R.Safarov, V.M.Yariyev, R.A.Ahmedov. Research into reaction ability of cyclohexanol and methylcyclohexanols in the oxidative dehydration reaction over modified zeolite catalysts. Chemical Problems.  2021, №2, p.101-106.
  3. Ağayev V.Ş. Pd H-mordenit katalizatoru üzərində toluolun disproposionlaşması. Azərbaycan Neft Təsərrüfatı Jurnalı. , 2021, №3, s. 53-55.
  4. Шабанова З.А. Селективное окислительное дегидрирование нафтеновых угле­водородов на модифицированных цеолитных катализаторах. Azərbaycan Ali Texniki Məktəblərinin Xəbərləri. , 2021, №1, 76-83.
  5. Şabanova Z.A. Selective oxidative dehydrogenation of primary aliphatic alcohols over modified zeolites. Azərbaycan Ali Texniki Məktəblərinin Xəbərləri.  2021, №5.
  6. Шабанова З.А. Oxidative dehydration of butyl alcohols to the corresponds modified zeolites. Азербайджанский Химический Журнал. Баку, 2021, №3, с.27-30.
  7. Kerimov A.İ. Research into kinetic regularities of the reaction of oxidative dehydro­genation of methylcyclohexane over modified zeolites. Chemical Problems.  2021, №1, p.41-47.

10. A.M.Aliyev, M.Y.Abbasov, M.G.Aliyeva, G.A.Alizade, R.Yu.Agayeva. The kinetics and mechanism of the selective oxidative dehydrogenation reaction of methylcyclopentane. Азербайджанский Химический Журнал. 2021, №3, с. 12-20.

 

KONFRANS MATERİALLARI (xarici – 1, yerli – 1)

PATENTLƏR

  1. Əliyev A.M., Əliyeva M.Q., Nəcəf-Quliyev Ü.M., Əli-zadə G.Ə., Şabanova Z.A., Sarı­ca­nov Ə.Ə. Məmmədov F.M., Məmmədova S.R. Metiltsikloheksanonun alınma üsulu. Patent I 2021 0054
  2. Əliyev.A.M., Abbasov M.Y., Abbasova N.K., Nəcəf-Quliyev Ü.M., Şabanova.Z.A., Əli­yeva M.Q., Əli-zadə G.Ə. Metiltsiklopentadienin alınması üsulu. Patent I 2021 0057

 

KADR HAZIRLIĞI

  1. Osmanova İlhamə İslam qızı -texnika üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim etdiyi “Piroliz və krekinq qazlarının birgə emalı kompleksinin etilen regionun proseslərin xarakterik xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması” mövzusunda dissertasiya işi yekunlaşıb,  əsas müdafiədən keçib. (məsləhətçi: akad. A.M.Əliyev, rəhbər: t.ü.f.d. Səfərov A.R.).
  2. Ağayev Vüsal Şəfahət oğlu -kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim etdiyi “Toluolun benzola və ksilollara dismutasiya reaksiyası üçün modifikasiya edilmiş seolit katalizatorunun seçilməsi, onun kinetika və mexanizminin öyrənilməsi” mövzusunda dissertasiya işi yekunlaşıb, İnstitutun Elmi Seminarından keçib.  (məsləhətçi: akad. A.M.Əliyev, rəhbər: k.ü.f.d. Ü.Ə.Məmmədova).
  3. Ağayev Fuad Allahverdi- oğlu kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim etdiyi “Alifatik spirtlərin seolitlər üzərində katalitik oksidləşməsi üçün məqsədyönlü katalizatorların sintezi və onların aktivliklərinin öyrənilməsi” mövzusunda dissertasiya işi yekunlaşıb, İnstitutun Elmi Seminarından keçib.  (rəhbərlər: akad. A.M.Əliyev, k.ü.f.d. Sarıcanov Ə.Ə.).

 

İSTİNADLAR - 4

                                           

LABORATORİYA: Ekoloji kataliz

LABORATORİYA  RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru, professor Arif Əfəndi

 

Laboratoriyada 20 əməkdaş çalişir. Onlardan  1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər nəfər t.ü.f.d., a.e.i.,   6 nəfər k.ü.f.d.,b.e.i., 5 nəfər e.i., 4 nəfər böyük laborant, 1 nəfər mühəndis, 2 nəfər tex­nikdir.İradə Məlikova- t.ü.f.d., a.e.i.,  Lyudmila Kojarova - k.ü.f.d., a.e.i. Adilə Əliyeva - k.ü.f.d., b.e.i., Ceyran Rüstəmova - k.ü.f.d., b.e.i., Natəvan Aykan - k.ü.f.d., b.e.i., Firuzə Yu­nu­sova - k.ü.f.d., b.e.i., Elmir Babayev - k.ü.f.d., b.e.i., Bilqeyis İsmayılova - k.ü.f.d., b.e.i.,  İsrafil Allahverdiyev - elmi işçi, Tamilla İsmayılova - elmi işçi, Natəvan Əliyeva - elmi işçi, Minayə Nəbiyeva - elmi işçi.

 

İŞ.5.2: Metanolun dimetilkarbonata katalitik çevrilməsi üçün ərinti katalizatorlarının və ətraf mühitə atılan xlorkarbohidrogenlərin oksidləşmə proseslərinin texnoloji sxeminin işlənməsi,  riyazi modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması

 

MƏRHƏLƏ I:  Metanolun dimetilkarbonata katalitik  çevrilməsi üçün ərinti katalizatorların hidridlərinin alınması

 

MƏRHƏLƏ II:  Ətraf mühitə atılan xlorkarbohidrogenlərin  zərəsizləşdirilməsinin texnoloji sxeminin işlənməsi, riyazi modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması

 

Metanolun dimetilkarbonata katalitik  çevrilməsi üçün ərinti katalizatorların hidridlə­rinin alınması

 

Ölkəmizin böyük karbohidrogen ehtiyatlarına malik olması onlar əsasında geniş tətbiq olunan vacib üzvi birləşmələrin alınmasını aktual edir.Son dövrlər, xüsusən də yeni neft-qaz yataqlarının kəşfi və istismara verilməsi bu xammal bazası əsasında bir çox istehsal sahələrinin yaradılmasına səbəb olmuşdur.Bu baxımdan respublikamızda böyük istehsal gücünə malik “Metanol” zavodunun istifadəyə verilməsi təqdirə layiqdir.Həmçinin meta­nolun və digər spirtlərin xammal mənbəyi kimi böyük ehtiyatlara malik kənd təsərrüfatı, yeyinti sənayesi,ağac emalı müəssisələrindən, biokütlədən alınması onlar əsasında yeni proseslərin perspektivli olmasını göstərir.Burada qeyd etmək lazımdır ki, aktiv və optimal katalizatorların hazırlanmasının, ümumi bir  texnoloji nəzəriyyənin olmaması problemə təsir edə bilən əsas məsələlərdəndir. Odur ki, bu istiqamətdə aparılan hər bir tədqiat işinin katalizin ümumi nəzəriyyəsinin formalaşmasında rolu olacaqdır.Bu baxımdan metanol kataliktik oksidləşdirilərək dimetoksimetana, formaldehidə, dimetilefirə və  digər qiymətli birləşmələrə çevrilməsi üçün yeni katalitik sistemlərin sintezi,seçilməsi və onların proseslərdə aktivliklərinin müəyyən edilməsi aktual problemlərdən hesab oluna bilər.

Müəyyən edilmişdir ki, çökdürülmüş vanadium oksid karalizatorlarının özünü aparmasına aşağıdakı faktorlar təsir edir: V4+O müxtəlif təbiətli olması, vanadiumun oksidləşmə dərəcəsi, aqreqasiyası və koordinasiya etmə dərəcəsi reaksiya şəraitində vanadiumun oksidləşmə-reduksiya edə bilməsi, başqa sözlə V5+/V4+ nisbətinin tənzimlənməsi; eyni zamanda katalizatorun selektivliyini müəyyən edən həm daşıyıcının, həm də katalizatorun bütövlükdə turşu-əsasi xassələrinin olması.

Katalizator ərintiləri sintez edildikdən sonra onların nümunələrinin tərkibinin müəyyən edilməsi üçün müasir fiziki-kimyəvi analiz üsullarından istifadə olunmuşdur. İlkin olaraq onların tərkibi rentgen faza analizi (RFA) üsulu ilə – qurğusunda şüalanma yolu ilə bütün nümunələr tədqiq edilmişdir.İlkin ərintilər Zr-un V, Mo, Fe ilə  müxtəlif tərkiblə ərintilərini almaq üşün onların nümunələrini müxtəlif atom çəkilərində götürülüb sobada birgə əridilmişdir. Məsələn: ZrMo2 intermetalların alınması üçün Az(Zr)=91,224, Az(Mo)=95,94, M(ZrMo2)= 91,224+2,95,94=283,104. Bu tərkibdə Mo=67,8%, Zr=32,2% olmuşdur.Bu baxımdan 20 q ZrMo2-nin ərintisini almaq üçün 20´0,678=13,6 q Mo və 6,4 q Zr götürülür. Metalları ətitdikdən sonra 17,6 q ZrMo2 alınmışdır (–2,4 q).

 

Cədvəl 1. Müxtəlif katalitik sistemlərin metanolun çevrilmə reaksiyalarında aktivlikləri

Katalizatorlar

Tempe-ratur, K

Metanolun konversiyası

Reaksiya məhsullarının  çıxımları

FA

DMM

DME

DMK

CO2

V–P–O/Al2O3

650

75

40

12

-

24

V–P–O/SiO2

650

72

36

10

4

22

V–P–O/SiO2+Zr

650

74

38

5

8

21

ZSM-5

673

82

35

30

6

8

ZSM-5+Zr+2

650

80

32

8

28

6

6

ZSM-5+CO+2

750

74

24

6

30

10

ZSM-5+CH+2

473

72

30

4

26

10

Zr–V0.3

473

65

15

38

6

 

6

Zr–Mo2.0

473

64

15

34

5

4

1

ZrOV2O5

700

76

30

10

8

6

20

ZrOMoO3

750

70

26

8

6

7

22

AgOV2O5ZrO

850

90

60

4

8

13

 

Katalizator nümunələrini rentgenfaza analizi (RFA) ilə Riqonu Nlini Flex 600 (K 1,5 4060 Å) CuK α-şüalandırıcı Ni-filtrindən istifadə etməklə və difrasiometr Vruker “D2 Phaser” də, həmçinin CuK α-şüalandırıcılı DRON-2 cihazında analiz edilmişdir.

ZrV2.0 katalitik sisteminin səthində oksidləşmə-reduksiya prosesini O2+H2 əvəzində O2+CO ilə aparıldıqda fərqli nəticələr alınmışdır. Belə ki, katalizatorun səthi 1.0–5% CO ilə reduksiyası və 5–15% O2 ilə oksidləşməsi nəticəsində  müəyyən edilmişdir ki, 3% CO və 10% O2 ilə oksidləşmə-reduksiya prosesi katalizatorun aktivləşməsinə səbəb olur. Bu prosesin  temperatur və zamandan asılı metanolun  çevrilmə məhlullarının paylanmasına təsirləri şəkil 1-də verilmişdir. Alınmış nəticələrdən göründüyü kimi katalizator səthində 3%-li m(CO+H2) ilə reduksiyası 10 saat müddətində və 473 K-də metanolun 38–40%-li konversiyasına gətirib çıxarır.

Sonda dimetilkarbonatın (DMK) çıxımı 4–5% təşkil edir. Eyni zamanda  katalizatorun səthi 873 K-də 10%-li O2 ilə oksidləşdirildikdən sonra da ciddi dəyişikliyə səbəb olmur.  Lakin bundan sonra katalizatorun səthinə 3% CO verilərsə, istər  metanolun sərfi, istərdə də reaksiya məhsullarının azalması baş verir. Bu əsasən səthdə CO-nun oradakı O2 ilə reaksiyası nəticəsində CO2-yə çevrilərək katalizatorun aktivliyinin aşağı olması ilə izah oluna bilər. Belə ki, CO+O2 birgə katalizatorun səthinə verilməsi də səthdə CO2-nin yaranması və onun metalla birləşərək DMK-in alınmasına gətirib çıxara  bilməsi güman edilir. Bu zaman DME ilə yanaşı alınan CO2-nin  miqdarının artması da buna dəlalət edə bilər. Ədəbiyyatda bu reaksiyanın (CO2+CH3OH) yüksək təzyiqdə baş verməsi qeyd olunur və DME-nın çıxımı 7-8% təşkil edir. Biz isə reaksiyanın atmosfer təzyiqində həyata keçirə bilmişik və bu istiqamətdə tədqiqatlar davam etdirilir.

 

Ətraf mühitə atılan xlorkarbohidrogenlərin  zərəsizləşdirilməsinin texnoloji sxeminin işlənməsi, riyazi modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması

Kimyəvi texnoloji proseslərin idarə edilməsi üçün vacib olan prosesin riyazi modelinin tərtib edilməsində əsas yeri proseslərin kinetik modeli tutur. Kimyəvi reaksiyaların kinetik qanunauyğunluqlarının tədqiqinin təcrübi nəticələrinə əsaslanan reaksiyanın mexanizm­lərinə əsasən proseslərin kinetik modeli qurulur.  Xlorlu karbohidrogenlərin heterogen-kata­li­tik oksidləşməsi prosesi oksidləşmiş aktiv mərkəzlərdə gedir və bu oksidləşmə prosesinin reaksiya məhsulları su və xloranhidridlər olur. Xlorkarbohidrogenlər  oksidləşmiş aktiv mər­kəzlərdə adsorbsiya olunur və qaz fazanın oksigeni ilə oksidləşirlər. Xlorkarbo­hidro­genlərin selektiv oksidləşməsi su ilə qismən örtülmüş aktiv mərkəzlərdə baş verir. Xlorkarbo­hid­rogenlər dərin oksidləşmə reaksiyası nəticəsində zəif oksidləşmiş aktiv mərkəzlərdə oksid­ləşərək karbon qazına çevrilir.

Xlorkarbohidrogenlərin heterogen-katalitik oksidləşmə reaksiyalarının riyazi modelinin tərtibi aşağıdakı sxem üzrə həyata keçirilir.

Aparılan hesablamaların nəticələri göstərilmişdir ki, təctübi nəticələri daha dəqiq əks etdirən kinetik model fərziyyələr əsasında irəli sürülmüş mexanizm əsasında tərtib edil­mişdir. Odur ki, kinetik modelin əsasında Mat Lab proqramı ilə üç temperatur, yəni 693, 713, və 733 K üçün kinetik tənliklərin parametrlərini tapmışıq.

Qeyd etmək lazımdır ki, təcrübi nəticələr qatılıqların minimallaşdırma nəticəsində alınan hesablanmış qiymətləri ilə (15–20%) uyğun gəlmişdir ki, bu da xlorlu etilenlərin oksidləşmə reaksiyalarının mexanizmlərinin düzgün seçilmiş olduğunu göstərir.Qiymətləri ümumiləş­dirərkən xlorbutenlərin katalitik oksidləşmə proseslərini həyata keçirmək üçün bir sıra prinsipial texnoloji sxemlər nəzərdən keçirilmişdir.Bu sxemlər içərisindən nisbətən sadəliyi aparatların quruluşunun üstünlüyü reaktorlar blokunun yerləşdirilməsi və s. kimi müsbət cəhətləri özündə əks etdirən aşağıdakı prinsipial texnoloji sxem təklif edilmişdir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 1. Xlorkarbohidrogenlərin oksidləşmə proseslərinin prinsipial texnoloji sxemi:

 1-XK üçün tutum; 2 – nasoslar; 3,8,10- rektifikasiya kolonları; 4-katalizatorun qaynar laylı reaktoru;  5-katalizatorun tərpənməz laylı reaktoru;  6-qaz ayrıcı; 7-ayrıcı kalon; 9-həlledici üçün tutum; 11-aralıq tutum; 12-MXMA-nın ayrılması üçün tutum;

13-elektrik sobası; 14-şnek.

 

Eyni zamanda, qeyd etdiyimiz kimi, əgər ilkin qarışıqda XK-in miqdarı artıq olarsa, onda qarışıq (I) tutumdan II xətti ilə rektifikasiya kalonuna (3) yönəldilərək buradan selektiv oksidləşə bilən trixlobutenlər ayrılır və I xəttinə birləşərək reaktora (4) selektiv oksidləş­məyə yönəldilir. Rektifikasiya kalonunda (3) ayrılan digər fraksiyalar isə III xətti ilə dərin oksidləşmə prosesinə məruz qalması üçün başqa reaktora (5) yönəldilərək, burada əsasən CO2 qədər oksidləşirlər.

NƏTİCƏ

Metanolun dimetoksimetana,dimetil efirinə, dimetilkarbonata çevrilməsi üçün vanadium,  molibden, sirkonium, kobalt, mis, dəmir əsasında katalitik sistemlər seçilmiş və sintez edilərək oksidləşdirici dehidrogenləşmə proseslərində yüksək aktivlik göstərməkləri müəyyən edilmişdir.

 

MÜHÜM NƏTİCƏ

Nəzəri əsaslandırılmış kinetik modellər əsasında xlorkarbohidrogenlərin katalitik oksidləşmə prosesləri üçün optimal reaktor tipi seçilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, xloretilenlərin selektiv oksidləşməsi prosesini “qaynar” katalizator laylı reaktorlarda, dərin oksidləşmə proseslərini isə “tərpənməz” laylı reaktorlarda ideal sıxışdırma mo­deli tərtib etməklə həyata keçirmək məqsədəuyğundur.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

  1. Malikova I.G., Efendi A.J., Babayev E.M., Salakhli A.M., Musazade K.Sh.,  Azizova A.N., Faradjev G.M. Catalytic oxidation of dichlormetane and tetrachlorethylene over no­ble metal catalysts. // Journal of Chemistry and Technologies, 2021, V.29, Issue 1-2,  pp. 108–116. DOI:10.15421/082110
  2. Melikova İ.H.,Efendi A.J.,  Babayev E.M., Farajev G.M., Musazade K.Sh., Salahli A.M., Maqerramova L.G. Catalytic oxidation of CO in gases emitted by industrial processes and vehicle exhaust. // Вестник Карагандинского Унив., серия химия, Караганда.  2021, №2(102), pp.69–76: https://doi.org/103.31489/2021Ch2/69-76
  3. Afandi A.J., Magerramova L., Aliyeva A., Kojarova L., Babayev E. Feature of catalysis on bimetallic alloys Zr  with V, Mo and Fe in the reaction of methanol oxidation. // Turkish Journal of chemistry, 2021, V.45(4),  pp.1070–1085:  DOİ:10.3906/kim-2010-9

 

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-1, yerli-6)

 

PATENT

Tağıyev D.B., Əfəndi A.C., Aykan N.F., Məlikova İ.H., Babayev E.M., Əliyeva A.M., Məhər­rə­mova L.G. Xlorkarbohidrogenlərin oksidləşməsi prosesində dezaktivləşmiş oksid katali­zatorlarının CO+O2 qarışığı ilə regenerasiyası.  a- 2019 0160. Patent alınma ərəfəsindədir.

 

KADR HAZIRLIĞI

Laboratoriyada kimya üzrə fəlsəfə dokturu elmi adını almaq üçün 1doktorant çalışır.

Doktorant – Məhərrəmova Lalə  “Metanolun katalitik çevrilməsi” mövzusunda dissertasiya işi artıq müdafiə ərəfəsindədir.

 

 

İSTİNADLAR – 6

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA: Katalizatorların hazırlanması

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: k.ü.f.d. S.M.Zülfüqarova

 

Laboratoriyada 12 əməkdaş çalışır: akademik Ramiz Rizayev - baş elmi işçi, Asəf Süley­manov- k.e.d., b.e.i., Aybəniz Qaşqay-k.e.d., b.e.i., Eleonora Seyidrzayeva-k.ü.f.d., a.e.i, Əjdər Əsgərov-k.ü.f.d., a.e.i., Narqələm Həsənquliyeva-k.ü.f.d., a.e.i., Ninel Şakunova - k.ü.f.d., b.e.i., Yuliya Nağ­dəli­yeva-k.ü.f.d., b.e.i., Pəri Muradova-k.ü.f.d., b.e.i., Züleyxa Ələs­gərova-e.i., Günel Əzimova - k.e.i.

 

İŞ 5.3.Metanın oksidləşdirici konversiyası üçün müxtəlif oksid əsaslı sistemlərin, karbon monooksidin konversiyası üçün ferrit əsaslı çoxkomponentli katalizatorların sintezi və tədqiqi.

 

MƏRHƏLƏ I. Metanın oksidləşdirici konversiyası üçün tərkibində volfram, manqan və nadir-torpaq elementləri olan müxtəlif oksid əsaslı sistemlərin sintezi və katalitik aktivliyinin tədqiqi.

Metanın etan-etilen qarışığına oksidləşdirici  konversiyası  təbii qazın pespektivli emal meto­dudur. Metanın oksidləşdirici  konversiyası reaksiyası  üçün  təklif olunan müxtəlif  ka­ta­litik sistemlər arasında daha effektiv olan silisium oksid daşıyıcı üzərində NaWMn-oksid  sistemləridir. Bu  katalizatorllarda metanın konversiyası  25-30%, C2 məhsullara görə isə selektivlik 70-80 % təşkil edir. Ədəbiyyatdan məlumdur ki, bu reaksiya üçün katalizatorların sintez şəraiti çöx önəmlidir, çünki katalizatorun aktiv kütlənin formalaşması yüksək temperaturda baş verir. Bu xüsusilə manqan oksid  tərkibli sistemlər üçün daha əhəmiy­yət­lidir, çünki reaksiya şəraitində manqanın müxtəlif valentli oksidlərin mövcüdluğu müm­kündür,  bu da həm katalizatorun faza tərkibinə, həm oksidləşmə-reduksiya prosesinə  tə­sir edə bilər. Eyni zamanda qələvi metalın hansı ardıcıllıq və  anionla daşıyıcıya daxil edilməsi də katalizatorun aktivliyinə təsir edir. Bütün bunları nəzərə alaraq, biz əvvəlcə məlum NaWMn/SiO2 katalizatorunu müxtəlif  metodlarla–mərhələli çökdürmə, birgə çök­dürmə, hopdutma, sitrat (limon duzundan istifa­də),  templat  (yəni səthi-aktiv maddələrdən   istifadə  etməklə) aparmışıq.  Misal üçün 0.8 Na-3.2W-2Mn/ SiO2  katalizatorun sintezində səthi-aktiv maddə kimi STAB (setil trimetil ammonium bromid  C19H42BrN) istifadə olunub, SiO2 isə tetraetoksisilandan (TEOS) alınıb. Sintez olunmuş Na-W-Mn/SiO2  katalizatorların xüsusi səthi reaksiyadan əvvəl və  8500C temperaturda aparılan reaksiyadan sonra  təyin edilib. Reaksiyadan əvvəl  xüsusi səth  2.43m2/q  təşkil edib, 2 saatlıq  reaksiyadan  sonra 0.96,  4 saatlıq reaksiyadan sonra  isə 0.85 m2/q.

Nəticələr göstərir ki, bu katalizatorun xüsusi səthi çox kiçikdir. Umumiyyətlə,  yuksək tem­pe­raturlu proseslər üçün səthi böyük olan daşıyıcı və katalizator sintezi vacıb məsələdir. Əvvəlki tədqiqatlarımızda  biz SAM-dan istifadə edərək yüksək səthli  SiO2 daşıyıcısı sintez etmişdik. Bu SiO2 daşıyıcıların səthi 10 saat  800 C-də termiki emaldan sonra 70-75 m2/q təşkil edirdi. Lakin daşıyıcıya aktiv komponentləri əlavə etdikdən sonra səth kiçilir. Səthin kəskin azalmasına hansı komponent səbəb olur sualına cavab tapmaq  üçün biz onları müəyyən ardıcıllıqla daşıyıcıya daxil edib, sonra 8000 C-də közərdib, səthi təyin etmişik. Müəyyən etmişik ki, səthin kəskin  azalması natrium volframat daxil edil­dikdən sonra baş verir.

Ədəbiyyatdan məlumdur ki, bu katalitik sistemin özəlliyi ondan ibarətdir ki, kataliz şəra­itində, matrisanın səthində  tərkibində  bütün aktiv komponentləri saxlayan (qələvi metall, volfram, manqan)   ərinti əmələ gəlir.  Bu ərintinin əsasını volframat təşkil edir və onun içində olan nanoölçülü  manqan oksidin  hesabına   oksidləşmə-reduksiya  prosesi baş verir.Yəni, qələvi metalın volframatı birbaşa oksidləşmə-reduksiya prosesində iştirak etmir, onun əsas rolu tərkibində katalizatorun aktiv komponentlərini saxlaya bilən ərintinin əmələ gəlməsi və reduksiya olunmuş Mn2+ ionlarını volframat ionları ilə birləşdirmək.

Tədqiqatımızın növbəti mərhələsi metanın oksidləşdirici konversiyası üçün məlum katali­zatorun daçıyıcı kimi bentonitdən istifadə olmuşdur. Bentonitə müraciət etməyimizin səbəbi onun SiO2-dən fərqli olaraq laylı quruluşa malik olmağı  ilə bağlıdır. Bentonitlərin əsas komponenti montmorillonit mineralıdir, onun quruluşu silisium-oksigenli tetraedr  təbəqələri  arasında alüminium-oksigenli oktaedrlər yerləşən laylardan ibarətdir. Mont­moril­lonitin bir vacib özəlliyidə  onun genişlənə bilən  kristal qəfəsidir.  Təcrübələrimizdə  Daş-salaxlı ben­to­nitindən istifadə etmişik. İlk öncə onu turşu ilə işləyirik. Bunun üçün 950C-də  8 saat müd­dətində   hesablanmış  miqdarda  götürülən bentoniti 10% - li H2SO4  ilə maqnit qarış­dı­rı­cıda qızdırırıq.  Turşu ilə emaldan sonra bentoniti distillə suyu ilə yuyuruq və 1100C quru­du­ruq.  Bundan sonra bentonit nümunələrini  trietanolamin (TEA) və limon duzu ilə ayrı-ayrılıqda və birgə  istifadə edərək işləyirik və 8000C temperaturda közərdirik. Aldığı­mız daşıyıcının xüsusi səthini təyin edirik. Sonra daşıyıcıya aktiv elementləri daxil edirik, yenə 800 C temperaturda közərdirik və xüsusi səthini ölçürük.

Ölçmələr göstərdi ki,  trietanolaminlə və limon duzu ilə  bentonit nümunələrinin işlənməsi xüsusi səthin hətta 8000C temperaturda termiki emaldan sonra böyüməsinə gətirib çıxardır (65-67m2/q), ən yüksək xüsusi səth isə TEA və limon duzu ilə birgə işlənən nümunələrdə  alınır (91.3m2/q ). Katalizatorun aktiv elementlərini daxil etdikdən sonra, xüsusi səth 2-3 dəfə azalır (27-34m2/q). Daha yüksək temperaturda isə (8500C)  7.9 m2/q təşkil edir. Ben­to­nit  əsasında  sintez olunan katalizatorların katalitik aktivliyinin və fiziki-kimyəvi xassələ­rinin tədqiqi davam edir.

 

MƏRHƏLƏ II. Karbon monooksidin karbon dioksidə konversiyası üçün ferrit əsaslı çoxkomponentli katalizatorların sintezi və tədqiqi.

Karbon monooksid sənaye müəssisələrindən və avtomobil nəqliyyatı tərəfindən qaz tullantıları şəklində atmosferə daxil olan təhlükəli toksikantlardan biri olduğundan onun aşağı temperaturlu oksidləşmə reaksiyasının öyrənilməsi praktiki maraq doğurur. Nəcib metal­ların ənənəvi istifadəsi olmadan karbonmonooksidin karbon qazına oksidləşməsində aktiv katalizatorun sintezi üçün  Fe,Ni,Mn,Cu,Co,Cr,Ni metal oksidlərindən, bu metal­ların qarışıq oksidlərinin əsasında  hazırlanan ferritlərdən və digər mürəkkəb sistemlərdən istifadə olunur.  Daha əvvəl, tərkibində mis ferrit olan,  zol-gel-yanma  metodu ilə əldə edi­lən mis-dəmir oksid kompozisiyalarının karbon monooksidin 230-2500C-də oksidləş­məsində aktiv olduğunu müəyyən etmişik.

CO-nun oksidləşmə reaksiyasının ekzotermik olduğunu və temperaturun 150-2000C yüksəlməsi ilə müşayiət olunduğunu nəzərə alsaq, CO-nun oksidləşməsi katalizatorlarının daha aşağı temperaturlarda işləməsi  mühüm iqtisadi və texniki üstünlükdür. Manqanın oksidləşmə katalizatorlarının əsas komponentlərindən biri olduğunu nəzərə almaqla  mis ferritin tərkibinə manqanın daxil edilməsi, təkmilləşdirilmiş oksidləşdirici xüsusiyyətlərə malik kompozisiyalar əldə etmək mümkündür. Bundan əlavə, zol-gel-yanma metodu ilə çoxkomponentli sistemlərin sintezi nəticəsində strukturda oksigenin müxtəlif (fərqli) vəziyyətlərinə ola bilir, bu da oksidləşmə prosesinə təsir edir. Buna əsaslanaraq,  zol-gel-yanma üsulu ilə Cu-Mn-Fe  kompozisiyalar sintyez edilib  və karbon monooksidin oksid­ləmə reaksiyasında öyrənilib. Zol-gel-yanma metodu ilə Cu-Mn-Fe kompozitlərinin sintezi üçün prekursor kimi  Fe(NO3)3•9H2O, Cu(NO3)2•3H2O, Mn(NO3) və limon turşusu istifadə edilmişdir.  Alınan katalizatorlar alümogel (bağlayıcı) ilə qarışdırılır, qranullar halına salınır, havada qurudulur və  sonra quruducu şkafda və mufel sobada müvafiq olaraq 1350C və 5000C temperaturlarda termiki emal olunur.

CO-nun oksidləşməsi CO:hava=1:3(5) nisbəti və 6000-12000 saat-1 həcmi sürətlə axınlı reaktorda aparılmışdır. Məhsulların analizi LXM xromatoqrafında, CaA və poropak Q sor­bent­ləri olan iki kolonkada edilmişdir.   

 Metalların müxtəlif  molyar nisbətlərində Cu:Mn:Fe = 1:1: 1; 2:1:1; 1:2:1; 1:1:2   katalizator nümunələri hazırlanmışdır.

Rentgen faza analizinin nəticələri göstərir ki, sintez olunan katalizatorlar mürəkkəb faza tərkibinə malikdirlər. Manqan və dəmirin ikili oksidləri (Mn3O4 və Fe3O4) ilə yanaşı, man­qanın  Mn0.98Fe2.02O4, misin CuFe2O4 ferritləri, mis manqanit CuMn2O4 və manqan ilə əvəz edilmiş mis ferritləri (Cu0.5Mn0.5Fe2O4; Cu1.2Mn1,8O4; Mn0,43Fe2,57O4)  əmələ gəlir. Sintez et­di­yimiz katalizatorlar üzərində karbon monooksidin oksidləşməsi ilə bağlı təcrübələrin nəticələri göstərdi ki, katalizatorların nəzərə çarpacaq dərəcədə aktivlik göstərdikləri reaksiyanın başlanğıc temperaturu 120-1700C  aralığındadır.

Karbon monooksidin oksidləşmə reaksiyası ekzotermikdir və tədqiq olunan katalizatorların iştirakında reaksiya temperaturunun zamanla artmasının xarakteri  şəkildə göstərilir.

        

                                            

 

Şəkil. Karbon monooksidin  katalitik oksidləşmə reaksiyasında temperaturun zamanla artması asılılığı:  1- Cu:Mn:Fe =1:1:2);  2- Cu:Mn:Fe =2:1:1; 3- Cu:Mn:Fe =1:2:1;

4- Cu:Mn:Fe =1:1:1.

 

Çoxkomponentli katalizatorların aktivliyi bir çox amillərdən - kimyəvi və faza tərkibindən, strukturundan, dispersiyasından, xüsusi səthinin sahəsindən və strukturdakı qüsurların mövcudluğundan asılıdır.  Zol-gel yanma üsulu ilə sintez etdiyimiz katalizatorlar dəyişkən tərkibli çoxfazalı oksid sistemləridir, buna görə də, bərk cisimlərdə olan bütün defektlər onlar üçün xarakterikdir.

Sintez etdiyimiz katalitik sistemlərin tərkibində oksid fazalarının da olduğunu nəzərə alaraq, onların  CO-nun aşağı temperaturlu oksidləşməsində iştirak dərəcələrini müəyyən etmək üçün zol-gel yanma metodu ilə alınmış individual Cu, Mn və Fe oksidləri ilə də təcrübələr qoyulmuşdur. Müəyyən edilmişdir ki, reaksiya dəmir oksidində  4000C , manqan oksiddə 3500C, mis oksiddə isə 2500C-dən yuxarı temperaturlarda nəzərə çarpacaq sürətlə gedir, konversiya  80%  təşkil edir.

Zol-gel  yanma üsulu alınan mis ferritdə, artıq 2500C temperaturda çevrilmənin 100% -ə çatdığını  yuxarıda qeyd etmışdik. Bu işdə isə öyrənilən katalitik sistemlərdə mis ferritin tər­kibinə manqan əlavə edilməsi CO-nun daha aşağı temperaturda  oksidləşməsinə səbəb olur.Oksidləşdirici katalizatorlarının seçilməsində əsas meyar oksigenin səthdəki aktiv mərkəz­lərlə nə dərəcədə möhkəm əlaqədə  olmasından asılıdır.  Ferritlərdə keçid metalları tetra­edrik və oktaedrik mövqelərdə (məsamələrdə) yerləşə bilər. Onların bu və ya digər pozisiyada yerləşməsi kationun diametrindən və yükündən, ən əsas da kationların elektron konfiqurasiyasından (3d- və 4d-səviyyələrin dolma dərəcəsindən) və kristal qəfəsin elek­tro­statik sahəsindən asılıdır.

 Keçid metal ionlarının oktaedrik vakansiyalarda yerləşməsi, Me-O əlaqəsinin zəifləməsinə səbəb olur ki, bu da daha asan elektron keçidinə və bununla da oksidləşmə reaksiyasının sürətinin artmasına səbəb olur. Bundan əlavə, sintez edilmiş Cu-Mn-Fe katalizatorlarının tərkibində oksid fazalarının, eləcə də müxtəlif ferritlərinin olması, səthdəki oksigenin katali­zatorun srukturundakı müxtəlif metal atomları ilə koordinə  etməsinə şərait yaradır və reak­siyanın həm birmərhələli (Lenqmur-Hinşelvud mexanizmi), həm də iki mərhələli (Mars-van-Krevelen) mexanizmi ilə getməyini mümkün edir.

Birmərhələli  mexanizmdə katalizatorun səthində  adsorbsiya  olunan karbon monooksid və oksigen reaksiyaya girirlər.

İki mərhələli  mexanizmdə reaksiya əvvəl karbon monooksidin və katalizatorun oksigeni hesabına baş verir. İkinci mərhələdə  reduksiya olunmuş katalizator qaz fazasından oksigenlə oksidləşir. Burada oksigenin aktiv forması qəfəs oksigenidir və reaksiya zamanı katalizatorun dəyişkən reduksiya və oksidləşməsi baş verir.

 

DƏRC OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. Зульфугарова С.М., Алескерова З.Ф., Гусейнова Э.М., Шакунова Н.В., Гасан­гули­ева Н.М., Азимова Г.Р., Литвишков Ю.Н.  Стимулированный микроволновым излу­чением твердофазный синтез ферритов Ni и Co на поверхности Al2O3/Al носителя. // Нефтепереработка и нефтехимия. 2021, №3, с. 27-32.

2. Кашкай  А.М. Антиоксидантные кислоты, содержащие различное количество ато­мов серы и фенольных групп.  // Научный журнал «Austria-science», 2021, № 39,

    с. 31-36.

3. Агаева З.Р., Мамедова Б.Г., Кашкай А.М., Бехбудова С.К., Байрамова С.С., Фарха­това С.К. Восстановление эколого-минералогического состояния загрязненных земель глинистыми сорбентами. // Химическая промышленность. 2021, №1,

    с.33-38.

 

RESPUBLİKADA

    Азимова Г.Р. Синтез ферритов Cu, Co, Ni, Mn золь-гель методом с автогорением c участием различных органических реагентов и исследование их удельной поверхности. // AMEA, Gənc alim və Mütəxəssislər şurası, Gənc tədqiqatçı elmi-praktiki jurnal, VII cild, №1, 2021, s.81-85.

 

KONFRANS MATERİALLARI (xarici - 1 , yerli - 8)

 

İSTİNADLAR-8

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“Nano- və elektrokataliz” şöbəsinin

2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

 

H E S A B A T

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şöbə müdiri : akademik Dilqəm Tağıyev

 

Mövzu: Katalitik, elektrokatalitik və fotoelektrokatalitik pro-seslərüçün oksid və polimer əsaslı nano-struk­tur­laşdırılmış katalizatorların işlənib hazırlanması

 

                             Mövzuya aid işlər:  6.1; 6.2; 6.2.1; 6.3; 6.4.;  6.5

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


LABORATORİYA: Nanokompozit  katalizatorlar   

LABORATORİYA rəhbəri: kimya elmləri doktoru, prof. Vaqif Əhmədov 

 

Laboratoriyada 8 əməkdaş  çalışır. Onlardan  2 nəfər  k.ü.f.d., 3 nəfər e.i., 3 nəfər mühən­dis­dir. Natalya Melnikova - k.ü.f.d., a.e.i., Həbulla Nurullayev - k.ü.f.d., a.e.i., İradə Cəfərova - e.i., Zaminə Əliyeva - e.i., Vüsal Əhmədov - e.i.

 

İŞ.6.1: Karbamid əsasında müxtəlif məsaməli karbon nitridlərin yeni sintez üsullarının işlənib   hazirlanması və onların əsasinda sərbəst katalizator, katalitik metallar üçün aktiv daşıyıcı və  yüksək tutumlu universal sorbentlərin yaradılması  və tədqiqi.

 

MƏRHƏLƏ I:  Karbamid əsasında  hazırlanmış müxtəlif morfologiyalı karbon nitridlər üzə­rində asetilenin maye fazada hidrogenləşməsi prosesinin araşdırılması.   

 

Məlumdur ki, g-C3N4 sintezi üçün geniş istifadə olunan melamin sənayedə karbamid əsasında istehsal olunur. Ölkəmizdə karbamidin sənaye miqyasında  istehsalını nəzərə alaraq, hesabat dövründə laboratoriyada modifikator qismində NaOH və KOH istifadə etməklə.  karbamid əsasında g-C3N4–in sintezi işlənib hazırlanmışdır. Yeni kompozit  nümunələrini sintez etmək üçün hesablanmış miqdarda ilkin maddə - karbamid və ya onun disiandiamid yaxud melaminlə qarışığına KOH (və ya NaOH) əlavə edilərək avtoklava yerləşdirilmiş çini qaba qoyulur. Sonra avtoklav bağlanır və sobaya yerləşdirilir. Tempe­raturu tədricən yüksəltməklə qarışıq mərhələli şəraitdə 490-500°C-yə gədər gızdırılır. Sonra avtoklav otaq temperaturuna qədər soyudulur və reaksiyada əmələ gələn sarı rəngli polimer kütlə narın toz halına salınır. İlkin maddənin quruluşundan asılı olaraq çıxım 10-25% arasında dəyişir. Sintez olunan materialın tərkibində 5-8% miqdarıda qalan KOH (və ya NaOH) promotor funksiyasını yerinə yetirir və yüksək hidrogenləşdirmə qabliyətinə malik katalizatorun formalaşmasına imkan yaradır. Sintez olunmuş  katalizator  nümunələri Cədvəl 1-də verilmişdir.

 

Cədvəl 1. Karbamid əsasında sintez olunan karbon nitridlər

       Katalizator    

       nümunələri

 

  İstifadə olunan reagentlər

        Sintez şəraiti

SBET,

m2g -1

g-C3N4 /KOH–I

Karbamid (10 q) +KOH (0.1q)

200oC-2 saat;

sonra 490oC- 4 saat

58.2

g-C3N4 /KOH–II

Karbamid (5q)+Disiandiamid

 (6 q)+KOH(0.1g)

200 oC-2 saat;

sonra 500 oC- 3 saat

48.1

g-C3N4 /KOH–III

 

Karbamid (5q)+Melamin(5q) + KOH (0.2q)

200 oC-2 saat;

sonra 490 oC- 4 saat

78.8

g-C3N4 /NaOH–IV

 

Karbamid(5q)+Melamin(5q) + NaOH 0.2q)

200 oC-2 saat;

sonra 490 oC- 4 saat

73.5

g-C3N4 /NaOH–V

 

Karbamid (10q)+NaOH (0.1q)

 

200oC-2 saat;

 sonra 490oC- 4 saat

64.5

g-C3N4 /KOH–VI

Karbamid (5q)+Disiandiamid + Sianur turş. (6q)+KOH(0.1g)

200oC-2 saat;

sonra 490oC- 4 saat

55.2

g-C3N4 /NaOH–VII

Karbamid (5q)+Disiandiamid + Sianur Turş. (6q)+NaOH(0.1g)

200oC-2 saat;

sonra 490oC- 4 saat

55.6

 

          Sintez olunmuş kompozitlər İQ və X-ray spektroskopiya analiz üsulları ilə xarakterizə      edilmiş və onların   spesifik səth sahəsi BET metodu ilə təyin edilmişdir  (Şəkil 1, 2).

 

 

 

                

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 1 .   g-C3N4 / KOH-kompozitin  FT İQ-spektri

 

Hazırlanmış g-C3N4 / Х (Х = KOH və ya NaOH) kompozit nümunələri dimetilformamid (DMF), dimetil sulfoksid (DMSO) və ya n-metil-2-pirrolidon (NMP) kimi polyar xassəli maddələrdən istifadə  etməklə maye fazada asetilenin hidrogenləşməsi prosesində sınaq­dan keçirilmiş və onların yüksək katalitik aktivliyə malik olduğu müəyyən edilmişdir.

                 

 

Şəkil 2.   g-C3N4 / KOH-kompozitin  rentgenogramması

 

Bu məqsədlə əvvəlcə paslanmayan poladdan hazırlanmış stasionar tipli avtoklava 100 ml həlledici və 0.3-0.5 g katalizator yerləşdirilir.  Sonra asetilenin çəkidə 1.5-2%-li məhlulu hazırlanır və reaktora maye fazada həll olan asetilenə görə hesablanmış nisbətdə hidrogen verilir. C2H2 və H2  katalizatorla təmasda olması üçün reaksiya qarışığı maqnit qarışdırıcı vasitəsilə intensiv qarışdırılır. Asetilenin hidrogenləşmə prosesi H2 / C2H2 = 1-3 molyar nisbətində, -20÷+50°C temperatur intervalında, və  10 -15 atm. təzyiqdə aparilir. Reaktor­dan on-line  şəraitində götürülən nümunələrin analizi xromatoqraf vasitəsilə (Agilent-7820A) 30 m PİLOT-10 kapilyar kolonka) aparılmışdır. Cədvəl 2-də hazırlanmış katalizator nümunələrinin asetilenin polyar həlledici iştirakı ilə maye fazada hidrogenləşmə prosesində katalitik göstəriciləri verilmişdir. Nətıcələrdən göründüyü kimi  çox yumşaq şəraitdə (20-50°C), hətta çox aşağı temperaturda (-20°C) asetilenin hidrogenləşməsi baş verir. Hidrogenləşmə prosesində asetilenin konversiyası 81-91%,  etilenə görə selektivlik 83-90%  və etanın çıxımı 10-15% təşkil edir.

Beləliklə, polimer karbon nitrid əsasında sintez olunan C3N4 / Х (Х= KOH və ya NaOH) tərkibli üzvi mənşəli  heterogen katalizator asetilenin etilenə selektiv hidrogenləşmə pro­sesini daha sadə və effektiv texnologiya üzrə otaq temperaturunda reallaşmasını təmin edir.

 

Cədvəl 2. Sintez olunmuş katalizator  nümunələrinin (g-C3N4/Х (Х = OH, və ya NaOH) asetilenin polyar həlledici iştirakı ilə maye fazada hidrogenləşmə prosesində effektliyi  (Reaksiya müddəti– 60 dəq.)                

Katalizator,

q

 

Maye faza

Asetilen,

mmol

 

Asetilen /

Hidrogen,

mol nisbəti

T,°C

K, %

Selektivlik, %

Etilen

Etan

1

C3N4 /KOH (0.5)

DMF

82

1:1

25

99.5

90.1

9.9

2

C3N4 /KOH (0.5)

DMF

60

1:1

25

99.8

88.4

11.6

3

C3N4 /KOH (0.3)

DMF

60

1:1

25

90.5

90.2

9.8

3

C3N4 /KOH (0.1)

DMF

60

1:1

25

90.7

90.9

9.1

4

C3N4 /KOH (0.1)

DMF

41

1:2

25

90.1

83.9

16.1

5

C3N4 /KOH (0.1)

DMF

27

1:3

25

93.5

77.7

22.3

6

C3N4 /NaOH (0.1)

DMF

60

1:1

25

89.8

90.3

9.7

7

C3N4 /NaOH (0.2)

DMF

41

1:2

25

91.5

88.2

11.8

8

C3N4 /KOH (0.1)

DMSO

60

1:1

25

95.7

81.4

18.6

9

C3N4 /KOH (0.1)

NMP

60

1:1

25

89.7

91.1

8.1

10

C3N4 /KOH (0.1)

DMF

60

1:1

50

97.3

80.2

19.8

11

C3N4 /NaOH (0.1)

NMP

60

1:1

25

91.5

80.7

19.3

12

C3N4/NaOH (0.1)

DMF

60

1:1

-10

86.6

90.3

9.7

13

C3N4 /KOH (0.1)

NMP

60

1:1

-5

88.3

90.1

9.9

14

C3N4 /NaOH (0.1)

DMF

60

1:1

-20

82.6

90.2

9.8

15

C3N4 /KOH  (0.1)

DMF

60

1:1

-25

75.2

92.9

7.1

 

MƏRHƏLƏ II: Karbamid əsasında  sintez olunan karbon nitridlərin fərqli metal ionlarını sorbsiya etmə effektivliyinin tədqiqi (20-№-li lab. ilə birlikdə).

 

Respublikada karbon nitridin istehsalı üçün istifadə oluna bilən karbamidin sənaye istehsalı faktını nəzərə alaraq “Nanokompozit katalizatorlar” laboratoriyasında karbon nitrid əsasında yeni effektiv sorbentlərin sintezinə və tədqiqi davam etdirilir.  Hesabat  dövründə karbamid əsasında hazırlanmış karbon nitrid nümunələrin 20 saylı laboratoriya ilə birlikdə onların metal ionlarını sorbsiya  etmə effektivliyinin öyrənilməsi davam etdirilmişdir.  Bu məqsədlə, məsaməli karbon nitrid nümunəsi üzərində  dəmir filizinin emalı nəticəsində yaranan qalıq  suyun tərkibində olan ağlr metal ionlarinın adsorbsiyası  tədqiq edilmişdir. İlkin analiz nəticəsində qalıq  suyun tərkibində olan müxtəlif ağır metal ionlari  və onların qatılığı müəyyən edilmişdir. Sorbent qismində istifadə olunan karbon nitrid nümunəsinin müxtəlif ağır metal ionlarinı  sorbsiya  etmə effektivliyi həmin ionların ilkin və sorbsiyadan sonra müəyyən edilən qatılığının fərqli yolu ilə hesablanmışdır.  Karbon nitrid nümunəsinin sorbsiya  etmə effektivliyi (R) və sorbsiya tutumu (ST) aşağıdakı formulalarla hesab­lanmış-

dır: R=(C0-Ctar/C0)x100%; ST=(C0-Ctar)xV/m,  (C0- ionlarının ilkin, Ctar -sorbsiyadan sonrakı qatılığı (mg/l), V-məhlulun həcmi, m – sorbentin kütləsi (q). Aparılan təcrübələrin nəticələrl göstərdi ki, karbamid əsasında sintez olunmuş mezapor morfologiyalı polimer karbon nitrid su mühitində müxtəlif metal ionlarına görə müxtəlif sorbsia effektliviyi nümayiş etdirir.

 

 

Cədvəl 3.Karbamidin termolizi vasitəsilə sintez olunmuş məsaməli polimer karbon nitrid nümunəsi səthində müxtəlif metal ionların qarışığının sorbsiyası

Elementlər

        Metal ionlarının qatılılığı,  mq / L

R,

%

ST,

mq/ L

İlkin

Son

Ca

344

310

10

1700

Mn

195

194

0.5

50

Fe

8500

7560

11.1

47000

Ni

3.39

2.09

38.4

65

Cu

145.3

111.3

23.4

1700

Zn

97.9

93.8

4.2

205

Sr

1.0

1.0

0

0

Y

10

10

0

0

 

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

  1. V.M.Akhmedov, N.E.Melnikova, H.Nurullayev, Vs.Ahmadov, D.Tagıyev. “Platinum nanocomposites with mesoporous carbon nitride: synthesis and evaluation of the hydrogenation activity. Russ. Chem. Bull. (Int. Ed.), 2021, 4, 677; DOI: 10.1007/s11 172-021-3136-0.
  2. В. М. Ахмедов, Н. Е. Мельникова, В. М. Ахмедов, Д. Б. Тагиев.“Настройка селек­тив­ности газофазного гидрирования фенилацетилена на композитах  Pt/mpg-C3N4 с помощью органических модификаторов”. Известия Академии наук Рос­сии. Серия химическая (Принята к печати).

 

PATENT

V. Əhmədov, H.Nurullayev, Vs.Əhmədov, D. Tağıyev. “Asetilenin etilenə selektiv hidrogen­ləşmə prosesi üçün heterogen katalizator”.  a- 2021 0049. İlkin ekspertizanın müsbət rəyi.

 

İSTİNADLAR - 37

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA: Nanostrukturlaşdırılmış  metal-polimer kataliza­tor­ları

LABORATORİYA RƏHBƏRİ:   k.ü.e.d., b.e.i. Nizami Zeynalov

 

Laboratoriyada 20 əməkdaş: onlardan 4 nəfər - k.ü.f.d., b.e.i., 5 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i.-dir. Ofeliya Bədəlova - k.ü.f.d.,  b.e.i., Samirə Məmmədova - k.ü.f.d., b.e.i., Sevda Fətullayeva- k.ü.f.d., b.e.i., Sara Cəbiyeva - k.ü.f.d., b.e.i., Rəna Süleymanova - e.i., Aytən Quli­yeva - e.i., Samirə Səfərəliyeva - e.i., Səadət Hümbətova - e.i., Aygün İsazadə - e.i., Könül Həsənova – k.e.i., Nərgiz Rəhimli - k.e.i.,

 

İŞ 6.2: Xitozan və onun törəmələri əsasında nanokatalizatorların, kompozitlərin və biospesifik xassəli polimer enterosorbentlərin alınması”     

 

MƏRHƏLƏ I: “Bir sıra ağır metal ionlarının (Ni2+, Co2+, Cu2+) seçici sorb­siyası üçün polimer enterosorbentlərin hazırlanma üsulunun işlənməsi”

 

Xitozanın N,N-dietil-N-metil yodid törəməsi, ilkin məhsul kimi deasetilləşmə dərəcəsi 85% olan müxtəlif molekul kütləli xitozandan alınmışdır. Xitozanın amin qrupları aldehidlərlə reaksiyaya daxil olaraq aralıq məhsul – Şiff əsasları əmələ gətirir. Xitozanın dördlü duzları  Şiff  əsası  ilə  metil yodidin reaksiyası əsasında  alınmışdır. Alınmış törəmənin  dördlü birləşməyə çevrilmə dərəcəsinə  və suda həll olmasına  ilkin xitozan nümunəsinin  molekul kütləsi təsir  etmişdir. Xitozanın pH-ın geniş intervalında həll olmasını təmin etmək üçün daha sadə və səmərəli üsulla kvaternizə prosesi aparılmışdır. Xitozanın N,N-dietil-N-metil yodid törəməsini almaq üçün kvaternizə olunması prosesi mövcud metodikaya əsaslanmış, lakin bu zaman əlavə reaksiyaların – oksidləşmənin qarşısını almaq üçün metilləşmə inert azot qaz mühitində aparılmışdır. Reduksiya prosesini sürətləndirmək üçün isə daha qüvvətli reduksiyaedici olaraq NaBH4-dən istifadə edilmişdir (Şəkil 1).

 

 

Şəkil 1. Aparılan reaksiyaların gedişinin ehtimal mexanizmləri.

 

Element analizinin nəticələrinə əsasən xitozanda əsas tərkibi C, N və O elementləri təşkil edir və uyğun olaraq 52, 32 və 16% civarındadır. Eyni zamanda N-dietil xitozanın CH3I ilə kvaternizə olunmasından alınan yodlu törəmənin element spektrində yoda aid udmalar müşahidə olunur. Belə ki, N,N-dietil-N-metil yod xitozanda C, O və I-un faizlə miqdarı uyğun olaraq 42, 36 və 9.8 % təşkil edir. Azotun miqdarında  dəyişiklik müşahidə olunmur.

Co2+, Cu2+, Ni2+ ionlarının xaric edilməsi üçün modifikasiya və kvaternizə olunmuş xitozan əsaslı adsorbentin laboratoriya şəraitində bu metalların sulu məhlullarından sorbsiya xüsusiyyətləri öyrənilmişdir. Bu məqsədlə polimerin adsorbsiya xüsusiyyətlərinə məhlulun pH-ı, təmas müddəti, metal ionlarının başlanğıc qatılığı, nümunələrin həcmi və xitozanın miqdarının təsiri araşdırılmışdır  (Şəkil 2).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 2. Metal ionlarının adsorbsiyasına bir necə parametrlərin təsiri

(25 0C; 25 mq/100 ml Co2+, 20 mq/100 ml Cu2+ və 15 mq/100 ml Ni2+).

 

Göstərilmişdir ki, çox turş mühitdə, pH-ı iki və ya üç olduqda, xitozan tamamilə həll edilir. Eyni təsir, məhlulun pH-ı dörddən aşağı olduqda bufer məhlulllar üçün də müşahidə olunur. pH~4 olan məhlulda kobalt, mis və nikelin adsorbsiyası olduqca aşağıdır, bu da, metal ionların adsorbsiyasına mühitdə olan hidrogen ionlarının mane olması və xitozanın qismən həll olması ilə əlaqədardır. Buna görə də, mühitin pH-ı 5-dən aşağı olduqda, xitozanın turş məhlullarda adsorbent kimi istifadəsi məqsədə uyğun deyil. Eyni zamanda pH=10-da, göstərilən metal ionlarının adsorbsiyası əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır. Ən yaxşı nəticələr, Co2+ üçün pH=8, Cu2+ və Ni2+ üçün pH=9-da əldə edilmişdir. pH~7-dən aşa­ğı, xitozanda əksər protonlaşdırılmış amin qruplarının və xelatəmələgətirən mərkəzlərin sayı (sərbəst protonlaşdırılmamış amin qruplar) və sorbsiya qabiliyyəti tədricən azalır. Metal ionlarının sorbsiyası yalnız sərbəst metal kationlarını və protonlaşdırılmamış amin qruplarını özündə cəmləşdirən kompleks əmələgəlmə mexanizmə əsaslanır.

Eyni zamanda analiz edilən 25, 50, 100 və 250 ml-li məhlulun kobalt, mis və nikel ionla­rı­nın adsorbsiyasına təsiri öyrənilmişdir. Nəticələr sorbsiya prosesin nümunənin həcmindən çox asılı olduğunu göstərir. Müəyyən edilmiş metal ionların kəmiyyət adsorbsiyası 100 ml məhlullara qədər alınmışdır. Həcmi 100ml-dən çox olan hallarda məhlulların xitozanla təması məhdudlaşır və nəticədə metal ionların xitozan nümunəsinə sorbsiyası pisləşir.

Xitozanın miqdarı ilə adsorbsiya edilmiş metal ionlarının miqdarı arasındakı əlaqə  50, 100 və ya 200mq xitozan və 25mq kobalt, 20mq mis və 15mq nikeldən istifadə edilməklə araşdırılmışdır. Götürülən ionlarının ən yüksək kəmiyyət adsorbsiyası 80-100mq xitozanda əldə edilmişdir. Bütün mərhələlərdə alınan nümunələrinin quruluşları FTİR, UB-spectros­kopik, RF üsulları ilə öyrənilmişdir.

 

MÜHÜM NƏTİCƏ

Xitozanın modifikantları əsasında yeni enterosorbentlər sintez olunmuş  və onların kobalt(II), mis(II), nikel(II) ionlarının sulu məhlullarından sorbsiya xüsusiyyətləri öyrənilmişdir. Xitozanın modifikantlarının bu ionların az miqdarlarına qarşı yüksək sorbsiya qabiliyyətinə malik olmaları müəyyən edilmişdir.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

Monoqrafiya

S.M.Məmmədova. Müasir farmokokimyada  polimer reaktorlar. Bakı, 2021, 196 s.

 

XARİCDƏ

  1. Dilgam B.Tagiev, Ulviya A.Mammadova, Mirsalim M. Asadov, Aygun F. Isazade, Nizami A.Zeynalov. Ofeliya T. Badalova, Shahin T. Bagirov. Catalytic oxidation of  n-hexane on immobilized manganese-containing polymer catalyst.  Journal of ChemicalTechnology and Metallurgy, 2021, Vol.56, pp.979-987.
  2. Sh.Z.Tapdiqov. Electrostatic and Hydrogen Bond Immobilization of Trypsine onto pH-Sensitive N-Vinylpyrro-lidone and 4-Vinylpyridine Radical co-Grafted Chitosan Based on Hydrogel.  Macromolecular Research, 2021, Vol.29,  pp.120-128. DOI:10.1007.s13233-021-9015-6.
  3. Sh.Z.Tapdiqov. The bonding nature of the chemical interaction between trypsin and chitosan based carriers in immobilization process depend on entrapped method: A review. International Journal of Biological Macromolecules, 2021, Vol.183,

pp.1676-1696.

  1. Sh.Z.Tapdiqov. Encapsulation and In Vitro Controlled Release of Doxycycline in Temperature-Sensitive Hydrogel Composed of Polyethyleneglycol-Polypeptide (L-Alanine-co-L-Aspartate). Journal of Biomimetics, Biomaterials and Biomedical Engine­ering, 2021,Vol. 49,  pp.119-129. DOİ:10.4028.      

 

RESPUBLİKADA

  1. R.H. Suleymanova,  N.А. Zeynalov,  О.Т. Badalova,  L.N. Qulubayova, А.R. Guliyeva U.A. Mammadova. Catalytic oxidation of oxygen containing aliphatic hydrocarbons in the presence of metalpolymer complexes. Chemical Problems, 2021 no. 2 (19),        pp.94-100. DOI: 10.32737/2221-8688-2021-2-94-100.
    1. S.F.Hümbətova. “Qummiarabic və polietilenglikol mühitində alınmış gümüş nano­hissəciklərinin bəzi fiziki xassələrinin öyrənilməsi”.  SDU “Elmi xəbərlər”  jurnalı. 2021, Tom 21, №3, s. 38-41.
    2. S.F.Hümbətova. “Poli-N-vinilprolidon və qummiarabik mühitində alınmış gümüş nanohissəciklərinin bəzi fiziki xassələrinin öyrənilməsi”. AMEA Gəncə bölməsi “Xəbər­lər məcmuəsi” jurnalı, 2021 ci il, №3, s.38-43.
    3. Ç.M.Seyidova, N.T.Şıxverdiyeva, H.F.Aslanova, A.R.Rəcəbli, A.F.İsazadə, M.X. Həsə­nova, N.A.Zeynalov, Ü.Ə.Məmmədova, S.Ə.Cəbiyeva. “Təbii polimer xitozan əsasında biokompozit materialının alınması və tədqiqi”. Gənc Tədqiqatçı jurnalı,2021. № 2  , s.81-85    
    4. Aslanova H.F., Şıxverdiyeva N.T., Rəcəbli A.R., Məmmədova Ü.Ə., Zeynalov N.A. “Təbii polımer xitozan əsasında metal nanohissəciklərin sintezi və tədqiqi”. Gənc Tədqiqatçı jurnalı,2021, № 2, s.86-91  
    5. S.M. Məmmədova, D.B. Tağıyev, N.A.Zeynalov. Polivinilpirrolidon əsaslı hidrogellərin şişmə dərəcəsinin təyini və doksorubisin antibiotiki ilə sorbsiya dərəcəsi və sorbsiya tutumunun öyrənilməsi. // AMEA Gənc Tədqiqatçı Jurnalı. 2021, №2  , s.71-80
    6. S.M. Məmmədova, C.E. Quliyeva, K.C. Həsənova, D.B. Tağıyev, N.A.Zeynalov. Polivinilpirrolidon əsaslı hidrogelin alınması və onun doksorubisin antibiotiki ilə müxtəlif mühitlərdə sorbsiyasının öyrənilməsi. // Bakı Mühəndislik Universiteti Jurnalı, 2021,  Tom 5, № 1, s. 3-15.

 

 

 

 

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-5)

 

     KADR HAZIRLIĞI

  1. Laboratoriyanın böyük laborantı Şıxverdiyeva Nigar «Kompozisiya materialları kimyası» ixtisasından magistr elmi dərəcəsi almaq üçün «Metal polimer karkaslar əsasında hibrid materialların yaradılması» mövzusu üzrə dissertasiya işini müdafiə etmişdir.
  2. Laboratoriyanın böyük laborantı Aslanova Həcər «Yüksəkmolekullu birləşmələr   kimyası» ixtisasından magistr elmi dərəcəsi almaq üçün «Metal nanohissəciklərin immobilizə olunması  və stabilləşdirilməsi üçün polimer matrisaların sintezi» mövzusu üzrə dissertasiya işini müdafiə etmişdir.
  3. Laboratoriyanın böyük laborantı Seyidova Çiçək «Yüksəkmolekull birləşmələr   kimyası» ixtisasından magistr elmi dərəcəsi almaq üçün «Metil yodidlə kvarternizə olunmuş xitozan və doksisiklin əsasında alınmış  biokompozitin  tədqiqi» mövzusu üzrə dissertasiya işini müdafiə etmişdir.
  4. Ülviyyə Məmmədova – doktorant, elmlər doktoru hazırlığı üzrə (qiyabi), 2016-2021, elmi məsləhətçilər -  akademik D.Tağiyev,  k.e.d. N. Zeynalov, dissertasiya işinin möv­zusu «Aromatik karbohidrogenlərin selektiv hidrogenləşməsi prosesləri üçün yaddaşa malik polimer-mineral əsasli yeni tip hibrid nanokatalizatorlarin yaradilmasi»
  5. Şamo Tapdıqov – doktorant, elmlər doktoru hazırlığı üzrə (qiyabi), 2016-2021, elmi məsləhətçilər - akademik D.Tağiyev, k.e.d. N.Zeynalov, dissertasiya işinin mövzusu «Ferment və antibiotiklərin immobilizə olunması və ünvanlı çatdırılması üçün yaddaşa malik nanostrukturlaşdırılmış polimer gellərin sintezi və tədqiqi»
  6. Fəttullayeva Sevda – dissertant, elmlər doktoru hazırlığı üzrə, 2020-2025, elmi məslə­hətçilər -  akademik D.Tağiyev,  k.e.d. N. Zeynalov, dissertasiya işinin mövzusu «Xito­zan, poli-N-vinilpirrolidon və onların törəmələri əsasında biosifik xassəli “ağıllı” polimer enterosorbentlərin alınması və tətbiqi»
  7. Rəhimli Nərgiz – doktorant, fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə, 2020-2023, elmi rəhbər, k.ü.f.d. Ü. Məmmədova, dissertasiya işinin mövzusu «Azot tərkibli polimerlər və metal nanohissəciklər əsasında alınmış katalitik sistemlərdə quruluş ölçü effekti»
  8. Cəbiyeva Sara - dissertant, elmlər doktoru hazırlığı üzrə, 2021-2026, elmi məsləhətçi- k.e.d. N. Zeynalov, işin mövzusu «N-alkanların (С68) selektiv oksidləşməsi prosesləri üçün nanoölcülü metal polimer katalitik sistemlərin kompyuter modelləşdirilməsi»
  9. Mikayılov Elsəvər – doktorant, fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə, 2021-2024, elmi məslə­hətçi - akademik D.Tağiyev, elmi rəhbər - k.e.d. N. Zeynalov, dissertasiya işinin mövzu­su «Poli-N-vinilpirrolidon və doksorubisin əsaslı komplekslərin quruluş və xassələrinin kompyuter modelləşdirilməsi».
    1. Rzayeva Aynurə – doktorant, AMEA və Fransa Monpelye Universitetinin birgə layihəsi əsasında fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə, 2021-2024, elmi rəhbərlər - k.e.d. N.Zeynalov, Monpelye Universiteti, prof. Valerie Guillard. Dissertasiya işinin mövzusu «İnnovativ qablaşdırma üsulları ilə təzə qida məhsullarının rəf ömrünün və təhlü­kəsizliyinin artırılması».  

 

QRANTLAR

1. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun Elmi-tədqiqat layihələri üzrə əsas qrant müsabiqəsinin (EİF-ETL-2020-2(36)) qalibi olmuş layihə. Layihənin adı:Normal alkanların sanaye əhəmiyyətli məhsullara selektiv oksidləşməsi ücün yaddaş effektinə malik nanokatalizatorların yaradılması. Layihənin nömrəsi: EİF-ETL-2020-2(36)-16/09/4-M-09.  Qrantın məbləği:  50 000 manat  .Müqavilənin imzalan­ma tarixi- 30 aprel 2021 – ci il.Qrant layihəsinin yerinə yetirilmə müddəti- 12 ay. Layihə rəhbərinin soyadı, adı və atasının adı: Zeynalov Nizami Allahverdi oğlu

2. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun Gənc Alim və Tədqiqatçıların  5-ci qrant müsabiqəsinin  (EİF-GAT-5-2020-3(37)) qalibi olmuş lahiyə.

    Layihənin adı: Xitozan və onun modifikantları əsasında nanoölçülü daşıyıcıların sintezi və onların qalxanabənzər vəzin müalicəsində uzunmüddətli terapevtik tətbiqi. Layihə rəhbərinin soyadı, adı və atasının adı: Cəbiyeva Sara Əli qızı. Qrantın məbləği: 30 000 manat. Layihənin nömrəsi: EİF-GAT-5-2020-3(37)-12/04/4-M-04. Müqavilənin imzalan­ma tarixi: 11 iyun 2021-ci il. Qrant layihəsinin yerinə yetirilmə müddəti: 12 ay

  1. AMEA-nın  “Beynəlxalq Elmi Əməkdaşlıq” Müştərək Elmi Tədqiqat müsabiqəsi. Layi­hənin adı: L-tiroksinin xitozanın N-trimetil yodlu törəməsinə enkapsullaşdırılması və onun uzun müddət nəzarətli ayrılmasının in vivo biolojı tədqiqi. Layihə həmrəhbəri: prof. Nizami Zeynalov.

 

ELMİ ƏLAQƏLƏR

  • İtalya Milli Tədqiqat Şurası, Polimerlər, Kompozitlər və Biomateriallar İnstitutu
  • Fransa Monpelye Universiteti
  • REA akad.A.V.Topçiyev adına Neft Kimya İnstitutu
  • REA İ.V.Qrebenşikov adına Silikatlar Kimyası İnstitutu
  • Milli Onkologiya Mərkəzi
  • Azərbaycan  Tibb Universiteti
  • AMEA Biofizika İnstitutu
  • AMEA Fizika İnstitutu

 

İSTİNADLAR  - 13

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA: Metal-üzvi birləşmələr əsasında nanokatalizatorlar     

LABORATORİYA RƏHBƏRI: k.e.d., prof.  Etibar İsmayılov

 

Laboratoriyada 10  əməkdaş çalışır. Onlardan  3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 2 nəfər e.i. 2 nəfər  baş lab., 1 nəfər laborantdır. Tamilla Abbasova - k.ü.f.d., a.e.i., Rövşən Muradxanov - k.ü.f.d., a.e.i., Aygün Rüstəmova - k.ü.f.d., a.e.i.,  Firuzə Paşayeva - k.ü.f.d., b.e.i., Zülfiyyə Məm­mədova – b.e.i., Afət Sərdarlı - e.i., Məmmədova Sara - e.i.,

 

İŞ 6.3: 3d  elementlərinin (V, Mn, Fe,) metalüzvi birləşmələrinin sintezi və onların əsasın­da karbon qazının C2+  karbohidrogenlərə  hidrogenləşdirilməsi  C3,C - alkanların alken­lərə dehidrogenləşdirilməsi reaksiyaları üçün  katalizatorların hazırlanması texnologiya­larının işlənilməsi.

 

MƏRHƏLƏ I. 3d  elementlərinin (V, Mn, Fe,) metalüzvi birləşmələrinin sintezi və onların əsasında karbon qazınınC2+  karbohidrogenlərə  hidrogenləşdirilməsi. 

Dəmir tsiklopentadienil və onun bir sıra törəmələri əsasında maye üzvi fazadan dispers Al2O3 səthinə  çökdürmə yolu ilə  tərkibində müxtəlif miqdarda Fe,Mn,V  saxlayan Al2O3 əsaslı nümunələr sintez edilmiş və karbon dioksidin C2+ karbohidrogenlərinə konversiyası reaksiyasında katalizator kimi tədqiq edilmişdir.  Sintez olunmuş katalizatorların element, faza tərkibi, aktiv komponentlərin katalizatorlarda paylanma mənzərəsi müəyyən edilmiş, elektron maqnit rezonansı, furye infraqırmızı spektrləri çəkilmiş və tədqiq edilmişdir. Aparılmış tədqiqatların nəticələrinə aid, sintez olunmuş katalizatorların faza, element tərkibini, maqnit xassələrini,  onların tərkibi və quruluşunun müəyyən edilməsi ilə əlaqədar çəkilmiş  difgraktoqram, spektr və digər eksperimental dəlillər aşağıda verilmişdir.

 

Şəkil 1. A) Fe(Cp)2 (a) və  Fe(Cp)2/γ-Al2O3 tərkibli toz halında olan nümunələrin otaq temperaturunda çəkilmiş rentgen difraktoqramları.

 

Şəkil 2.B) 0,2Fe(cp)2-19,8/Al 2O3 (a)  və  Fe(cp)2 (b) tərkibli nümunələrin otaq temperaturunda çəkilmiş EPR spektrləri

MƏRHƏLƏ II : C3-,C4-alkanların alkenlərə dehidrogenləşdirilməsi reaksiyaları üçün  kata­li­za­torların hazırlanması texnologiyalarının işlənilməsi.

Maye fazadan γ-Al2O3 səthinə çökdürülmə üsulu ilə  tərkibində  vanadium, sürmə olan Al2O3 əsaslı sistemlər sintez edilmiş, onların faza tərkibi, maqnit, tekstur parametrləri, səthə çökdürülmüş metalüzvi birləşmələrin  izotermik və termoproqramlaşdırılmış dinamik rejimlərdə parçalanma mexanizmi  tədqiq edilmişdir. Sintez olunmuş bəzi nümunələrin rentgen difraktoqramları və EPR spektrləri aşağıda verilir

                

Şəkil 3. Toz halında olan: a) 0.1V/Al2O3 və b) Al2O3 nümunələrinin otaq

 temperaturunda çəkilmiş EPR spektrləri

 

  

Şəkil 4. Toz halında olan: a) 0.1V/Al2O3 və b) Al2O3 nümunələrinin otaq

 temperaturunda çəkilmiş rentgen difraktoqramları.

NƏTİCƏLƏR

1.   Göstərilmişdir ki, Al2O3 oksid əsaslı nümunələrin mikro- və mezoporlu- ğunu  Al2O3-ün təbə­qələrarası strukturuna müxtəlif tərkibli üzvi "strukturlaş- dırıcıları" (çaxır və limon turşuları, setiltrimetilammonium bromid, trietanolamin)  daxil etməklə tənzimləmək olur.

2.  Münasib tekstur parametrlərə malik Al2O3 əsaslı katalizatorların hazırlanmasında is­tifadə olunmuş bu üzvi “struktur əmələ gətirən agentlər” reagentlər  C3, C  alkanların oksidləşdirici dehidrogenləşməsi reaksiya- sında  katalitik xassələrini idarə etməyə imkan verir.

3.  Göstərilmişdir ki, FeOx/Al2O3 tərkibli nümunələri müəyyən temperatur, oksidləşdirici və reduksiyaedici rejimlərdə işləməklə tərkibində ölçüləri 5-15  nm intervalında olan superparamaqnit/ferromaqnit xassəli Fe3O4 zərrəcikləri olan və karbon dioksidin C2+ karbohidrogenləırə konversiyası reaksiyasında yüksək aktivlik göstərən oksid əsaslı katalizatorlar almaq olur. 

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. Ismailov E.H., Abbasov Y.A., Osmanova S.N. et al. Oxidative Addition of C–H Acids to bis(1,5-cyclooctadiene) Ni(0)Ni(COD)2 Complex. Theoretical and Experimental Che­mistry. 56, pp.412–416 (2021). https://doi.org/10.1007/s11237-021-09670-w

2. Ш.Ф. Тагиева, С.Н. Османова, Э.Г. Исмаилов, А.Д. Кулиев, М.А. Гусейнова, Р.Д. Гасымов Фазовый состав, магнитные и каталитические свойства наноструктурных  Fe-Ni/γ-Al2О3оксидных систем в реакции метанирования диоксида углерода.  // Журнал Химическая промышленность сегодня, 2021, №2, с.36-41.Mосква.

3. Йолчиева У. Д. ,  Джафарова Р. А.,  Османова С.Н. ,  Исмаилов Э. Г.  Фотоокис­ле­ние выделенных из нефти фракций нафтен-парафиновых и ароматических угле­во­дородов в атмосферных условияхБутлеровские сообщения.  2021. Т.66. №4. c.46-51. ROI: jbc-01/21-66-4-46

 

RESPUBLİKADA

1. M.R.Manafov, G.S. Aliyev, A.I.Rustamova, V.I.Kerimli.  Analysis of the current state of researches of the deposition of asphaltresinous substances, paraffin, and modeling methods. Review part ii: wax deposition // Azerbaijan Chemical  Journal. 2021. № 2. pp.13-23.

2. V.A.Majidzade, G.S.Aliyev, A.Sh.Aliyev, R.H.Huseynova, M.Z.Mammadova. Mathe­matical modeling and optimization of the electrodeposition process of antimony-selenium system. // Azerbaijan Chemical  Journal. 2021,  №1. pp. 30-35.

 

KONFRANS MATERİALLARI ( Xarici-5)

 

İSTİNADLAR - 62

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA: Nanoelektrokimya və elektrokataliz

LABORATORİYA RƏHBƏRİ:  kimya elmləri doktoru  Akif  Əliyev

 

Laboratoriyada 12 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.e.d., a.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i. və 3 nəfər b.lab. Babanlı Dünya, k.ü.e.d., a.e.i., Hüseynova Ruhəngiz - k.ü.f.d., a.e.i., Abbasov Mehman - k.ü.f.d., a.e.i., Nuriyev Yaşar - k.ü.f.d., b.e.i., Məcidzadə Vüsalə - k.ü.f.d, b.e.i., Haciyeva Kəmalə - k.ü.f.d., b.e.i., Cəfərova Samirə - e.i., Cavadova Sevinc - k.e.i., Qurbanova Ülviyyə - k.e.i.

 

İŞ 6.4. Fe2O3 /TiO2 və FeSx/TiO2 yarımkeçirici heterosistemlərinin sintezi, onların fotoelek­tro­katalitik və bəzi optofiziki xassələrinin tədqiqi.

 

MƏRHƏLƏ I. Fe2O3/TiO2 yarımkeçirici heterosisteminin sintezi.

 

Dəmirin elektrokimyəvi reduksiya prosesinin kinetika və mexanizmi sulu elektrolitdən  polyarizasiya əyrilərinin çəkilməsi ilə öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, qırmızı qan duzu məhlulunda potensialın çökmə sahəsi Pt elektrodu səthində 0.3–(–0.4) V, Ni elektrodu səthində isə 0.0 – (-0.9) V təşkil edir.

Aparılan tədqiqatlar nəticəsində sulu elektrolitindən dəmirin elektrokimyəvi yolla alınması üçün elektrolitin optimal tərkibi müəyyən edilmiş, elektroliz şəraiti seçilmişdir. Elektroliz 0.2 M K3[Fe(CN)6] tərkibli məhlulda aparılmışdır, Т=298 К, Anod - platin, katod - platin və nikel. Qalvanostatik üsulla alınan təbəqələr 15-30 mA/sm2 cərəyan sıxlığında öyrənilmişdir. Bu qiymətlər tədqiqatlarla təyin edilmiş potensial sahəsinə əsasən seçilmişdir. Elektrokimyəvi üsulla Ni elektrodu üzərində alınan dəmir nazik təbəqəsi havada 500 °C temperaturda bir saat müddətində termiki emal edilməklə, Fe2O3 nazik təbəqələri sintez edilmişdir.

Fe2O3 nazik təbəqələrinin əmələ gəlməsi rentgenoqrafik və SEM analiz üsulları ilə tədqiq edilmiş və bir daha təsdiqlənmişdir. Bu təbəqələrin fotoelektrokimyəvi xüsusiyyətləri yox­lanılmış və müsbət nəticə əldə edilmişdir. Elektrokimyəvi yolla sintez edilən Fe2O3 nazik təbəqələri əsasında Fe2O3/TiO2 nazik təbəqəşəkilli heterostrukturları yaradılmış və bu heterostrukturların fotoelektrokimyəvi xassələri tədqiq edilmişdir. Tsiklik və xətti polya­rizasiya əyrilərindən əldə edilən nəticələr göstərir ki, Fe2O3/TiO2 nazik təbəqə şəkilli hete­ro­strukturları fotoeffekt xassələrinə malikdir.

 

MƏRHƏLƏ II. FeSx/TiO2 yarımkeçirici heterosistemlərinin sintezi.

 

Sulu və susuz məhlullardan elektrokimyəvi yolla FeS nazik təbəqələri almaq üçün təcrübələrdə istifadə olunan elektrolitin tərkibi aşağıdakı kimidir: sulu elektrolitləri hazırlamaq üçün 0.1 M Fe(NO3)3 • 9H2O və 0.1 M Na2S2O3 • 5H2O duzları ayrı - ayrılıqda bidis­tillə olunmuş suda həll edilmişdir. Susuz məhlulu hazırlamaq üçün eyni reagentlər 313-323 K temperaturda 100 ml etilenqlikolda həll edilmişdir.

Dəmir və kükürdün birgə çökmə prosesini öyrənmək üçün əvvəlcə komponentlərinin reduksiya prosesinin polyarizasiya əyriləri həm sulu, həm də susuz məhlullarda çəkilmişdir. Komponentlərin ayrı - ayrılıqda çökmə potensialları müəyyən etdilikdən sonra onların birgə çökmə prosesinin polyarizasiya əyriləri çəkilmişdir.

Eksperimental nəticələr göstərir ki, susuz etilenqlikol məhlulundan - müxtəlif substratlar üzərində alınan nazik təbəqələr daha keyfiyyətlidir, ərintilərin tərkibi FeS -in stexiometrik tərkibinə daha yaxındır və elektrodun səthi ilə adgeziyası keyfiyyətlidir. Alınan FeSx ərintiləri elektrolizdən sonra 1 saat müddətində arqon atmosferində 400oC temperaturda termiki emal olunmuşdır. Termiki emaldan sonra ərintilər rentgen - faza və SEM analiz­lərində tədqiq edilmişdir. FeSx/TiO2 və Fe2O3/TiO2 yarımkeçirici heterosistemini almaq üçün əvvəlcədən elektrodun səthinə çökdürülmüş FeSx və Fe2O3 olan nümunələr- izopro­panolda həll edilmiş  0.5-1.0 % - li polibutiltitanat məhluluna bir neçə dəfə batırılmışdır. Həmin nümunə 400 oC temperaturda arqon atmosferində 1 saat müddətində termiki emal­dan sonra ərintinin tərkibində olan üzvi qalıqlar yanaraq TiO2 - nin anataz və ya rutil modifikasiyası alınmışdır. Bu üsulla alınmış FeSx/TiO2 və Fe2O3/TiO2 nazik təbəqə şəkilli heterostruktur nümunələrinin fotoelektrokimyəvi xassələri işıqda və qaranlıqda 0.5 M Na2SO4 məhlulunda  optik kvars elektrokimyəvi hücrədə  aparılmışdır.

Beləliklə, elektrokimyəvi üsulla aldığımız Fe2O3/TiO2 və FeSx/TiO2 nazik təbəqə şəkilli heterostrukturları fotoelektrokimyəvi xüsusiyyətlərə malikdirlər, ya fotoelektronika, ya da fotoelektroliz qurğularında tətbiq edilə bilərlər.

 

NƏTİCƏLƏR

  1. Dəmirin elektrokimyəvi reduksiya prosesinin kinetika və mexanizmi sulu elektrolitdən polyarizasiya əyrilərinin çəkilməsi ilə öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, dəmir üçün qırmızı qan duzu məhlulunda potensialın çökmə sahəsi Pt elektrodu səthində 0.3 ÷ (-0.4) V, Ni elektrodu səthində isə 0.0 ÷ (-0.9) V təşkil edir.
  2. Elektrokimyəvi yolla sulu elektrolitdən dəmirin elektrokimyəvi reduksiya prosesinə müxtəlif amillərin ( temperaturun, komponentin qatılığının, cərəyan sıxlığının və s.) təsiri öyrənilmişdir. Elektrolitin optimal tərkibi və elektroliz şəraiti seçilmişdir: CK3[Fe(CN)6] = 0.2 M, Т = 298 К, Anod - platin, katod - platin, nikel, ik =15 - 30 mA/sm2.
  3. Elektrokimyəvi üsulla Ni elektrodu üzərində alınan dəmir nazik təbəqəsi havada 400 °C temperaturda bir saat müddətində termiki emal edilməklə Fe2O3 nazik təbəqələri sintez edilmişdir. Təbəqələrin fotoelektrokimyəvi xüsusiyyətləri yoxlanılmış və fotohəssaslıq müşahidə edilmişdir.

 

Eksperimental nəticələr göstərir ki, susuz (etilenqlikol) məhlulundan - müxtəlif səthlər üzə­rində alınan nazik təbəqələr daha keyfiyyətli olub, onların tərkibi FeS-in stexiometrik tərkibinə daha yaxın, elektrod səthi ilə adgeziyası isə daha keyfiyyətlidir.

 

MÜHÜM NƏTİCƏ

Kombinə edilmiş yolla nazik təbəqəli Fe2O3/TiO2 və FeSx/TiO2 heterosistemləri yara­dılmış və onların fotoelektrokimyəvi xassələri tədqiq edilmişdir. Göstərilmişdir ki, Fe2O3/TiO2 FeSx/TiO2 nazik təbəqəşəkilli heterosistemləri fotokatalitik xassələrinə malikdir və onlar fotoelektroliz prosesində model elektrod kimi istifadə edilə bilər.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. V.A.Majidzade., A.Sh.Aliyev., M.Elrouby., D.M.Babanly., D.B.Tagiyev. Electrodeposition and growth of iron from an ethylene glycol solution, Acta Chimica Slovenica, 2021, V. 68, № 1, pp.185-192

2. V.A.Majidzade., A.Sh.Aliyev. Electrodeposition of Ni3Bi2Se2 thin semiconductor films, Iranian Journal of Chemistry and Chemical Engineering, 2021, V.40 Issue 4 serial

     No 108, рp. 1023-1029.

3. S.F.Jafarova., V.A.Majidzade., I.Kasimogli., Sh.O.Eminov., A.Sh.Aliyev., A.N.Azizova., D.B.Tagiyev. Electrical and photo electrochemical properties of thin MoS2 films pro­duced by electrodeposition. İnorganic Materials, V. 57(4), pp. 331-336

4. S.P.Javadova., V.A.Majidzade., A.Sh.Aliyev., A.N.Azizova., D.B.Tagiyev. Electro­depo­sition of Bi-Se thin films involving ethylene glycol based electrolytes, Electrochemical Science and Engineering, 2021, 11(1), pp.51-58.

5. S.P.Javadova., V.A.Majidzade., A.Sh.Aliyev., D.B.Tagiyev. Effect of major factors on the composition of thin Bi2Se3 films. Russian journal of applied chemistry, 2021, V.94, Issue 1, pp.38-42,

6. U.M.Gurbanova., D.M.Babanly., R.G.Huseynova., D.B.Tagiyev. Study of electro­che­mi­cal deposition of Ni-Mo thin films from alkaline electrolytes, Electrochemical Science and Engineering, 2021, 11(1) pp.39-49,

 

RESPUBLİKADA

7. V.A.Majidzade, G.S.Aliyev, A.Sh.Aliyev, R.H.Huseynova, Z.M.Mammadova. Mathe­mati­cal modeling and optimization of the electrodeposition process of antimony-selenium system, Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 1, pp.130-136.

8. U.M. Gurbanova, Z.S. Safaraliyeva, N.R. Abishova, R.G.Huseynova, D.B.Tagiyev. Ma­the­­matical modeling of the electrochemical deposition process of Ni - Mo thin films, Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 3, pp.6-11.

9. С.П. Джавадова, В.А.Меджидзаде, Г.С. Алиев, А.Ш. Алиев, Д.Б. Тагиев. Матема­ти­чес­кое моделирование процессса электрохимического осаждения системы вис­мут-селен, Chemical Problems, 2021, № 1, pp.47-55.

 

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-3, respublikada-1).

 

KADR HAZIRLIĞI

1. Məcidzadə Vüsalə Asim qızı – elmlər doktoru hazırlığı üzrə doktorant, 2017– 2022-ci illər.

Elmi məsləhətçi – k.ü.e.d. prof. Akif  Əliyev.

Dissertasiya mövzusu – “Me–S, Se(Me = Sb, Fe, Mo,) əsasında nazik təbəqə  və nano­struk­turların sintezinin elektrokimyəvi əsasları və fotokatalitik  xassələrinin tədqiqi”.

2. Cəfərova Samirə Fikrət qızı – kimya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün dissertasiya müdafiə etmişdir - 2021

Elmi rəhbərlər – k.ü.e.d. prof. Akif Əliyev, k.ü.f.d. Vüsalə Məcidzadə

Dissertasiya mövzusu – “MoX2 (X-S) yarimkeçirici nazik təbəqələrinin elektrokimyəvi sintezi və xassələrinin tədqiqi”.

3. Zeynalova Aygun Oruc qızı – magistr, 2020 – 2022-ci illər

Elmi rəhbər – k.ü.e.d. prof. Akif Əliyev.

 

AMEA-nın prioritet istiqamətlər üzrə elmi-tədqiqat layihəsi: Günəş enerjisinin çevricisi kimi yeni nəsil elektrod materiallarının korroziyaya davamlı və yaddaş effektli nanoquruluşlu örtüklərin alınması.

 

QRANT

1. FeChx-TiO2-MoSx hibrid katodlarının elektrokimyəvi və fotoelektrokimyəvi tədqiqi

 

ELMİ  ƏLAQƏLƏR

  1. “MEİ” Milli tədqiqat Universitetı, RF
    1. R.Aqladze adına Qeyri-üzvi Kimya və Elektrokimya İnstitutu, TDU, GR
    2. Sohaq Universiteti, Misir.
    3. “Ayesaş” AŞ və “Vestel” AŞ, Türkiyə Müdafiə Sənayesi
    4. Akademik H.Abdullayev adına Fizika İnstitutu
    5. Naxçıvan Dövlət Universiteti
    6. Rusiya MEM “Kurçatov  İnstitutu”
    7. Akad. Yevgeni Budevski adına Elektrokimya və Energetik Sistemlər İnstitutu Bolqariya, Sofiya

     9. Dağıstan  Dövlət  Universiteti

 

İSTİNADLAR - 66

 

 

LABORATORİYA: Renium ərintilərinin elektrokimyası və elektrokatalizi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə elmlər doktoru Elza Salahova

 

Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d.,b.e.i., 2 nəfər e.i., 4 nəfər k.e.i., 3 nəfər baş labo­rantdır. Kələntərova Pərvanə - k.ü.f.d., b.e.i., Lidiya Quluzadə - e.i, Kəmalə İbrahimova - e.i, , Ramilə Hüseynova - k.e.i., Məhərrəmova Əsmər – k.e. i.,

Əlizadə Yılmaz - k.e.i., Paşayeva Aliyə - k.e.i.

 

İŞ 6.5: Reaktiv mühərriklərində odadavamlı detalların hazırlanmasında istifadə edilən elektrokimyəvi yolla alınmış renium-molibden ərintisinin nazik təbəqələrinin sintezi”

 

MƏRHƏLƏ I: Re-Cu-X ( X=S,Se,Te) sistemində  elektrokimyəvi üsulla müxtəlif elektrodlar üzərində  alınmış yeni nanokompozit materiallarının fiziki kimyəvi xassələrinin tədqiqi.

Məlumdur ki, reniumun müxtəlif metallarla ərintiləri vardır ki, onlar da bir sıra qiymətli xassələrə malikdirlər: korroziyaya qarşı davamlılıq, spesifik maqnit və mexaniki xassələri daha sonra onlar katalizator kimi və s. istifadə edilir. Digər tərəfdən elektrokimyəvi üsulla müxtəlif elektrolitlərdən alınmış bu ərintilər bir çox spesifik xüsusiyyətlərə malikdirlər ki, o da alınan maddələrin xassələrinə təsir göstərir. Odur ki, iki və daha artıq metalların məhlullarından lazım olan tərkibdə yarımkeçirici xassəyə malik olan nazik təbəqələrin alınması böyük elmi və praktiki əhəmiyyət kəsb edir.  Aparılan elmi tədqiqat işinin məqsədi tərkibində heç bir əlavə qarışığı olmayan  müxtəlif metal lövhələr üzərində lazım olan xassəyə malik, stexiometriyaya uyğun nanotəbəqə şəklində renium-kükürd-mis (Re-S-Cu) örtüklərinin elektrokimyəvi yolla   alınması üçün üsulun  seçilməsindən ibarətdir. Bu  6.5·10-3 – 2,6·10-2(NH2)2CS;  3.46·10-3–6,9·10-3mol/lKReO4; 1.2·10-3-1,2·10-2CuCl2• 2H2O,  2 mol/l H2SO4 tərkibli elektrolitdən istifadə etməklə 15-40 mA/sm2 cərəyan sıxlığında, 75°C temperaturda, 60-120 dəqiqə ərzində elektroliz aparmaqla həyata keçirilmişdir.

Renium, mis və kükürdün birlikdə elektrolitik çökməsinin tədqiqi və onların birgə çökmə prosesinin mexanizmi və kinetikasını daha dərindən öyrənilməsi məqsədi ilə ilk növbədə bu elementlərin həmin elektrolitdən ayrılıqda çökdürülməsi prosesi öyrənilmişdir. Reniumun turş məhlullardan elektrolitik çökməsi üçün əsas elektrolit - sulfat məhlulu hesab edilir] və  həmin məhlulda renium perrenat ionları (ReO4-) şəklində olaraq onun reduksiyası  mərhələli gedir. Laboratoriyada aparılan elmi tədqiqat işlərində reniumun platin elektrodü üzərində həm ammonuym perrenat, həm də kalium perrenatın sulfat məhlullarından katod polyarizasiya əyriləri çəkilmiş və çökmə prosesinin mexanizmi öyrənilmişdir. Müxtəlif müəlliflər tərəfindən tədqiq edilmişdir ki, perrenat-ionların reduksiyası pilləli mexanizmlə gedir. Bunu həmçinin anod  polyarizasiya əyriləri təsdiq edir. Anod dalğasındakı  0,1 – 0,2V potensial reniumun həll olunmasına aid etmək olar,  ReO3 və ReO2 həll olunmasını parlaq ifadə edir. Sidikcövhəri elektrolitində reniumun çökmə prosesinə potensialın dəyiş­mə sürətinin təsirini aydınlaşdırdıqda məlum olur ki, hədd cərəyanı diffuziya təbiətlidir. Daha sonra kükürdün türş məhlullardan elektrolitik cökməsi prosesi tədqiq edilmiş və kükürdün sidikcövhəri məhlulundan tsiklik voltampermetrik polyarizasiya əyriləri cəkilmişdir. Verilmiş məhluldan kükürdün elektrolitik cökməsi prosesi ətraflı öyrənilmiş ,eyni zamanda kükürd ərintisinin alinması səraiti tədqiq edilmisdir. Daha sonra reniumun kükürdlə sidikcöhəri elektrolitindən elektrolitik cökməsi prosesi tədqiq edilmişdir. Re-S-in elektrolitik çökdürülməsi prosesinin tədqiqi göstərir ki, alınmış örtüklərin tərkibi və keyfiyyəti əsaslı surətdə cərəyan sıxlığından, komponentlərin qatılığından, temperaturdan və məhlulun pH-dan asılıdır. Məlum olduğu kimi komponentlərin birgə elektrolitik çökməsi üçün ilk növbədə elektrolit və ərinti alınması üçün optimal şərait seçilməlidir. Bu məqsədlə Re-S ərintisinin alınması prosesinin kinetikasını öyrənmək üçün, hər bir komponentin ayrı ayrılıqda, həm də birlikdə potensiostatik və voltamperometrik üsulla katod və anod polyarizasiya əyriləri çəkilmiş və çökmə prosesinin əsas qanunauyğunluqları tədqiq edilmişdir.

 

 

 

Şəkil 1. Platin elektrodu üzərində Re-Cu-S ərintisinin sulfat məhlullarından  voltamperometrik tsiklik polyarizasiya əyriləri. Elektrolitin tərkibi mol/l:

3,5·10-3KReO4+2,6.10-2 (NH2)2CS+1,5.10-3+2H2SO4 +1,2·10-2CuCl2•2H2O;

t=750C; pH=0,75 ;

V=0,005 v/s.

 

 

Şəkil 1-də Re-Cu-S birgə çökmə prosesinin voltampermetrik polyarizasiya əyriləri verilmiş­dir. Re-Cu-S ərintisinin çökmə prosesini tədqiq etmək üçün komponentlərin qatılığının, temperaturun, pH, cəm qatılığının təsiri tədqiq edilmişdir. Re-Cu-S-in voltampermetrik polyarizasiya əyrilərinə nəzər etdikdə, Re-S və Cu-S anod əyrilərinə nisbətən burada 1 dalğa müşahidə olunur.  Anod əyrisində müşahidə olunan I dalğanı,  yeni üçlü, Re-S-Cu ərintisinin anod həll olmasına aid etmək olar. Bu dalğa onu təsdiqləyir ki, verilmiş məhlulda müəyyən verilmiş potensialda üçlü Re-Cu-S ərintisi alınır.

Müəyyən edilmişdir ki, Re-Cu-S ərintisinin birgə cökmə əyrisi, ayri-ayri komponentlərin  reduksiya potensialına nisbətən müsbət potensiala tərəf sürüşür. Eyni zamanda ərintinin  birgə elektrolitik çökməsinin katod və anod polyarizasiya əyrilərinin analizinin nəticələri göstərir ki, birgə çökmə prosesi depolyarizasiya ilə gedir, bu da yeni kimyəvi birləşmənin və ya bərk məhlulun əmələ gəldiyini təsdiq edir. Elektroliz müddəti 0.5-1 saat. Elektrokimyəvi yolla Re-Cu-S sistemində alınmış ərintilərin SEM mikroskopu vasitəsilə morfologiyası və element analizi edilmişdir. Həm kimyəvi analiz, həm də SEM  mikroskopu vasitəsilə element analizi təbəqələrin tərkibində renium, mis və kükürdün oldugunu təsdiqləyir. Elektrokimyəvi yolla Re–Cu–S sistemində platin elektrodu üzərində alınan nazik təbəqələrin rentgenquruluşu öyrənilərkən onların tərkibində oksidli birləşmələrin olduğu aşkar edilmişdir. Təbəqələrin tərkibini müxtəlif oksidlərdən təmizləmək üçün elektrokimyəvi yolla Re-Cu-S sistemində alınan maddələr 5000C temperaturda 2 saat müddətində yandırılmış və yanmadan sonra rentgenoqramması çəkilmişdir. Bu zaman piklərin intensivliyi yanmadan sonra daha aydın görünür. Bu da yəqin ki, təbəqənin tərkibində olan oksidlərin yanması ilə əlaqədardır.

 

MƏRHƏLƏ II.Hərbi sənayedə, raket və aviakosmik texnikada reaktiv mühərriklərində odadavamlı detalların hazırlanmasında elektrokimyəvi yolla alınmış reniumun molibden ərintisinin nazik təbəqələrinin alınması.

 

Molibden və onun ərintiləri xüsusi fiziki-kimyəvi xassəyə malik olduğundan onlardan texnikanın müxtəlif sahələrində istifadə olunur. Tərkibində Mo olan ərintilər atom texnikası üçün əvəzolunmaz materialdır. Reniumun volfram və molibden ilə ərintiləri xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu ərintilərin əsas tətbiq sahələri: elektronika-elektron lampalarının hissələri, enerjinin termoion çevricilərinin hissələri və s.; elektrotexnikada-yüksək tempera­turu ölçmək üçün termocüt, elektrokontaktlar; aviakosmik texnikada-termoion mühər­riklərində, raket hissələrində; atom texnikasında- radiasiyadan mühafizədə, reaktorlarının konstruksiya hissələrində və s. Renium və molibdenin birgə çökmə prosesinin mexanizmi və kinetikasını daha dərindən öyrənilməsi məqsədi ilə ilk növbədə bu elementlərin həmin elektrolitdən ayrılıqda çökdürülməsi prosesi öyrənilmişdir. Aparılan elmi tədqiqat işinin əsas məqsədi renium-molibbden ərintisinin nazik nanotəbəqələrinin alınması prosesinin elektrokimyəvi üsulla tədqiq edilməsidir.  Re-Mo ərintisinin çökmə prosesini tədqiq etmək üçün cərəyan sıxlığının, komponentlərin qatılığının, temperaturun, pH, komponentlərin cəm qatılığının təsiri tədqiq edilmişdir. Re-Mo-in elektrolitik çökdürülməsi prosesinin tədqiqi göstərir ki, alınmış örtüklərin tərkibi və keyfiyyəti əsaslı surətdə cərəyan sıxlığından, komponentlərin qatılığından, temperaturdan və məhlulun pH-dan asılıdır. Müəyyən edilmişdir ki, cərəyan sıxlığının 15 mA/sm2-dan 20 mA/sm2-a qədər artması ilə ərintidə reniu­mun miqdarı 40%-dən 54%-ə qədər artır.Təcrübələr 25-900C intervalında aparıl­mışdır. Temperatur 250C- dən 900C-yə qədər artdıqca ərintidə reniumun miqdarı 47%-dən 55%-ə qədər dəyişir. Rе-Mo ərintisinin alınması prosesi turş mühitdə aparıldığından, ərintinin tərkibi məhlulun turşuluğundan, yəni sulfat turşusunun qatılığından da asılı olaraq dəyişir. Odur ki, ərintinin tərkibinin və keyfiyyətinin turşuluğun təsirindən asılılığı öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, məhlulda sulfat turşusunun qatılığı dəyişdikdə, ərinti­də reniumun miqdarı da dəyişir.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ELMİ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. E.A.Salakhova; D.B.Tagiyev; P.E.Kalantarova; R.E.Huseynova; İ.İ.Cabbarova.  Effect of different factors on electrochemical obtaining of Re-Te-Cu alloys. Journal of Electrochemical Science and Engineering. 11(2), (2021), pp.107-114

2. Э.А.Салахова, Д.Б.Тагиев, M.A.Рамазанов, З.A.Агамалиев,   П.Е.Калантарова, K.Ф.Ибрагимова. Электрохимическое получение нанопокрытий в системе Re-Сu-Se и их морфология. Журнал «Химия и химическая технология» г. Иваново. 2021. V. 64, pp.34-40.

3. Salakhova E.A., Tagiyev D.B., Jabbarova I.I., Xhankişiyeva N.N., Maharramova A.J., Alizade Y.E. Electrochemical obtaining of thin rhenium coatings from chloride-sulfate solutions, London Journal Press, 2021, v. 21, pp.61 -71

 

RESPUBLIKADA

1. K.F.İbrahimova. Влияние различных факторов на электрохимическое получение тонких покрытий в системе Re-Se-Cu. Pedaqoji universitetin xəbərləri Riyaziyyat və təbiət elmləri seriyası. 2020, c.68, №3, s.127-134

2. K.F.İbrahimova. Re-Se-Cu nazik təbəqələrinin alınması üçün elektrolitin səpələnmə qabiliyyətinin və cərəyanın paylanması. Azərbaycan pedoqoji universitetinin elmi xəbərlər jurnalı.  2021, c.69, №2, s.61-167

 

KONFRANS MATERIALLARI (xarici-2)

 

KADR HAZIRLIĞI

1.İbrahimova Kəmalə - dissertant."Re-Cu-Se üçlü ərintilərinin nazik təbəqələrinin elek­tro­­kimyəvi üsulla alınması" mövzusu üzrə tədqiqatları bitmiş və dissertasiya müdafiə ərə­fəsindədir.

2.Məhərrəmova Əsmər - doktorant.“Re-Cu-S tərkibli ərintilərin nanotəbəqələrinin elek­trokimyəvi üsulla alınması və tədqiqi” mövzusunda dissertasiya işi aparır.

3.Doktorant  ƏlizadəYilmaz - «Hərbi sənayedə, raket və aviokosmik texnikada reaktiv mü­hər­riklərrində  odadavamlı detalların hazırlanmasında elektrokimyəvi yolla alınmış renium­un molibden  ərintisinin nazik təbəqələrinin alınması» mövzusunda dissertasiya işi aparır.

 

İSTİNADLAR -4

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“Kimyəvi və ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi   və  texnologiyası” şöbəsinin

2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

 

H E S A B A T

 

Şöbə müdiri :  AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəliyev

 

 

Mövzu: Kimyəvi proseslərin modelləşdirilməsi, qeyri-üzvi

             sistemlərdə fiziki-kimyəvi hadisələrin tədqiqi,    zəhərli maddələrin zərərsizləşdirilməsi və kimya       

             sənayesində əmələ  gələn  yan  məhsulların  emal 

             texnologiyasının  işlənib  hazırlanması

 

Mövzuya aid işlər:  7.1;  7.2;  7.3;  7.4; 8.1; 8.2

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA:  Kimyəvi-texnoloji prоsеslərin mоdеlləşdirilməsi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ : AMEA-nın müxbir üzvü,  prof. Qüdrət Kəlbəliyev

 

Laboratoriyada 13 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər t.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər t.ü.f.d., b.e.i.,  1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.e.i., 4 nəfər mühəndis, 3 nəfər  texnik və 2 nəfər laborantdır. Manaf Manafov-t.ü.f.d., a.e.i., Qoşqar Əliyev-k.ü.f.d.,a.e.i., Kamran Mehdi­yev–k.ü.f.d., 

b.e.i.,  Xuraman Hacıəhməd­zadə - t.ü.f.d., b.e.i, Vəfa Kərimli - e.i.

 

İŞ 7.1: Strukturlaşmış neft dispers sistemlərinin reologiyası və qeyri-nyuton neftlərinin özlülüklərinin asfalt-qətran miqdarindan asililıq modellərinin işlənməsi və hesablanması

 

MƏRHƏLƏ I: Qeyri-Nyuton neftlərininreologiyası və reoloji modellərin təhlili və  işlənməsi

Neft dispers sistemlərin reoloji xassələri, həcmdə yüksək miqdarda  dispers  hissəciklərin (asfalt-qətranlı birləşmələr, su damlaları, bərk hissəciklər) olması və hissəciklərin bir-biri ilə fiziki qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində müxtəlif quruluşlar əmələ gətirmə qabiliyyəti olaraq təyin olunur. Bu baxımdan, qeyri-Nyuton ağır neftlərin molekulyar və turbulent diffuziya, mole­kulyar və turbulent özlülüyünun və xüsusən də effektiv özlülüyünün müəyyən edilməsi məsələləri ətraflı şəkildə nəzərdən keçirilir. Müxtəlif strukturların reologiyası ilə əlaqəli, dağılmış mühitdə, o cümlədən strukturlaşdırılmış mühitdə koaqulyasiya ilə əlaqəli neft dispers  sistemlərdə koaqulyasion strukturlarının, aqreqatların və qrupların meydana gəlməsi problemləri öz əksini tapmışdır.   

Qeyri- Nyuton neftlərinin reologiyasının problemləri asfalt qatranlı maddələrin, parafinlərin, qatı faza hissəciklərinin və içindəki su damcılarının kəmiyyət və keyfiyyət tərkibi ilə əlaqələndirilir. Onların müəyyən bir tərkibində Nyuton olmayan neftlər, viskoelastik bir çərçivə meydana gəlməsinə qədər koagulyasion quruluşları, aqreqatlar meydana gətirməyə meyllidir. Reoloji xüsusiyyətlərində kifayət qədər yüksək miqdarda asfalt qatranlı birləşmələrə sahib olan xam neft, qeyri Nyuton  mayelər sinfinə aiddir. Koaqulasiyon  strukturlarının əmələ gəlməsi və məhv edilməsi prosesi özlülükdə ani bir artım və ya azalma ilə əlaqələndirilir.

Neft dispers  sistemlərdə quruluşun formalaşmasının əsas mərhələləri aşağıdakılardır: koaqulyasion strukturlarının  əmələ gəlməsi, ardınca aqreqatlara (floküllərə), aqreqatlar qruplarına (klasterlərə), əksəriyyətində fraktal pozuntulu bir quruluşa malik bir çərçivəyə keçid (Şəkil 1). .

 

Şəkil 1. Dispers sistemlərdə məkan quruluşunun zamanla təkamülü..

 

Bütün sistemin aqreqat sabitliyinin pozulması nəticəsində hissəciklərin qarşılıqlı təsiri və toqquşması ilə koaqulyasiyasyon quruluşlarının meydana gəlməsi (kondensasiya-kristalizasiya strukturları ya da koaqulyasiya nəticəsində əmələ gəlir) və buna görə də məkan çərçivəsi yüksək gücü ilə seçilir. Nəticədə qeyri-Nyuton neftlərinin özlülüyü zamanla əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir.

Qeyri- Nyuton neftlərin vəziyyəti (özlüluk , axıcılıq), quruluş meydana gəlməsini nəzərə alaraq, şəkil 2-də göstərilmişdir.

                        

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 2. Asfaltların tərkibindən asılı olaraq yağda struktur əmələ gəlməsinin tipik mərhələləri: I- yağ dispers sistemi; II- strukturların əmələ gəlmə sahəsi;III - strukturlaşdırılmış yağ sistemi, 1 - özlülük; 2 - axıcılıq.

 

Şəkil 2-dən göründüyü kimi, quruluş əmələ gəlməsi və asfalt konsentrasiyası artdıqca yağ sisteminin hərəkətliliyi və ya axıcılığı azalır və sistemin axıcılığı aşağıdakı kimi təyin olunur.

                                      

Hal-hazırda neft dispers sistemlərinin qeyri-Nyuton axın mexanizmi və bu səbəbdən praktikada istifadə olunan axın tənlikləri t(g˙)  və ya reoloji özlülük tənlikləri h(t) və ya h(g˙) ilə bağlı bir fikir birliyi yoxdur. Onlar əsasən empirik və ya yarım empirikdir. Nyuton olmayan yağlar öz xüsusiyyətlərinə görə adi yağlardan fərqlənir və reoloji təsvirləri qeyri-Nyuton mayelərinin axın qanunlarına tabedir.

                                                                                                          (1)

Effektiv özlülüyun ifadəsini aşağıdakı formada əldə edirik

                                                                                              (2)

Buradan belə çıxır ki, dəyəri artdıqca özlülük azalır və sərhəddə  h ® h* dəyəri tamamilə dağılmış  quruluşa sahib bir sistemə uyğun gəlir . Strukturlaşmış neft sistemi üçün Darsi tənliyi  yeni formada yazılır

                                                                                               (3)

Burada – süzülmə sürəti,  - dinamik ozlülük, - limit elastiklik gərginliyi, –sürüşmə gərginliyi,   –  keçiricilik əmsalı, – təzyiq.

Bu vəziyyətdə əğər , bu ifadə, strukturlaşdırılmamış neft üçün adi Darcy tənliyinə çevrilir. Anomal neftlərin süzülməsinə dair təcrübə məlumatlarının təhlili  nisbətini bu formada tərtib etməyə imkan verir

                                                                                           (4)

Aşağıda şəkil 3, fərqli sahələr üçün müxtəlif temperaturlarda anomal neftlərin filtrasiya dərəcəsinin hesablanmış (3) və təcrübə dəyərləri ilə müqayisə olunmuşdur.

                       

 

Şəkil 3. Qeyri-Nyuton  neftlərin filtrasiya sürətinin fərqli temperaturlarda dəyişdirilməsinin reoloji modelləri: 1-T=24C; 2-T=50C; 3-T = 800C.

 

Dispers mühitin sabitliyinin pozulması ilə əlaqəli koaqulyasion  quruluşlarının və aqre­qatların dağılması, şəkil 4-də göstərildiyi kimi, mühitin özlülüyünün əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına səbəb olur.

                   

Şəkil. 4. Strukturlaşdırılmış neft dispers sistemin özlülüyünün təzyiq qradiyentindən onun dağılmış vəziyyətinin xüsusiyyətindən asılılığı

 

Nəzəri və eksperimental tədqiqatlar göstərir ki, qeyri-Nyuton neftləri üçün reoloji modellər adi mayelərin axınından tamamilə fərqlidir.  

Böyümə nəticəsində deformasiyaya uğramayan aqreqatların kütləsinin dəyişməsi aşağıdakı tənliklə  təyin olunur

                                                                                                (5)

Bu tənliyin həlli aşağıdakı şəkildə təsvir olunur

                                                                                (6)

Əğər ,

                                                                                       (7)

Burada  - aqreqatın limit dayanıqlı  kütləsi, – aqreqatın başlanciq kütləsi.

Aqreqatın dağılma halinda, du tənlik aşağıdakı şəkildə yazıla bilər

                                                                                    (8)

Bu iki fenomen (7) və (8) dispers mühitlərdə özünütəşkilatın əsas mərhələləri olan tiksotropiya şəklini təyin edir (Şək.5). Real şəraitdə, tiksotropiya əyriləri nəzəri olanlardan fərqli ola bilər, çünki təqdim olunan modellər bir çox parametrləri nəzərə almır.                                   

                     

Şəkil. 5.   Dispers mühıtlərdə tiksotropiya fenomenləri.

 

Beləliklə, tiksotropiya fenomeni təkamül dövründə ətraf mühitin sabit vəziyyətlərində ardıcıl dəyişikliyi əhatə edir və hər yeni sabit vəziyyət yeni bir quruluş və özünəməxsus xüsusiy­yətləri ilə xarakterizə olunur.

 

MÜHÜM NƏTİCƏ

Qeyri-Nyuton neftlərinə xas olan hidravlik diffuziya tənliyinin analitik həllinə əsas­lanaraq, məsaməli mühitlərdə hidravlik diffuziya və keçericilik əmsallarının qiymət­ləndirilməsi üçün yeni ifadələr alınmış, bu neftlərin məsaməli mühitlərdə hidrodina­mik süzülmə prosesi üçün yeni filtrasiya tənliyi təklif olunmuşdur.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

  1. G.I. Kelbaliyev, D.B. Tagiyev,  M.R.Manafov. Rheology of Structured Oil Emulsion, In book: Nano- and Micro-Encapsulation-Techniques and Applications. London: Intech Op­en, Chapter 7. 2021, pp.201-236. DOI: 10.5772/intechopen.927 70
  2. Келбалиев Г.И.,Салаватов Т.Ш., Расулов С.Р., Мамедова Е.В., Реология струк­­­тури­ро­ванных неньютоновских нефтей при газлифтном  способе добычи. // Инж. -физ. Журн., 2021, т.94. №1, с. 152-160.
  3. Kelbaliev G.I.and Manafov M.R.  Modeling the Wax Deposition Process  and Diffusion Kine­tics of Wax Crystallization. //  Research & Development in Material  Scien­ce, 2021, v.15, N 2, pp.1667-1672.
  4. Kelbaliev G.I.,M.R. Manafov,  Mechanism and Kinetics of Dissolution of Asphaltene Resinous Substances in Organic Solvents. // American Journal of  Sciences and Engi­ne­ering Research, 2021, v.4, N2, pp.86-92.

 

RESPUBLİKADA

  1. M.R.Manafov, G.S Aliyev, A.İ. Rustamova, V.İ. Kerimli. Analysis of the current state of researches of the deposition of asphalt-resinous substances, paraffin, and modeling methods. Review part II: wax deposition. // Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 2, pp.13-23, doi.org/10.32737/0005-2531-2021-2-13-23
  2. С.П.Джавадова, В.А.Меджидзаде, Г.С.Алиев, А.Ш.Алиев, Д.Б.Тагиев. Математи­ческое моделирование процесса электрохимического осаждения системы висмут-селен. Chemical Problems,  2021  № 1 (19), с. 47-55.
  3. V.A.Majidzade, G.S.Aliyev, A.Sh.Aliyev, R.H.Huseynova, Z.M.Mammadova. Mathe­ma­tical modeling and optimization of the electrodeposition process of antimony-selenium system. Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 1, pp.30-36.
  4. M.R. Manafov, Deposition of particles from an oil dispersed system in horizontal trans­port pipes,Azerbaijan Oil Industry Journal, №3, 2021, pp.17-21.   
  5. Manafov M.R.,G.I. Kelbaliev, Deposition of particles from an oil dispersed system in verti­cal transport pipes, Azerbaijan Oil Industry Journal (çapda), №4, 2021.

 

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-1, yerli-1)

 

İSTİNADLAR – 5

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA: Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdiril­məsi

LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru, prof. Mirsəlim Əsədov

 

Laboratoriyada  11 əməkdaş çalışır:  Onlardan 1 nəfər k.e.d., 2 nəfər k.ü.f.d., 3 nəfər e.i.,  2 nəfər  mühəndis, 2 nəfər baş laborant,  1 nəfər isə texnikdir. Əli Axundov - k.e.d., b.e.i., Səlim Əsədov - t.ü.f.d., b.e.i., Fəridə Hüseynova - t.ü.f.d., b.e.i., Çimnaz Şabanova - e.i., Fahimə Hüsey­nova - e.i, Nuranə Həsənova - e.i.

 

İŞ 7.2:.Tərkibində mikro- və nano hissəciklər saxlayan praktiki vacib sistemlərin sintezinin və xassələrinin modelləşdirilməsi, fiziki-kimyəvi və kvant-kimyəvi üsullarla hesablanması və tədqiqat texnologiyaların təkmilləşdirilməsi”

 

MƏRHƏLƏ I: Qrafen əsasında yeni materialların sintezinin və xassələrinin modelləş­diril­məsi

 

16 və 54 karbon atomlu Ge və Si dopinq edilmiş (qatılanmış) qrafen super qəfəslərinin tarazlıq atom və energetik zona quruluşunun sıxlıq funksionalı nəzəriyyəsi (DFT) hesablamaları onların stabilliyini göstərir. Qrafen monolaylarına Ge və Si dopinq edilməsi, qrafenin qadağan edilmiş enerji boşluğunun (bant zona) açılmasına gətirib çıxarır. Vakansiyasız Ge-dopinq edilmiş qrafendə qadağan olunmuş zona boşluğu  = 0.505 eV-dır. Qrafendə bir vakansiya nəzərə alındıqda qadağan olunmuş zolağın eni = 0.21 eV qədər azalır. Yaranan yüklərin töhfələrini xarakterizə edən Ge və Si dopinq edilmiş qrafen super qəfəsləri üçün hesablanmış elektron hallarının sıxlıqları da energetik zonada nəzərəçarpacaq enerji boşluğunun meydana gəldiyini göstərir.

Ge və / və ya Si atomlarının qrafen super qəfəslərinə daxil edilməsinin karbon atomlarında lokal maqnit momentlərinin yaranmasına səbəb olduğu aşkar edilmişdir. Dopinq edilmiş qrafenin bant quruluşunun dəyişdirilmiş enerji boşluğunda karbon atomlarının ferromaqnit vəziyyəti yaranır. Qrafen monolaylarındakı karbon atomlarında formalaşan lokal maqnit momentlərinin qiyməti onların bir-birindən fərqləndiyini və antiferromaqnit nizamlığının yarandığını göstərir. Ge-dopinq edilmiş qrafendə, bir karbon vakansiyası yaxınlığında yaranan karbonun maqnit momenti (0.998 ), vakansiya olmayan qrafendəki karbon atomunun maqnit momentindən (0.001 ) daha böyükdür. Hidrogenləşdirilmiş qrafenin (HGP) elektrik keçiriciliyi 4–125K temperaturda dəyişən at­lama (hoppanma) uzunluğuna malik olan yüklərin ötürülmə mexanizminə uyğundur. HGP-də Fermi səviyyəsinə yaxın olan lokal halların sıxlığı müəyyən edilmişdir:  =2×1021eV-1∙sm-3. HGP-də hesablanan atla­ma məsafəsi 64 Å və Fermi səviyyəsinə yaxın olan “tələlərdəki” halların enerji yayıl­ması  =1 meV-dir.  qiyməti, HGP-də atlama ( ) üçün hesabladığımız aktivasiya enerjisinin qiymətinə =0.8meV uyğundur. HGP-nin qadağan olunmuş zonasındakı lokallaşmış halların hesablanan qatılığı  =2×1018 cm-3-dir.

Mono və divakansiyalı 18, 54 və 96 karbon atomlu qrafen super qəfəslərin maqnit xassə­ləri hesablanmışdır. Karbon vakansiyalarının qrafenin monolayına daxil edilməsi zamanı lokal maqnit momentinin meydana gəlməsinə səbəb olur.Tərkibində 18, 54 və 96 karbon atomu olan qrafen super qəfəsləri üçün maqnit momentinin qiymətinin müxtəlif faktorlardan asıllığı üçün kompüter hesablanması aparılmışdır. 96 karbon atomu olan GP super qəfəsdə maqnit momentinin qiymətinin həm yaxın, həm də uzaqda yerləşən vakansiyalar yaxınlığında spin sıxlığının lokalizasiya sahəsi müəyyən edilmişdir. GP-də vakansiyalar arasındakı məsafənin qrafen super qəfəslərində yaranan maqnit momentinin qiymətinə təsiri öyrənilmişdir. Maqnit momentin və 96 atomlu qrafen super qəfəslərində vakansiyalar arasındakı məsafənin vakansiyaların qatılığından asılılığı öyrənilmişdir. Qrafen super qəfəslərindəki vakansiyaların əmələ gəlməsi enerjisi ( ) hesablanmışdır. -nin qiymətinin qrafen kristallının qəfəsinin deformasiyasından asılılığı hesablanmışdır.

Qrafen monolaylarında karbon vakansiyalarının yaradılması ilə lokal maqnit momentinin meydana gəlməsi aşkar edilmişdir. Mulliken yerləşməsi analizinə görə, vakansiyaları olan 18, 54 və 96 karbon atomlu qrafen super qəfəslərinin maqnit momentləri müvafiq olaraq 1.15,1.33, .99 -dır. Bu işdə qrafen superqəfəsləri üçün əldə edilən nəticələr ədəbiyyatla uyğunlaşır.

Qrafen superqəfəsinin spin yuxarı və spin aşağı vəziyyətlərinə uyğun olan maqnit momentlərinin qiymətləri müvafiq olaraq 1.99  и 1.4 -dir. Spin yuxarı vəziyyəti ilə müqayisədə, spin aşağı vəziyyətin əmələ gəlməsi enerjisi 0.02 eV azdır.

Vakansiyalar arasındakı məsafənin ( ) 96 karbon atomlu qrafen superqəfəsinin maqnit halına təsiri nəzərə çarpır. Bu məsafənin ( ), məsələn, 7-dən 12 Å-ə qədər artması zamanı superqəfəsdəki hal antiferromaqnitdən (AFM) ferromaqnit (FM) sıralamasına keçidlə nəticələnir. FM və AFM vəziyyətləri arasındakı enerji fərqi 0.006 ilə -0.01 eV arasındadır.

Vakansiyaları olan qrafendə karbon mono- və divakansiyalarının əmələ gəlmə enerjisinin hesablanmış qiymətləri müvafiq olaraq 7.3 və 7.2 eV-dır. Hesablanan bu əmələgəlmə enerji qiymətləri ədəbiyyatdakı qiymətlərə uyğundur.

 

MÜHÜM NƏTİCƏ

Nanoelektronika üçün maqnit xassəli yarımkeçirici qrafen nanokristallarının yaran­ması, onların elektron quruluşu, fiziki və fiziki-kimyəvi xarakteristikaları kvant-kim­yə­vi metodla modelləşdirilmişdir. Qrafen kristalına vakansiyaların və ya germanium atomunun təsiri nəticəsində kristalın enerji zonasının yenidən qurulması, Fermi səviyyəsinin yerdəyişməsi və qadağan olunmuş zonanın genişlənməsi qeyri-empirik hesablama üsulu ilə təsdiq edilmişdir.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1 Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Guseinova S.S., Lukichev V.F., Tagiev D.B. Ab Initio Modeling of the Effect of the Position and Properties of Ordered Vacancies on the Magnetic State of a Graphene Monolayer. // Physics of the Solid State. 2021. Vol. 63. No 5. pp. 680–689. https://doi.org/10.1134/S1063783421050036

2 Asadov M.M., Ramazanova E.E., Aliyev E.N. Solubility, Diffusion of Components, and Equilibrium in СО2–Ethane–Heavy Oil and СО2–Propane–Heavy Oil Systems. // Russian Journal of Physical Chemistry A. 2021. Vol. 95. No 5. pp. 868–874. https://doi. org/ 10.1134/ S0036024421050046

3 Tagiev D.B., Mammadova U.A., Asadov M.M., Isazade A.F., Zeynalov N.A., Badalova O.T., Bagirov S.T.  Catalytic oxidation of N-hexane on immobilized manganese-conta­in­ing polymer catalyst. // Journal of Chemical Technology and Metallurgy. 2021. Vol. 56. No 5. pp. 979-987. https://dl.uctm.edu/journal/contents

4 Асадов С.М., Мустафаева С.Н., Лукичев В.Ф. Моделирование кристаллизации, кор­реляции свойств от состава и размера частиц в двумерных GaSxSe1–x(0 ≤ х ≤ 1). // Микроэлектроника. 2021. T. 50. № 2. c.146–160. https://doi.org/10.31857/S054 41269 2101004X

5 Asadov S.M. Simulation of Nucleation of Multiple Component 2D GaSxSe1–x Using an Evolutionary Equation. // Russian Microelectronics. 2021. Vol. 50. No 4. pp. 264–277. https://doi.org/10.1134/S1063739721030021

6 Asadov S.M. Kinetic Monte Carlo Simulation of the Growth of CdSe Nanocrystals. // Bulletin of L.N. Gumilyov ENU. Chemistry. Geography. Ecology Series. 2021. V. 134. № 1. c. 7-23. doi.org/10.32523/2616-6771-2021-134-1-7-23

7 Asadov S.M. Modeling of nonlinear processes of nucleation and growth of GaSxSe1–x (0 ≤ х ≤ 1) solid solutions. // Bulletin of the University of Karaganda. Chemistry. 2021. Ser. Vol. 102. No 2. pp. 31-42. doi.org/10.31489/2021Ch2/31-42.

8. S. M. Asadova, S. N. Mustafaevab , V. F. Lukichevc, and K. I. Kelbalieva . Concen­tra­tion Dependences of Charge Transfer and the Kinetics of Monte Carlo Modeling of the Growth of 2D Monoand Nanocrystals of Gallium Chalcogenides. Russian Microelec­tronics, 2021, ISSN 1063-7397,Vol. 50, No. 6, pp. 452–462.

 

RESPUBLIKADA

1.Agayeva Z.R., Mammadova B.G., Naseri Sh.A., Jabbarov E.E., Mammadova S.G., Sha­ba­nova Ch.M., Rafiyeva Kh.L., Aliyev E.M. Study of the mutual effect of phosphorus-containing fertilizers and clay minerals of aluminosilicate type on the productivity of agricultural products and the ecological condition of brownbrown soils // Azerbaijan Chemical Journal. 2021. № 2. pp. 54-58.  doi.org/10.32737/0005-2531-2021-2-54-58

2.Şabanova Ç.М., Haciyev Q.N., Əsədov M.M., Məmmədov Ə.A. Ekoloji təhlükəsizliyini təmin edən ÇAYR milli sisteminin tətbiqi üçün tövsiyələr. // “Aqrar təsərrüfatların inki­şa­fının yeni istiqamətləri və ətraf mühitin mühafizəsi”. Qərbi Kaspi Universitetinin Res­publika elmi konfransının materrialları. 30 yanvar. 2021. Bakı. s.70-72. ISSN:2227-5118.

 

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

Belarus MEA. Materialşünaslıq Mərkəzi. Minsk; REA. Fiziki Texnologiyalar İnstitut. Moskva 

 

İSTİNADLAR - 30

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA:Kimya sənayesinin yan məhsullarının emalı

LABORATORİYA RƏHBƏRI:  texnika elmləri  doktoru, prof. Fikrət Sadıqov

 

Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nə­fər k.ü.f.d., b.e.i,  3 mü­-

 

  Şəmistan Cahandarov            Cahandarov   

 

 

hə­ndis, 1 texnik, 1 lab.            .,                               - - k.ü.f.d., a.e.i., Qurban Hacı­yev - k.ü.f.d., b.e.i.

 

İŞ 7.3: Ağır qətrandan  təmiz naftalinin  çıxımının  yüksəldilməsi  yollarının tədqiqi  və təkliflərin hazırlanması.

 

MƏRHƏLƏ I: Ağır qətranın tərkibinin öyrənilməsi

 

Təqdim olunan elmi araşdırmada əsas məqsəd neft karbohidrogenlərinin TPP-də (termik pirolizi prosesi) mövcud, istismarda olan qurğunun istehsalat məlumatlarının və bu məlumatlara uyğun texnoloji iş rejiminin dəlillərinin müştərək təhlilinə apararaq, istifadə edilən xammalın növü, texnoloji rejimin göstəriciləri, əmələ gələn yan məhsul – PAQ-nın (pirolizin ağır qətranı) keyfiyyət və kəmiyyət tərkibi arasında əlaqəni, onun da əsasında optimal texnoloji iş rejimini müəyyənləşdirməkdir.

 

Bölmə 1. Ağır qətranın tərkibinin pirolizə verilən xammaldan asılılığının öyrənilməsi.

 

Eksperimental tədqiqatlar zamanı ilk növbədə EPQ (etilen propilen qarışığı) istehsalı qurğusunda piroliz prosesinin texnoloji iş rejimi ilə hərtərəfli tanış olduq. TPP-nin məqsədli EPQ və yan məhsullarının məhsuldarlığına müxtəlif texnoloji parametrlər təsir göstərir: temperatur, təzyiq, KHX(karbohidrogen xammalı) : H2O (buxar) nisbəti, kontakt müddəti (KHX-nın sobada – reaksiya zonasında qalma müddəti). Bu parametrlərin müəyyən hüdudlarda dəyişdirilməsi qaz aqreqat halında olan, o cümlədən EPQ-nin və maye aqreqat halında olan yan məhsulların tərkibinin həm keyfiyyət, həm də kəmiyyət dəyişməsinə səbəb olur. Məlumdur ki, (etilen propilen)EP-300 qurğusunda TPP üçün xammal kimi altı növ karbohidrogen qarışığından istifadə olunur: 1) ilkin benzin fraksiyası (İBF); 2) katalitik krekinq benzini fraksiyası (KBF); 3) ilkin benzin + (C3 ÷ C4) fraksiyası (BKF); 4) katalitik krekinq benzini + (C3 ÷ C4) fraksiyası (KKF); 5) (C3 ÷ C4) fraksiyası (KHF); 6) etan + (C3 ÷ C4) fraksiyası (EKF). TPP-i üçün KHX-nın və prosesin MYM (maye yan məhsul) – PAQ-nın tədqiq edilmiş nümunələrinin keyfiyyət və kəmiyyət tərkibi xromatoqrafik (Agilent 7820A xromatoqrafı) və xromatoqrafik-kütləvi spektroskopik (Clarus 500 qaz-xromatoqrafilı-kütlə spektrometri) üsullarla təhlil edildi. EP-300 piroliz qurğusunda son bir il ərzində müxtəlif karbohidrogen xammalı iştirakında TPP-nin nəticələri həm məqsədli məhsul baxımından, həm də yan məhsul baxımınndan araşdırıldı və orta qiymətlər səviyyəsində cədvəl halına salındı (cədvəl 1).

Cədvəli araşdırdıqda belə nəticəyə gəlmək olar ki, TPP-si üçün xammal kimi EKF və KHF istifadə etdikdə digər xammal qarışıqları ilə müqayisədə iş rejimindən asılı olmayaraq PAQ 2%-dən çox  alınmır. Əksinə, TPP-i üçün xammal kimi İBF, BKF, KBF, KKF karbohidrogen qarışıqlarından istifadə etdikdə iş rejimindən asılı olaraq PAQ-nın  çıxımı 12% kimi arta bilər. Elmi tədqiqat araşdırmaları  üçün PAQ nöqteyi-nəzərdən iqtisadi cəhətdən əlverişli olan İBF, BKF, KBF, KKF karbohidrogen  xammalının üzərində dayandıq. PAQ qeyri-yekcins qarışıqdır və onun tərkibini aşağıdakı  kimi təsnif etmək mümkündür: 1) maye karbohidrogenlər – PYQ və PAQ (MKH-maye karbohidrogenlər); 2) normal və şaxələnmiş struktura malik doymuş və doymamış C1 ÷ C5 karbohidrogenləri olan həll olunmuş qazlar (HOQ); 3) su buxarının kondensatı (SBK); 4) neft polimer qətranının həll olunmamış, müəyyən edilməyən hissəcikləri (NPQ).

 

 Cədvəl 1. EP-300 piroliz qurğusunda son bir il ərzində müxtəlif karbohidrogen xammalı iştirakında TPP-nin orta qiymətlər səviyyəsi

KHX

EKF

KHF

İBF

BKF

KBF

KKF

Komponentlər

Qazlar

5,65

34,12

13,85

13,06

19,00

14,67

Etilen

48,71

37,85

29,33

32,76

25,08

26,65

Etan

39,38

5,15

4,06

3,65

3,49

3,06

Propilen

1,19

17,37

16,43

17,98

14,58

15,83

PYQ(pirolizin yüngül qətranı)

4,06

4,45

27,11

24,28

27,84

29,92

PAQ

1,01

1,06

9,22

8,27

10,81

9,87

 

Bu komponentlərin TPP-nı verilən KHX növündən asılı olaraq PAQ-nın tərkibində paylanması aşağıdakı kimidir (cədvəl 2).  

                                                     

Cədvəl 2. TPP-nı verilən KHX növündən asılı olaraq PAQ-nın tərkibində paylanması.

TPP üçün xammal

PAQ-ın tərkibində küt.%

MKH

HOQ

SBK

NPQ

KBF

82,05

10,84

1,66

5,45

KKF

80,52

11,54

2,16

5,78

İBF

79,98

12,10

2,79

5,13

BKF

75,66

13,75

4,98

5,61

 

PAQ nümunələrinin tərkibindən HOQ, SBK, NPQ adi fiziki üsullarla (havalandırma, qızdırma, təbəqələşmə, laylaşma, çökdürmə, ayırıcı qıf, senrtafuqlama) ayırmaq müm­kündür. Təmizlənmə prosedurundan sonra PAQ-nın təmizlənmiş nümunələri analızə mə­ruz qalır. Bütün nümunələrin tərkibi naftalin, difenil, inden, atsenaften, fenantren, antrasen, flouren və onların törəmələri ilə zəngindir. Nümunələrin tərkibində nəzərə çarpacaq dərəcədə stirol da mövcuddur. Həmçinin, PAQ nümunələrinin tərkibində əhəmiyyətli miq­darda tsiklik və atsiklik, xətti və şaxələnmiş, doymuş və doymamış karbohidrogenlər, benzoidlər və qeyri-benzoidlər var (cədvəl 4).

 

Cədvəl 4. XAQ nümunələrinin  qaz-xromatoqrafik  analizi

XAQ nümunəsinin tərkibi

XAQ tərkibində, %

KBF

KKF

İBF

BKF

Σ ksilollar

0,98

0,99

2,77

3,59

Izopropilbenzol

0,87

0,96

3,68

4,61

stirol

4,78

3,65

4,86

5,19

naftalin

39,08

37,46

19,79

17,19

naftalinin törəmələri

10,92

11,47

8,18

10,23

difenil və törəmələri

4,45

4,89

6,24

6,73

atsenaften və törəmələri

4,56

4,98

4,03

4,13

flouren və törəmələri

4,93

4,12

5,13

4,69

fenantren və törəmələri

4,34

3,94

4,05

3,80

antrasen və törəmələri

4,73

3,89

4,39

4,09

Σ doymamış karbohidrogenlər

4,91

10,11

23,32

25,31

Σ qeyri-benzoidlər

14,26

12,42

12,89

10,33

identifikasiya olunmayan

1,19

1,12

0,67

0,11

Bölmə 2. Ağır qətranın pirolizin aparılma rejimindən asılı olaraq tərkibinin öyrənilməsi.

 

Müxtəlif növ KHX-nın iştirakında TPP-də alınan ağır qətran nümunələrinin xromatoqrafik analizinin nəticələrinin müqayisəsi karbohidrogen xammalından asılı olaraq ağır qətranın tərkibində dəyişiklik olduğunu göstərir. Bu, əsas komponentlərin – naftalin, bifenil, atsenaften, inden, fluoren, fenantren, antrasen və onların törəmələrinin miqdarları ilə aydın şəkildə nümayiş olunur. TPP-də xammal kimi KBF, KKF, İBF, BKF qarışığından istifadə edildikdə, bu karbohidrogenlərin miqdarı PAQ-ın tərkibində maksimum səviyyəyə çatır. Əksinə, KHX-ı kimi TPP-də EKF, KHF istifadə etdikdə, müvafiq göstəricilər minimaldır – yox səviyyəsindədir. PAQ-ın əsas maye karbohidrogenləri neft-kimya sənayesi üçün qiymətli xammal mənbəyidir. Elmi tədqiqatlar üçün qarşıya qoyulmuş məqsədə uyğun olaraq, araşdırma obyekti kimi KHX-nın ancaq KBF, KKF, İBF və BKF qarışıqlarından TPP-də alınan PAQ nümunələri və onların uyğun texnoloji göstəriciləri daha dərin və geniş analizə məruz qaldı.

 

MƏRHƏLƏ II.  Ağır qətranın katalizatorla işlənməsindən asılı olaraq tərkibinin dəyişilmə­sinin öyrənilməsi.

 

Azərbaycanda, Sumqayıtda EP-300 qurğusu mövcuddur. Həmin qurğuda etilen, propilen istehsalı üçün karbohidrogen xammalı pirolizə məruz qalır. Proses nəticəsində yan məhsul kimi 2 növ maye karbohidrogen qarışığı əmələ gəlir: pirolizin yüngül qətranı (PYQ) və PAQ. İlkin araşdırmalar göstərdi ki, EP-300-də alınan PAQ naftalinlə zəngindir. Naftalinin miqdarı birbaşa həm piroliz prosesinin texnoloji rejimindən və həm də piroliz prosesinə verilən karbohidrogen xammalının keyfiyyət tərkibindən asılıdır. Nəzərinizə çatdırılan elmi-tədqiqat işi məhz bu məsələlərin çözülməsinə və onların həlli istiqamətinə yönəlib.

 

Bölmə 1. Ağır qətranın emal rejimindən asılı olaraq tərkibinin dəyişilməsinin öyrənilməsi.

 

Neft karbohidrogen xammalından asılı olaraq xam PAQ nümunələri qeyri-yekcinslidir, tərkiblərində həll olmuş doymuş və doymamış C1 ÷ C5 karbohidrogenlərdən ibarət qazlar, piroliz prosesində istifadə edilən su buxarı kondensatı, yüksək sıxlıqlığa malik, həll olmayan, identifikasiya edilə bilməyən qətran birləşmələri qarışıqları mövcuddur. EP-300 qurğusunda istifadə edilən KHX növündən asılı olaraq əmələ gələn maye piroliz məhsullarının tərkibində xam ağır qətranın (XAQ) miqdarı müxtəlifdir (cədvəl 1).

 

Cədvəl 1.  KHX növündən asılı olaraq əmələ gələn maye piroliz məhsullarının tərkibində xam ağır qətranın (XAQ) miqdarı

Pirolizə verilən

KHX

Piroliz məhsullarının

tərkibində XAQ, %

minimum

maksimum

KBF

9,98

12,18

KKF

9,65

11,73

İBF

9,21

11,24

BKF

8,38

10,45

KHF

0,77

1,99

EKF

0,32

1,77

 

Eyni KHX alınan XAQ naftalinə nisbətdə tərkib müxtəlifliyi piroliz prosesinə cəlb olunan xammalın tərkib (karbohidrogen nisbəti) müxtəlifliyindən, texnoloji rejimin qeyri-stabilliyindən (piroliz prosesində işçi temperaturun ancaq məqsədli məhsulun çıxımını nəzərə alaraq tənzimlənməsi, karbohidrogen:su buxarı nisbətinin dəyişməsi) irəli gəlir. Müxtəlif növ KHX pirolizindən alınan XAQ nümunələrinin xromatoqrafik analizindən belə nəticəyə gəlmək olar ki, onların tərkibində naftalinin nisbi miqdarı da fəqlidir (cədvəl 2).

 

Cədvəl 2. Müxtəlif növ KHX pirolizindən alınan XAQ nümunələrinin tərkibində naftalinin nisbi miqdarı

Pirolizə

verilən

xammal

Naftalinin kütlə payı, %

XAQ tərkibində

KHX tərkibində

minimum

maksimum

minimum

maksimum

KBF

38,76

42,27

3,87

5,15

KKF

37,25

41,83

3,19

4,33

İBF

19,59

20,92

2,54

3,48

BKF

16,73

18,98

1,40

2,40

KHF

1,56

1,79

0,09

0,35

EKF

0,88

1,02

0,03

0,21

 

Cədvələ əsasən KHF və EKF neft pirolizindən alınan XAQ və onun tərkibindəki naftalinin miqdarı sənaye əhəmiyyəti daşımır. Bu səbəbdən tədqiqat obyekti kimi KBF, KKF, İBFvə BKFxammalının pirolizindən qismən fəqli texnoloji rejimlərdə alınan 4 XAQ nümunəsi. Fiziki üsullarardan istıfadə edərək nümunələrdən həll olmuş qazları, kondensat suyu və mexaniki çöküntü qalıqlarını ayırırlar. Təmizlənmiş XAQ nümunələrinin Agilent 7820A xromatoqrafı vasitəsi ilə qaz-xromatoqrafik analizini aparırlar. Həcmi 300 ml XAQ nümu­nələri hazırlayırlar, hər birinin sıxlığını və kütləsini müəyyən edirlər. Sonra hər bir nümunəni həcmi 500 ml şüşə kolbaya, o da öz  növbəsində kolbaqızdırıcıya yerləşdirirlər. Nümunənin üzəninə laboratoriyada sintez edilmiş polifunksional metal-üzvi katalizatorun (MÜK) əvvəlcədən müəyyən edilmiş miqdarını 9 ml (3 həcm%) əlavə edirlər. Kolbanın çıxışını kürəli əks su soyuducusu ilə təchiz edirlər və XAQ nümunəsini  termik emala uğradırlar. Bunun üçün XAQ qızdırılaraq qaynama vəziyyətinə gətirirlər. Prosesi qeyri-intensiv qaynama şəraitində 25÷30 dəq müddətində aparırlar. Nəticədə alınan qarışıq xromatoqrafik analizə məruz qalır, keyfiyyət və kəmiyyət tərkibi müəyyənləşdirilir. Material balansı hesablanır. İtgi maksimum 0,5% təşkil edir (cədvəl 3).

 

Cədvəl 3. XAQ nümunələrinin tərkibində katalizator iştirakında naftalinin miqdarı

XAQ nümunələri –

göstəricilər

KBF

KKF

İBF

BKF

XAQ + MÜK ,  kq.

328,3

328,0

326,5

325,9

Naftalin,  kq.

151,56

142,57

122,29

118,78

Naftalin, %

47,08

44,33

38,29

37,18

 

Alınan nəticələrin analizi göstərdi ki, XAQ termik emal prosesində katalizatorun təsiri altında eyni  zamanda həm alkilnaftalinlərin bir qismi dealkilləşir, doymamış karbohidro­genlərin də əksər hissəsi polimerləşir. Daha sonra 500 ml şüşə kolbanın çıxışında kürəli su soyuducusu boyu  0,5 m defleqmatorla əvəz edirlər. Defleqmatorun çıxışına hava soyudu­cu­su və qəbuledici birləşdirirlər. Termik emala məruz qalmış nümunəni (TEN) adi atmosftr şəraitində 0÷250℃ temperatur intervalında fraksiyalaşdırırlar. Naftalinlə zəngin fraksiyanın (NZF) keyfiyyət və kəmiyyət tərkibi xromatoqrafik müəyyənləşdirilir. Kub qalığında naftalin izləri aşkarlanmadı. Material balansı hesablanır. Itgi maksimum 0,5% təşkil edir. Kub qalığında, neft-polimer qətranının, NZF tərkibində isə naftalinin miqdarı  artır. Daha sonra NZF 100 mm. civə sütunu təzyiqdə, vakuumda qovurlar (şəkil 3), kub qalığını ayrırlar, saf naftalin fraksiyasını (SNF) kristallaşdırırlar (cədvəl 4).

Əldə etdiyimiz saf naftalin Azərbaycan Respublikasının da daxil olduğu Dövlətlərarası  Standart ГОСТ 16106-2019 uyğundur.

 

Cədvəl 4. NZF-nun 100 mm. civə sütunu təzyiqdə, vakuumda qovulmasının tərkibi

 

XAQ nümunələri –

göstəricilər

KBF

KKF

İBF

BKF

NZF,  kq

236,98

237,47

223,82

221,43

SNF, kq.

152,62

143,49

123,00

119,47

SNF,%

64,40

60,42

54,95

53,95

Naftalin,  kq

151,05

142,03

121,72

118,19

Naftalin, %

98,97

98,98

98,96

98,93

Kub qalıq,  kq

84,36

93,98

100,82

101,96

Kub qalıq,%

35,60

39,58

45,05

46,05

 

Bölmə 2. Aparılan işlərin təhlili və təkliflərin hazırlanması.

 

Təqdim edilən elmi tədqiqatın nəticələri üstünlüklərə malikdir: - naftalinin PAQ-dan emal sxemi sadədir; - PAQ-na nisbətdə məqsədli məhsul – naftalinin hasilat dərəcəsi yüksəkdir; -qismən dealkilləşmə prosesi üçün yüksək təmizliyə malik hidrogen tələb edilmir; - araşdırmalara əsasən material və enerji sərfi aşağıdır; - naftalinin təmizlik dərəcəsi nəzərə çarpacaq yüksəkdir; - termik emal, fraksiyalaşma və qovma şəraitində naftalin qismən də olsa çevrilməyə məruz qalmır; - xammal kimi neft KHX-nin TPP-nin yan məhsulu PAQ-dan istifadə edilir.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

KONFRANS MATERİALLARI (yerli - 1 )

 

PATENT

F.M.Sadıqov, Z.Y.Məhərrəmova, Q.N.Hacıyev, G.H.Həsən-zadə.  a 2021 0069- “Naftalinin alınması üsulu” Azərbaycan Respublikası Əqli Mülkiyyət Agentliyinin tabeliyində olan Patent və Əmtəə Nişanlarının Ekspertizası Mərkəzinin müsbət rəyi alınmışdır.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA: Zəhərli  kimyəvi maddələrin zərərsizləşdirilməsi

LABORATORİYA  RƏHBƏRİ:  kimya üzrə fəlsəfə doktoru dosent  Elnur Məmmədov

 

Laboratoriyada 10 əməkdaş  çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i.,  5 nəfər e.i., 1 nəfər texnikdir.  Dilarə Vəliyeva - k.ü.f.d., a.e.i., Tamilla Qulubəyova - k.ü.f.d.,  a.e.i., Firənqiz İbrahimova - k.ü.f.d, b.e.i., Sara Hüseynova - e.i., Zibeyda Səfərəliyeva - e.i., İradə Ruşinaz - e.i., Sevinc Dadaşova - e.i.,Seylana Güləhmədova - e.i.

 

İŞ 7.4: Yararsız hala düşmüş BBS (napalm) resepturalarının utilizasiya   usullarının tədqiqi

MƏRHƏLƏ:  Ətraf mühitin çirklənməsi təqlib etmək üçün saxlama müddəti başa  çatmış alovlandırıcı silahların utilizasiyası

Hal-hazırda, Azərbaycan Respublikasının Müdafiya Nazirliyinin Hərbi hissələrinin anbarlarında xeyli istifadə vaxtları keçmiş BBS-yay və BBS-qış napalm saxlanılır ki, bu da öz xüsusiyyətlərinə və tərkibində zəhərli maddələr olmağına ğörə ətraf mühitə və yaxın ərazidə əhəliyə təhlükə yaradır.

Müasir təsnifata uyğun olaraq, yandırıcı qarışıqlar 4 qrupa bölünür:

1) Neft məhsulları əsasında yandırıcı qarışıqlar - napalmalar

2) Benzol başlığı və solvent əsasında yandırıcı qarışıqlar

3) Neft məhsulları əsasında yandırıcı metallaşdırılmış qarışıqlar (pirohellər)

4) Termit yandırıcı birləşmələr (alüminium tozu və s. qarışıqlar)

Neft məhsullarına əsaslanan yandırıcı qarışıqlar iki növə bölünür qatılaşmamış və qatılaşdırılmış.

Qatılaşmamış (maye) yandırıcı qarışıqlar tərkibində benzin, ağır mühərrik yanacaqları, dizel yanacağı və sürtkü yağları var. Qarışığın yüngül komponentləri onun alışqanlığını yaxşılaşdırır.

Lakin bu maye qarışıqların atma diapazonu çox qısadır. Qarışığın əhəmiyyətli bir hissəsi hədəfə çatmadan uçuşda yanır. Buna baxmayaraq, lakin qatılaşmamış (maye) qarışıqların aşağıdakı üstünlükləri var:

- ilkin məhsulların mövcudluğu və ucuzluğu;

- saxlama sabitliyi;

- aşağı temperaturda asan alışma qabiliyyəti;

- alovlanma zamanı geniş alov axını vermək qabiliyyəti.

Ikinci növ yandırıcı qarışıqlar doymamış karbohidrogenlərin fraksiyalarından ibarət BBS (benzol başlığı, həlledici, solvent) qatılaşdırıcı toz OP-2 (alüminium naftenat) əlavə edilir.

Mövsümdən asılı olaraq, qarışıqda fərqli miqdarda OP-2 tozu əlavə edirlər (100 litr kompozisiya üçün 3-9 kq arasında). Hava istiliyinin artması ilə tozun miqdarı artır, azaldıqca azaldılır.

BBS əsasında qarışıqların tərkibi:

Benzin - 65%

BBS mayesi - 16-17%

Dizel yanacağı - 16-17%

Qatılaşdırıcı OP-2 - 1-2%

Benzol başlığı havada autoksikasiyaya qadirdir, yəni oksigenin birləşməsinə. Aşağıdakı cədvəl benzol başlığının tərkibini göstərilir.

Laboratoriya şəraitində benzol başlığını distillə edərək aşağıdakı göstəriciləri əldə etdik:

qaynama başlanğıcı, 0С - 34;

qaynama sonu, 0C - 87;

sıxlıq - 0,8 q/sm3

Qarışığın 50%-i 750C-yə qədər distillə edilir.

 

Cədvəl. Benzol başlığındakı müxtəlif fraksiyaların tərkibi

Fraksiyalar

Tərkibi,%

Qaynama dərəcəsi,оС

Butilen-butadien

15,2

Qaz – 6,3

Amilen izopren

47,2

32-37

Heksilen

16,1

63,5

Benzol

16,5

80

 

Benzol başlığı hazırda lakoyl əldə etmək üçün istifadə olunur. XX əsrin 40-cı illərində qatılaşdırıcı M 1 yaradıldı - naften, palmitin və olein üzvi turşuların alüminium duzlarının qarışığı. Bu qatılaşdırıcı "napalm" adlanırdı. Napalm özü müxtəlif səthlərə, o cümlədən şaquli səthlərə yaxşı yapışır.

Napalm yanarkən zəhərli tüstü yayır. Napalmanın dağıdıcı gücünü artırmaq üçün qarışığa ağ fosfor əlavə olunur, o da söndürməyi çətinləşdirir.

Napalm B - 50% yanacaqdan (25% benzin, 25% benzol) və 50% qatılaşdırıcıdan – poli­sti­roldan (süni kauçuk, stirolun polimerləşməsi nəticəsində alınan qatranlar) ibarətdir. Napalm B çox alovlanır, erkən 1000-12000C temperaturda yanır və nəm şaquli səthlərə yapışma qabiliyyətini göstərir. Polistirolun alovlanma qabiliyyətinə görə yanma müddəti 10 dəqiqəyə qədər artır. Polistirol yandırıldıqda karbon qazı (CO2), karbonmonoksit və his əmələ gəlir. Supernapalmnapalmın natrium, kalium ilə qarışığıdır. 1100-1500°C tempera­turda yanır. Rütubətli yerlərdə və ya hədəf qarla örtülü olduqda, öz-özünə alovlanmağa qadirdir. Supernapalm su ilə söndürülə bilməz, çünki natrium, digər qələvi metallar kimi, su ilə şiddətli reaksiya verir, hidrogeni parçalanır, atmosfer oksigeninə qarışır. Bu halda partlayıcı qaz əmələ gəlir.

Napalmaya maqnezium və qeyri-üzvi oksidləşdiricilərin (kalium perxlorat KCIO4, natrium nitrat) daxil edilməsi ilə əldə edilən pirogellər də napalmanın modifikasiyasıdır. Yaranan yandırıcı qarışığın alov temperaturu 16000C-ə qədər yüksəlir, yanma zamanı yaranan şlaklar hətta metal konstruksiyaları da yandırmağa qadirdir.

Napalmlardan fərqli olaraq, pirogellər sudan ağırdır. Döyüş xüsusiyyətlərinə görə, onlar napalmdan üstündürlər, lakin istehsalı daha çətindir, bu da onların istifadə dairəsini məhdudlaşdırır.

 

NƏTİCƏ

1. Yandırıcı qarışıq BBS (benzol başlığı, solvent) fraksiya distilləsi ilə   utilizasiya  edil­mişdir. Nəticədə  doymamış karbohidrogenlər əsasında polimer materialları əldə  etmək mümkündür.

2. Napalm yandırıcı qarışığından kimya sənayesində həlledici kimi istifadə oluna bilən aromatik karbohidrogenlər distillə edilib.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ:

1. E.Sh.Mamedov, D.S.Veliyeva, T.N.Kulibekova,  İ.R.Ruşınaz,  Z.S.Safaraliyeva, S.E.Hu­sey­nova. Synthesis of 6-methylurasil derivatives and their pharmacological activity. //Austrian journal of Technical and Natural Sciences.  2021№ 3-4, , pp.43-50

2. El.Sh.Mamedov, D.S.Veliyeva, T.N.Gulubeyova, F.M.Aliyeva. Utilization of Poisoning Irritant Chemical Substaces. //Austrian journal of Technical and natural Sciences. 2021, № 7-8 july-august,  pp. 44-47.

 

 

 

 

RESPUBLİKADA

  1.  Abishova N.R., Gurbanova U.M., Huseynova R.G., Nuriyev Y.A., Huseynova S.H. Study of nickel electrodeposition from alkaline glycine electrolytes.  //Azerbaijan Chemical journal. 2021, № 4, pp.20-24
  2. Qurbanova U.M., Safaraliyeva Z.S., Abishova N.R., Huseynova R.G., Tagiyev D.B.Mathematical modeling of the electrochemical deposition process of Ni- Mo thin films. //Azerbaijan Chemical journal, 2021, № 3, pp.6-11.

 

KONFRANS MATERİALLARI ( xaricdə - 2, yerli - 1 )

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA: Qeyri-üzvi və sintetik sorbentler

LABORATORİYA  RƏHBƏRI:  kimya elmləri doktoru Fəxrəddin Mahmudov

 

Laboratoriyada 11 nəfər çalışır. Onlardan  2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., b.e.i, 4 nə­fər elmi işçi, 1 nəfər mühəndis, 1 nəfər baş laborantdır.  Zarema Cabbarova - k.ü.f.d., a.e.i., Mənzər Rəhimli - k.ü.f.d., a.e.i., Validə Əliyeva - k.ü.f.d., b.e.i., Səbinə Əliyeva - k.ü.f.d., b.e.i., Şəlalə Əfəndiyeva - k.ü.f.d., b.e.i., Xuraman İlyasova - e.i., Məhyəddin Hacıyev - e.i., Sara Soltanova  - e.i., Təranə Əsgərova - e.i.

                                              

İŞ 8.1. Modifikasiya olunmuş təbii materialların La3+ və Ce3+ ionlarının sorbsiya prosesində tədqiqi və optimal şəraitin seçilməsi.

 

MƏRHƏLƏ.Modifikasiya olunmuş təbii və sintetik materialların La3+ və Ce3+ ionlarının sorbsiya prosesində istifadəsinin şəraitdən asılılığı  (pH, t, c).

 

Cari ildə nadir torpaq elementlərindən olan lantan (La) və  seriumun (Ce) üçvalentli ionlarının Na+ və H+ ionları ilə modifikasiya olunmuş klinoptilolit seolitində sorbsiya prosesinin qanunauyğunluqları öyrənilmişdir. Na+ və H+ forma klinoptilolit dinamiki qaydada müvafiq olaraq 0,1N NaCl və HCl məhlulları ilə kolonka şəraitində doydurularaq hazırlanmışdır. Tədqiqat işləri zamanı qarışıqlıq törətməmək məqsədilə müəyyən kinetik və statik hesablamalarda ion-mübadilə prosesləri üçün mono-ion formalı sorbentlərin hazırlanması məqsədəuyğun seçilmişdir. Çünki təbii klinoptilolit poli ion formalı sorbentdir.

Elektron konfiqurasiyasına görə La elementi d-elementidir. Ce elementi isə f  elementidir. Lantanoidlərdə Ce-dan başlayaraq lütesiuma qədər dolma dərəcəsi f-elektronlarının artımı ilə olunur. Aşağıdakı cədvəldə (cədvəl 1) La və Ce-un atom və ionlarının elektron müşahidə konfiqurasiyası və ion radiusları verilmişdir. Baxmayaraq ki, La d elementi, Ce isə f elementidir. İon-mübadilə  prosesində sorbsiya parametrləri bir o qədər də fərqlənmir.

 

Cədvəl 1. La və Ce-un atom və ionlarının elektron konfiqurasiyası və ion radiusları

Atom nömrəsi

Elementin adı

Simvol

Elektron konfiqurasiyası

M3+ ionunun radiusu, Å

Atom

M2+ ionu

M3+ ionu

M4+ ionu

57

Lantan

La

5d16S2

-

La3+

-

1,061

58

Serium

Ce

4f26S2

-

Ce3+

Ce4+

1,034

 

Kinetik təcrübələr La(NO3)3×6H2O və CeCl3×7H2O duzlarının 0,1N məhlulları ilə 30 dəqiqə - 48 saat arasında qarışdırıcı aparatda “məhdud həcmi” üsulla M:B=100:1 (M-maye fazası, B-bərk faza) tədqiq olunmuşdur. Kinetik təcrübələr nəticəsində məlum olmuşdur ki, 24 saat müddətində Na-klinoptilolitlə  La3+ və Ce3+ ionlarının sorbsiya zamanı ion-mübadilə tarazlığı yaranır. Belə tarazlıq H-klinoptilolitdə isə bir qədər gec 2 gün müddətində başa çatır.

İonların diffuziya əmsalları Boyd tənliyi üzrə hesablanmışdır:

                                                                                                   (1)

Burada St–t zamanına uyğun gələn sorbsiya miqdarı mq-ekv/q; S¥ – doyma halına uyğun gələn miqdar mq-ekv/q; r – sorbentin dənəvərlik radiusu, sm; Ddaxili – daxili diffuziya əmsalı; sm2.san-1; p»3,14 sabit ədəd [2].

La3+ və Ce3+ ionlarının modifikasiya olunmuş seolitlərdə sorbsiya prosesinə mühitin pH-nın təsiri müəyyən edilmişdir. Hər iki ion üçün Na-klinoptilolitdə ion-mübadilə tutumu pH-ın 1 qiymətində pH-ın 6 qiymətinə nisbətən daha maksimal kəmiyyətlə xarakterizə olunmuşdur. H-klinoptilolitdə isə belə qanunauyğunluq müşahidə edilmişdir. Burada maksimal nəticə pH-ın 6 qiymətində müəyyən olunur.

Məhlulda H-klinoptilolitdən ayrılan H+ ionları çoxaldığından La3+ və Ce3+-un bu ionlarla əvəz olunması son nəticədə ion-mübadilə tutumunun maksimal həddə çatmasına səbəb olur. Bu zaman ion-mübadilə tutumları da artır.

Aşağıdakı şəkildə məhlulun pH-dan asılı olaraq La3+ və Ce3+ ionları üçün Na və H-klinoptilolitdə izotermlər təsvir olunmuşdur.

 

 

 

Şəkil 1. La3+ və Ce3+ ionlarının Na-klinoptilolit və H-klinoptilolitdə məhlulun pH-dan asılı olaraq izotermləri

 

 

 

 

 

 

 

Aşağıdakı şəkildə (şəkil 2) La3+ və Ce3+ ionlarının Na-klinoptilolitdə və H-klinoptilolitdə tarazlığın qatılıqdan asılı olaraq izotermləri verilmişdir. İzotermlərdə maksimal qatılıqda statik ion-mübadilə tutumları hesablanmışdır. Hər 4 izoterm qabarıq formasındadır.

Qabarıq izotermlər Nikolski tənliyi vasitəsilə yaxşı tədqiq olunur. Nikolski tənliyi emprik şəkillə aşağıdakı kimi təsvir olunur. C1 və C2 ionların məhluldakı qatılığı, S1 və S2 ionların sorbentdəki miqdarı,  z1, z2 – ionların yükü, K1/2 – isə ion-mübadilə, yaxud Nikolski sabitidir [3].

                                                                                                      (2)

Tədqiq olunan La3+ və Ce3+ ionları üçvalentli olduğundan tənlik aşağıdakı şəkilə düşür:

                                                                                        (3)

 

 

 

 

Şəkil 2. La3+ və Ce3+ ionlarının Na və H-klinoptilolitdə izotermləri

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Nəzərə alsaq ki, C1+C2=Co və S1+S2=So olduğundan son nəticədə Nikolski tənliyi aşağıdakı formada təsvir olunur.

 

                                                             (4)

 

                                                                      (5)

Bu tənlik y=kx tənliyi şəklinə düşür. Tənliyin absisi  ordinatı isə    olar. Nəticədə koordinat başlanğıcından keçən düz xətt kimi təsvir olunur. Hər iki ion üçün Na-klinoptilolitdə və H-klinoptilolitdə La3+ və Ce3+ ionlarının ion-mübadilə sabitləri hesablanmışdır. Şəkil 3-də xətti şəklə gətirilmiş Nikolski tənliyi ilə hesablanan izotermlər göstərilmişdir.

 

Şəkil 3. Xətti şəklə gətirilmiş Nikolski tənliyi ilə koordinat başlanğıcından keçən əyrilərin qurulması

 

 

Nikolski sabitinin qiymətləri və digər parametrlər cədvəl 2-də göstərilmişdir.

 

Cədvəl 2. La3+ və Ce3+ ionlarının Na- və H-klinoptilolitdə ion-mübadilə parametrləri

İon

Sorbent

Diffuziya əmsalı, sm2san-1

Statik ion-mübadilə tutumu, mq-ekv/q

pH

ion-mübadilə tutumu, mq-ekv/q

Nikolski sabiti

1

6

La3+

Na-klinopt.

H-klinopt.

4,24×10-9

2,91×10-9

5,08

4,89

7,11

3,90

4,91

5,20

1,64

0,84

Ce3+

Na-klinopt.

H-klinopt.

3,66×10-9

1,89×10-9

4,93

4,56

6,88

3,04

4,46

4,92

1,49

0,71

 

NƏTİCƏLƏR

  1. Nadir torpaq elementlərindən olan La və Ce-un üçvalentli ionlarının Na+ və H+ ionları ilə modifikasiya olunmuş klinoptilolitdə sorbsiyasının kinetik və statik parametrləri hesablanmışdır.
  2. Elmi ədəbiyyatda o qədər də rast gəlinməyən birvalentli ionların üçvalentli ionlarla əvəz olunması prosesində Nikolski tənliyindən istifadə olunaraq ion-mübadilə sabitləri hesablanmışdır.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

  1. Ф.Т.Махмудов, М.А.Рагимли, З.А.Джаббарова, Ш.З.Эфендиева, В.А.Алиева, Т.Н. Ас­керова, М.А.Гаджиев. Хроматографическое разделение пар ионов кадмий-цинк. Science and World, international journal, 2021,№ 4, vol. 1, p. 22-24,
  2. Ф.Т.Махмудов, М.А.Рагимли, З.А.Джаббарова, Ш.З.Эфендиева, В.А.Алиева, Т.Н.Ас­­керова, С.М.Солтанова, Х.А.Ильясова, М.А.Гаджиев. Выделение и концен­трирование компонентов неорганической природы из отходов производства. Хими­ческая промышленность, 2021, т. 98, № 1, с. 28-33,
  3. Гейдаров A.A., Алышанлы Г.И., Джаббарова З.А. Исследование кинетических законо­мер­ностей удаления кремнезема из щелочного раствора алюмината натрия // Russian Metallurgy (Metally),. 2021,   № 11, рр-1413-1418.

 

RESPUBLİKADA

1. A.A.Heydarov,  Ch.M.Kashkai G.T.Alyshanly, Z.A.Jabbarova. Processing of zaglik alunite ore by heap and Tank leaching. Azerbaijan Chemical Journal, 2021,№ 2,

    pp. 42-49

2. S.R.Mammadova, Z.A.Jabbarova. Extraction of palladium. Azerbaijan chemical journal, 2021,№ 3, pp. 67-71

3. Ad.A.Əliyev, M.S.Alosmanov, O.R.Abbasov, Z.Ə.cabbarova, E.E.Baloğlanov, Ş.Bağırov. Kompleks üzvi gübrənin hazırlanmasında vulkan palçığının  və yanar şistlərin istifadə perspektivləri. “Yer və İnsan” Elmi-nəzəri jurnal. 2021, №01(15), İSSN 2706-9168,

    s.78-80

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA: Mineral sorbentlər

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru baş elmi işçi  Zenfira Ağayeva

 

Laboratoriyada 15 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., ap.e.i., 2 nəfər  k.ü.f.d., b.e.i., 5 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i., 2 mühəndis, 2 baş laborant. Nailə İmanova - k.ü.f.d.,a.e.i., Sultan Məmmə­dova - k.ü.f.d.,b.e.i., Ülvi Məmmədov - k.ü.f.d., b.e.i.,  Sevinc Bayramova - e.i., Elxan Əliyev - e.i., Rəfiqə Rama­zanova - e.i., Leyla Binnətova - e.i., İlyasova Xuraman - e.i., Vü­sa­lə İsmayılova - k.e.i., Xuraman İlyasova - k.e.i., Elvin Cabbarov - k.e.i.

 

İŞ.8.2: Bentonitvəmontmorillonitlətullantısularındanağır metal ionlarının sorbsiya usulla çıxarılması   

                                                  

Hesabat dövründə Respubikamızın  muxtəlif  gil yataqlarınından:  Abşeron, Xızı, Gazax ərazilərindən, qötürülmüş nümunələrinin tərkibri  müasir fiziki-kimyavi usullarla tədqiq edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki onların tərkibindəki  mont­morillonitin miqdarı 46,0, 75,0% və  80.0% təşkil edir (cəd.1-6). Nəticələri  muqaysəli  şəkildə  araşdırandan sonra bəlli olmuşdur ki, Daş Salahlı bentonit gili montmorillonitlə daha çox zənqin olduğuna görə onun əsasında alınmış sorbentlə tullantı sulardan ağır metal ionlarınin  sorbsiya üsulu ilə  çıxarılmasında istifadə edilməsi məqsədə uyğundur.

 

Cədvəl 1. Ağdərə bentonitinin kimyəvi tərkibi

Bento-

nit

Na2O

MgO

Al2O3

SiO2

P2O5

SO3

K2O

CaO

TiO2

MnO

FeO3

1

Ağdə-

rə 1

3.17

3.41

13.04

55.17

0.024

0.031

1.19

2.66

0.590

0.286

4.57

2

Ağdə-

rə 2

2.28

1.71

7.85

51.08

0.021

0.033

0.55

20.89

0.087

1.05

2.15

 

Cədvəl 2.Abşerjnə bentonitinin kimyəvi tərkibi

Bentonit

Na2O

MgO

Al2O3

SiO2

P2O5

SO3

K2O

CaO

TiO2

MnO

FeO3

Abşeron

3.07

2.45

12.6

55.8

0..07

0.021

1.09

3.66

0.520

0.24

4.8

 

Cədvəl 3. Ağdərə bentonitinin minerolojitərkibi

Sıra

 

Bentonit

SiO2

(α kvars)

Çöl şpatı

Montmorillonit

CaCO3

(kalsit)

Fe2O3

(hematit)

NaCl

1

Ağdərə 1

6,2

10,3

74,6

4,2

4,5

0,4

2

Ağdərə 2

6,5

8,8

70,9

35,7

4,1

-

 

Cədvəl 4.  Daş Salaxlı bentonitinin kimyəvi tərkibi

Bentonit

(Daş Salahlı)

Xüsusi

Çəki

SiO2

 

R2 O3

CaO

MgO

SrO

SO3

R2 O

Al2O3

Fe2O3

2,22

57,55

21,32

6,32

4,62

-

0,98

9,73

                   

 

Muxtəlif bentonit yataqlarının nümunələrinin kimyəvi və mineraloji analizlərin göstə­ricilə­rindən göründüyü kimi istər montmorillonitin, istərsə də bentonitin tərkibində olan qarışıq­ların miqdarı həm yatağın dərinliyindən, həm də yerindən asılı olaraq dəyişir. Bu da öz növbəsində onun fiziki-kimyəvi xarakteristikasına əsaslı təsir göstərir. Həmin dəyişikliyi əyani şəkildə həm də rentgenfaza analizin köməyi ilə müşahidə etmək mümkündür.

 

Cədvəl 5. Daş Salaxlı bentonitinin mineroloji tərkibi

Nümunənin

Adı

(Daş Salahlı)

Çöl şpatı

SiO2

(kristobolit)

Montmorillonit

İllit

Kaolinit

CaCO3

(kalsit)

I nümunə

25,7

15,1

76,8

-

-

2,4

II nümunə

21,6

10,7

75,6

-

-

2,1

III nümunə

30,4

8,2

79,4

-

-

2,0

 

Cədvəl 6. Abşeron bentonitinin mineroloji tərkibi

Bentonit

SiO2

(α kvars)

Çöl şpatı

Montmorillonit

CaCO3

(kalsit)

Fe2O3

(hematit)

NaCl

Abşeron

16,8

28,6

46,2

2.7

4,3

0,5

 

Tədqiqatlar zamanı təstiq olunmuşdur ki, Daş-Salahlı bentonit gilin şişmə qabiliyyəti respubikamızın diqər gil yataqlarından götürülmüş nümünələrdən artıqdır (təqribən -3 dəfə). Bentonit gilin əsasında  qələvi tipli sorbent almaq məqsədi ilə, onun Na- formasının sintezi aparıldı, – 100 q bentonit qilin üzərinə 0,1M NaCl  900C temperaturda intervalla 2 saat ərzində əlavə edildi. Bu müddətdə müntəzəm olaraq qarışığın temperatur rejimi nəzərət altında saxlanılıb. Suspenziya pH-ı stabil vəziyyətə çatana qədər qarışdırıldı (pH-4) və stabil vəziyyətdə bir necə vaxt saxlanıldı.Sonralar dekantasiya etməklə xlor ionlarından təmizləndi. Tədqiqatlar davam edir. .

Bentonitin Na- forması fiziki-kimyavi usullarla tədqiq edilmişdir və nəticələr muqayisəli  şəkildə  araşdırılmışdır.Şəkillərin muqaisəsindən ğörününürki,Daş Salahli bentonit əsasın­da allınmiş Na- formasının   struktur tərkibində dəyişikliklər müşahidə olunmur. Əldə edilmiş nəticələr ədəbiyyatda verilən məlumatlarla üs-üstə düşür və nəticələr onu ğöstərir ki təbii   Daş Salahli bentoniti ilə onun Na- forması oxşardılar.

Cirkab suların sorbsiyon metodla təmizlənməsi materialların hansı formada istifadəsinin, tədqiq olunan ilkin və alınmış sorbentlərin fiziki-mexaniki, kimyəvi, fiziki-kimyəvi xüsusiy­yətlərinin daimi yoxlanılmasına ehtiyacını yaradır. Tədqiqatlarımızda maye istehsal tullan­tı­larının sənaye maye tullantıları ionlarının konsentrasiyasına uyğun olan, ağır metal­larin (Co2 və Cd2)ionlarının qatıliqlarına yaxın məhlullar hazırlandı.Təcrübə tədqiqat­ları üçün ionlarının 10-3-1×10-4n konsentrasiyalarından istifadə olundu[6]. Təcrübələ­rimizdə təbii sorbent kimi Azərbaycan Respublikasının yataqlarından götürülmüş, Ağdağ klinoptiloliti (şək4). Daş-Salahlı yatağından götürülmüş bentonitdən və modifikasiya olunmuş Na⁺ formalı Daş-Salahlı bentontonitindən istifadə olunmuşdur. Müqayisə üçün kationit KU-2-8 (divinilbenzolun və stirolun sopolimerı) sənaye sintetik sorbentin modifikasiya olunmiş H⁺ və Na⁺ formaları istifadə olunmuşdur. Bentonitin Na⁺ forması otaq temperaturunda statistik şəraitdə 0.1N NaCİ məhlulunda üc qün ərziində  hazırlanmışdır. Nümünələr havada quruyana kimi  qurudulmuşdur və kip şüşə qablara yığılmışdır. Klinoptilolitin və sənaye sintetik sorbentin (kationit KU-2-8 modifikasiya edilmişH⁺ və Na⁺ formaları) dinamik şəraitdə normal temperaturda (220C) 0,1 NaCI və HCI məhlulları ilə yuyulandan sonra alın­mışdır .Məhlulda Co2+ və Сd2+ ionların0,001-0,1N intervalında dəyişən konsentra­siyalarını fotokulonometrik[ və kompleksometrik titırlama yolu ilə təyin etmişik. Cədvəı 1 və 2-də modifikasiya edilmiş sorbentlərin Co2+ və Cd2+ionlarına muxtəlif konsentrasiyaları məhlul­larda  mubadilə tutumu (dinamik və statistik) mq-ekv/q cəd.7 və cəd.8 verilmişdir.

Tədqiqatların nəticəsində təsdiq olundu ki, nisbətən ucuz və əlverişli Na-klinoptilolit vəNa-bentonit, КУ-2-8 sintetik sorbenti Co2+ və Сd2+ ağır metall ionlarını tullantı sulardan kənarlaşdırilmasında əvəz edə bilər.

 

 

Cədvəl 7. Modifikasiya edilmiş sorbentlərin Co2+ionunu muxtəlifkonsentrasiyaları məhlul­lar­da mubadilə tutumları (dinamik və statistik) mq-ekv/q

Sorbent

Mubadilə tutumu

Co2+ ionların konsentrasiyası,N

1·10-1

1·10-2

1·10-3

5·10-4

1·10-4

КУ-2-8 (Н)

Dinamik mubadilə tutumui

5,3116

1,4918

0,1531

0,0644

0,01463

КУ-2-8((Na)

Dinamik mubadilə tutumu

5,4922

1,6144

0,1942

0,0834

0,0365

Na- klinoptilolit

Dinamik mubadilə həcmi

0,8723

0,6931

0,1311

0,0483

0,0186

Na-bentonit

Statistik mubadilə həcmi

2,0815

1,0744

0,1962

0,0692

0,0296

 

Cədvəl 8 .Modifikasiya edilmiş sorbentlərin Cd2+ionunun muxtəlif konsentrasiyaları məhlul­larda  mubadilə tutumları (dinamik və statik) mq-ekv/q

Sorbent

Mubadilə tutumu

Cd2+ ionun konsentrasiyası

1·10-1

1·10-2

1·10-3

5·10-4

1·10-4

КУ-2-8 (Н)

Dinamik mubadilə tutumu

5,2418

1,4106

0,1409

0,0511

0,0198

КУ-2-8((Na)

Dinamik mubadilə tutumu

5,3946

1,5339

0,1744

0,0667

0,0293

Na- klinoptilolit

Dinamik mubadilə tutumu

0,9050

0,7108

0,1291

0,0363

0,0171

Na-bentonit

Statiik mubadilə tutumu

1,6126

1,6126

0,1663

0,0547

0,0329

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil .Üc müxtəlif konsentrasiyalı  ilkin məhlulda1·10-3,5·10-4N, ardıcılıq (1,1´,1´´-Na-КУ-2-8;2,2´,2´´,-Н-КУ-2-8;3,3´,3´´ Na- klinoptilolit; 4,4´,4´´-N bentonit -)

КУ-2-8, H-  Na-formalı, Na-klinoptilolit və Na- bentonit sorbentlərin üzərində sorbsiya olan Co2+ ionlarınln izoteri

 

 

NƏTİCƏ

Alümosilikatlar xüsusi spesifik quruluşa malik olduğu ücün  onlar yüksək kation muba­diləsinə  malikdilər. Bu xüsusiyyətlər, onların əsasında alınmış sorbentlər məhlul­lardan ağır metal ionlarının təmizlənməsində  məharətlə istifadə oluna bilər. Apardığımız tədqi­qatlar ğöstərir ki, əldə edilmiş sorbentlər, ətraf mühitin zəhərli maddələrdən təmizlən­məsində böyük əhəmiyyət kəsb edə bilər.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

        

XARİCDƏ

  1. 1А.М. Кашкай, З.Р. Агаева, С.К. Бехбудова, Э.М. Кязимова. Кинетическая модель разложения гидропероксида, катализированного полифенил­сульфидом. Журнал Химическая Промышленность. 2021, т.97,№6, с.301-305.

2.З.Р.Агаева,  Б.Г.Мамедова ,А.М.Кашкай, С.С.Байрамова, Н.Ф.Фархатова.Восста­нов­ление эколого-минералогического сос­тояния загрязненных земель глинис­тыми сор­бентами. Журнал Химическая промыш­ленность, №1, 2021, с.33-38

 

RESPUBLİKADA

  1. 1.  G. Mammadova,Sh.A.Naseri, H.LRefiyeva, E.E.Jabbarov, Ch. M. Shabanova, E.M.Ali­yev.  Study of the mutual effect of phosphorus-containing fertilizers and clay minerals of aluminosilicate type on the productivity of agricultural products and the ecological condition of brown-brown soils. Azerbaijan Chemical Journal. № 3, рр.54-58, doi.org/ 10.32737/0005-2531-2021-2-54-58

 

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə - 5, yerli - 1 )

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

«Quruluş kimyası, rentgen və termiki analiz» qrupu

 

Grup rəhbəri: k.ü.f.d., b.e.i. Vaqif Qasımov

 

İŞ I. II(Ga,İn,Tl),IV(Sn,Pb) və V(Sb,Bi) qrup elementlərinin lantanoidli  üçlü  sulfidlərinin və üçlü oksidlərinin müqayisəli kristallokimyası

 

MƏRHƏLƏ: IV qrup (Sn, Pb) elementlərinin lantanoidli üçlü oksidlərinin  quruluş  xüsusiy­yət­lərinin  araşdırılması və kristallokimyəvi analizi

 

İcraçılar: qrup rəhbəri V.Ə.Qasımov, elmi işçi E.İsmyılova-Orucova, b.lab G.Həsənov 

 

Sn və Pb-un lantanoidli üçlü oksidlərinin kristalloqrafik xarakteristikaları toplanmış və bir sıra kristallokimyəvi xüsusiyyətlər hesablanaraq əlavə edilməklə bütün məlumatlar cədvəl şəklində tərtib olunmuşdur. Məlumatların interperetasiyası nəticəsində Sn-un lantanoidlərlə Gd2SnO4 istisna olmaqla əsasən Ln2Sn2O7 tipli kubik qəfəsə malik üçlü oksidlər əmələ gətirirlər. Pb-unda lantanoidlərlə Ln2Pb2O7 tipli kubik qəfəsə malik üçlü oksidlər əmələ gətirirlər. Bundan əlavə La və Ce-un  Ln5Pb3O formulaya malik üçlü oksidli birləşmələr əmə­lə gətirirlər. Quruluşda Pb atomları La və ya Ce-un koordinasiya çoxüzlülərinin təpə nöqtələrində yerləşirlər və bu tip kimyəvi formulaya malik sulfidli birləşmənin olması mümkün deyil. Pb-Yb-la iki çür: Yb4Pb3O12 və Yb3PbO tipli birləşmələr əmələ gətirirlər. Beləliklə, sulfidli analoqların Ln2(Sn,Pb)2O7   Yb4Pb3O12 tipli birləşmələr şəklində axta­rışı­nın mümkünlüyünü ehtimal etmək olar. Sn və Pb-un lantanoidli üçlü oksidlərinin onların lan­tanoidli üçlü sulfidlərinin kristalloqrafik xarakteristikaları və quruluş xüsusiyyətləri arasında müqayisəli kristallokimyəvi analiz sahəsində tədqiqat işləri davam etdirilir.

 

İŞ II.Laylı quruluşlu hidrosilikatlardan topotaksik çevrilmələrlə selektiv ölçülü karkaslara ma­lik yüksək silisiumlu seolitlərin alınması.


MƏRHƏLƏ: Hidrotermal mühitdə laylı hidrosilikat-kenyait əsasında yüksək silisiumlu seolitlərin alınması.


İcraçılar: aparıcı elmi işçi X.R.Səmədov, mühəndis Y.Ə.Cəfərova, dosent K.N.Rəhimov (BDU)

Hesabat dövründə laylı hidrosilikatların tonotaksik  çevrilmələri ilə selektiv ölcülü karkas­lara malik seolitlərin alınmasına aid təcrübələr qoyulmuşdu.

Laylı quruluşlu hidrosilikat kenyaiti (Na[Si10O28 (OH)]·4H2O)  almaq üçün perlitdən alınmış amorf silisium oksidi əsasında hidrotermal təcrübələr aparmışıq. Kenyait əvvəlki illərdə tədqiq etdiyimiz ayleritın (Beynəlxalq seolit asssosiyasında təsdiq olunmuş kod adı NaRub 18-dir və maqadiitin quruluşları ilə yaxınlıq təşkil edir. Kenyaitin quruluşunda  Si-O-tetraedirləri 15,9Å qalınlığında laylar əmələ ğətirir. Laylar arasına tilləri ilə birləşmiş oktaedr zolağı interkolyasiya (daxil olma) edir. Na oktaedr zolaqlarının qalınlığı hesabatlarımıza ğörə 4 Å-dir. Quruluşda oktaedr və tetraedr laylarının birlikdə qalınlığı 15,9Å+4,0Å=19,9Å-dir. Kenyaitin quruluşu bu cür 4-quruluş laylarından təşkil olunmuşdur. Na-oktaedrinin ətrafında yerləşən su molekulları ilə layın  hidroksil (Si – O– H  silanol) və  siloksil  qrupları (Si-O) ilə hidrogen rabitəsi əmələ gətirir. Əvvəllər tədqiq etdiyimiz aylerit və maqadiitin quruluşunda layların qalınlığı uyğun olaraq 7,1+4,0=11,5Å və 11,5x4=46,0Å təşkil edir. Hər iki quruluş kenyaitdə olduğu kimi 4 laydan ibarətdir.

Əvvəlki təcrübələrdə olduğu kimi, kenyait layları arasındakı Na-oktaedrlərini turşu ilə işləməklə (0,1N HCl-la) hidroğen forması alınmışdır. Alınmış H-forma kenyaitin  topotaksik çevrilmələrindən  müxtəlif yüksək silisiumlu seolitlər almaq mümkündür. Öyrənilən hidro­silikatlar əsasında müxtəlif topologiyalı seolit quruluşları almaq mümkündür və bu istiqamətdə tədqiqatlar davam etdilir.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ELMİ ƏSƏRLƏR

 

MONOQRAFİYA

M.H.Abbasov. İnfraqırmızı spektroskopiyanın üzvi və qeyri-üzvi birləşmələrə tətbiqi. “Bakı, “Ləman nəşriyyatı poliqrafiya“, MMC-2021, 474s.

 

XARİCDƏ

1. Дж.E.Ахмедовa, З.С.Алиев, Д.М.Бабанлы, С.З.Имамалиева, В.А.Гасымов,М. Б.  Бабан­лы . Квазитройная система Bi2S3–Bi2Te3–BiI3. /Журнал неорг. химии, 2021, T. 66, № 4, с. 519-530

2. С.З.Имамалиева , Д.М.Бабанлы ,В.А.Гасымов ,М.Б. Бабанлы . Новые теллуриды  Таллия - диспрозия и фазовые равновесия в системе Tl2Te–Tl5Te3–Tl4DyTe3.

      Журнал Неорганической Химии, 2021, T. 66, № 4, с. 519-530

3. P.R.Mammadli, V.A.Gasymov, G.B.Dashdiyeva, D.M.Babanly. Phase relations in the CuI-SbSI-SbI3 composition range of the Cu-Sb-S-I quaternary system. / Condensed mat­ter and Interphases. 2021; 23(2): pp.236-244

4. O.Akberov, F.Kamranzadeh, E.Akberov, M.Abbasov, L. Durmazukar. Removal og rhodamine 6G dye from üater Solution by Alt-maleic anhydride-styrene Copolimer, Cross-linked üith Glycerin. / İndian Journal of Advanses in Chemical Sciense.  8, pp.166-173 

5. P.R.Mammadli, L.F.Mashadiyeva, V.A.Gasimov,  G.B.Dashdiyeva, D.M.Babanly. Phase relations in the CuSbS2-Cu3SbS4-Sb2S3 system. /AJCN,2021, vol.3, No.1, pp.100-108

 

RESPUBLİKADA

A.Məmmədova, Ə.Kazımzadə, M.Mirzoyeva, M.Abbasov R.Heydərova. Azot və bor-azot saxlayan alkilfe-nolyat aşqarlarının sürtgü yağlarının xassələrinə təsiri. / Azərbaycan Ali Texniki  Məktəb xəbərləri, 2021, 6, №2, s. 15-21

 

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə - 2, yerli - 1)

 

PATENT

R.H.Həmidov, D.B.Tağıyev,  H.M.Tahirli, A.A.Ağayev, V.Ə.Qasımov. İxtira İ2021 0052  İd­dia sənədinin nömrəsi:  a2018 0107

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

MÜNDƏRİCAT

 

 

Direktor hesabatı

 

 

 

Mühüm  nəticələr

6

 

 

Patent  işi

11

 

 

İnstitutun  2021-ci ildə tətbiqə tövsiyə olunan işləri

14

 

 

Elmi-təşkilati  fəaliyyət

15

 

 

2021-ci ildə İnstitutda AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsi ilə birgə keçirilmiş yubiley tədbirləri. Təltif və mükafatlar

 

21

 

 

Yüksək  ixtisaslı elmi  kadrların  hazırlanması

22

 

 

İnstitutda magistratura təhsili

23

 

 

Gənc alim və mütəxəssislər şurası

23

 

 

Beynəlxalq  elmi  əlaqələr

25

 

 

Beynəlxalq və digər qrantlar

26

 

 

2021-ci ildə Web of Science (Clarivate Analytics), SCOPUS və digər məlumat bazalarına  daxil  olan məqalələr

 

 

29

Kitabxana  işi                 

38

 

 

Unikal və  müasir cihazlarla təminat  üzrə fəaliyyət

39

 

 

Əlavə

41

 

 

“Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsinin 2021-ci ildə elmi-tədqiqat fə­aliyyəti haqqında hesabat

 

48

 

 

Dəmir və titan tərkibli filiz xammalının emalı laboratoriyası

49

 

 

Əlvan metal tərkibli mineral xammalın emalı  laboratoriyası

53

 

 

Analitik kimya laboratoriyası

59

 

 

“Qeyri-üzvi funksional materiallar” şöbəsinin 2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliy­yəti haqqında hesabat

 

62

 

 

Keçid elementlərinin xalkogenidləri laboratoriyası

63

 

 

Funksional materialların komponentlərinin sintezi laboratoriyası

67

 

 

Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası laboratoriyası

72

 

 

Metal oksidləri əsasinda funksional materiallar  laboratoriyası

 

77

Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafi­zə laboratoriyası

81

 

 

“Koordinasiya birləşmələri” şöbəsinin 2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haq­qında hesabat

 

84

 

 

Molekulyar magnetiklər və keçiricilər laboratoriyası

85

 

 

Keçid metalların metalüzvi birləşmələri laboratoriyası

90

 

 

Nadir metalların kompleks birləşmələri laboratoriyası

95

 

 

Metal-klatrat birləşmələri laboratoriyası

101

 

 

“Koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyaları”şöbəsinin 2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat

 

105

 

 

Monooksigenaz reaksiyaların modelləşdirilməsi laboratoriyası

106

 

 

Biomimetik sensorlar və azot-1oksidlə oksidləşmə laboratoriyası

112

 

 

Biomimetik katalizatorlar üçün üzvi liqandların  sintezi laboratoriyası                                                  

115

 

 

Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə laboratoriyası 

 

119

 

 

“Oksidləşdirici heterogen kataliz” şöbəsinin 2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliy­yəti haqqında hesabat

 

125

 

 

Seolit katalizi laboratoriyası

126

 

 

Ekoloji kataliz laboratoriyası

130

 

 

Katalizatorların hazırlanması laboratoriyası

134

 

 

“Nano- və elektrokataliz” şöbəsinin 2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haq­qında hesabat

 

138

 

 

Nanokompozit katalizatorlar laboratoriyası

139

 

 

Nanostrukturlaşdırılmış metal-polimer katalizatorları laboratoriyası

143

 

 

Metal-üzvi birləşmələr əsasında nanokatalizatorlar  laboratoriyası

148

 

 

Nanoelektrokimya və elektrokataliz laboratoriyası

152

 

 

Renium ərintilərinin elektrokimyası və elektrokatalizi laboratoriyası

155

 

 

 

 

 

“Kimyəvi və ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi və texnolo­giya­sı” şöbəsinin 2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat

 

158

 

 

Kimyəvi-texnoloji prоsеslərin mоdеlləşdirilməsi laboratoriyası

159

 

 

Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdiril­məsi laboratoriyası

164

 

 

Kimya sənayesinin yan məhsullarının emalı laboratoriyası

167

 

 

Zəhərli  kimyəvi maddələrin zərərsizləşdirilməsi laboratoriyası

172

 

 

Qeyri-üzvi və sintetik sorbentlər laboratoriyası

175

 

 

Mineral sorbentlər laboratoriyası

179

 

 

«Quruluş kimyası, rentgen və termiki analiz» qrupu

 

183

 

 

 

2018-Cİ  İLDƏ  ELMİ VƏ ELMİ-TƏŞKİLATİ

FƏALİYYƏT HAQQINDA

  

 

H E S A B A T

 

2018-ci ildə fundamental və tətbiqi xarakterli elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetiril­mə­sində 5 akademik, 4 müxbir üzv, 35 elmlər doktoru, 134  fəlsəfə doktoru, 291  elmi işçi, həm­çinin doktorant və dissertantlar iştirak etmişlər.

Əməkdaşların ümumi sayı 471  nəfərdir.

 

Elmi-tədqiqat işləri 5  istiqamət  üzrə yerinə yetirilmişdir:

 

v  katalizin fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi;

v  karbohidrogenlərin çevrilməsi, qaz kimyası və ətraf mühitin qorunması üçün  səmərəli ka­ta­li­zatorların və adsorbentlərin işlənib hazırlanması;

v  kimyəvi proseslərin kinetika və mexanizminin öyrənilməsi, modelləşdirilməsi və opti­mal­­laş­dırılması;  

v  müxtəlif təyinatlı funksional materialların, nanokompozitlərin, molekulyar  maqnetiklə- rin ­ və keçiricilərin sintezi;

v  yerli mineral xammalın emal və praktiki əhəmiyyətli qeyri-üzvi birləşmələrin alınması­ üç­ün səmərəli proseslərin yaradılması, hidrotexniki qurğuların korroziyadan  müha­fi­zə­si.

  • Bu istiqamətlərə daxil olan 8mövzu, 36 iş və 76 mərhələ üzrə elmi-tədqiqat işləri apa­rılmışdır.
  • İnstitutda 30 laboratoriyanı birləşdirən 8 elmi şöbə və 5elmi yardımçı şöbə fəaliyyət göstərir.

 

İNSTİTUTUN ŞÖBƏLƏRİ  VƏ  LABORATORİYALARI

 

I.“Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsi

1. “Qeyri-filiz mineral xammalının  emalı” laboratoriyası

2. “Dəmir və titan tərkibli filiz xammalının  emalı” laboratoriyası

3. “Əlvan metaltərkibli mineral xammalın emalı”  laboratoriyası

4. “Analitik kimya“ laboratoriyası

II. “Qeyri-üzvi funksional materiallar” şöbəsi

1. “Keçid   elementlərinin xalkogenidləri” laboratoriyası

2. “Funksional materialların komponentlərinin  sintezi” laboratoriyası

3. “Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası” laboratoriyası

4. “Kompozisiya örtük materialları  və  korroziyadan   mühafizə” laboratoriyası

III. “Koordinasiya birləşmələri” şöbəsi

1. “Molekulyar  maqnetiklər və keçiricilər” laboratoriyası

2. “Keçid  metallarının  metal-üzvi birləşmələri” laboratoriyası

3. “Nadir  metalların  kompleks birləşmələri” laboratoriyası

4. “Metal-klatrat birləşmələr” laboratoriyası

IV. “Koherent - sinxronlaşdırılmış  oksidləşmə  reaksiyalari”  şöbəsi

1. “Monooksigenaz reaksiyalarının modelləşdirilməsi”  laboratoriyası

2. “Biomimetik sensorlar  və  azot 1-oksidlə  oksidləşmə” laboratoriyası

3. “Biomimetik  katalizatorlar üçün  üzvi  liqandların  sintezı” laboratoriyası

4. “Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə” laboratoriyası

V. “Oksidləşdirici heterogen  kataliz” şöbəsi

1. “Seolit  katalizi” laboratoriyası

2. “Ekoloji  kataliz“ laboratoriyası

3. “Katalizatorların hazırlanması” laboratoriyası

VI. “Nano- və  elektrokataliz” şöbəsi

1. “Nanokompozit  katalizatorlar” laboratoriyası

2. “Nanostrukturlaşdırılmış  metal-polimer  katalizatorları” laboratoriyası

3. “Metal-üzvi  birləşmələr  əsasında  nanokatalizatorlar”  laboratoriyası

4. “Nanoelektrokimya və elektrokataliz” laboratoriyası

5. “Renium  ərintilərinin elektrokimyası  və  elektrokatalizi” laboratoriyası

VII.“Kimyəvi və ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi  və texnologiyası”  şöbəsi

1. “Kimyəvi-texnoloji proseslərin  modelləşdirilməsi” laboratoriyası

2. “Fiziki-kimyəvi  texnologiyalar və onların modelləşdirilməsi” laboratoriyası

3. “Kimya sənayesinin yan məhsullarının  emalı” laboratoriyası

4. “Zəhərli  kimyəvi  maddələrin zərərsizləşdirilməsi” laboratoriyası

VIII.Sorbsiya  prosesləri”  şöbəsi

1. “Qeyri-üzvi  sintetik  sorbentlər” laboratoriyası

2. “Mineral  sorbentlər“ laboratoriyası

   Elmi-yardımçı qurumlar:

 “Elmi-informasıya  və  patent tədqiqatları” şöbəsi

 “Elmi  nəşrlər”  şöbəsi

 “Beynəlxalq əlaqələr, qrant  layihələri  və  innovasiya”  şöbəsi

 “Təhsil” şöbəsi

 “Fiziki-kimyəvi analiz”  şöbəsi

 

MÜHÜM   NƏTİCƏLƏR

PROBLEM

 

Mineral və bərpa olunan xammal emalının fiziki-kimyəvi əsasları və yeni qeyri-üzvi funk­­­­si­onal materialların sintezi.

MÖVZU 1: Respublikanın filiz və qeyri-filiz mineral xammal ehtiyatlarının kompleks emal texnologiyasının elmi əsaslarının yaradılması

MÜHÜM  NƏTİCƏ

Dəmir və vanadium tərkibli filiz konsentratlarının təbii qazla reduksiyasının  qeyri-tarazlıq Gibbs enerjisinin komponentlərin parsial təzyiqindən asılılığının analitik 3D modeli işlənilmişdir ki, bu da reduksiya prosesinin başlanğıc temperaturunu 1000C azaldan təzyiq parametrinin qiymətlərini müəyyənləşdirməyə imkan verir:

                                                 

Qeyri-tarazlıq  Gibbs enerjisinin (DG) və filiz konsentratının reduksiya temperaturunun təzyiq parametrindən  asılılığının 3D modeli

 

İcraçılar: k.ü.e.d.,professor Asif  Məmmədov, k.ü.f.d. Afəridə Qasımova, k.ü.f.d. Qa­sım Səmədzadə

 

1. A.N.Mammadov, A.M.Gasimova. Reduction of the Adzhinaur titanomagnetite concentrates of Azerbaijan by natural gas for the production of iron powder and titanium dioxide. //Azerbaijan Chemical Journal. 2018, N.1, p.p37-44.

2. Шарифова У.Н., Мамедов А.Н., Гасымова А.М., Самедзаде Г.М. Термодинамика окислительно-восстановительных реакций ванадийсодержащих титаномагне­тито­вых концентратов при использовании природного газа. //Фундамен­таль­ные иссле­дования. 2018.  № 6. c.35-40.

 

MÖVZU 2: Yüksək texnologiyalar üçün yeni qabaqcıl qeyri-üzvi funksional  materi­alların istiqamətli sintezinin elmi əsaslarının yaradılması

 

                                                 MÜHÜM  NƏTİCƏ

                                          

İlk dəfə olaraq elektrolit kimi morfolin formiat ion mayesindən  istifadə etməklə elektrik hərəkət qüvvəsi (EHQ) üsulu ilə M-X-I (M-Tl, Sb, Bi;  X-S, Se, Te) sistemlərində əmələ gələn üçlü birləşmələrin parsial və inteqral termodinamik funksiyaları yüksək dəqiqliklə təyin edilmişdir. Bu yanaşma qeyri-üzvi sistemlərin termodinamik tədqiqatlarında EHQ üsulunun tətbiq imkanlarını əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirməyə imkan verir.

 

İcraçılar: AMEA-nın müxbir üzvü Məhəmməd Babanlı, k.ü.f.d. Samirə İmaməliyeva

1. Aliev Z.S., Musayeva S.S. Imamaliyeva S.Z., Babanlı M.B. Thermodynamic study of antimony chalcoiodides by EMF method with an ionic liquid. // J. Therm. Anal. Calorim., 2018, v.133, №2, pp.1115-1120.

2. Babanly D.M., Aliev Z.S., Majidzade V.M., Tagiyev D.B., Babanly M.B. Experimental study of phase equilibria and thermodynamic properties of the Tl–Se–I system. // J. Therm. Anal. Calorim., 2018, https://doi.org/10.1007/s10973-018-7677-x.

 

 

MÖVZU 3: Molekulyar maqnitlər, keçiricilər, metal örtüklər və selektiv sorbentlərin alınması üçün komplekslərin və metal üzvi birləşmələrin sintezi, quru­luşu və tədqiqi.

 

                                                 MÜHÜM  NƏTİCƏ

 

1. Karbon turşularının tiosemikarbazonları və hidrazonları ilə birinci  dövr keçid metallarının koordinasion birləşmələri sintez olunmuş, onların quruluşu öyrənilmiş və müəyyən edilmişdir ki, alınmış maddələr bəzi metabolik fermentlərə qarşı ingibitor xüsusiyyətlərinə malik olmaqla qlaukoma, Alzheymer  xəstəlikləri üçün potensial preparatlardır.

 

  

Nikelin N-salisiloil –N-maleoil – hidrazinlə kompleksininmolekulyar (A) və

kristallik (B) quruluşu

  

  

Tiosemikarbazon ilə qlioksal turşusunun qarşılıqlı təsirindən alınmış liqandla

misin əmələ gətirdiyi kompleksin molekulyar (A) və kristallik (B) quruluşları

 

İcraçılar: akademik Əjdər Məcidov, k.ü.f.d. Pərizad Fətullayeva, doktorantlar Mən­surə Hüseynova, Gülnaz Qondolova (İş AMEA-nın Aşqarlar İnstitutu ilə birlikdə aparılıb)

 

1.Mansura Huseynova, Parham Talsimi, Ajdar Medjidov, Vaqif Farzaliyev, Mahizar Aliyeva, Gulnar Gondolova, Onur Sahin, Bahattin Yalçın, Afsun Sucayev, Efe Baturhan Orman, Ali Rza Özkaya, Ilhami Gulcin. Synthesis, characterization, crystal structure, electrochemical studies and biological evalution of metal complexes with thiosemicarbazone of glyoxylic acid. Polyhedron 2018, Vol. 155, pp. 25-33.

2.Gulnar Gondolova, Parham Taslimi, Ajdar Medjidov, Vagif Farzaliyev, Afsun Sujayev, Mansura Huseynova, Onur Shahin, Bahattin Yalçın, Fikret Turkan, Ilhami Gulçin. “Synthesis, crystal structure and biological evaluation of spectroscopic characterization of Ni(II) and Co(II) complexes with N-salicyloil-N′-maleoil-hydrazine as anticholinergic and antidiabetic agents” Journal of biochemistry and molecular toxicology, 2018. DOI: 10.1002/jbt.22197

 

MÜHÜM  NƏTİCƏ

 

2. Elektrokimyəvi müqayisə elektrodu kimi qeyri-su mühitində istifadə edilən fer­ro­sen/ferrisinium sistemi ilə müqayisədə oksidləşmə-reduksiya prosesləri daha sürətli baş verən, elektrod potensialları daha əlverişli sahədə yerləşən və məhlulda daha davamlı olan yeni oktametilferrosen/oktametilferrisinium sistemi işlənib hazırlanmışdır.

 

İcraçılar: kimya üzrə elmlər doktoru İltifat Lətifov, dissertant Nigar İbrahimova

1. Ибрагимова Н.З., Мамедов И.Г., Джафаров Г.М., Салимов Р.М., Лятиф И.У.  1Н ЯМР-исследование диамагнитного 1,2,4,1¢,2¢,4¢-гексаметилферроцена, парамаг-нитного гексафтор фосфата 1,2,4,1¢,2¢,4¢-гексаметилферрициния и электродного обмена между ними. //Химические проблемы 2017, № 1, с. 51-58.

2. N.Z.İbrahimova, İ.Q.Məmmədov, Q.M.Cəfərov, İ.U.Lətifov. Dəmirin sendviç tipli komplekslərindən ibarət sistemlərdə elektron mübadilə reaksiyasının kinetikası. //Bakı Universitetinin Xəbərlər jurnalı 2018, № 2, s. 26-31.

 PROBLEM

  

Katalizin fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi, yeni katalizatorların və adsorbentlərin yaradılması

 

MÖVZU 4: Heterogen biomimetik katalizatorlar iştirakında hidrogen peroksid və azot 1-oksid ilə koherent sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalarının funda­mental əsaslarının inkişaf etdirilməsi və innovasion işlənilmələrin tətbiqi.

 

   MÜHÜM  NƏTİCƏ

 

İlk dəfə olaraq ferrosenin iştirakında tsikloheksanın katalitik pirolizi ilə alınan karbon nanoborularının tərkibində Fe3C karbidin və dəmirin yüksək temperaturlu g-modifi­kasiya­sının əmələ gəlməsi X-ray analiz üsulu ilə aşkar olunmuşdur. Fe-tərkibli karbon nanoboru­ların kumolun və etilbenzolun aerob oksidləşmə proseslərində yüksək katalitik aktivliyə ma­lik olduğu müəyyən edilmişdir.

 

İcraçılar: AMEA-nın müxbir üzvü Eldar Zeynalov,  akademik Tofiq Nağıyev,  k.ü.f.d. Mətanət Məhərrəmova

 

1.Eldar Zeynalov, Tofik Nagiyev, Jörg Friedrich, Matanat Magerramova Carbonaceous nanostructures in hydrocarbons and polymeric aerobic oxidation mediums. In the book: Fullerenes,  Graphenes and Nanotubes: A Pharmaceutical Approach. Edited by Alexander Mihai   Grumezescu, Elsevier – William Andrew Publishing House, 2018, chapter 16,  pp. 631-681.

2.Zeynalov E.B., Magerramova M. Ya. Backminsterfullerene-pyrrolidines as promising antioxidants in polymer materials. In: Chemical Engineering of Polymers. Production of Functional and Flexible Materials. Apple Academic Press Inc., USA, Part 3: Materials and Properties; 2018, chapter 27, pp. 329-344.

 

MÖVZU 6: Katalitik, elektrokatalitik və fotoelektrokatalitik proseslər üçün oksid və polimer əsaslı nanostrukturlaşdırılmış katalizatorların işlənib hazırlanma­sı.

 

        MÜHÜM  NƏTİCƏ

 

I. İlk dəfə olaraq ikivalentli platin və palladiumun bioloji sistemlərə xas olan funksional qruplara malik bioloji fəal merkamin və b-merkaptoetanol liqandları ilə çoxnüvəli koordinasion birləşmələri alınmış, onların strukturları öyrənilmiş, quruluş və bioloji fəallıq (radioprotektor, onkoloji, dermatoloji) arasında korrelyasiya müəyyən edilmişdir.

 

İcraçılar:  akademik Dilqəm Tağıyev, k.ü.f.d. Əsmət Əzizova,  k.ü.e.d. Xudayar Həsə­nov (Azərbaycan Tibb Universiteti)

                                 

1. Азизова А.Н., Тагиев Д.Б.Касумов Ш.Г.Гасанов Х.И. Шестиядерные комплексы пла­­тины (II) и палладия (II) с β-меркаптоэтаноломЖурнал общей химии. 2018, т.88, вып. 3, с. 478-481.

2. А.Н.Азизова, Д.Б.Тагиев,  С.Н.Османова,  Ш.Г.Касумов, Х.И.Гасанов. Кристалли­чес­­кая и молекулярная структура комплекса платины с b-меркаптоэтиламин гидрохлоридом. Журн. Структурной химии, 2018. Т.59. №1. c.191–195.

 

II.Polistirol istehsalında benzolun etilenlə alkilləşmə prosesində zərərli aralıq məhsul kimi əmələ gələn fenilasetilenin selektiv hidrogenləşmə reaksiyasının tərkibində metal olmayan mezo-quruluşlu polimer karbon nitrid katalizatoru üzərində kinetik qanunauyğunluqları tədqiq edilmiş və prosesin riyazı modeli işlənilmişdir.

 

İcraçılar: k.ü.e.d., professor Vaqif  Əhmədov, akademik Dilqəm Tağıyev, akademik Ağadadaş Əliyev, dissertant Vüsal Əhmədov, M.Bəhmənov

        

V.Akhmedov, A.Aliyev, M.Bahmanov, V.Ahmadov, D.Tagiyev. ″Kinetics of phenylacetylene selective hydrogenation to styrene over metal-free polymeric carbon nitrides″. Applied Catalysis A, General, 2018. Vol. 565, pp. 13-19

 

III. Xitozanın qarışqa aldehidi və benzaldehid ilə reaksiyası nəticəsində alınmış, yüksək həll olma qabiliyyətinə malik N-metil-N-benzil törəməsinə L-tiroksin dərman preparatının inkapsullaşdırılması həyata keçirilmişdir. Alınan biokompleksin siçanlarda in vivo kəskin və xroniki toksikliyi yoxlanılmış və bir ay müddətində onlarda əks reaksiya müşahidə olun­mamışdır.

 

İcraçılar: akademik Dilqəm Tağıyev, k.ü.e.d. Nizami Zeynalov, k.ü.f.d. Şamo Tapdıqov

                

Sh.Z.Tapdigov, S.F.Safaraliyeva, N.A.Zeynalov, D.B.Tagiyev, A.I.Mammedova, E.M.Gasimov, A.F.Nuraliyev.  Synthesis of N,N-diethyl, N-methyl chitosan chloride with certainquaternization degree, molecular spectroscopic and thermomorphological study of the alkylation. /Journal of Biomimetics, Biomaterials and Biomedical Engineering, 2018, Vol. 39, pp.77-88.

 

MÖVZU 8: Qeyri-üzvi birləşmələr və təbii mineralların modifikasiyası əsasında sor­bentlərin alınması və tullantı sularının zəhərli komponentlərdən təmiz­lənməsi.

MÜHÜM  NƏTİCƏ

                                     

Hidrotermal üsulla sintetik polivinilpirrolidon və orqano-bentonit əsasında alınmış kompozit materialın mövcud sorbentlərlə müqayisədə ağır me­tal ionlarının (Cr3+,Pb2+ və s.) filiz ema­lı tullantı sularından, kationaktiv, anionaktiv və qeyri-ionogen boyaların isə toxuculuq səna­yesinin tullantılarından çıxarılmasında yüksək sorbsiya tutumuna malik olması müəyyən edilmişdir.

 

İcraçılar: k.ü.e.d. Əli Yaqubov, k.ü.f.d. Səadət Məmmədova 

1. Джабаров Э.Э., Ягубов А.И., Махмудов Ф.Т., Мамедова С.А, Мамедова С.Р. Тер­модинамика обмена ионов Cr3+ и Ni2+ на природных и синтетических сорбентах.  Science and World. International scientific journal. 2018, №10(62), с.43-46.

2. С.А.Мамедова, А.И.Ягубов, П.А.Фатуллаева, А.А.Меджидов,М.Г.Аббасов. Получе­ние и ИК-спектроскопическое исследование полимерных композиционных мате­риалов на основе модифицированных бен­тонитов. Известия Волгоградского Политехнического Университета, 2018, №4, с.235-240.

 

PROBLEM

Kimyəvi proseslərin texnologiyası və modelləşdirilməsi.

 

MÖVZU 7: Kimyəvi proseslərin modelləşdirilməsi, (qeyri-üzvi sistemlərdə) fiziki kimyəvi hadisələrin tədqiqi, zəhərli maddələrin zərərsizləşdirilməsi və kimya sənayesində əmələ gələn yan məhsulların  emal  texnologiya­sı­nın  işlənib  hazırlanması

 

MÜHÜM  NƏTİCƏ

Dispers neft mühitində kütlə köçürmə hadisələri və reoloji xassələr əsasında diffuziya və qravitasiya mexanizmləri, neftdə olan asfalt-qətran və bərk hissəciklərin çökmə və neft avadanlığının səthində hissəciklərin sıx layının yaranma modelləri təklif edilmişdir. Bu modellər neft avadanlıqlarının vəziyyətinin zamana görə proqnozlaşdırılmasına və onların istismar müddətinin artırılması üçün optimal şəraitin seçilməsinə imkan verir.

 

İcraçılar: AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəliyev, t.ü.e.d., professor Sakit Rəsu­lov (Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye  Universiteti)

1. Келбалиев Г.И.,Расулов С.Р., Мустафаева Г.Р.  Вязкость структурированных дис­персных систем. //Теор. Осн. Хим. Техн., 2018,  т.52, №3, с.352–360.

2. Келбалиев Г.И., Расулов С.Р., Ильюшин П.Ю., Мустафаева Г.Р. Кристаллизация парафина из нефти и осаждение асфальто-парафинистых веществ на поверх­ности труб. //Инж.-Физ. журнал, 2018,т.91, №5. с.1–6.

 

PATENT İŞİ

Hesabat ilində İnstitutun 15 ixtiraya dair iddia ərizəsi Azərbaycan Respublikasının Əqli Mülkiyyət Agentliyinə göndərilmişdir və İnstitutun əməkdaşları Azərbaycan Respublika­sının 5  patentini  almışlar.

Aşağıda qeyd olunan laboratoriyaların əməkdaşları tərəfindən göndərilən  15 iddia ərizə­si­ndən 10-a ilkin ekspertizanın müsbət rəyi alınmışdır.

 

İDDİA ƏRİZƏLƏRİ

Cədvəl 1

 

 

 

2018-ci ildə alınan patentlərin müəllifləri aşağıdakı qeyd olunan laboratoriyaların əməkdaş­larıdır. 

  1. Lab. № 2   –  1 patent  (Lab. rəh.  G.Z.Süleymanov)
  2. Lab. №17  –  1 patent  (Lab. rəh. E.Ə.Salahova)
  3. Lab. № 18  – 1 patent  (Lab. rəh. N.İ.Əli-zadə)
  4. Lab. № 6   –  1 patent  (Lab. rəh.  M.M.Əsədov)
  5. Lab. № 15 –  1 patent  (Lab. rəh.  A.M.Əliyev)

                                                                                                     

Beləliklə institutun 18 nəfər əməkdaşı 2018-ci ildə alınmış 5 patentin müəllifləridir. Qeyd olu­nan ixtiralar üzrə iddiaçı və patent sahibi AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İns­titutudur.  

 

2018-ci ildə  Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun əməkdaşları

tərəfindən alınmış patentlər

Cədvəl 2


26 aprel 2018-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən təşkil olunan ixtiraçılıq sahəsində nailiyyətlərə görə “İlin Patenti” nominasiyası üzrə V Respublika Müsabiqəsi  keçirilmişdir. İnstitutun təqdim etdiyi 10 patentdən:

–  İ 2017 0056 “Kristallaşma prosesinin idarə olunması üsulu” müəllifləri  D.M.Babanlı, D.B.Tağıyev, S.Z.İmaməliyeva, İ.M.Babanlı, M.M.Əsədov – 2-ci  yerə; 

–  İ 2017 0025 “1- Metiltsikloheksodien -1,3-ün alınma üsulu” müəllifləri

A.M.Əliyev, Z.A.Şabanova, Ə.İ.Kərimov, Ü.M.Nəcəf-Quliyev -  həvəsləndirici müka­fa­ta layiq görülmüşlər.

 

İNSTİTUTUN TƏTBİQ OLUNAN VƏ TƏTBİQƏ TÖVSİYƏ OLUNAN İŞLƏRİ

 

Tətbiq olunan iş

– Polietilen-bitum modifikasiyası əsasında hidrofob-elastik hermetiklərin alınması (tətbiq aktları var). İş 2014-cü ildən hal-hazıradək davam edir.

 

Tətbiqə tövsiyə olunan işlər

–  Dəmir yol qəzası nəticəsində fenolla çirklənmiş Padar məntəqəsi ərazisinin ekoloji monitorinq və bərpa layihəsi; (2014 il)

–  Neft şlamları və neftlə çirklənmiş torpaqqruntların utilizasiya texnologiyası; (2014 il)

–  Metalüzvi karbinol birləşmələri əsasından hazırlanmış kompozit məhlullarından istifadə etməklə müxtəlif təyinatlı tutumlarda formalaşan dib neft şlamlarından təmizlənməsi texnologiyasının işlənib hazırlanması;  (2016 il)

–  Klatrat əmələ gətirmənin neft qurğularının hasilatlarının artırılmasında tətbiqi;

(2016-2018 illər)

–  Kimya sənayesində əmələ gələn yan  məhsulların emal texnologiyasının işlənib hazır­lan­ması.  (2017 il)      

 

ELMİ-TƏŞKİLATİ  FƏALİYYƏT

 

a)  Elmi Şuranın fəaliyyəti:

Hesabat dövründə Elmi Şuranın 12 iclası keçirilmiş və bu iclaslarda 2018-ci il üçün struktur bölmələrin işçi proqramları, 2019-cu ildə keçiriləcək elmi-tədqiqat işlərinin planı, İnstitutun doktorantura, dissertantura və magistraturasında təhsil alanların at­tes­tasiyasının nəticələri, 2018-ci ildə qəbul olunanların fərdi iş planları, Elmi Şuranın 2018-ci il üçün təqvim planı, 2018-ci ildə İnstitutun gənc əməkdaşlarının elmi fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi məqsədi ilə akademik M.Nağıyev adına təsis edilmiş mükafata layiq görülən gənc alimlərin namizədliyinin irəli sürülməsi, Şuraya təqdim olunmuş monoqrafiyaların çapa tövsiyəsi və İnstitutda işləyən görkəmli alimlərin yubileylərinin keçirilməsi haqqında AMEA-nın qarşı­sında vəsadətlərin qaldırılması və s. məsələlər müzakirə olunmuşdur. 2018-ci ildə İnstitut­da akademik Əjdər Məcidovun 80, AMEA-nın müxbir üzvləri Əli Nuriyevin 90, Eldar Zeyna­lovun 70 illik yubileyinə həsr olunmuş Elmi Şura iclası, akademik Murtuza Nağıyevin 110 illik  yubileyinə həsr olunmuş yubiley iclası və konfrans keçiril­miş­dir.

Elmi Şura iclaslarında əməkdaşların baş elmi işçi, aparıcı elmi işçi, böyük elmi işçi vakant vəzifələrini  tutmaq üçün keçirilən müsabiqənin nəticələri müzakirə olunmuş və AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsinə  təsdiq üçün müvafiq sənədlər  təqdim edilmişdir.

Elmi Şuranın iclaslarında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərman və Sərən­cam­larının icrası haqqında, Azərbaycan MEA Rəyasət Heyətinin sərəncamları və qərarları, Ali Attestasiya Komissiyasının və başqa yerli və xarici elmi təşkilatların məktubları və s. müza­kirə olunmuş və onlar cavablandırılmışdır.

Elmi Şuranın iclaslarında müntəzəm olaraq 2018-ci il ərzində xarici ölkələrdə  ezamiyyətdə olmuş əməkdaşların hesabatları dinlənilmiş və təsdiq edilmişdir.

İlin sonunda Elmi Şurada struktur bölmələrin 2018-ci il üzrə elmi və elmi-təşkilati hesabat­ları prezen­tasiya şəklində aparılmış, “direktor hesabatı” təsdiq edilmiş və elmi işlərdə əldə edilən mühüm nəticələr müzakirə edilmişdir.

Şurada 8 nəfərə  2303.01–“Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. S.İ.Bənənyarlı, k.ü.f.d. F.F.Cəlaləddinov, k.ü.f.d. L.F.Məşədiyeva, k.ü.f.d. Q.M.Səməd-zadə, k.ü.f.d. F.K.Paşaye­va, k.ü.f.d. R.M.Muradxanov, k.ü.f.d. Z.M.Muxtarova, k.ü.f.d. Q.M.Cəfərov), 1 nəfərə 2306.01–“Üzvi kimya” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. M.M.Ağamalıyeva),  1 nəfərə 2316.01–“Kim­yə­vi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. N.V.Şakunova), 1 nəfərə 3303.01–“Kim­ya tex­no­logiyası və mühəndisliyi” (t.ü.f.d. S.A.Əliyeva) və 1 nəfərə 2304.01–“Makromo­lekullar kim­­yası” (N.Y.Melnikova) dosent elmi adı verilməsi məsələsi müzakirə olunmuş və  sənəd­lər AAK-na təqdim edilmişdir.

Elmi Şuranın iclaslarında elmi əməkdaşlıqla bağlı yeni müqavilələr müzakirə olunub təsdiq edilmişdir, həmçinin 2018-ci ilə qədər bağlanılmış və fəaliyyətdə olan müqavilələr əsasında aparılan elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsinə baxılmışdır.

Bu müqavilələr əsasında birgə aparılan elmi tədqiqatların əlaqələndirilməsi, elmi işlərin effektivliyinin artırılması və alınan nəticələrin mühüm olması müzakirə olunaraq təsdiq edilmişdir.

Elmi Şuranın genişləndirilmiş iclaslarında  Monqolustan Elmlər Akademiyasının prezidenti akademik Duger Reqdel təmsil etdiyi qurum barədə məlu­mat  verərək, 60 ilə yaxın fəaliyyət göstərən akademiyada müxtəlif elm sahələri üzrə elmi tədqiqat işlərinin yerinə yetirildiyini qeyd etmiş, Monqolustan Elmlər Akademiyası ilə AMEA, eləcə də Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu arasında kadr və təcrübə mübadiləsinin aparılmasının məqsədə uygun olduğunu vurğulamış, Macarıstan Milli Sağlamlıq İnstitutunun bölmə rəhbəri, professor Geza Safrani “Şişlərin gen terapiyası”, İngiltərə Haddersfild Universi­tetinin professoru Vladimir Mixayloviç Viş­nyakov “Nanoquruluşlu materialların analitik təd­qiqatları” və Türkiyə Cümhuriyyəti “Vestel” Müda­fiə Sənayesi şirkətində araşdırmaçı pro­fes­­sor Sadiq Quliyev “Qatı oksid yanacaq elementləri”  mövzusunda maraqlı məruzə­lər­lə çı­xış etmişlər.

b) Elmi seminarların işi:

AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunda Dissertasiya Şurasının nəzdində 2316.01- “Kimyəvi kinetika və kataliz”, 2303.01- “Qeyri-üzvi kimya”, 3303.01- “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisasları üzrə Elmi Seminar fəaliyyət göstərir. Elmi seminarın tərkibi 20 nəfərdən ibarətdir (2 müxbir üzv, 10 elmlər doktoru, 8 fəlsəfə doktoru). Elmi seminarda hesabat ilində aşağıdakı dissertasiya işləri müzakirə olunmuşdur.

 

1.08.01.2018-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitu­tu­nun a.e.i., t.ü.f.d. Səfərov Aqil Rafiq oğlunun “Krekinq və piroliz qazlarının birgə emalı kimya texnoloji kompleksinin optimal layihələndirilməsinin elmi əsaslarının yara­dıl­ma­sı” mövzusunda-3303.01 “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası üzrə dissertasi­ya işinin müzakirəsi. Protokol №1

 

2.16.01.2018-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnsti­tutunun doktorantı Qurbanov Zaur Həmzə oğlunun “Tsiklopentadienil, metalkarbonil və metalüzvi liqandlı iki və çox nüvəli, klaster tipli d - və f - element tərkibli metalkompleks­lə­rin sintezi və onlar əsasında yeni katalitik sistemlərin yaradılması” mövzusunda- 2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №2

 

3.01.02.2018-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnsti­tu­tu­nun dissertantı Məmmədova Zülfiyyə Məmməd qızının“ Ferrosen əsaslı bir- və çoxnü­vəli metalkomplekslərin sintezi və tədqiqi” mövzusunda- 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası  üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №3

 

4.28.02.2018- ci ildə Bakı Dövlət Unversitetinin “Fiziki və kolloid kimya” kafedrasının dokto­rantı Eminova Sənəm Fəxrad qızının  “Modifikasiya olunmuş pentasil seolitlərin iştirakın­da etilbenzolun metanolla selektiv alkilləşməsi” mövzusunda- 2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №4

 

5.15.03.2018- ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitu­tunun doktorantı İsmayılova Bilqeyis Adil qızının “Seolit katalizatorlarının iştirakın­da ma­le­in anhidridi və onun xlorlu analoqlarının aşağı molekullu doymuş spirtlərlə efirləşmə reaksiyası” mövzusunda- 2316.01–“Kimyəvi kinetika vəkataliz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №5

 

6.03.04.2018-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitu­tu­nun doktorantı Hüseynova Şəfəq Ənvər qızının “As-Mn(Cr)-Se üçlü sistemlərində faza tarazlığı, şüşəəmələgəlmə və alınan yeni fazaların xassələrinin tədqiqi" mövzusun­da -2303.01 – "Qeyri-üzvi kimya" ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №6

 

7.02.05.2018- ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnsti­tut­u­nun elmi işçisi, doktorant Qəhrəmanova Yeganə Balami qızının “Tullantı qazların kükürdtərkibli birləşmələrindən təmizlənməsi üçün əlvan metallurgiyanın dəmirtərkibli tullantıları əsasında katalizator və adsorbentlərin işlənib hazırlanması ­mövzusun­da- 2303.01 – "Qeyri-üzvi kimya" ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №7

 

8.01.06.2018- ci ildə Naxçıvan Dövlət Universitetinin Kimya kafedrasının dissertan­tı Babayeva Nigar Yasin qızının “Parağaçay molibdenit filizi əsasında molibdenit konsen­tra­tının, ammonium molibdatın, molibden (VI) oksidin, mis, gümüş, talliumun tiomolibdat­larının alınması və onların fiziki və kimyəvi tədqiqi” mövzusunda- 2303.01 – "Qeyri-üzvi kimya" ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №8

 

9.06.06.2018- ci ildə AMEA-nın akad. M. Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnsti­tutunun doktorantı Babayev Elmir Məqsəd oğlunun “Xlortoluolların katalitik oksidləşməsi reaksiyasının kinetikasının öyrənilməsi” mövzusunda- 2316.01– “Kimyəvi kinetika və kata­liz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №9

 

10.27.06.2018-ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun elmi işçisi, doktorant Məmmədova Ulduz Vidadi qızının “Etilenin hidrogen peroksidlə etil spirti və asetalde­hi­də  biomimetic katalitik monooksidləşməsi ” mövzusunda- 2316.01 –“Kimyəvi kine­ti­ka və kataliz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi.  Protokol №10

 

11.27.06.2018-ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun elmi işçisi, doktorant Məlikova Nuranə Nəhməd qızının “Yarımkeçirici katalaz-mimetik sensor” mövzu­sunda- 2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi Protokol №11 

 

12.10.10.2018- ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı Ağayev Fuad Allahverdi oğlunun  “Seolitlər əsasında alifatik spirtlərin oksidləşməsi reaksiyası üçün məqsədyönlü katalizatorların sintezi və aktivliklərinin öyrənilməsi” mövzusunda- 2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya" ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №12

 

13.17.10.2018-ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun kiçik elmi işçisi Əlləzova Nigar Mahmud qızının “CuInSe2-Ge(Sn,Pb)–Se sistemlərinin tədqiqi və alınmış fazaların xassələri” mövzusunda- 2303.01 –“Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müza­kirəsi. Protokol №13

 

Cari il ərzində seminarda 13 dissertasiya işinin (2 elmlər doktoru və11 fəlsəfə doktoru) müzakirəsi keçirilmişdir.

 

c) Dissertasiya Şurasının işi:

İnstitutun nəzdində 2303.01–“Qeyri-üzvi kimya“,2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz”, 3303.01–“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisasları üzrə Dissertasiya Şurası fəaliy­yət göstərir.Hesabat ilində Dissertasiya Şurasında 1 nəfər texnika üzrə elmlər doktoru- Səfərov Aqil Rafiq oğlu – (Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutu),  14 nəfər isə kimya üzrə fəlsəfə doktoru - Əliyeva Mahizər Qafar qızı – (Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutu), Məmmədova Sevinc Rəhim qızı – (Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutu), Səfərova Lalə Nizami qızı –(Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti), Həsənli Turan Mirzalı qızı – (Bakı Dövlət Universiteti), Süleymanova Turac İbrahim qızı– (AMEA Naxçıvan Bölməsi­nin Təbii Ehtiyatlar İnstitutu), Məmmədova Zülfiyyə Məmməd qızı (Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutu), Eminova Sənəm Fəxrad qızı – (Bakı Dövlət Universiteti), İsmayılova Bilqeyis Adil qızı -  (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu), Hüseynova Şəfəq Ənvər qızı -  Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu, Babayev Elmir Məqsəd oğlu – (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu), Babayeva Nigar Yasin qızı – (Naxçıvan Dövlət Universiteti), Qəhrəmanova Yeganə Balami qızı– ( Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutu) , Məmmə­dova Ulduz Vidadi qızı - (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu) elmi dərəcəsi almaq üçün dissertasiya müdafiə etmişdir.

 

1. Əliyeva Mahizər Qafar qızı - Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun  elmi işçisi “Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində tsikloheksanolun oksidləşdirici dehidrogenləş­məsi. ”2316.01 -“Kimyəvi kinetika və kataliz”. 12.01.2018 

 

2. Məmmədova Sevinc Rəhim qızı – Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun dissertantı Uran və toriumun bis-(2-hidroksi-5-alkilbenzil) amin və xlornaften turşuları ilə ekstraksiyası” 2303.01- “Qeyri-üzvi kimya”. 26.01.2018

 

3.Səfərova Lalə Nizami qızı - Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin doktorantı “Ben­zoy turşusunun aminli və nitro törəmələrinin metal komplekslərinin sintezi və tədqiqi” 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 09.02.2018 

 

4.Həsənli Turan Mirzalı qızı - Bakı Dövlət Universitetinin Kimya fakültəsinin doktorantı “Tl-Gd (Tb) telluridlərinin və onlar əsasında bərk məhlulların alınmasının fiziki-kimyəvi əsasları” 2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya”. 23.02.2018

 

5. Səfərov Aqil Rafiq oğlu - Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun doktorantı “Krekinq və piroliz qazlarının birgə emalı kimya texnoloji kompleksinin optimal layihələn­dirilməsinin elmi əsaslarının yaradılması”  3303.01–"Kimya texnologiyası və mühən­disliyi". 16.03.2018

 

6. Süleymanova Turac İbrahim qızı- AMEA Naxçıvan Bölməsinin Təbii Ehtiyatlar İnstitu­tu­nun doktorantı   “Arsenin ikili və mis, gümüş, talliumla üçlü halkogenidlərinin su və üzvi mühitdə yeni alınma metodlarının işlənməsi” 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 27.04.2018

 

7.Məmmədova Zülfiyyə Məmməd qızı - Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun disser­tantı “Ferrosen əsaslı bir- və çoxnüvəli metalkomplekslərin sintezi və tədqiqi” 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 11.05.2018

 

8.Eminova Sənəm Fəxrad qızı - Bakı Dövlət Unversitetinin “Fiziki və kolloid kimya” kafed­rasının doktorantı  “Modifikasiya olunmuş pentasil seolitlərin iştirakında etilbenzolun metanolla selektiv alkilləşməsi” 2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz”. 25.05.2018

 

9.İsmayılova Bilqeyis Adil qızı -  Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutun doktorantı “Seolit katalizatorlarının iştirakı ilə malein, mono- və dixlormalein anhidridlərinin aşağı molekullu (C1-C4) alifatik spirtlərlə efirləşmə reaksiyasının kinetika və mexanizmi” 2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz”. 14.06.2018

 

10.Hüseynova Şəfəq Ənvər qızı -  Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı “As-Mn(Cr)-Se üçlü sistemlərində faza tarazlığı, şüşəəmələgəlmə və alınan yeni fazaların xassələrinin tədqiqi" 2303.01 –“Qeyri-üzvi kimya” 29.06.2018

 

11.Babayev Elmir Məqsəd oğlu -  Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı “Qaz fazada xlortoluolların heterogen katalitik oksidləşməsi reaksiyalarının kinetikası və mexanizmi”  2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz”. 21.09.2018

 

12.Babayeva Nigar Yasin qızı - Naxçıvan Dövlət Universitetinin Kimya kafedrasının dissertantı “Parağaçay molibdenit filizi əsasında molibdenit konsentratının, ammonium molibdatın, molibden (VI) oksidin, mis, gümüş, talliumun tiomolibdatlarının alınması və onların fiziki-kimyəvi tədqiqi” 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” 19.10.18

 

13.Qəhrəmanova Yeganə Balami qızı -  Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun elmi işçisi, doktorantı “Əlvan metallurqiyanın dəmirtərkibli tullantıları üzərində kükürd dioksidin qazvari reduksi­ya­edicilərlə reduksiyası” 2303.01– "Qeyri-üzvi kimya" 26.10.18

 

14.Məmmədova Ulduz Vidadi qızıKataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun elmi işçisi, doktorantı   “Etilenin hydrogen peroksidlə etil spirti  və asetaldehidə  biomimetic katalitik monooksid­ləş­məsi ” mövzusunda 2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz” 16.11.18

 

15. Məlikova Nuranə Nəhməd qızı -  Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun elmi işçisi, doktorantı “Yarımkeçirici katalaz-mimetik sensor”-2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz” 30.11.18

 

ç) Nəşriyyat fəaliyyəti:

Hesabat ilində institut əməkdaşları tərəfindən yüksək impakt faktorlu xarici jurnallarda məqalələr dərc olunmuşdur: Applied Catalysis A, General, Journal of Alloys and Compounds, Physica status solidi (RRL) - Rapid Research Letters, Nanotechnology, Journal of Solid State Electrochemistry, Inorganica Chimica Acta, Journal of Thermal Analysis and Calorimetry, Polyhedron, Journal of Molecular Structure, Journal of biochemistry and molecular toxicology, Acta Chimica Slovenica, Materials Research-Ibero-american Journal of Materials, Chemie Ingenieur Technik, Physics of the Solid State, Russian Journal of Electrochemistry, Crystallography Reports, Russian Journal of Inorganic Chemistry, Inorganic Materials, Semiconductors, Журнал общей химии, Жур­нал физической химии, Materials Testing, Журнал Структурной Химии, Теорети­ческие основы химической технологии, Журнал прикладной химии, Химия и техно­логия топ­лив и масел.

Ümumiyyətlə bu il  196 məqalə, o cümlədən xaricdə 121, respublikada 75  məqalə çap olun­muş­­dur. Cari il ərzində  70 məqalə  Web of Science, 10 məqalə SCOPUS,  34 mə­qa­lə isə digər bazalara daxil olan İmpakt faktorlu jurnallarda dərc olunmuşdur .

Dövri nəşrlər sahəsində Azərbaycan Kimya Jurnalının və Kimya Probleri Jurnalının 1,2,3 nömrələri çap olunmuş, 4-cü nömrəsi isə nəşrə təqdim olunmuşdur. Kimya Probleri Jurnalı  2017-ci il oktyabr ayından Web of Science bazasına daxil edilib. 2018-ci ildə institut  əməkdaşları respublikada və bir sıra xarici ölkələrdə keçirilmiş konfranslarda məruzələrlə çıxış etmiş,   252   tezis (onlardan 109  xaricdə) çap olunmuşdur.

İnstitutun əməkdaşları İspaniyanın Donostia-San Sebastian, Almanıya Federativ Respub­likasının Berlin və Frankfurt, Bolqarıstanın Sofiya, Ukraynanın Kiyev, Rusiyanın Mos­kva, Voronej, Dağıstan, Belarusiyanın Minsk və s. xarici ölkələrin şəhərlərinə müxtəlif məq­səd­lər üçün (konfranslarda, konqreslərdə, seminarlarda iştirak, elmi işlərin müzakirəsi, beynəl­xalq laboratoriyalarda alınan nəticələrin müzakirəsi, gələcəkdə əməkdaşlıq məsə­lələri və qrant layihəsi çərcivəsi nəticəsində birgə aparılmış elmi işlərin müzakirəsi və s.) ezam olunmuşlar.

 

Hesabat ilində 6 kitab nəşr edilmişdir : 

- Tofiq M. Nağıyev “Sinxron reaksiyalara koherent baxış”. “Şərq-Qərb”. ASC-nin mətbəəsi. Bakı, 2018, 216 s. 

- Dilqəm Tağıyev, Manaf Manafov, Asif Məmmədov. “Kimyada informasiya texnolo­giyalarının tətbiqi”. “Elm” nəşriyyatı,  Bakı, 2018 , 358 s. 

- З.Р.Агаева, А.М.Кашкай, С.Р.Гаджиева «Экологический анализ некоторых антро­поген­ных факторов загрязнения биосферы». Баку, 2018, 320 с.

 - Изида Мамедъярова. Азотсодержащиe полимеры как ингибиторы коррозии стали. LAP LAMBERT Academic Publishing RU, 2018, 57 c. 

- Eldar Zeynalov. Biblioqrafik göstərici.,“Elm və təhsil” nəşriyyatı , Bakı, 2018, 344 s.

- Əli Nəcəfqulu oğlu Nuriyev. Biobiblioqrafik göstərici. “Elm”, Bakı, 2018, 172 s.

 

2018-ci ildə İnstitutda AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsi ilə birgə keçirilmiş yubiley tədbirləri

Cari ildə İnstitutda 4 yubiley tədbiri keçirilmişdir.

2018-ci noyabrın 30-31-də Azərbaycanin görkəmli alimi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı akademik Murtuza Nağı­yevin anadan olmasının 110 illiyinə həsr olunmuş  “Nağıyev qiraət­ləri” elmi konfransı keçirilmiş­dir. 

AMEA-nın dairəvi zalında keçirilən bu tədbiri giriş sözü ilə AMEA-nın prezidenti akademik Akif Əli-zadə açmış M.Nağıyevin elmi fəaliyyəti haqqında AMEA Kimya  Elmləri Bölməsinin akademik–katibi akademik Vaqif Fərzəliyevin, vitse-prezident, akademik Dilqəm Tağıyevin məruzələri dinlənilmişdir. Yubiley iclasında M.Nağıyev haqqında akademik T.Nağıyev, aka­­demik V.Ab­­basov, Azərbaycan Neft və Sənaye Universitetinın rektoru professor  M.Ba­ban­lı çıxış etmiş, alim haqqında hazırlanmış videoslaydlar nümayiş etdirilmişdir.

 

AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsinin qərarı ilə yubileylərə həsr olunmuş 3 Elmi Şura  iclası keçirilmişdir.

  1. Akademik Ə.Məcidovun anadan olmasının  80  illiyi
  2.  AMEA-nın müxbir üzvü E.Zeynalovun anadan olmasının  70  illiyi
  3.  AMEA-nın müxbir üzvü Ə.Nuriyevin anadan olmasının  90  illiyi

 

YÜKSƏK İXTISASLI ELMİ KADRLARIN HAZIRLANMASI

 

İnstitutun doktorantura və dissertanturasına (2017-ci ilin qəbul planına əsasən) 2018-cı ildə 18 nəfər,  doktorantura  yolu ilə 8 (elmlər doktoru hazırlığı üzrə 2, fəlsəfə doktoru ha­zır­­lı­ğı üzrə 6), dissertantura yolu ilə 10 (elmlər doktoru hazırlığı üzrə 5,fəlsəfə doktoru ha­zırlığı üzrə 5)  qəbul olmuşdur.

Hesabat  ilində  57 doktorant  və  dissertant  müxtəlif  ixtisaslardan öz dissertasiya işləri  üz­­rə  elmi tədqiqat işləri aparırlar. İnstitutun  doktoranturasında  fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə 17 nəfər  təhsil  alır,  onlardan  14 əyani və 3 qiyabi:

2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası                                        -6

2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası                         -5

2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası                                                 -5

2304.01-“Makromolekullar kimyası” ixtisası                               -1

 

Elmlər doktoru hazırlığı üzrə 9 nəfər büdcə hesabına təhsil alır.

2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası                                         -3       

2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası                           -2       

2304.01 -“Makromolekullar kimyası” ixtisası                               -1

2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası                                                  -2

3303.01-“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası                -1

 

İnstitutun dissertanturasında  elmlər doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün  9 nəfər

dissertasiya işi üzrə çalışır:

 

2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası                                           -3

2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası                             -4       

3303.01-“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası                 -1

2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası                                                    -1

           

Fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün  22 nəfər:

2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası                                           -6

2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası                            -5       

2304.01 -“Makromolekullar kimyası” ixtisası                                -3       

2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası                                                   -4

3303.01-“Kimya  texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası                -4

 

İNSTİTUTDA MAGİSTRATURA TƏHSİLİ

 

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Prezıdentinin 19.07.2018-ci il tarixli 494 №li  sə­­rəncamına  əsasən   İnstitutun  fəlsəfə  doktoru  hazırlığı  üzrə  əyani doktorantı Aysel İm­ran qızı Məmmədova Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi və Macarıstan İnsan Re­surs­ları Nazirliyi arasında “2018-2020-ci illər üzrə İş Proqramı”na əsaslanan “Stipendium  Hungaricum” təqaüd proqramının müsabiqəsində  iştirak etmiş  və  müsa­bi­qə­nin  qalib­lərindən  biri  olmuşdur. 27 avqust  2018-ci il tarixindən  4 il  müddətinə  Maca­rıstanın  Bu­da­­peşt  Texnologiya və  İqtisadiyyat  Universitetinə  ezam  edildiyinə görə  A.İ.Məm­­mədo­vaya akademik məzuniyyət  verilmişdir.

2016/2017- ci tədris ilində magistraturaya “Qeyri-üzvi kimya” ixtisaslaşması üzrə qəbul  olun­muş Oruclu Elmir Nəcəf oğlu və Ağazadə Aytən İsmət qızı magistra təhsil proq­ra­mı­nı başa vurmuş və yekun dövlət attestasiyasından müvəffəqiyyətlə keçərək fərq­lənmə  dip­lomu  almışlar.

2017/2018-ci tədris ilində İnstitutun magistraturasına “Qeyri-üzvi kimya”, “Kimyəvi kinetika və kataliz” və “Fiziki-kimya” ixtisaslaşması üzrə 7 bakalavr qəbul olmuşdur. Magistrlar I  kur­su  müvəffəqiyyətlə başa vuraraq  yüksək təqaüdə layiq  görülmüşlər. Hal-hazırda  II kur­­sun III semestrində təhsil alırlar.

2018/2019-cu  tədris  ilidə  Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının  Prezidentinin 12.09.2018-ci il tarixli № 570 sərəncamı ilə İnstitutun  magistraturasına “Qeyri-üzvi kimya”, “Kimyəvi kinetika və kataliz”, “Fiziki-kimya”, “Yüksək molekullu birləşmələr kimyası”, “Neft-kimya  proseslərinin  riyazi  modelləşdirilməsi”  ixtisaslaşması  üzrə 6  bakalavr  qəbul  ol­muş­­dur.

 

GƏNC ALİM VƏ MÜTƏXƏSSİSLƏR ŞURASI

Akademik M.Nağıyev adına  Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun Gənc Alim və Mütə­xəssislər Şurası  AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının Rəyasət Heyəti tərəfindən təstiq olunmuş  fəaliyyət planına uyğun olaraq İnstitut rəhbərliyinin dəstəyi ilə 2018-ci ildə bir sıra elmi-ictimai tədbirlər həyata keçirmişdir.

Cari ilin aprel ayının 5-də İnstitutda Gənc Alim və Mütəxəssislər  Şurasının təşkilatçılığı ilə 195 saylı tam orta mək­təbin şagirdləri üçün “Açıq qapı” gü­nü keçirilmişdir. Hazırda ölkə­mizdə elmin, təhsilin inkişafı və onların mü­asir sə­viyyədə inteqrasiyası üçün böyük im­kanlar yaranmışdır və bu isti­qa­mət­də Aka­demiyada mühüm işlər görülür. Bu cür tədbir­lərin keçirilmə­sində məqsəd şagird­lə­rin dün­ya­gö­rüşünün formalaş­dırıl­ması, onlar­da kimya elminə marağın ar­tı­rılmasıdır.

Tədbir çərçivəsində şagirdlər üçün kim­ya fənni üzrə viktorina keçirilmiş və qaliblər tərifnamə ilə təltif olunmuşlar. Bundan başqa açıq qapı çərçivəsində məktəbli uşaqlar üçün  Şura üzvlə­rindən Samirə Məmmədova, Gül­şən Nəhmətova və Sevinc Osmanova tərə­fin­­dən müx­tə­lif maraqlı əyləncəli elmi şou­lar göstərilmiş, onların müx­təlif laboratori­yalara ekskursiyası təşkil olunmuşdur. Sonda  İnstitutun gənc alimi  Sevinc Osmanova  məktəb­lilər qarşısında “Zülallar, amintur­şuları və onların təbiətdə rolu” mövzu­sun­da məruzə ilə çıxış etmiş, uşaqları ma­raq­lan­­dıran sualları cavablan­dır­mışdır.

 

19 sentyabr 2018-ci il tarixində  M.V.Lo­mo­no­sov adına Moskva Dövlət Univer­sitetinin Bakı filialının bir qrup tələbəsi üçün institut rəhbərliyinin dəstəyi və Gənc Alim və Mü­tə­xəssislər Şura­sının təşkilatçılığı ilə İnsti­tutda ekskursiya təşkil olun­muşdur. 

Tələbələri qəbul edən AMEA vitse-prezidenti, institutun direktoru aka­demik Dilqəm Tağıyev öncə institutun qısa tarixi, əsas elmi istiqamətləri, apa­rı­­lan tədqiqat işləri və əldə olunan nailiyyətləri haqqında, eləcə də burada çalışmış görkəmli alimlər haqqında danışdı. Sonra akademik qeyd etdi ki, bu gün Azərbaycan təhsili və elmi qar­şı­sında duran əsas vəzifə - təhsilin və elmi tədqiqatların key­fiy­yətinin yüksəl­dil­məsi, ixtisaslı mütə­xəssislərin və elmi kadrların ha­zır­lanmasının təmin olun­masıdır. 

Son illər AMEA-da hə­yata keçirilən islahatların mühüm is­tiqa­mətlərindən birini elm və təhsilin inte­qrasiyası təşkil edir. M.V.Lo­mo­nosov adına Moskva Dövlət Univer­sitetinin Bakı filialının tələbələrinin institutda olmasından məmnun ol­du­ğunu bildirən akademik qeyd etdi ki, adı çəkilən Universitet sayılıb-seçilən təhsil ocaqlarından biridir və təhsil sahəsində böyük nüfuza malikdır. 

Sonra tələbələr institutda bir sıra labo­ratoriyalarda aparılan elmi-tədqiqat işləri ilə, müasir cihaz və avadan­lıqların iş prinsipi ilə tanış olublar.

  

Bundan başqa cari ildə BDU və Texniki Universitetin tələbələri  üçün institutda yay təcrü­bəsi təşkil olun­muşdur.  

Ötən ildə olduğu kimi, cari ildə də  İnstitutda Şuranın təşəbbüsü ilə “Fi­ziki-kimyəvi  analiz üsul­ları” semi­­narları  təşkil olunmuşdur. Seminar­larda gənc mütəxəssislər, dokto­rant­lar və magistrlər fəal iştirak etmişlər.

Oktyabrın 30-da görkəmli kimyaçı alim, Əməkdar elm xadimi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, akademik Murtuza Nağıyevin anadan olmasının 110 illiyinə həsr edilmiş konfrans keçirilib. Konfransın keçirilmə­sində Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının üzvləri fəal iştirak etmişlər.

04-09 iyul 2018-ci il tarixdə AMEA Kimya Elmlər Bölməsi və Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının birgə təşki­lat­çılığı ilə kimya sahəsində tədqiqatlar aparan gənclər üçün “Gənc kimyaçıların yay məktəbi – 2018” adlı tədbir keçirilib.

Həmin tədbirdə İnstitutumuzun 10 fəal gənci iştirak etmiş, sertifikatla təltif olun­muşlar. Tədbir çərçivəsində kimyanın aktual mövzularına həsr olunan interaktiv müzakirələr təşkil olunub. Bir panel üzrə təşkil olunan müzakirədə İnstitutun apa­rıcı elmi işçisi, Şamo Tapdıqov  “Xitin və Xitozan: təbiətdən müasir bio­tex­nologiya və gen mühəndisliyinə qədər” mövzu­sun­da məruzə etmiş və gənclərin suallarını cavablandırmışdır.

 

AMEA  Rəyasət Heyətinin müvafiq qərarına uyğun olaraq institutda gənc mütəxəssislər, eləcə də doktorant və magistrlər üçün xarici dildən hazırlıq kurslarının təşkilində  Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası fəal iştirak etmişdir.

Institutun Gənc Alim və Mütəxəssislər  Şu­ra­sının təşkilatçılığı ilə cari ilin oktyabr ayı­nın 1-dən  20- dək   İnstitutda  “Akade­mik Murtuza Nağıyev” adına mükafatın veril­mə­si üçün gənc alim və mütəxəssislər arasında müsabiqə  elan edilmiş, 5 nəfər gənc tədqi­qatçı müsabiqədə iştirak üçün sənədlərini təqdim etmiş və onların elmi məruzələri dinlə­nilmişdir. İnstitut rəhbərliyinin əmri ilə yaradılan müsabiqə komissiyasının qərarına əsasən bu mükafata şura üzvü  İlahə Mehdiyeva  layiq görülmüşdür. Digər 4 gəncə isə həvəslən­dirici mükafat verilmişdir.

 

 

Gənc alim Şamo Tapdıqov AMEA-nın elmi-tədqiqat proqramı çərçivəsində 18.10.2018 tarixindən 28.10.2018-dək Almaniyanın Karlsruher Texnologiya İnstitutunda elmi eza­miyyətdə olmuşdur. 

Cari ildə Institut gənclərindən 2 nəfər SOCAR Elm Fondunun elan etdiyi müsabiqədə Xü­susi Layihələr (XL) istiqaməti üzrə, bir nəfər isə HM- Gənc alimlər üçün nəzərdə tutulan “həvəslən­dirici mükafat” istiqaməti üzrə qalib olmuşdur.

İl ərzində İnstitut gənclərindən  2 nəfər  fəlsəfə doktoru elmi  dərəcəsi almaq üçün disser­ta­siya müdafiə etmişdir.

Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası  “20 yanvar”,”Xocalı soyqırımı “kimi respublika əhəmiy­yətli  anım günlərinin İnstitutda qeyd edilməsinin  təşkilində aktiv iştirak  etmişdir.

 

TƏLTİFLƏR  VƏ MÜKAFATLAR

 

1.  Akademik Ə.Məcidov - 80 illik yubileyi münasibətilə AMEA Rəyasət Heyətinin, AMEA-nın  müxbir üzvləri – E.Zeynalov - 70 və Ə.Nuriyev - 90 illik yubileyi münasibətilə AMEA Kimya Elimləri Bölməsinin Fəxri Fərmanı ilə təltif edilmişlər.

2.  AMEA prezidentinin 35 yaşadək elmlər doktoru elmi dərəcəsi almış gənc alimlər üçün mükafatın təsis edilməsi barədə sərəncamına əsasən İnstitutun əməkdaşı kim­ya üzrə elmlər doktoru  Dünya  Babanlıya  institut rəhbərliyi tərəfindən 5 (beş) min manat məbləğində pul mükafatı verilmişdir.

3.  İnstitutun magistraturasının məzunu, kiçik elmi işçi  Nigar İbrahimova AMEA-nın magis­traturasında təhsil alan tələbələr arasında keçirilən  “Magistr-2017” müsabiqə­sinin  1-ci dərəcəli diplomuna layiq görülmüşdür

4. Oktaybrın 31-də elmi işçi İlahə Mehdiyeva elmi fəaliyyətdə fərqləndiyinə görə “Aka­­demik Murtuza Nağıyev” adına mükafatın diplomuna,4 gənc isə (S.Səfə­rəli­yeva, N.Abdurəhmanova,  E.Bəhrəmov, V.Kərimli) həvəslən­dirici müka­fa­­ta la­yiq gö­rül­­müş­lər.

 

26 aprel 2018-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən təşkil olunan ixtiraçılıq sahəsində nailiyyətlərə görə “İlin Patenti” nominasiyası üzrə V Respublika Müsabiqəsi  keçirilmişdir. İnstitutun təqdim etdiyi 10 patentdən:

–     İ 2017 0056 “Kristallaşma prosesinin idarə olunması üsulu” müəllifləri  D.M.Ba­ban­lı, D.B.Tağıyev, S.Z.İmaməliyeva, İ.M.Babanlı, M.M.Əsədov  2-ci yerə;

–     İ 2017 0025 “1-Metiltsikloheksodien-1,3-ün alınma üsulu” müəllifləri A.M.Əli­yev, Z.A.Şabanova, Ə.İ.Kərimov, Ü.M.Nəcəf-Quliyev həvəsləndirici müka­fa­ta la­­yiq görülmüşlər.

 

BEYNƏLXALQ  ELMİ  ƏLAQƏLƏR

 

İnstitut 2018-ci il ərzində Almaniya, Fransa, İs­paniya, İtaliya, İsveç, Hollandiya,  İsveçrə, Türkiyə, Rusiya və s. ölkə­lərin, həmçinin Respub­li­ka­nın bir sıra elmi-tədqiqat müəssisələri və universitetləri ilə  elmi əməkdaşlığı davam etdirmişdir. İnstitutda 2015-ci ildə yaradılmış iki– İspaniyanın Donostia Beynəlxalq Fizika Mərkəzi (DİPC) ilə birgə "Kvant Kompütinq və Spintronika üçün Qabaqcıl Mate­riallar" və Almaniyanın Berlin Texniki Uni­ver­­siteti, Böyük Britaniyanın Huddersfild Universiteti və Be­larusiyanın Minsk İstilik və Küt­lə Dəyişməsi İnstitutu ilə "Neft mən­şəli kaus­tobiolitlərdən alınan na­no­karbon ma­te­­rialları əsasında kata­li­za­tor­ların sinte­zinə və tətbiqinə dair fun­da­men­tal tədqi­qatlar" (İNTERLABCAT) beynəlxalq labora­to­ri­yaları öz fəaliyyətlərini uğurla davam etdirmiş və əməkdaşlar yüksək İMPAKT FAKTORLU jurnallarda 50-ə yaxın birgə elmi məqaləsi çap etdirmişlər. 

“Kvant Kompütinq və Spintronika üçün Qabaqcıl Mate­riallar” laboratori­yasında DİPC  tədqiqatçıları  tərəfindən topoloji izolyator  xassəli bir sıra birləşmələrin səth və elek­tron quruluşlarının nəzəri hesablanması və eyni zamanda Avropanın digər qabaqcıl elmi mərkəzlərdə onların fiziki xassələrinin eksperimental tədqiqi aparılmışdır. Azər­baycan təd­qi­qatçıları tərəfindən məqsədyönlü axtarış üçün bu materialların uyğun sistemlərinin kompleks fiziki-kimyəvi, kristalloqrafik, termodinamik tədqiqi aparılmış və onların bəzi­lərinin monokristalları sonrakı tədqiqatlar üçün  yetişdirilmişdir. 

İNTERLABCAT laboratoriyasında karbohidrogenlərin oksidləşməsində universal katali­zator kimi tətbiq olunan nanokarbon katalizatorlarının fundamental aspektləri tədqiq olun­muşdur.

Hesabat ilində İnstituta xarici ölkələrdən bir sıra qonaqlar dəvət olunmuşlar.

31.05.2018-ci il tarixində Monqolustan Elmlər Akademiyasının prezidenti akademik Duger Reqdel gəlmişdir.  Görüşdə akademik təmsil etdiyi qurum barədə məlu­mat  vermiş, 60 ilə yaxın fəaliyyət göstərən akademiyada müxtəlif elm sahələri üzrə elmi tədqiqat işlərini yerinə yetirildiyini qeyd edərək, Monqolustan Elmlər Akademiyası ilə AMEA, eləcədə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu arasında kadr və təcrübə mübadiləsinin aparılmasının məqsədə uygun olduğunu vurğulamışdır. Sonra birgə əməkdaşlığa dair müzakirələr aparılmış, əlaqələrin davamlı inkişafı istiqamətində müvafiq qərarlar qəbul edilmişdir.

Bu görüşdə Monqolustan Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Tarix İnstitutunun direktoru, professor Çulluun Sampildondov, Monqolus­tanın Ankaradakı səfirliyinin birinci katibi Solonqa Batsaixan, AMEA Beynəlxalq əlaqələr idarəsinin “Xarici ölkələrin akademik qurumları ilə əlaqələr“ şöbə­sinin rəhbəri Bunyamin Seyidov da iştirak ediblər. Görüşün sonunda instututun direktoru akademik Dilqem Tağıyev İnstitutun yaranma tarixi və Azərbaycan elminin inkişafında rolu haqqında məlumat vermiş, instututun fəaliyyət göstərdiyi illərdə ölkə elminin beynəlxalq aləmə inteqrasiyasında  mühüm rol oynadığını və bir çox nailiyyətlərə imza atdığını söylədi. Sonra D.Tağıyev rəhbərlik etdiyi qurumda gənc alimlərin beynəlxalq aləmə inteqrasiyası baxımından dünyanın qabaqcıl elmi mərkəz­lərində təcrübəyə yiyələn­məsinin əhəmiyyətini vurğulamış, iki qurum arasında müxtəlif elmi layihələrin həyata keçirilməsi və tədqiqatçıların qarşılıqlı olaraq ezam olunmasının vacib oldugunu qeyd etmişdir. 

22.06.2018-ci il tarixində Macarıstan Milli Sağlamlıq İnstitutunun bölmə rəhbəri, professor Geza Safrani gəlmişdir. Professor Safrani “ Şişlərin gen terapiyası” mövzusunda elmi məruzə ilə çıxış etmişdir.

Məruzəçi qeyd etmişdir ki, siçanlar üzrə aparılan tədqiqatların nəticəsi olaraq şiş xəstəlik­lərində, xüsusi ilə də beyin şişlərində gen terapiyası effektli nəticələrə səbəb olmuşdur. Gen terapiyası immun  sisteminin şiş əleyhinə olan müqavimətini artırır və kimya terapiyası ilə eyni zamanda tədbiq ediləndə daha effektli olur.

Bu tədbir Ukrayna  Elm Texnologiya Mərkəzinin “ Triptofanın bəzi biogen metallarla kom­pleks­lərinin sintezi və radioqoruyucu xassələrinin tədqiqi “ layihəsi cərcivəsində, Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu, Biofizika İnstitutu və Radiasiya Problemləri İnstitutlarının birgə təşkilatçılığı ilə  keçirilmişdir.

20.11.2018-ci il İngiltərə Haddersfild Universitetinin professoru Vladimir Mixayloviç Viş­nyakov gəlmişdir. Universitetin direktoru və “Materials Research” laboratoriyasının müdi­ri Vladimir Mixayloviçin Bakıya dəvət olunmasında məqsəd Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu ilə Haddersfild Universiteti arasında elmi əlaqələrin daha da inkişaf etdirilməsi olmuşdur.

 

O “ Nanoquruluşlu materialların analitik tədqiqatları” mövzusunda məruzə ilə çıxış etmişdir. İnstitutun direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev Haddersfild Universiteti  haqqında məlumat verərək bildirdi ki, bu universitetin “Materials Research” laboratoriyası Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun “Neft mənşəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materialları əsasın­da katalizatorların sintezinə və tətbiqinə dair fundamental tədqiqatlar” beynəlxalq labora­toriyası ilə birgə tədqiqat işləri aparır. Bu görüşdə Kimya Elmləri Bölməsinin digər institutlarının əməkdaşları da iştirak etdilər.

18.04.2018-ci ildə AMEA-nın Mərkəzi Elmi Kitabxanasında “Kimyanın davamlı inkişafda rolu” mövzusunda Azərbaycan İtaliya Beynəlxalq elmi seminarı  keçirilmişdir.   

Tədbir AMEA Rəyasət Heyəti aparatının Beynəlxalq əlaqələr idarəsiM.Nağıyev adına Ka­ta­liz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu (KQKİ) və İtaliyanın Azərbaycandakı səfirliyinin təşkilat­çılığı ilə baş tutmuşdur.

Seminarı akademiyanın vitse-prezidenti, KQKİ-nin direktoru, akademik Dilqəm Tağı­yev açaraq tədbirin AMEA və İtaliyanın müvafiq elmi müəssisələri arasında kimya sahə­sində əlaqələrin gücləndirilməsi baxımından önəmli olduğunu bildirib. O, seminarın əla­mət­dar zamanda baş tutduğunu və hazırda  dünyada İtaliya Tədqiqatlar Gününün qeyd edildiyini söyləmişdir.

D.Tağıyev bu gün iki ölkənin siyasi, iqtisadi, elmi, mədəni və digər sahələrdə sıx əmək­daşlıq əlaqələrinin olduğunu və 2017-ci ildə Azərbaycanla İtaliya arasında ticarət dövriy­yəsinin 4 milyard avroya yüksəldiyini bildirib. Akademik qeyd etdi ki, İtaliyanın Maire Technimont şirkəti Dövlət Neft Şirkəti ilə bir sıra layihələrin reallaşmasında, o cümlədən Sumqayıt etilen-propilen zavodunun və Neft Emalı zavodunun yenidən qurulmasında əmək­­­daşlıq edir.

Akademik son illərdə iki ölkə arasında elmi əlaqələrin də gücləndiyini, AMEA ilə İtaliya Milli Tədqiqatlar Şurası arasında əməkdaşlıq sazişinin imzalandığını, birgə tədqiqat proqram­larının elan edildiyini diqqətə çatdırıb, bu il qalib olan 4 layihə üzrə birgə tədqiqat işlərinə start veriləcəyini qeyd etdi.

Sonra çıxış edən İtaliyanın Azərbaycandakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri Auqusto Massari qeyd edib ki, beynəlxalq səviyyədə təcrübələrin bölüşdürülməsi olmadan inno­vasiya və mühüm nəticələr əldə oluna bilməz və dayanaqlı inkişafa nail olmaq çətin olar. Bu mə­nada  hər iki ölkənin elmi mərkəzləri arasındakı əlaqələrin müxtəlif istiqamət­lərdə, o cüm­lədən kimya sahəsində inkişaf etdirilməsi  önəmlidir. Səfir hazırda AMEA ilə İtaliyanın elmi müəssisələri arasında 5 istiqamətdə birgə elmi tədqiqat işlərinin aparılması barədə Rəyasət Heyəti aparatı Beynəlxalq əlaqələr idarəsinə yeni təklif verdiklərini diqqətə çatdırmışdır.

Daha sonra Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, AMEA-nın müxbir üzvü Məhəmməd Babanlı “Topoloji izolyator materiallarının dizaynının kimyəvi aspektləri” mövzusunda məruzə ilə çıxış edib. M.Babanlı bildirib ki, son illərdə kimya, fizika və ma­te­rial­şünaslığın qovşağında multidissiplinar elmi araşdırmaların prioritet istiqamət­lə­rin­dən biri yeni nəsil qeyri-üzvi funksional materialların–topoloji izolyatorların yaradılması və tədqiqidir. Topoloji izolyator materiyanın xüsusi kvant halı olub həcmdə izolyatordur, səthdə isə yüksək spin polyarlaşmış elektrik keçiriciliyinə malikdir. Bu unikal xassə topoloji izolyatorlar əsa­sında keyfiyyətcə yeni elektronikanın – spint­ro­nikanın və topoloji kvant kompüterlərinin ya­ra­dıl­masına geniş imkanlar açır.

 

Bu materialların, həmçinin tibbdə və təhlükəsizlik sistem­lərində istifadə olunan "terahers" detektorlarda və kvant kompütinqi əsa­sında işləyən digər yeni nəsil cihaz və qurğularda istifadə olunacağı gözlənilir. Alim qeyd edib ki, Azərbaycanda topoloji izolyator materialları sahəsində sistemli tədqiqatlar 2011-ci ildən aparılır. Bu müddətdə Avropa Birliyinin və Yaponiyanın topoloji izolyatorların nəzəri və təcrübi tədqiqi ilə məşğul olan aparıcı elmi mərkəzləri ilə geniş beynəlxalq əlaqələr qurulmuşdur. Həmin əməkdaşlıq çərçıvəsində İtaliyanın bir sıra  elmi müəssisələri ilə birgə tədqiqatlar aparılır və onların nəticələri Web of Science sisteminə daxil olan yüksək impakt faktorlu jurnallarda çap edilmiş 10-dan artıq müştərək elmi məqalədə öz əksini tapmışdır.

Sonra  Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun laboratoriya müdiri, kimya üzrə elmlər doktoru, professor Nizami Zeynalov “Polimer nanogellər – dərman maddələrinin immobili­zasiyasında daşıyıcı kimi” mövzusunda məruzəsini diqqətə çatdırıb. Professor bildirib ki, son illər nanogellərin sintezi və onların iştirakı ilə dərman preparatlarının uzun müddətli təsirə malik olmaları tədqiqatçıların diqqət mərkəzindədir. Bu mənada polimerlərdən istifadə olunması müasir üsullar arasında dərman preparatlarının lazımı orqanlara çatdırılmasında əsas yer tutur.

Polimerlər bu halda matrisa olub, dərman preparatlarını özündə uzun müddət saxlayır və orqanizmdə onların tədricən ayrılmasına köməklik göstərirlər. Belə ki, polimer makromole­kullar lazım olan hüceyrəyə daxil olmayana qədər dərman preparatları polimer­dən azad oluna bilməz. Bununla əlaqədəar olaraq təbii və sintetik əsaslı polimer nano­gellərdən istifadə edilməsi məqsədə uyğundur.

Tədbirin davamında İtaliyanın “Kinetics Technology” şirkətinin innovasiya strategiyası üzrə vitse-prezidenti Qaetano İaquaniellonun “İnkişafın davamlılığının və tərəqqinin təmin olun­masında kimya və kimya mühəndisliyinin rolu nədir?” və Roma Tor Verqata Univer­sitetinin professoru Massimiliano Barlettanın “Bioplastik materialların təkmilləş­dirilməsi və onların emalı” mövzularında məruzələri dinlənilmişdir.

Seminarda, həmçinin dünyanın aparıcı elmi təşkilatları ilə beynəlxalq əməkdaşlıq perspek­tivlərindən danışılıb, qarşılıqlı münasibətlərin inkişafı və yeni əməkdaşlıq mexa­nizm­lərinin yaradılması imkanlarından bəhs olunmuşdur.

 

04.12.2018-ci il tarixində saat 11-də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının akademik M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-Üzvi Kimya İnstitutunda keçirilən elmi seminarı giriş sözü ilə AMEA-nın vitse-prezidenti, institutunun direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev açdı. O, Türkiyənin “Vestel” Müdafiə Sənayesi şirkəti haqqında məlumat verərək bildirdi ki, bu şirkətin araşdırmaçısı, professor Sadiq Quliyevin Bakıya dəvət olunmasında məq­səd  Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu ilə adı qeyd olunan şirkət arasında əlaqələrin inkişaf etdirilməsidir.

Sonra Türkiyə Cümhuriyyəti “Vestel” Müdafiə Sənayesi şirkətində araşdırmaçı, professor Sadiq Quliyev “Qatı oksid yanacaq elementləri” mövzusunda məruzə ilə çıxış etdi. Məru­zəçi kimyəvi enerjinin elektrik enerjisinə çevrilməsini reallaşdıran yanacaq element­lərindən, bu sahədə apardıqları tədqiqat işlərindən ətraflı danışdı. Məruzə ətrafında geniş müzakirələr aparıldı, birgə elmi tədqiqatların aparılmasının mümkünlüyü qeyd olundu.

Hesabat ilində institutun bir sıra əməkdaşları xarici ölkələrə ezam edilmişdir.

1. “Nanoelektrokimya və elektrokataliz” laboratoriyasının müdiri Akif Əliyev və b.e.i. Vüsalə Məcidzadə 20.06.2018-ci il tarixindən 4 gün müddətinə Bolqarıstan Respublikasının Sofi­ya şəhərində akad. Yevgeni Budevski adına Elektrokimya və Energetik sistemlər İnstitu­tu­na ezam edilmişlər. Məqsəd müştərək layihə üzrə görüləcək iş planlarının və elmi işlərin gələcək perspek­tivlərinin müzakirəsindən, elmi tədqiqat laboratoriyaları ilə tanışlıqdan ibarət olunmuşdur.

 

2. AMEA-nın vise-prezidenti, İnstitutun direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev 23.06.2018-ci il tarixlərindən  7 gün müddətinə, AMEA akademik M.Nağıyev adı­na Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu ilə İspaniya Krallığının Donostia Beynəlxalq Fizika Mərkəzinin təşkil etdiyi müştərək “Kvant kompütinqi  və spintronika üçün qabaqcıl materiallar”  beynəlxalq labora­toriyasının birgə tədqi­qat­larının nəticələrini müzakirə etmək və növbəti mərhələnin proq­ramını tərtib etmək məqsədi ilə  İspaniyanın Sebastian şəhərinə ezam  edilmişdir.

 

3. İnstitutun “Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləş­mə“ labo­ra­toriyasının müdiri Eldar Zeynalov 19.08.2018- il tarixindən 17 gün müddətinə Alma­niya­nın Berlin şəhərinə  “Neft mənşəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materi­al­ları əsa­sın­da katalizatorların sintezinə və tətbiqinə dair fundamental tədqiqatlar (İNTERLABCAT)” beynəlxalq laboratoriyasının proqra­mında nəzərdə tutulmuş işləri müza­kirə etmək, alınmış nəticələri seminarda təqdim etmək və Berlin Texniki Universitetinin laboratoriyasında bir sıra eksperimentlər aparmaq üçün ezam edilmişdir.

 

4. İnstitutun elmi işlər üzrə direktor müavini müxbir üzv  Məhəmməd Babanlı  07.09.2018-ci il tarixindən 8 gün müddətinə Kiyev Milli Universitetində tədqiqatların nəticələrini müza­kirə etmək, gələcək əməkdaşlıq istiqamətlərini müəyyən etmək və Kiyevdə keçiriləcək IV Beynəlxalq Kimya və Kimya Texnologiyası üzrə Türk konqresində məruzəçi kimi iştirak et­mək üçün Kiyev şəhərinə ezam edilmişdir.

 

5. İnstitutun “Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsinin müdiri Mübariz Əhmədov 20.09.2018-ciil tarixindən 7 gün müddətinə M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Univer­siteti ilə gələcək elmi əməkdaşlıq məsələlərini müzakirə etmək üçün Moskva şəhərinə ezam edilmişdir.

 

6. “Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdirilməsi” lab. müdiri Mirsəlim Əsə­dov  23.09.2018-ci il tarixindən 7 gün müddətinə Minsk şəhərinə (Belarus MEA Elmi-Prak­tiki Materialşünaslıq Tədqiqat Mərkəzin – EPMTM) ezam edilmiş­dir. Ezamiyyətin məq­sədi Belarus MEA EPMTM ilə AR Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun (EİF) (Layi­hənin adı: "Mikroelektronika üçün tərkibində nadir torpaq elementləri saxlayan tallium-bismut telluridləri əsasında yeni maqnit materialların sintezi, tədqiqi və xassələrinin mode­lləşdirilməsi") qrant layihəsi çərçivəsində birgə aparılmış elmi işlərin müzakirəsi olmuşdur. 

 

7. İnstitutun elmi işlər üzrə direktor müavini Məhəmməd Babanlı 08.10.2018-ci il tarixin­dən 5 gün müddətinə Voronej Dövlət Universitetinin Qeyri-üzvi kimya kafedrası ilə qeyri-üzvi materialşünaslıq sahəsində birgə tədqiqatların bəzi nəticələrini, gələcək elmi əmək­daşlıq məsələlərini müzakirə etmək və Rusiya –Azərbaycan birgə qrant layihəsi çərçivə­sində elmi işlər aparmaq üçün Voronej  şəhərinə ezam edilmişdir.

 

8. “Nanoelektrokimya və elektrokataliz” lab. müdiri Akif Əliyev 17.10.2018-ci il tarixin­dən 4 gün müddətinə Rusiya Federasiyasının Mahaçqala şəhərində "Kimya, Kimya texnologiyası və ekologiya" üzrə keçirilən3 Beynəlxalq elmi-praktik konfransda iştirak etmək üçün ezam edilmişdir. Konfransın təşkilat komitəsinin üzvü olaraq, “Yarımkeçirici Mo-S təbəqələ­rinin elek­tro­çök­dürülməsinə müxtəlif faktorların təsiri” mövzusunda plenar məruzə ilə çıxış etmiş, Dağıstan Dövlət Universitetinin müxtəlif kafedralarında fəaliyyət göstərən elmi- tədqiqat labora­toriyaları ilə  və orada aparılan elmi işlərlə tanış olmuş, gələcəkdə birgə elmi-tədqiqat işləri­nin aparılmasının mümkünlüyünü, qeyri-üzvi kimya kafedra­sının müdiri prof. U.Hacıyev və innovasiyalar üzrə rektorun köməkçisi, nano­materiallar üzrə problem laboratoriyasının rəhbəri F.Orucovla  ətraflı şəkildə müzakirə etmişdir.

 

9. Şamo Tapdıqov 18.10.2018 tarixindən 28.10.2018-dək Almaniyanın Karlsruhe Texno­logiya İnstitutunda elmi ezamiyyətdə olmuşdur. Ezamiyyət dövründə Texnoloji və Polimer­lər Kimyası departamentinin rəhbəri prof. Patrick Theatonun tədqiqat qrupunda olmuş, seminar mühazirələri, hidrogellərin sintezi və onların dərman preparatlarının daşınmasında rolu mövzusunda müzakirələrə qatılıb, magistr və doktorantların həftəlik dinləmələrində iştirak etmişdir. Həmçinin o,  xitozan əsaslı qısa zəncirli polipeptid daşıyıcı­ların sintezi (zə­də­lən­miş DNT fraqmentlərinin bərpası üçün) təcrübələrində iştirak etmiş və onların molekulyar-strukturunun müəyyən edilməsi üçün əsas fiziki analiz metodlarının tətbiqi ilə maraqlanmışdır. Bundan başqa Şamo Tapdıqov Karlsruhe Texnologiya İnsti­tutunda Azər­baycanımız, AMEA akad. M.Nağıyev ad. KQÜKİ-nun elmi fəaliyyəti, hazırki yerli və bey­nəlxalq elmi-tədqiqat layihələrimiz, nəticələrimiz, elmi nəşrlərimiz barəsində məruzə etmiş­dir.

 

10. AMEA-nın vitse-prezidenti, İnstitutun direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev 20.10.2018-ci tarixindən 7 gün müddətinə Almaniya Federativ Respublikasının Frank­furt  şəhərində keçirilmiş 8-ci Dünya Kimya Konqresində təşkilat komitə­sinin üzvü və məruzəçi kimi çıxış etmək üçün Almaniyanın Frankfurt şəhərinə ezam edilmişdir.

 

11. AMEA-nın vitse-prezidenti, İnstitutun direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev 22.11.2018-ci il tarixindən 6 gün müddətinə İtaliya Res­pub­likasının Roma şəhərində keçiriləcək kimya mühəndisliyi üzrə 8-ci Beynəlxalq Kon­fransda məruzə ilə çıxış etmək üçün İtaliya Respublikasının Roma şəhərinə ezam edilmişdir.

 

12. “Nanokompozit  katalizatorlar ” lab. müdiri Əhmədov Vaqif Məlik oğlu 26.11.2018-ci il tarixindən 7 gün müddətinə “Laylı quruluşlu birləşmə və polimerlər əsasında sintez olun­muş nanokompozitlərin katalitik və sorbsion xassələrinin tədqiqi” elmi tədqiqat proqramı ilə bağlı məsələlərin müzakirəsi üçün Moskva şəhərinə Rusiya Elmlər Akademiyasının Element Üzvi Birləşmələr İnstitutuna ezam edilmişdir.

 

13. Nanostrukturlaşdırılmış  metal-polimer  katalizatorları” lab. müdiri Nizami Zeynalov və  ap.e.i. Şamo Tapdıqov 03.12.2018-ci il tarixindən 5 gün müddətinə layihə çərçivə­sin­də xitozan əsaslı hidrogellərinin FTİR, Rentgenfaza, SEM və TEM üsulları ilə morfoloji xa­rak­te­ristikaları, sitotoksiki və bioloji tədqiqatlarını həyata keçirmək üçün İtaliyanın Poli­merlər, Kompozitlər və Biomateriallar İnstitutuna ezam edilmişlər.

 

Cari il ərzində həmçinin İnsitutun  “Koherent - sinxronlaşdırılmış  oksidləşmə  reaksi­ya­lari”  şöbəsinin müdiri akademik  Tofq Nağıyev xaricdə keçirilmiş  bir sıra konfranslarda:

-1-3 martda Londonda (BK) 4-cü Avropa Üzvi Kimya Konqresində Təşkilat Komi­təsinin üzvü kimi “Piperidinin H2O2 və N2O ilə koherent-sinxronlaşdırılmış qaz fazalı oksid­ləş­məsi” mövzusunda şifahi məruzə ilə;

-25-29 avqustda Praqada (Çexiya) keçirilən Kimya və Proseslərin Texnologiyası sahəsində 23-cü Beynəlxalq Konqresdə “Piperidinin  azot -1 oksidlə  2,3,4,5-tetrahidro­piri­di­nə qaz fazalı oksidləşməsi”  mövzusunda şifahi məruzə ilə;

-17-19 sentyabrda Yaşıl Kimya və Texnologiya üzrə Amsterdamda (Niderland) 9-cu Dünya Konqresində “Tsikloheksanın hidrogen peroksidlə biomimetik oksidləşməsinin mexanizmi” mövzusunda  poster məruzə ilə;

-İyun ayında Reaksiyaların Kinetikası, Mexanizmi və Katalizatorlar üzrə Budapeştdə (Macarıstan) keçirilən 1-ci Beynəlxalq Konqresdə “Biomimetik katalizatorun tsikloheksanın onun törəmələri ilə qarışıqda oksidləşməsi prosesində seçiciliyi” mövzusunda poster məruzə ilə;

-14-17 oktyabrda Nitsa (Fransa) şəhərində keçirilən Biotərkibli və Bioəsaslı Kimya və Materiallar üzrə 4-cü Beynəlxalq Konfransda “3-pikolinin azot-1oksidlə koherent-sin­xron­laşdırılmış oksidləşməsi” mövzusunda poster məruzə ilə iştirak etmişdir.

 

BEYNƏLXALQ VƏ DİGƏR QRANTLAR

2018-ci ildə maliyyələşdirilmiş qalib qrant layihələri

Layihənin adı

İnnovativ metallurgiya texnologiyası əsasında yayma isteh­salatında yüksək xassələrə malik bimetallik valın işlənməsi

Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi

Təqdim edildiyi il

2016

Layihənin həyata keçirildiyi illər

2018-2019

Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)

Layihə rəhbəri: t.e.d.,prof. Sübhan Namazov (Azərbaycan Texniki Universiteti); həmrəhbər: k.e.d., prof. İxtiyar Bəxtiyarlı (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu)

Layihənin məbləği

60 000 man.

 

Layihənin adı

Yüksək texnologiyalar üçün yeni topoloji izolyatorların və Raşba yarımkeçiricilərinin alınması, kimyəvi dizaynı və tədqiqi

Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi

Təqdim edildiyi il

2016

Layihənin həyata keçirildiyi illər

2018-2019

Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)

Layihənin rəhbəri: k.ü.f.d. İmaməliyeva Samirə (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu); həmrəhbər k.ü.f.d. Əliyev Ziya (Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti)

Layihənin məbləği

80 000 man.

 

 

 

 

 

 

 

Layihənin adı

İnterkalyasiya olunmuş laylı quruluşlu birləşmələr və polimerlər əsasında hazırlanmış yeni hibrid nanokompozitlərin sorbsiya və katalitik xassələrinin tədqiqi

Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi

Təqdim edildiyi il

2016

Layihənin həyata keçirildiyi illər

2018-2019

Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)

Layihənin rəhbəri: k.e.d., prof. Abdulsəyid Əzizov (Bakı Dövlət Universiteti); həmrəhbər: k.ü.f.d. Natalya Melnikova (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu)

Layihənin məbləği

80 000 man

 

 

 

 

 

 

 

Layihənin adı

Mis və gümüşün çoxkomponentli xalkogenidləri əsasında yeni superion keçiricilərinin və termoelektrik materiallarının alınması və tədqiqi

Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi

Təqdim edildiyi il

2016

Layihənin həyata keçirildiyi illər

2018-2019

Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)

Layihənin rəhbəri: k.e.d., prof. İmir Əliyev (AMEA Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu); həmrəhbər: Yusibov Yusif (Gəncə Dövlət Universiteti)

Layihənin məbləği

60 000 man.

 

Layihənin adı

Acınohur titanmaqnetit superkonsentratının məhsullarından istifadə etməklə litium titanatların sintezi və xassələrinin funksiyalaşdırılması

 

Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi

Təqdim edildiyi il

2016

Layihənin həyata keçirildiyi illər

2018-2019

Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)

Layihənin rəhbəri: k.e.d. Məmmədov Asif (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu); həmrəhbər: Məmmədov Elman (Azərbaycan Texniki Universiteti)

Layihənin məbləği

50 000 man.

 

 

 

 

 

 

 

 

Layihənin adı

Triazapentadien əsaslı komplekslərin sintezi və katalizdə tətbiqi imkanları

Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi

Təqdim edildiyi il

2016

Layihənin həyata keçirildiyi illər

2018-2019

Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)

Layihənin rəhbəri: Şıxaliyev Namiq (Bakı Dövlət Universiteti); həmrəhbər: Cəlaləddinov Fidail (Kataliz və Qeyri - üzvi Kimya İnstitutu)

Layihənin məbləği

55 000 man.

 

Layihənin adı

Ətraf mühitə atılan tullantılarda yüngül karbohidrogenlər (C1-C4), metanol və xloraromatik karbohidrogenlərin zərərsizləşdirilməsi

Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi

Təqdim edildiyi il

2016

Layihənin həyata keçirildiyi illər

2018-2019

Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)

Layihənin rəhbəri: Arif Əfəndi (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu); həmrəhbər: Şəmilov Nazim (Bakı Dövlət Universiteti)

Layihənin məbləği

60 000 man.

 

Layihənin adı

Misin mürəkkəb xalkogenidləri ortatemperaturlu termoelektrik materialları kimi: sintezdən və faza tarazlıqlarından "tərkib­quru­luş-xassə" əlaqəsinə doğru

Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun 1-ci Azərbaycan-Rusiya birgə beynəlxalq qrant müsa­biqəsi

Təqdim edildiyi il

2017

Layihənin həyata keçirildiyi illər

2018-2020

Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)

Layihənin həmrəhbəri: Məhəmməd Babanlı (AMEA Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu; AMEA Fizika İnstitutu; Bakı Dövlət Universiteti), həmrəhbər: k.e.d., prof. Andrey Şevelkov (M.V.Lomo­nosov adına MDU)

Layihənin məbləği

175 000 man.

 

Layihənin adı

Nanoelektronikada tətbiq üçün t ərkibind ə III qrup xalkogenidləri saxlayan bərk məhlullar, qrafen və ifrat nazik silisium təbəqələri əsasında alınmış 2D sistemlərdə defekt əmələgəlmənin mexanizmi və kvant halları

Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun 1-ci Azərbaycan-Rusiya birgə beynəlxalq qrant müsabiqəsi

Təqdim edildiyi il

2017

Layihənin həyata keçirildiyi illər

2018-2020

Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)

Layihənin iştirakçısı: Mirsəlim Əsədov (AMEA KQÜKİ) AMEA Fizika İnstitutu (AMEA Fizika İnstitutu; AMEA KQÜKİ), REA Fizika-Texnologiya İnstitutu

Layihənin məbləği

75 000 man.

 

 

 

 

 

 

 

Layihənin adı

L-tiroksinin xitozanın N-trimetil yodlu törəməsinə enkapsul­laşdırılması və onun uzun müddət nəzarətli ayrılmasının in vivo bioloji tədqiqi

Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının “Beynəlxalq Elmi Əməkdaşlıq” Müştərək Elmi Tədqiqat müsabiqəsinə təqdim edilmiş layihələr

Təqdim edildiyi il

2017

Layihənin həyata keçirildiyi illər

2018-2020

Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)

Layihənin həmrəhbəri: k.e.d. Nizami Zeynalov (KQÜKİ); layihənin həmrəhbəri: prof. Maria Grazia Raucci (İtaliya Sosial Respublikası “Polimerlər, kompozitlər və Biomateriallar İnstitutu”)

Layihənin məbləği

 

 

Layihənin adı

FeChx-TiO2-MoSx hibrid katodlarının elektrokimyəvi və fotoelek­trokimyəvi tədqiqi

Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının “Beynəlxalq Elmi Əməkdaşlıq” Müştərək Elmi Tədqiqat müsabiqəsinə təqdim edil­miş layihələr

Təqdim edildiyi il

2017

Layihənin həyata keçirildiyi illər

2018-2020

Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)

Layihənin həmrəhbəri: k.e.d. Akif Əliyev (KQÜKİ); layihənin həm­rəhbəri: t.e.d., prof. Evelina Slavçeva (Bolqarıstan Respub­likasının akad. Yevgeni Budevski adına Elektrokimya və Ener­getik sistemlər İnstitutu)

Layihənin məbləği

 

 

Layihənin adı

Laylı quruluşlu birləşmə və polimerlər əsasında sintez olunmuş nanokompozitlərin katalitik və sorbsiyon xassələrinin tədqiqi

Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 2018-2020-ci illər üçün elmi tədqiqat proqramlarının işlənməsi, seçilməsi və maliyyələş­dirilməsi məqsədilə keçirilən respublika müsabiqəsi

Təqdim edildiyi il

2018

Layihənin həyata keçirildiyi illər

36 ay

Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)

Layihənin rəhbəri: akademik Abel Məhərrəmov (Bakı Dövlət Universiteti); Layihənin həmrəhbəri: k.e.d., prof. Vaqif Əhmədov (AMEA KQÜKİ)

Layihənin məbləği

300 000 man.

 

Layihənin adı

Polimer əsaslı nanogellərin alınması və onların dərman prepa­rat­larının daşıyıcısı kimi xərçəng xəstəliklərinin müalicəsində tətbiqi

Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 2018-2020-ci illər üçün elmi tədqiqat proqramlarının işlənməsi, seçilməsi və maliyyələş­dirilməsi məqsədilə keçirilən respublika müsabiqəsi

Təqdim edildiyi il

2018

Layihənin həyata keçirildiyi illər

36 ay

Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)

Layihənin rəhbəri: akademik Dilqəm Tağıyev (AMEA KQÜKİ) (AMEA-nın Biofizika İnstitutu, Milli Onkologiya Mərkəzi)

Layihənin məbləği

360 000 man.

 

 

 

 

 

 

 

Layihənin adı

Mikroelektronika üçün tərkibində nadir torpaq elementləri sax­layan tallium-bismut telluridləri əsasında yeni maqnit material­ların sintezi, tədqiqi və xassələrinin modelləşdirilməsi

Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun 2-ci Azərbaycan-Belarus birgə qrant müsabiqəsi

Təqdim edildiyi il

2017

Layihənin həyata keçirildiyi illər

2018-2020

Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)

Layihənin həmrəhbəri k.e.d., prof. Mirsəlim Əsədov (AMEA KQÜKİ) Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti, BMEA-nın Materialşünaslıq üzrə elmi-praktiki mərkəzi

Layihənin məbləği

60 000 man.

 

Layihənin adı

Qeyri-tarazlıqlı heterofazalı neft-kimya proseslərinin və neft-qaz sistemlərinin riyazi və fiziki-kimyəvi modelləşdirilməsi

Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)

Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Elm Fondu”nun elmi tədqiqat, innovativ layihələrin maliyyələşdirilməsi məqsədilə qrant müsabiqəsi

Təqdim edildiyi il

2017

Layihənin həyata keçirildiyi illər

2018-2020

Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)

Layihənin rəhbəri:k.e.d. Mirsəlim Əsədov (AMEA KQKİ)

Layihənin məbləği

60 000man

 

 

 

 

 

 

 

Layihənin adı

Koordinasion birləşmələrin neftin reoloji xassələrinə təsirinin tədqiqi

Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)

Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Elm Fondu”nun elmi tədqiqat, innovativ layihələrin maliyyələşdirilməsi məqsədilə qrant müsabiqəsi

Təqdim edildiyi il

2017

Layihənin həyata keçirildiyi illər

2018-2019

Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)

Layihənin rəhbəri: k.e.d. Mina Munşiyeva (AMEA KQÜKİ)

Layihənin məbləği

45 000 man.

 

Layihənin adı

Biratomlu fenolların karbon dioksidlə karboksilləşdirilməsi reak­si­yasının nanostrukturlu oksid əsaslı katalizatorlarının hazırlan­ması texnologiyasının işlənilməsi

Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu və Azərbaycan Respublikası Gənclər və İdman Nazir­liyinin birgə təşkil edərək keçirdiyi Gənc alim və mütəxəssislərin 4-cü xüsusi – “Mənim ilk qrantım”- qrant müsa­bi­qəsi

Təqdim edildiyi il

2017

Layihənin həyata keçirildiyi illər

2018-2019 (12 ay)

Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)

Layihənin həmrəhbəri: k.ü.f.d. Sevinc Osmanova (AMEA KQÜKİ); (AMEA Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu)

Layihənin məbləği

35 000man.

 

 

 

 

 

 

 

Layihənin adı

Zob əleyhinə istifadə olunan L-tiroksin preparatının daşınması üçün sintez olunmuş N-trimetilyod xitozanın reoloji və spektral tədqiqi

Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)

Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Elm Fondu”nun elmi tədqiqat, innovativ layihələrin maliyyələşdirilməsi məqsədilə qrant müsabiqəsi

Təqdim edildiyi il

2017

Layihənin həyata keçirildiyi illər

30 gün

Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)

Layihənin rəhbəri: k.ü.f.d. Şamo Tapdıqov

Layihənin məbləği

16 386 man.

 

Layihənin adı

V, P, Mo, Sb oksid katalizatorların fiziki-kimyəvi xassələri ilə katalitik aktivliyi arasında kollerasiyanın müəyyən edilməsi

Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)

Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Elm Fondu”nun elmi tədqiqat, innovativ layihələrin maliyyələşdirilməsi məqsədilə qrant müsabiqəsi

Təqdim edildiyi il

2017

Layihənin həyata keçirildiyi illər

-

Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)

Layihənin rəhbəri: Elmir Babayev

Layihənin məbləği

12 000 man.

 

 

Layihənin adı

Ağır metalların xalkogenidlərinin, xalkohalogenidlərinin və onlar əsasında yeni funksional materialların alınmasının fiziki-kimyəvi əsasları

Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)

Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Elm Fondu”nun elmi tədqiqat, innovativ layihələrin maliyyələşdirilməsi məqsədilə qrant müsabiqəsi

Təqdim edildiyi il

2017

Layihənin həyata keçirildiyi illər

-

Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)

Layihənin rəhbəri: Dünya Babanlı

Layihənin məbləği

5 000 man.

2018-ci ildə müsabiqələrə müraciət edən əməkdaşların qrant layihələrinin

SİYAHISI

Müsabiqənin adı

AMEA və TÜBİTAK birgə müsabiqə

Layihənin adı

Developing new nanoelectrocatalysts on base of combining Co, Ni, Mo metals for water electrolysis (Suyun elektrolizi üçün Co, Ni, Mo metalları saxlayan yeni nanoelektrokata­lizatorların hazır­lan­ması)

Müraciət edən

Layihənin həmrəhbəri: k.e.d. Akif Əliyev

Layihənin həmrəhbəri: prof. Hilal Demir Kıvrak

İl

2018

Müsabiqənin adı

AMEA və TÜBİTAK birgə müsabiqə

Layihənin adı

Establishment and organization of chitosan-based nano-gel biocomposites for biomedical application (Biotibbi tətbiqlər üçün xitozan əsaslı nano-gel biokompozitlərin sintezi və təşkili)

Müraciət edən

Layihənin həmrəhbəri: akademik Dilqəm Tağıyev

Layihənin həmrəhbəri: prof. Zeyneb Aydoğmuş

İl

2018

 

2018-ci ildə impakt faktorlu jurnallarda dərc olunmuş məqalələr

Web of Science (Clarivate Analytics) məlumat bazasına daxil olan impakt faktorlu jurnallar

  1. V.Akhmedov, A.Aliyev, M.Bahmanov, V.Ahmadov, D.Tagiyev. ″Kinetics of phenylacetylene selective hydrogenation to styrene over metal-free polymeric carbon nitrides″. Applied Catalysis A, General Vol.565, pp. 13-19,(2018), https:doi.org/10.1016/j.apcata.2018.07.033. CA-4.521
  2. Aliev Z.S., Amiraslanov I.R., Record M-C., Tedenac J-C., Babanly M.B.  The YbTe-SnTe-Bi2Te3 system.  Journal of Alloys and Compounds, 2018, Volume 750,  Pages 887-89.CA-3.779
  3. D. Pacile, S. V. Eremeev, M. Caputo, M. Pisarra, O. De Luca, I. Grimaldi, J. Fujii, Z. S. Aliev, M. B. Babanly, I. Vobornik, R. G. Agostino, A. Goldoni, E. V. Chulkov, and M. Papagno. Deep insight into the electronic structure of ternary topological insulators: A comparative study of PbBi4Te7 and PbBi6Te10. Physica status solidi (RRL) - Rapid Research Letters, р.1800341-8. CA-3.721
  4. Flammini R., Colonna S., Hogan C., Mahatha S., Papagno M., Barla A.,  Sheverdyaeva P., Moras P., Aliev Z., Babanly M.B. Evidence of β-antimonene at the Sb/Bi2Se3 interface. Nanotechnology. 2018 10;29(6):065704. CA- 3.404.
  5. Babanly N.B.,  Imamaliyeva S.Z.,  Yusibov Y.A., Taghiyev D.B., Babanly M.B. Thermodynamic study of the Ag-Tl-Se system using the EMF method with Ag4RbI5 as a solid electrolyte . Journal of Solid State Electrochemistry, 2018, v.22, pp.1143-1148. CA-2.509
  6. Rayyat Huseyn Ismayilov, Fuad Famil Valiyev, Dilgam Babir Tagiyev, You Song, Nizami Vali Israfilov, Wen-Zhen Wang, Gene-Hsiang Lee, Shie-Ming Peng, Baghir A.Suleimanov. Linear pentanuclear nickel(II) and tetranuclear copper(II) complexes with pyrazine-modulated tripyridyldiamine ligand: Synthesis, structure and properties. Inorganica Chimica Acta, Vol. 483,  2018, pp. 386-391. CA-2,264
  7. D.M. Babanly, Z.S. Aliyev, V.A. Majidzade, D.B. Tagiyev, M.B. Babanly. Experimental study of phase equilibria and thermodynamic properties of the Tl-Se-I system. Journal of Thermal Analysis and Calorimetry. 2018, pp.1-9. https://doi.org/10.1007/s10973-018-7677-xCA-2.209
  8. Aliev Z.S., Musayeva S.S. Imamaliyeva S.Z., Babanlı M.B. Thermodynamic study of antimony chalcoiodides by EMF method with an ionic liquid. // Journal of Thermal Analysis and Calorimetry, 2018, v.133, №2, pp.1115-1120.CA-2.209
  9. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mammadov A.N. Thermodynamic assessment of phase diagram and concentration–temperature dependences of properties of solid solutions of the GaS–GaSe system. Journal of Thermal Analysis and Calorimetry. 2018. V. 133. № 2. pp. 1135–1141.DOI 10.1007/s10973-018-6967-7. CA-2.209

10. Mansura Huseynova, Parham Talsimi, Ajdar Medjidov, Vaqif Farzaliyev, Mahizar Aliyeva, Gulnar Gondolova, Onur Sahin, Bahattin Yalçın, Afsun Sucayev, Efe Baturhan Orman, Ali Rza Özkaya, Ilhami Gulcin. Synthesis, characterization, crystal structure, electrochemical studies and biological evalution of metal complexes with thiosemicarbazone of glyoxylic acid. Polyhedron 2018, Vol. 155, pp. 25-33.CA-2.067

11. Mansura Teyfur Huseynova, Mahizar Nacaf Aliyeva, Ajdar Akber Medjidov, Onur Şahin Bahattin Yalçın. Cu(II) complex with thiosemicarbazone of glyoxylic acid as an anion ligand in a polymeric structure. Journal of Molecular Structure, 2019, Vol. 1176, pp. 895-900. CA- 2.011

12. Gulnar Gondolova, Parham Taslimi, Ajdar Medjidov, Vagif Farzaliyev, Afsun Sujayev, Mansura Huseynova, Onur Shahin, Bahattin Yalçın, Fikret Turkan, Ilhami Gulçin. Synthesis, crystal structure and biological evaluation of spectroscopic characterization of Ni(II) and Co(II) complexes with N-salicyloil-N′-maleoil-hydrazine as anticholinergic and antidiabetic agents. Journal of biochemistry and molecular toxicology. 32(9):e22197. doi: 10.1002/jbt.22197. CA-1.837

13. Imamaliyeva S.Z.,  Alakbarzade G.I., Mahmudova M.A., Amiraslanov I.R., Babanly M.B. Phase equilibria in the Tl4PbTe3-Tl9SmTe6-Tl9BiTe6 section of the Tl-Pb-Bi-Sm-Te system. Acta Chimica Slovenica, 2018, v.65, pp.365–371. CA-1.104

14. Imamaliyeva S.Z.,  Alakbarzade G.I., Gasymov V.A., Babanly M.B. Experimental study of the Tl4PbTe3-Tl9TbTe6-Tl9BiTe6 section of the Tl-Pb-Bi-Tb-Te system. Materials Research-Ibero-american Journal of Materials. 2018; 21(4): e20180189. CA – 1.103

15. P.A.Muradova, S.M.Zulfugarova, E.Graser, A.S.Strekov, Y.N.Litvishkov. Microwaves induced thermolysis of petroleum under contact with heterogenous catalysts. Chemie Ingenieur Technik.  2018, pp. 393-399. CA-1.1

16. Asadov S.M., Mustafaeva S.N. Dielectric Losses and Charge Transfer in Antimony-Doped TlGaS2 Single Crystal. Physics of the Solid State. 2018. V. 60. № 3.

pp. 504-508. CA-0.925

17. L.F.Mashadieva, Sh.G.Mansimova, Yu.A.Yusibov, and M.B.Babanly. Thermodynamic Study of the 2PbTe–AgSbTe2 System Using EMF Technique with the Ag4RbI5 Solid Electrolyte. Russian Journal of Electrochemistry, 2018, Vol. 54, No. 1, pp. 106–111. CA – 0.880

18. Алвердиев И. Дж., Аббасова В. А., Юсибов Ю. А., Тагиев Д. Б., Бабанлы М. Б. Термодинамическое исследование соединения Cu2GeS3 и твердых растворов Cu2-xAgxGeS3 методом электродвижущих сил с твердым электролитом Cu4RbCl3I2 . Электрохимия, 2018, том 54, № 2, с. 224–230. CA – 0.880

19. Mustafaeva S.N., Asadov S.M., Guseinov D.T. Dielectric relaxation and conductivity of CdGa2S4 single crystal grown by the CTR method. Crystallography Reports. 2018. V. 63. № 7. pp. 1–3. CA-0.762

20. Mustafaeva S.N., Asadov S.M. Dielectric behavior and conductivity of TlIn1-xSbxSe2 . Crystallography Reports. 2018. V. 63. № 7. pp. 1–4.CA-0.762

21. Aliev O.M., Asadov M.M., Azhdarova D.S., Mamedov Sh.G., Ragimova V.M. Polythermal Section FeSb2S4–FeSm2S4 of the FeS–Sb2S3–Sm2S3 System. Russian Journal of Inorganic Chemistry. 2018. V. 63. № 6. pp. 833–836. CA-0.709

22. Алиев О.М., Аждарова Д.С.,Рагимова В.М., Максудова Т.Ф.  Синтез и физико-химические свойства лантансодержащего минерала бертьерита. Журнал неорганической химии. 2018, Т.63. № 3, c.1-4. CA-0.709

23. Asadov M.M., Akhmedova N.A. Т–х Diagram of Section BiB3O6–YbBO3. Russian Journal of Inorganic Chemistry. 2018. V. 63. № 12. pp. 1617-1621. CA-0.709

24. Бахтиярлы И.Б., Фатуллаева Г.М., Керимли О.Ш. Стеклообразование в трой­ной системе Ln2O3-As2S3-Er2O3. Журнал неорганической химии 2018, Т-63, №7, с.962-965.CA-0.709

25. Yu.A.Yusibov, I.Dzh.Alverdiev, L.F.Mashadiyeva, A.N.Mamedov, D.B.Tagiev, M.B. Babanly.Study and 3D Modeling of the Phase Diagram of the Ag–Sn–Se System. Russian Journal of Inorganic Chemistry, 2018, Vol. 63, No. 12, pp. 1622-1635.
CA-0.709

26. S.Z.Imamaliyeva, D.M.Babanly, D.B.Tagiev, M.B.Babanly. Physicochemical Aspects of Development of Multicomponent Chalcogenide Phases  Having the Tl5Te3 Structure: A Review. Russian Journal of Inorganic Chemistry, 2018, №13, pp.1704-1730. CA – 0.709

27. Имамалиева С.З., Гасанлы Т.М., Садыгов Ф.М., Бабанлы М.Б. Фазовая диаг­рам­ма системы Tl2Te-Tl5Te3-Tl9GdTe6. Журнал неорганической химии, 2018, т.63, №2, с.262-269.CA – 0.709

28. Asadov S.M., Mustafaeva S.N., Guseinov D.T., Kelbaliev K.I. Dependence of the X-Ray Dosimetric Parameters of AgGaS2xSe2–2x Single Crystals on Their Composition . Technical Physics. 2018. V. 63. № 4. pp. 546-550. CA-0.707

29. Mashadieva L.F., Gasanova Z.T., Yusibov Yu.A., and Babanly M.B. Phase Equilibria in the Cu2Se–Cu3AsSe4–Se System and Thermodynamic Properties of Cu3AsSe4 Inorganic Materials, 2018, Vol. 54, No. 1, pp. 8–16. CA- 0.699

30. Mustafaeva S.N., Asadov S.M., Kerimova E.M. Dielectric Properties and Electrical Conductivity of (1–x)TlGaSe2 · xTm Crystals. Inorganic Materials. 2018. V. 54.

№ 7. pp. 627-631. CA-0.699

31. Mustafaeva S.N., Asadov S.M., Kerimova E.M. Dielectric Properties and Conductivity of Ag-Doped TlGaS2 Single Crystals . Semiconductors. 2018. V. 52. № 2. pp.156-159. CA-0.672

32. Niftiyev N.N., F. M. Mamedov, Quseynov V. I., Kurbanov  S.Sh. AC Electrical Conductivity of FeIn2Se4 Single Crystals. Semiconductors. 2018, Volume 52, Issue 6, pp. 683–685. CA-0.672

33. С.З.Исмаилова, А.А.Меджидов, П.А.Фатуллаева, Р.Дж.Гасымов Получение поли­­мера конденсацией о-фенилендиамина и п-ксилилендибромида и его свойства. Журнал общей химии. 2018. Т. 88. Вып. 5, c.800-804. CA- 0.658

34. Джавад-заде A.A., Меджидов А.А., Ялчин Б., Агаева С.А., Фатуллаева П.А., Ос­ма­нова С.Н. Гидротермальный редокс синтез шпинелей кобальта и мар­ганца с использованием нитратов металлов. Журнал общей химии. №.8, 2018, c.59-63. CA – 0.658

35. Азизова А.Н., Тагиев Д.Б., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И. Полиядерный комплекс палладия (II) с β-меркаптоэтанолом. Журнал общей химии. 2018, т.88, вып. 5, с.870-873. CA-0.658

36. Азизова А.Н., Тагиев Д.Б., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И. Шестиядерные ком­плексы платины (II) и палладия (II) с β-меркаптоэтанолом.  Журнал общей химии. 2018, т.88, вып. 3, с. 478-481. CA-0.658

37. С.А.Агамамедова, И.Т.Нагиева, Л.М.Гасанова, Т.М.Нагиев. Kогерентно-синхро­низированное биомиметическое монооксидирование циклогексана перокси­дом водорода. Журнал физической химии. 2018, том 92, №12, c.1935-1943.CA – 0.549

38. Алиев А.М., Бахманов М.Ф., Агаев Ф.А., Агаев В.Ш., Шабанова З.А., Сафаров А.Р. Кинетика и механизм реакции окислительного превращения н-амилового спирта в валериановую кислоту на модифицированном цеолитном катали­заторе. Журнал Физической Химии, Том:92,  2018. с.362-366. CA – 0.549

39. Imamalieva S.Z., Babanly D. M., T. M. Gasanly, D. B. Tagiev, and M. B. Babanly. Thermodynamic Properties of Tl9GdTe6 and TlGdTe2Russian Journal of Physical Chemistry A, 2018, Vol. 92, No. 11, pp. 2111–2117. CA – 0.549

40. Zeynalov E.B., Friedrich J.F., Tagiyev D.B., Huseynov A.B., Magerramova M.Ya., Abdurehmanova N.A. Nanostructures from catalytic pyrolysis of gas and liquid carbon sources (a review). Materials Testing (Materials Synthesis) 60(7-8), pp.783-793(2018). CA – 0.521

41. А.Н.Азизова, Д.Б.Тагиев, С.Н.Османова, Ш.Г.Касумов, Х.И.Гасанов. Кристал­ли­ческая и молекулярная структура комплекса платины (II) с β-  меркапто­этил­амин гидрохлоридом. Журнал Структурной Химии, 2018, Т.59. № 1.c.191-195. CA-0.521

42. А.М.Алиев, А.Р.Сафаров, И.И.Османова, А.М.Гусейнова, Э.М.Мамедов. Опти­мальное проектирование химико-технологического комплекса по совместной переработке газов крекинга и пиролиза.  Теоретические основы химической технологии. Москва, 2018, т. 52, №6, c.628-635. CA – 0.515

43. Келбалиев Г.И.,Расулов С.Р., Мустафаева Г.Р.,  Вязкость структуриро­ван­ных дисперсных систем. Теоретические основы химической технологии, 2018,  т.52, №3, с.352–360. CA-0.515

44. S.I.Abasov, S.B.Agayeva, M.T.Mamedova, E.S.Isayeva, A. A.Imanova, A.A.Iskenderova, A.E.Aliyeva, R.R.Zarbaliyev, D.B.Tagiyev. Conversion of n-Hep­tane, n-Butane, and Their Mixtures on Catalytic Systems Al2O3/WO42– ∙ZrO2 and HMOR/WO42– ∙ZrO2. Russian Journal of Applied Chemistry. 2018, Volume 91, Issue 6, pp. 964–971.CA-0,494

45. K.G.Guliyev, A.I.Sadygova, G.Z.Ponomareva, A.M.Aliyeva, Ts.D.Gulver­dashvili, D.B.Tagiyev. Synthesis of 2-Chloromethyl-1-(p-vinylphenyl)cyclopropane and Its Copolymerization with Styrene. Russian Journal of Applied Chemistry. 2018, Volume 91, Issue 2, pp. 304–309. CA-0,494

46. Ю.Н.Литвишков, С.М.Зульфугарова, З.Ф.Алескерова, Н.М.Гасангулиева, А.Г.Ас­­керов, Н.В.Шакунова. Микроволновый синтез ферритов  (Co, Ni, Cu, Zn). Журнал прикладной химии. 2018, том 91, вып. 5, с. 679 – 687. CA-0.494

47. Келбалиев Г.И.,Расулов С.Р., Мустафаева Г.Р., Моделирование  явлений коа­ле­сценции капель в процессах разделения нефтяных эмульсий. Химия и технология топлив и масел, 2018, №2, с. 12–16. CA- 0.360

48. Рзаев А.Г., Келбалиев Г.И., Мустафаева Г.Р., РасуловС.Р. Моделиро­вание про­цессов образования и разрушения эмульсии  при термохимической под­готовке нефти. Химия и технология топлив и  масел, 2018, №3, с.11–18CA- 0.360

49. Vusala A.Majidzade., Parvin H.Guliyev., Yasin N.Babayev., Mahmoud Elrouby., Akif  Sh.Aliyev., Dilgam B.Tagiyev. «Electrochemical behavior of selenite ions in tartaric electrolytes», Journal of Electrochemical Science and Engineering, 8(3) (2018) pp.197-204.Web of Science (Clarivate Analytics)

50. Т.Л.Кулова, И.И.Николаев, В.Н.Фатеев, А.Ш.Алиев. Современные электрохи­мические системы аккумулирования энергии. Ж. Химические Проблемы, 2018, № 1, с. 9  34. Web of Science (Clarivate Analytics)

51. A.Sh.Aliyev, R.G.Guseynova, U.M.Gurbanova, D.M.Babanly, V.N. Fateev, I.V.Push­kareva, D.B.Tagiyev. Electrocatalysts for water electrolysis.  J. “Chemical Problems”, 2018, № 3, pp. 283 – 306.Web of Science (Clarivate Analytics)

52. D.M.Babanly, D.B.Tagiyev. Рhysicochemical aspects of ternary and complex phases development based on thallium chalcohalides. J.“Chemical Problems”, 2018, № 2, pp.153-177.Web of Science (Clarivate Analytics)

53. Aliyev A.Sh., Majidzade V.A., Soltanova N.Sh., Tagiyev D.B., Fateev V.N. Some features of electrochemically deposited CdS nanowires. Synthesis and study of the properties of magnetically separable nanophotocatalyst BiFeO3. J. “Chemical Problems”, 2018, № 2, pp. 178 – 185.Web of Science (Clarivate Analytics)

54. В.Н.Фатеев, О.К.Алексеева, С.В.Коробцев, Е.А.Серегина, Т.В.Фатеева, А.С.Григорьева, А.Ш.Али­ев. Проблемы Аккумулирования и хранения водо­рода. Ж. “Химические Проблемы”, 2018, 16, №4, c.453-483. Web of Science (Clarivate Analytics)

55. F.F. Orudzhev, N.M-R. Alikhanov, M.Kh. Rabadanov, Sh.M. Ramazanov, A.B. Isaev, S.Kh. Gadzhimagomedov, A.Sh. Aliyev, V.R. Abdullaev. Synthesis and study of the properties of magnetically separable nanophotocatalyst BiFeO3. J. “Chemical Problems”, № 4, 2018, pp. 484-495. Web of Science (Clarivate Analytics)

56. V.A.Majidzade. The effect of various factors on the composition of electrolytic thin films Sb-Se. Synthesis and study of the properties of magnetically separable nanophotocatalyst BiFeO3. J. “Chemical Problems”, 2018, № 3, pp.331–336.Web of Science (Clarivate Analytics)

57. N.V.Yusifova, A.M.Pashajanov, A.A.Heydaraov M.M.Ahmadov, T.M.Ilyasly. Kinetics of thermal decomposition of Dashkasan cobalt ore. // J.Chemical Problems”. 2018, pp.205-210, (16)2. Web of Science (Clarivate Analytics)

58. Əliyev A.M, Sarıcanov Ə.Ə, Ağayev V.Ş. Müxtəlif silikat modullu H-mordenit seolitləri üzərində toluolun benzol və ksilollara disproporsionlaşması. “Kimya Problemləri” jurnalı. 2018, № 2,. pp.239-244.Web of Science (Clarivate Analytics)

59. Gondolova G.H., Medjidov A.A., Fatullayeva P.A., Israfilov A.I. Synthesis and spectroscopic characterization Fe(III), Mn(II) and Cu(II) complexes with N’-maleoil- salicylic-hydrazid // J.Chemical Problems”, 2018 pp.44-50.Web of Science (Clarivate Analytics)

60. Gadziyeva K.I., Alizade I.E., Khalilova M.I., Abbasova N.I.  Hamidov R.H., M.M.Əhmədov, Ə.A.İbrahimov, R.M.Vəkilova, R.H.Həmidov. “Az qatılıqlı kükürd qazlarının xlorlu əhənglə absorbsiyası” // “Kimya Problemlər”  jurnalıi. 2018, №3(16), s.369-375. Web of Science (Clarivate Analytics)

61. Меликова Н.Н., Али-заде Н.И., Нагиев Т.М. Исследование каталазной активнос­ти биомиметичкских сенсоров. // “Химические Проблемы”, 2018, №3. c.271-274. Web of Science (Clarivate Analytics)

62. Нагиев Т.М., Али-заде Н.И.,Гасанова Л.М., Нагиева И.Т., Мустафаева Ч.А., Мели­кова Н.Н., Абдуллаева А.А., Бахрамов Э.С. Пилотная установка с  секци­онной подачей жидких реагентов для процесса окислительной фиксации молекулярного азота. Ж. “Химические Проблемы”. 2018.  №2. с.271-274. Web of Science (Clarivate Analytics)

63. Ş.Z.Tapdiqov, N.A.Zeynalov, D.B.Taghiyev, U.M.Akhmedova, A.I.Mammadova, M.Kh.Hasanova, M.A.Amirov. Research into properties and structure of basic polysaccharide in prunus domestica (cherry). J.Chemical Problems”, 2018, v.16, No 1, pp.35-43.Web of Science (Clarivate Analytics)

64. S.F.Hümbətova, S.M.Məmmədova, Ş.Z.Tapdiqov, N.Ə.Səfərov, M.H.Abbasov, N.A.Zey­nalov. Müxtəlif polimerlər mühitində alınmış gümüş nanohissəciklərinin quruluşlarının öyrənilməsi. “Kimya Problemləri” jurnalı, Bakı-2018, v.16, No1, s.78-85.Web of Science (Clarivate Analytics)

65. S.M.Mammadova, Sh.Z.Tapdigov, S.F.Humbatova, N.A.Zeynalov, A.R.Guliyeva,  E.M.Gasımov. Investigation the Sorption Properties and Structures of Polymer Hydrogel Immobilized Doxorubicin . J. “Chemical Problems”, 2018, v.16, No 3, pp.316-322.Web of Science (Clarivate Analytics)

66. Ş.Z.Tapdıqov, N.A.Zeynalov, D.B.Tagıyev, E.M.Qasımov, A.İ.Məmmədova, A.F.Nurəliyev, C.A.Sultanov. N-vinilpirrolidon və 4-vinilpiridinin xitozana calaq radikal sopolimerləşməsinin optimal şəraitinin tədqiqi.,  “Kimya Problemləri” jurnalı 2018, v.16, No 4, s.505-513.Web of Science (Clarivate Analytics)

67. Imamaliyeva S.Z., Alakbarzade G.I., Salimov Z.E., Izzatli S.B., Jafarov Ya.I., Babanly M.B.The Tl4PbTe3-Tl9GdTe6-Tl9BiTe6 isopleth section of the Tl-Pb-Bi-Gd-Te system. J.Chemical Problems”, 2018, №4, pp.496-504.Web of Science (Clarivate Analytics).

68. Zeynalov S.B., Sharifova S.K., Huseynov E.R., Sultanzade S.S., Khocayev H.Kh., Hashimov F.A. Esters  of  2-mercapto-benzoic asid on the basis of chlorohydrin derivatives (Эфиры 2-меркаптобензойной кислоты на основе хлоргидриновых производных). Processes of petrochemistry and oil refining. PPOR, 2018Vol.19, №1, , pз.94-99.Web of Science (Clarivate Analytics)

69. Safa I. Abasov, Suraya B. Aghayeva, Hafiz M. Alimardanov, Dilgam B. Taghiyev, Firuza M.Veliyeva, Malahat T. Mammadova, Aytan A. Iskenderova, Arzu A. Imanova, Yegana S. Isayeva. Kinetic features of low-temperature catalytic conversion of straight-run gasoline on Co-HZSM-SO42- 2- /ZrO2. Processes of petrochemistry and oil refining. PPOR, 2018, Vol. 19, No. 2, pp. 191-197. Web of Science (Clarivate Analytics)

70. E.B.Zeynalov, N.I.Salmanova, E.R.Huseynov, E.I.Suleymanova. Oxidation of  hydrocarbons with hydrogen peroxide, environmental aspect (A review). Processes of petrochemistry and oil refining. 2018, PPOR, Vol.19, № 4, pp.419-426.  Web of Science (Clarivate Analytics)

 

SCOPUS məlumat bazasına daxil olan impakt faktorlu jurnallar

 

71. Асадов С.М., Мустафаева С.Н.  Влияние электронного облучения на перенос зар­яда в 2D моносульфиде галлия. Электронная обработка материалов. 2018. T. 54. № 1. c. 51-57. SCOPUS – 0.62

72. Келбалиев Г.И., Расулов С.Р., Ильюшин П.Ю., Мустафаева Г.Р.  Кристалли­зация парафина из нефти и осаждение асфальто-парафинистых веществ на поверхности труб. Инженерно-Физический журнал, 2018, т.91, №5. с.1–6. SCOPUS – 0.48

73. Азизова А.Н., Тагиев Д.Б., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И. Серомостиковые поли­ядер­­ные комплексы платины (II) и палладия (II) . Вестник Московского Уни­верситета. Серия Химия, 2018, т.59, №6, с. 433-438. SCOPUS-0.41

74. Sh.Z.Tapdigov, S.F.Safaraliyeva, N.A.Zeynalov, D.B.Tagiyev, A.I.Mammedova, E.M.Gasimov, A.F.Nuraliyev. Synthesis of N,N-diethyl, N-methyl chitosan chloride with certain quaternization degree and molecular spectroscopic and thermomorphological study of the alkylation. Journal of Biomimetics, Biomaterials and Biomedical Engineering, 2018, Vol. 39., pp.77-88. SCOPUS – 0.35

75. А.А.Гейдаров, А.А.Гулиева, М.К.Махмудов, Н.М.Касумова. Сорбционное кон­цен­трирование ионов кобальта, меди, цинка и марганца из техногенных растворов модиф ицированными природными цеолитами. Металлы, Москва 2018, №4, с. 3-12. SCOPUS – 0.23

76. V.H.Mirzoev, CH.K.Rasulov, A.A.Gasanov, M.R.Manafov. Synthesis of p-(Cyclohexene-3-yl-ethyl)phenol and Characteristics of its Phosphatization with Phosphorous Trichloride. Asian Journal of Chemistry, vol.30, No.4(2018), pp. 762-766, https://doi.org/10.14233/ ajchem.2018.20938  SCOPUS – 0.21

77. G.A. Bagirzade, D.B. Tagiyev, F.A. Guliyev and M.R. Manafov, Preparation of Phthalimide and Kinetics of Vapour Phase Ammoxidation of o-Xylene on V-Sb-Bi-Cr/γ-Al2O3 Oxide Catalyst-III.  Asian Journal of Chemistry,vol.30,No.2(2018),pp. 305-308, https://doi.org/10.14233/ ajchem. 2018. 20915. SCOPUS – 0.21

78. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mammadov F.M., Aliev O.M., Yanushkevich K.I., Nikitov S.A., E.S.Kuli-zade.  Thermodynamics of FeS–PbS–In2S3 and Properties of Intermediate Phases. Defect and Diffusion Forum. 2018. V. 385. pp.175-181. SCOPUS – 0.19

79. Gahramanova Sh.I., Jalaladdinov F.F., Munshieva M.K., Khudaverdiev R.A., Hamidov R.H., Abdullaev A.S., Shamilov E.N., Azizov I.V ., Gahramanov T.O. Synthesis and Investigation of Complex Compounds of Divalent Manganese, Copper, Cobalt and Zinc with Tryptophan and their Biological Activity. International Journal of Chemical Sciences, 2018, vol. 16 (3) DOI: 10.21767/0972-768X.1000286 SCOPUS – 0.17

80. Guliyeva E.A., Suleimanov  G.Z. “ Synthesis, structure and thermal properties of rhenium carbonyl containing heterobimetallic derivatives of vanadium(III)”. Periódico Tchê Química Journal, Volume 15, Issue 2(30), 2018, pp.193-200. SCOPUS  – 0.10.

  

Digər məlumat bazalarına daxil olan impakt faktorlu jurnallar

 

81. E.A.Salakhova, D.B.Tagiyev, P.E.Kalantarova, K.F.Ibragimova, A.M. Asgarova. «Morphology of Thin  Films Obtained in Re-Te-Cu System by Electrochemical  Method». International Journal of Trend in Research and Development (IJTRD). Volume 5, Issue 3, 2018. pp. 504-506. I2oR (International Institute of Organized Research) - 4.004

82. E.A.Salakhova, D.B.Tagiyev, P.E.Kalantarova, A.M. Askerova. «Electrodeposition  rhenium-tellurium alloys from chloride  acid electrolytes». Journal of Advances in Chemistry. Volume 15, Issue 02, 2018. pp. 6199-6205. Google IF - 1.131

83. А.М.Pashajanov., G.G.Abbasova., Alyzarine  yellow R as reagent of the determi­nation of manganese by extraction-photometric method. Journal of Materials Science and  Chemical Engineering Vol.6, №10, 2018.Google IF - 0.98.

84. Mammadov E.Sh, İbrahimova F.M., Safaraliyeva Z.S., Huseynova S.E., Dadashova S.D., Rushinaz İ.R. Synthesis methods of orqanoselenium compounds. İnternational Journal of Chemical Studies. 2018. v.6. №2.  pp.1294-1295. Global IF – 0.565

85. E.Şh.Mammadov, D.S.Valiyeva T.N.Gulubeyova, A.E.Mammadov, F.M.Aliyeva. Study and Ways of using off-grade propellant Samin unused directly for intended purposes. İnternational Journal of Chemical Studies. 2018.  v. 6.  № 3. pp.1999-2000.Global IF – 0.565

86. Veliyeva D.S., Mammadov El.Sh., Gulubeyova T.N., Safaraliyeva Z.S., Huseynova S.E., Gulakhmedova S.A. New about uraciles. International Journal of Chemical Studies. 2018. v. 6.  №5.  pp.2540-2541.Global IF – 0.565

87. Ya.M.Nagıyev.  “Synthesis of new halogen- containing norbornene adducts based  on of  n-substituted  imides  of 2,3-dichlorobicyclo[2.2.1] hept-5-ene-2-3-dicarboxylic acid and hexachlorocyclopentadiene “.Organic Chemistry: Current Research. 2018. Vol. 7(2): pp.190-195. Google Scholar IF – 0.53

88. Насири Ф.М., Кулиев Ф.А., Эфенди А.Дж.,  Абдуллаева Ф.А., Кожарова Л.И., Рус­­та­мова Дж.Т.,  Исмаилова Т.А., Шихлинская Т.А. Синтез метил-2,5-дигид­рок­си­­­фе­нил­­сульфида и исследование его антиоксительного действия. Science and World. International Scientific journal. 2018, №6 (58), V. 11, pp.40–42. Global IF – 0.325

89. Рагимли М.А., Махмудов Ф.Т., Джаббарова З.А.,  Эфендиева Ш.З., Алиева В.Х., Нуриев А.Н. Особенности синтеза смешанных гидроксидных сорбентов и их сорбционные свойства относительно катионов цветных металлов. Science and World, International Scientific journal. 2018. N 6(58). V.11. pp.43–50 .Global IF – 0.325

90. Рагимли М.А., Махмудов Ф.Т., Ильясова Х.Н., Солтанова С.М., Гаджиев М.А., Ас­ке­рова Т.Н., Нуриев А.Н. Сорбции цветных металлов (Co2+, Cu2+, Ni2+) ами­ни­рованным природным клиноптилолитом. //Science and World, International Scientific journal. 2018. N 7(59). pp.16–18 .Global IF – 0.325

91. Джаббаров Э.Э., Ягубов А.И., Махмудов Ф.Т., Мамедова С.М., Мамедова С.Р. Термодинамика обмена ионов Cr3+ и Ni2+  на природных и синтетических сор­бентах. Science and World, International Scientific journal. 2018. N 10(62). pp.43–46.Global IF – 0.325

92. Исмаилова В.А., Махмудов Ф.Т., Ягубов А.И., Мурадова Н.М., Нуриев А.Н. Динамика сорбции ионов Pb2+ и Mn2+ из растворов моделирующих состав производственных жидких отходов на модифицированных природных сор­бен­тах. Science and World, International Scientific journal. 2018. N 10(62). pp. 47–51.Global IF – 0.325

93. Т.Л.Гусейнзаде, К.И.Гаджиева, Й.Э.Ализаде, Я.А.Нуриев, «Модифицированная противокоррозионная полимерная композиция», Science and World, International Scientific journal, №7(59), 2018, с.12-16. Global IF – 0.325

94. Мамедова С.А, Мамедова С.Р. Термодинамика обмена ионов Cr3+ и Ni2+ на при­­родных и синтетических сорбентах.  Science and World. International scientific journal. №10,(62), 2018, с.43-46, Vol.1, 2018.Global IF – 0.325

95. Курбанова Л.Г., Ягубов А.И., Салимова Т.А. Кинетика сорбции ионов Fe3+ и Mn2+ из канальных вод на Na- бентоните. Science and World. International sci­entific journal. №10,(62), 2018, с.53-56, Vol.1, 2018.Global IF – 0.325

 

РИНЦ məlumat bazasına daxil olan impakt faktorlu jurnallar

 

96. Шарифова У.Н., Мамедов А.Н., Гасымова А.М., Самедзаде Г.М. Термодина­мика окислительно-восстановительных реакций ванадийсодержащих титано­магнетитовых концентратов при использовании природного газа. Фунда­ментальные исследования. 2018. № 6. c. 35-40 РИНЦ – 1.252

97. Юсифова Н.В., Пашаджанов А.М., Гейдаров А.А., Алиев И.И.,  Получение ко­баль­та из сульфоарсенидных руд использованием процессов обжига с хлоридом аммония и выщелачивания Международный журнал прикладных и фундаментальных исслeдований. №1 2018. с.58-63. РИНЦ – 0.618

98. Махмудов Ф.Т., Рагимли М.А., Алиева С.А., Ильясова Х.Н., Джаббарова З.А,, Нуриев А.Н. Термодинамика сорбции токсичных компонентов органической при­роды из растворов на твердых сорбентах. Сорбционные и хромато­графические процессы. 2018, т.18, №3, с. 338-345. РИНЦ 0.436

99. Н.И.Исмаилов, М.В.Мамедова, С.Н.Османова., Экстракционно-фотомет­ри­чес­кое определение индия с азозамещенными этоксиакридина. Бутлеровские сообщения, 2018 том 53 № 2. с. 100-103. РИНЦ – 0.416

100. Н.И.Исмаилов, С.Н. Османова, М.В. Мамедова, М.М. Агамалиева.,  Экстрак­ционно-фотометрическое определение ртути с азозамещенными этоксиакри­дина //Бутлеровские сообщения, 2018,т.55,№7, с.78-82.РИНЦ – 0.416

101. А. Н. Мамедов, Н. Я. Ахмедовa, Н. Б. Бабанлы, Э.И. Мамедов. Термодина­мический расчет и 3D-моделирование T-x-y и P(Se2)-T-x диаграмм в системе Cu–Pb–Se по ликвидусу PbSe . Конденсированные среды и межфазные гра­ницы, 2018., том 20, № 1, c. 84–92 РИНЦ –0.300

102. Имамалиева С.З. Фазовые диаграммы в разработке теллуридов таллия-РЗЭ  со структурой Tl5Te3 и многокомпонентных фаз на их основе.  Конден­сированные среды и межфазные границы, 2018, т. 20, № 3, c. 332–347.РИНЦ –0.300

103. Мамедов Ф.М.,Имамалиева С.З.,Амирасланов И.Р., Бабанлы М.Б., Фазовая диаграмма системы FeGa2Se4-FeIn2Se4 и кристаллическая структура FeGaInSe4Конденсированные среды и межфазные границы, 2018, т. 20, № 3 c. 332-347. РИНЦ –0.300

104. Алиев А.М., Керимов А.И.,Шабанова З.А. Окислительное превращение спир­тов на модифицированных цеолитах. Нефтепереработка  и нефтехимия, №2. 2018, с.40. РИНЦ –0.271

105. А.М.Кашкай, Н.М.Гасангулиева, Н.В.Шакунова. Химические превращения и кинетика ингибирования. компьютерное моделирование. Нефтепереработка и нефтехимия. 2018, №3, с. 35-39.РИНЦ –0.271

106. Ф.М.Садыгов, З.Ю.Магеррамова, Г.Н.Гаджиев, И.Г.Мамедова, Г.Г.Гасан-заде,Э.Т.Меликова.Технологический режим установки термического пиролиза углеводородов в сочетании с качественном составом тяжелой смолы. Нефте­переработка и Нефтехимия. 2018. № 5, с.11-15.РИНЦ 0.271

107. Рустамова Дж.Т., Эфенди А.Дж., Алиев С.А., Меликова И.Г., Кожарова Л.И., Шихлинская Т.А., Алиева А.М. Изучение адсорбции хлорокислов азота на основе природного цеолите-клиноптилолита.  Нефтепереработка и нефте­химия. 2018, №7. c. 35–37.РИНЦ –0.271

108. Зейналов Э.Б., Алиева А.З., Насибова Г.Г., Нуриев Л.Г., Алиева Н.М., Сал­манова Ч.К. Окисление нафтено-парафинового концентрата в присутствии KBr и KBrO3 .  Нефтепереработка и нефтехимия. 2018.3, c.21-24 РИНЦ 0.271

109. Шарифова С.К., Гусейнов Э.Р., Ходжаев Х.Г., Абдуллаева Ф.А., Зейналов С.Б. Синтез гидроксиамино-замещенных эфиров тиосалици­ловой кислоты на ос­нове моно- и дихлоргидриновых производных. Нефтепереработка  и нефте­химия. Москва. 2018, № 1, с.24-27.РИНЦ –0.271

110. С.А.Мамедова, А.И.Ягубов, П.А.Фатуллаева, А.А.Меджидов, М.Г.Аббасов  Получение и ИК-спектроскопические исследования полимерных композици­онных материалов на основе модифицированных бентонитов. Известия Волгоградского Политехнического Университета, 2018, №4, с.135-140. РИНЦ –0.259

111. Бахтиярлы И.Б., Фатуллаева Г.М., Керимли О.Ш. Стеклообразование в трой­ной системе La2S3-As2S3-Pr6O11 . Извесия вузов серия  химия и химическая тех­нология. 2018.Т.61. вып. 4-5. с. 43-48. РИНЦ – 0.240  

112. Ч.К. Расулов, В.Г. Мирзоев, А.А. Гасанов, З.З. Агамалиев,  М.Р. Манафов, Cинтез пара-(циклогексен-3-ил-этил)-фенола и его аминометилированных производных, Мир нефтепродуктов, ( World of Oil Products The Oil Companies’ Bulletin),1,2018, с.22-27.РИНЦ –0.217

113. Джафаров Р.П., Насибова Г.Г.. Зейналов Э.Б., Эфендиева Л.М., Искендерова С.А., Садиева Н.Ф., Асадова Ш.Н. Исследование процесса получения диэти­лен­гликолевого диэфира синтетических нефтяных кислот на математической модели. Мир Нефтепродуктов. Вестник Нефтяных Компаний, раздел Математическое моделирование 4, 29 – 34(2018).РИНЦ 0.217

114. Salmanova N.I., Zeynalov E.B., Agaguseynova M.M. Nature of 3d-transition metals chemical bond of in carbon nanotubes.Тенденции развития науки и образования, часть 4, раздел 10, изд-во НИЦ «Л-журнал», с. 29-33(2018) РИНЦ 0.092

 

 

KİTABXANA İŞİ

 

İnstitutumuzun kitabxanasının fondu bərpa edilmiş və müntəzəm fəaliyyət göstərir. Aparı­lan inventarlaşdırmanın nəticəsinə görə kitabxanın fondunda:

- Kitablar                                                                                                   - 12950

- Azərbaycan və rus dilində olan jurnallar                                                 - 7856

- Xarici jurnallar                                                                                         - 7390

- Xarici kitablar                                                                                          -  457

- Avtoreferatlar                                                                                          - 4190      

- Dissertasiyalar                                                                                        -  650

- Elektron informasiya daşıyıcıları  -CD                                                    -    58

Cari ildə abunə yolu ilə kitabxanaya Rusiya Federasiyasında nəşr olunan 7 adda elmi-texniki jurnal daxil olmuşdur.

Cədvəl. Hesabat ilində abunə yolu ilə kitabxanaya daxil olan elmi jurnalların siyahısı

Elmi jurnalların adı

1.

Журнал  прикладной  химии

2.

Катализ  в  промышленности

3.

Кинетика  и  катализ

4.

Неорганические  материалы

5.

Нефтехимия

6.

Успехи  химии

7.

Химическая  промышленность  сегодня

                                  

Kitabxananın oxucularının ümumi sayı                                                   - 440

Kompüterlərin ümumi sayı                                                                       -   5

İnternetə çıxışı olanlar                                                                              -  5

Oxucuların istifadəsində olanlar                                                               -  3

Şöbənin internetdən istifadə edən əməkdaşlarının sayı                           -  2

 

UNİKAL VƏ  MÜASİR CİHAZLARLA TƏMİNAT  ÜZRƏ FƏALİYYƏT 

“Fiziki-kimyəvi analiz” şöbəsi

 

 Şöbə müdiri: k.ü.f.d., b.e.i. Vaqif Qasımov

 Şöbənin nəzdində aşağıdakı qruplar fəaliyyət göstərir:

-   Quruluş kimyası, rentgen və termiki analiz qrupu

-   Spektral analiz qrupu

-   Elektron mikroskopiyası qrupu

-   Element analizi qrupu

Şöbənin tədqiqatlarının əsas istiqaməti müxtəlif sinif  təbii və süni birləşmələrin rentgeno­qrafik, termiki, spektral, elektron mikroskopiya və element analizlərinin aparılmasından ibarətdir. Şöbə bu tədqiqatların aparılması üçün müasir cihazlarla təmin olunmuşdur.

 

Quruluş kimyası, rentgen və termiki analiz qrupu

  1. Rentgenefaza analizi - 456 nümunə
  2. Termiki analiz - 73 nümunə

 

Spektral analiz qrupu

  1. İQ spektr - 136 nümunə
  2. UB spektr -  42 nümunə

 

Elektron mikroskopiya qrupu

  1. SEM analizi -12 nümunə

 

 

     Avtomatik rentgen difraktometri                                 Derivatoqraf

 

İnfraqırmızı və Ultrabənövşəyi                Atom qüvvə mikroskopu spektrometrlər

 

 

Kütlə spektrometrli qaz xromotoqrafı       İnduktiv birləşmiş plazmalı kütlə spektrometr

 

ƏLAVƏ

 

 

 

 

 

İMPAKT FAKTORLU JURNALLARDA ÇAP OLUNMUŞ MƏQALƏLƏR

 

Jurnalın adı

Məqalə sayı

Impakt faktor

Applied Catalysis A, General

1

CA-4.521

Journal of Alloys and Compounds

1

CA-3.779

Physica status solidi (RRL) - Rapid Research Letters

1

CA-3.721

Nanotechnology.

1

CA- 3.404

Journal of Solid State Electrochemistry

1

CA-2.509

Inorganica Chimica Acta

1

CA-2,264

Journal of Thermal Analysis and Calorimetry

3

CA-2.209

Polyhedron

1

CA-2.067

Journal of Molecular Structure

1

CA- 2.011

Journal of biochemistry and molecular toxicology

1

CA-1.837

Acta Chimica Slovenica

1

CA-1.104

Materials Research-Ibero-american Journal of Materials

1

CA – 1.103

Chemie Ingenieur Technik.

1

CA-1.1

Physics of the Solid State

1

CA-0.925

Russian Journal of Electrochemistry

2

CA – 0.880

Crystallography Reports

2

CA-0.762

Russian Journal of Inorganic Chemistry

7

CA – 0.709

Technical Physics

1

CA-0.707

Inorganic Materials

2

CA- 0.699

Semiconductors

2

CA-0.672

Журнал общей химии

4

CA- 0.658

Журнал физической химии

3

CA – 0.549

Materials Testing

1

CA – 0.521

Журнал Структурной Химии

1

CA – 0.521

Теоретические основы химической технологии

2

CA – 0.515

Журнал прикладной химии

3

CA-0.494

Химия и технология топлив и масел

2

CA- 0.360

Journal of Electrochemical Science and Engineering

1

Web of Science (Clarivate Analytics)

Kimya Problemleri

18

Web of Science (Clarivate Analytics)

Processes of petrochemistry and oil refining. PPOR

3

Web of Science (Clarivate Analytics)

 

 

Электронная обработка материалов

1

SCOPUS – 0.62

Инженерно-Физический журнал

1

SCOPUS – 0.48

Вестник Московского Университета. Серия Химия

1

SCOPUS - 0.41

Journal of Biomimetics, Biomaterials and Biomedical Engineering

1

SCOPUS – 0.35

Металлы

1

SCOPUS – 0.23

Asian Journal of Chemistry

2

SCOPUS – 0.21

Defect and Diffusion Forum

1

SCOPUS – 0.19

International Journal of Chemical Sciences

1

SCOPUS – 0.17

Periódico Tchê QuímicaJournal

1

SCOPUS  – 0.10

Journal of Advances in Chemistry.

 

Google IF – 1.131

Journal of Materials Science and  Chemical Engineering

1

Google IF - 0.98.

International Journal of Chemical Studies

3

Global IF – 0.565

Organic Chemistry: Current Research.

1

Google Scholar IF – 0.53

Science and World. International Scientific journal

8

Global IF – 0.325

Фундаментальные исследования

1

РИНЦ – 1.252

Сорбционные и хроматографические процессы

1

РИНЦ –0.436

Бутлеровские сообшения

2

РИНЦ – 0.416

Конденсированные среды и межфазные границы

3

РИНЦ –0.300

Нефтепереработка  и нефтехимия

6

РИНЦ –0.271

Из­вестия Волгоградского Политехнического  Уни­вер­си­те­та

1

РИНЦ –0.259

Извесия вузов серия  химия и химическая техно­логия

1

РИНЦ – 0.240  

Мир нефтепродуктов, Вестник Нефтяных Компаний

2

РИНЦ –0.217

 

 

“Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsinin 2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri: AMEA-nın müxbir üzvü Mübariz Əhmədov

 

 

Mövzu: Respublikanın filiz və qeyri-filiz mineral xammal ehtiyatlarının  kompleks  emal texnologiyasının elmi  əsaslarının yaradılması

 

Mövzuya aid işlər:  1.1;  1.2;  1.3; 1.4

 

LABORATORİYA: Qeyri-filiz mineral xammalının emalı

LABORATORİYA RƏHBƏRİ:  AMEA-nın müxbir üzvü       

Laboratoriyada 13 əməkdaş çalışır. 9 nəfər k.ü.f.d., onlardan 6 nəfər ap.e.i., 3 nəfər b.e.i., 2 nəfər  e.i., 2 nəfər mühəndis: Ağayev Adil – k.ü.f.d.,ap.e.i.,dos., Həmidov Rəhman – k.ü.f.d., ap.e.i., Teymurova Emma-t.ü.f.d.,ap.e.i.,dos., Qasımova Nailə - k.ü.f.d.,ap.e.i., dos., Cəfərova Sevil– k.ü.f.d.,ap.e.i.,dos., İbrahimov Əli – k.ü.f.d.,ap.e.i.,dos., Abbasova Nuranə - k.ü.f.d.,b.e.i.,dos., Səlimova Sevinc-k.ü.f.d.,b.e.i.,dos., Xəlilova Mahirə - k.ü.f.d., b.e.i., Qəhrəmanova Yeganə - e.i., Vəkilova Rəna – e.i., Talıblı İradə - müh., Bədə­lova Rəna – müh.

                

İŞ 1.1.:  Alüminium tərkibli filizlərdən (alunit, kasıb alunit) alüminium oksidin  alınmasının fiziki-kimyəvi və texnoloji əsasları.

 

MƏRHƏLƏ I: Fiziki-kimyəvi analiz üsulları ilə (mineraloji, kimyəvi, derivatoqrafik, rentgen və s.) alunitin və kasıb alunitin müqayisəli təhlili.

 

Alunitləşmiş süxurun kompleks emalının fiziki-kimyəvi əsaslarının tədqiqi yeni enerjiyə qənaətli səmərəli üsulların işlənməsinə və mövcud üsulların təkmilləşdirilməsinə şərait ya­ra­dır. Alunit süxurunun tərkibinin tədqiqi alunit xammalın keyfiyyətinin dəyərləndirilməsi və onun emalının texnoloji sxeminin seçiminə görə böyük nəzəri və praktik əhəmiyyətə malikdir.         

Zəylik yatağının alunitləşmiş süxurundan götürülən iki nümunənin, həmçinin onların 6000C-də dehidratlaşdırıcı yanma məhsullarının tam  kimyəvi, termoqravimetrik (inert və hava axını mühitlərində, SEM və rentgenfaza analizləri aparılmışdır. Orta nümunələrin tam kimyəvi analizi edilmişdir. Alunitin tərkibi kasıb alunitləşmiş süxurda ~35,3–40%,orta alu­nit­ləş­miş süxurda ~44–49,9% təşkil edir. Rentgenfaza analizindən istifadə etməklə 1-№-li nümu­nədə alunit [(K0,72Na0,28)Al3(SO4)2(OH)6], dikkit [Al2Si2O5(OH)4], kvars (SiO2) və hematitin (Fe2O3) olması müəyyən edilmişdir. 2 №-li nümunədə alunitin [(K0,72Na0,28)Al3(SO4)2(OH)6], kvars (SiO2), hematit (Fe2O3) müəyyən edilmişdir.Aparılmış analiz­lər nəticəsində belə qənaətə gəlmək olar ki, dikkitin yüksək miqdarı ilə (~40%)  fərqlənən silikatlı-giltorpaqlı kasıb alunitləşmiş süxuru (1№-li nümunə) kombinə olunmuş, orta alunitləşmiş süxuru isə  (2 №-li nümunə)  qələvi üsulları ilə emal etmək tövsiyə olunur.

6000C –də yandırılmış süxurların difraktoqrammalarında K-AL-zəyləri [KAl(SO4)2], 760 və 8000C-də K-Na-sulfatları [K3Na(SO4)2],  KNaS2O7 və γ-Al2O3-ün aşkar edilmişdir. 9000C-də yandırılmış kasıb və orta alunitləşmiş süxurların difraktoqrammalarında K-Na-sulfatları [K3Na(SO4)2],  γ-Al2O3 daha artıq miqdarda  və α-Al2O3 aşkar olunub. 800 və 9000C-də yandırılmış kasıb və orta alunitləşmiş süxurların SEM analizlərinin nəticələri K-Na-Al zəylərin (K,Na)2SO4·Al2(SO4)3 1 və 2 №-li nümunələrin tərkibində mövcudluğunu təsdiq­ləyir. 

 NƏTİCƏLƏR

1. Zəylik yatağının kasıb və orta tərkibli alunitləşmiş süxurlarının tam  kimyəvi və mineroloji tərkibi müəyyənləşdirilmişdir. Onların müqayisəli analizi aparılmışdır.

2. Tədqiq olunan alunitləşmiş süxurun element tərkibinə əsasən onun texnoloji emal üsullarının seçilməsinə tövsiyyələr təklif olunmuşdur.

 3.Termoqravimetrik analiz üsulundan istifadə etməklə  kasıb və orta alunitləşmiş   süxur­ların inert (N2) və hava axını mühitində termiki parçalanması tədqiq olunmuşdur.

4. Orta alunıtləşmış süxurun tərkibinə daxil olmuş alunitin 600-9000C tempera­tur inter­valında faza çevrilmələri  aşağıdakı sxem t üzrə gedir:

 

MƏRHƏLƏ II. Kombinə edilmiş üsulla alunit və kasıb alunitdən alüminium oksidin alınması şəraitinin tədqiqi

 

Zəylik alunit filizinin emalının rentabelli olması üçün onun kompleks istifadə edilməsi zəruridir. Alunitin tərkibində olan qələvi metal sulfatlarının emal zamanı özünü necə aparması, nə dərəcədə ayrıla bilməsi imkanları kifayət qədər öyrənilməmişdir. Digər tərəfdən alunitin qələvi üsulu ilə emalı zamanı qələvi metal sulfatları ilə doymuş alüminat məhlulları alınır ki, temperaturun cüzi dəyişməsi ilə bu sulfatlar aparatlarda və borularda kristallaşır, alüminium hidroksidin yuyulma mərhələsini çətinləşdirir ki, bu da məhlulun və alınan məhsulun keyfiyyətini aşağı salır.

Təqdim olunan işdə qələvi metal sulfatlarının məhlula çıxmasının ilkin alunitin yanma temperaturundan, H2SO4-ün  və NaOH-ın qatılığından, həll olub məhlula  keçmə müddətin­dən, həll olmanın temperaturundan və s. asılılığı öyrənilmişdir.

Yanmış alunit filizi nümunəsində H2SO4-ün qatılığının qələvi metalların çıxımına təsirini öyrənmək üçün narın üyüdülmüş alunitin mufel peçində 500-6000C temperaturda 1 saat müddətində qızdırılmışdır.6000C-də közərdilmiş nümunədən Na+ və K+ ionlarının çıxımı 3%-li H2SO4  ilə işlənməsi zamanı maksimuma, müvafiq olaraq 91-100% -ə çatır. H2SO4-ün qatılığının sonrakı artımı, demək olar ki, çıxıma heç bir təsir etmir.

Beləliklə, alunit filizindən qələvi metal sulfatlarını ayırmaq üçün filizin optimal yanma temperaturu 6000C, H2SO4-ün optimal qatılığı isə 3% təşkil edir.

Alunit filizinin yanma müddətinin qələvi metal ionlarının çıxımına təsirini öyrənmək üçün alunit filizi 6000C-də müxtəlif müddətlərdə (5-60 dəq.) közərdilib, sonra 3%-li H2SO4 ilə işlənir. 10 dəqiqə ərzində közərdilmiş nümunələrdə hər iki metalın məhlula çıxımı maksimuma çatır və sonrakı müddətlərdə sabit qalır.

Sonra 10 dəq. müddətində 6000C-də yanmış alunit nümunəsinin 5-60 dəq. müddətində həll olub məhlula çıxma dərəcəsi öyrənilib. 15 dəqiqə ərzində həll olub məhlula çıxma dərəcəsi ən yüksək olur. Sonrakı müddət artımı çıxıma təsir etmir.

Növbəti təcrübələrdə qələvi metal ionlarının çıxımının məhlulun temperaturundan asılılığı öyrənilmişdir. Bunun üçün 10 dəqiqə müddətində 6000C-də közərdilmiş alunit filizi nümunəsinin 3%-li sulfat turşusu ilə işlənməsi otaq temperaturunda və 50, 70, 1000C-də aparılmışdır. Müəyyən olunmuşdur ki, əgər otaq temperaturunda Na+ və K+ ionlarının məhlula çıxımı müvafiq olaraq 63,5və 75,64% təşkil edirsə, 1000C-də 90,94 və 100%-ə qədər yüksəlir.

Alunit filizinin 700-8000C közərdilmiş nümunələrinin 3%-li H2SO4 məhlulu ilə işlənməsi zamanı qələvi metalların məhlula çıxma dərəcəsi öyrənilmişdir. Əgər 500-6000C-də közərmə müddətinin 10 dəqiqə olması tələb olunurdusa, 8000C-də közərmiş nümunələr üçün 3 dəqiqə tələb olunur. Lakin eyni şərtlər daxilində közərdilmiş nümunələri 3%-li H2SO4 ilə işlədikdə 700-8000C-də közərmiş nümunələrdən Na+ və K+ ionlarının məhlula çıxımı tam olmur. Ehtimal olunur ki, yüksək temperaturda Na+ və K+ alüminat, silikat tipli daha mürəkkəb birləşmələr əmələ gətirir.

Sonda 8000C-də 3 dəqiqə ərzində közərdilmiş alunit nümunəsinin 3%-li H2SO4 məhlulu ilə işləyərkən Na+ və K+ ionlarının 900C-də məhlula çıxıma dərəcəsinin prosesin aparılma müddətindən asılılığı öyrənilmişdir. Na+ və K+ ionlarını tam çıxarmaq üçün 5 dəqiqə vaxt kifayətdir.

NƏTİCƏLƏR

  1. Müəyyən edilmişdir ki, alunit filizinin 6000C-də közərdilmiş nümunələrinin 3%-li H2SO4 ilə işlənməsi zamanı qələvi metalların tam məhlula keçməsi mümkündür.
  2. Alunitin optimal közərmə müddətinin 6000C-də 10 dəqiqə, 8000C-də 3 dəqiqə olduğu müəyyən edilmişdir.
  3. Məhlula həll olub çıxma müddətinin 6000C-də közərmiş nümunələr üçün 10 dəqiqə, 8000C-də közərmiş nümunələr üçün 5 dəqiqə olduğu müəyyən edilib. Bu zaman məh­lulun temperaturu 90-1000C olmalıdır.
  4. Alunit nümunəsi 8000C-də közərdildikdə Na+ və K+ ionlarının məhlula çıxımı azalır.  Bu hə­min temperaturda silikatların və alüminatların əmələ gəlməsi ilə bağlıdır.

 

MƏRHƏLƏ III. Alunitin və kasıb alunitin qələvi üsulu  ilə emalına innovativ yanaşma.

 

Hesabat dövründə Zəylik alunit filizinin qələvi ilə emalına innavativ yanaşma həyata keçirilirmişdir. Məlum olduğu kimi qələvi ilə emalın üstün cəhətləri ilə yanaşı çatışmazlıqları da mövcuddur. Onlardan əsası emal zamanı qələvi itkisinin baş verməsi, kükürdün Na2SO4 şəklində itirilməsi və effektivliyin aşağı olmasıdır. Bu çatışmazlıqları qismən aradan qaldırmaq üçün elektrokimyanın köməyindən istifadə olunmuşdur. Nəticədə qələvi itkisi azaldılmış, kükürd itkisi azaldılmış, prosesin effektivliyi yüksəldilmişdir. Aparılmış işin yeniliyini nəzərə alaraq, patentləşmə üçün təqdim olunmuş və ekspertizanın ilkin müsbət rəyi alınmışdır.

Bununla yanaşı alunitin işlənilməsinin ammonyak üsulundakı çatışmazlıqların da aradan qaldırılması üçün innovativ yanaşma aparılmışdır. Belə ki, bu üsulda ammonyak qazının regenerasiyası iqtisadi və ekoloji cəhətdən qüsurlu olduğundan effektiv üsuun hazırlan­ması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Tərəfimizdən təklif olunmuş yeni üsul bu məsələni həll etməyə imkan verir. Görülən bu işin patentləşməsi üçün  müraciət olunmuş və eksperti­zanın ilkin rəyi alınmışdır.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. Ахмедов М.М., Халилова М.И., Халилов Я.Х., Абдуллаев Р.А., Гаджиева К.И., Га­ми­дов Р.Г., Теймурова Э.А. //Исследование влияния мусковитсодержащего сырья на свойства керамических плиток. //Журнал «Austria Science», 2018, №18. pp.40-43

2. Gahramanova S.I., Jalaladdinov F.F., Munshieva M.K., Khudaverdiev R.A., Hamidov R.H., Murarkhanov R.M., Abdullaev A.S., Shamilov E.N., Azizov I.V. and Gahramanov T.O. «Syntesis and Investigation of Complexs Compounds of  Divalent Manganese, Copper, cobalt and Zinc with Tryptophan and their Biological Activity.» //International Journal of Chemical Sciences.  2018;16(3):286  pp.138-144

3. Gadziyeva K.I., Alizade I.E., Khalilova M.I., Abbasova N.I. , Hamidov R.H.,Mirzoeva A.M. “Investigation of the Influence of  Various Factors on Quality of  Sb2TeFILMS. //European Science, 2018, №10, pp.35-40.

4. M.M.Akmedov,M.I.Khalilova,Y.Kh.Khalilov,R.G.Gamidov,K.I.Hajiyeva, J.A.Jamalov «Preparation of dry construction mixtires based on local raw material and industrial wastes for production of artifial facing plates». // East European Science Journal. 2018, 9(37), volume 3, pp.71-74.

5. К.И.Гаджиева, Й.Э.Ализаде, Г.С.Алиев, М.И.Халилова,Р.У.Рзаева, Р.Г.Гамидов. Электрохимическое получение тонких пленок Sb2Te3.//Химическая промышлен­ность, 2018, т.95, №4, с.183-187.

 

Respublİkada

1. M.M.Əhmədov, Ə.A.İbrahimov, R.M.Vəkilova, R.H.Həmidov “Az qatılıqlı kükürd qazları­nın xlorlu əhənglə absorbsiyası”. //”Kimya Problemləri”  jurnalı, 2018, №3(16),

s.369-375.

2. S.T.Jafarova, A.A.Medjidov, M.M.Ahmadov, B.Yalcin, P.A.Fatullayeva, S.A.Agayeva, M.G.Abbasov. ”Obtaining of nano –dimensional pouders by method of hydrothermal decomposition of Cu,Co and Al nitrates in polyolic environment”. //Azərbaycan Kimya Jurnalı, 2018,№2,  s.20-26

3. S.T.Jafarova, A.A.Medjidov,  F.F.Jalaladdinov,  Sh.I.Gahramanova, O.M.Gyulalov,  R.A.Hudaverdiyev, M.V.Mamedova. ”Synthesis of metal –containing  precursors and estimation of their influence to the properties forms of copper oxides in the reaction of selective oxidation of carbon monoxide. // The Reports of National Academy of Sciences of Azerbaijan. 2018 “№1, pp. 38-44

4. А.А.Мирзоева, И.Б.Бахтиарлы., Э.А.Теймурова, С.А.Агаева. ”Электро-осаждение теллура из щелочных электролитов. //Ученые записи АТУ. 2018. №2 с.153-158.

5. R.M.Vəkilova, M.M.Əhmədov, Ə.A.İbrahimov ”Kükürd –dioksidin təbii qazın konversiya məhsulları ilə alümokobaltmolibden katalizatoru üzərində reduksiyası”. //Elmi Əsərlər 2018, №2 ,. s.168-174.

6. İ.A.Talıblı, Q.İ.Kəlbəliyev, S.A.Quliyeva, G.V.Şadlinskaya. ”Tozvari gilin dənəvərləş­diril­məsi prosesinin boşqabvari dənəvərləşdiricidə damcı üsulu ilə tədqiqi. //Azərbaycan  Kimya  Jurnalı. 2018, №2, s.53-59.

 

KONFRANS MATERİALLARI (xarici-7, yerli-13)

 

KADR HAZIRLIĞI

Qəhrəmanova Yeganə - 26 oktyabr 2018 ildə “Əlvan metallurgiyanın dəmir tərkibli tullan­tıları əsasında kükürd dioksidin qazvari reduksiyaedicilərlə reduksiyası” mövzusunda dissertasiya işini müvəffəqiyyətlə müdafiə etmişdir. Elmi rəhbərlər – AMEA-nın müxbir üzvü Mübariz Əhmədov və k.ü.f.d.,dos. Cəfərova Sevil.

 

PATENTLƏR

Verilmiş  5 iddia ərizəsindən 4- ə müsbət rəy alınmışdır.

3 iş  patent  alınma ərəfəsindədir.

 

LABORATORİYA:  Dəmir və titan tərkibli filiz xammalının emalı

LABORATORİYA RƏHBƏRİ:   Kimya elmləri doktoru, prof. Asif Məmmədov   

 

Laboratoriyada  8 əməkdaş çalışır.Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i.,1 k.ü.f.d., b.e.i.,  3 nəfər  e.i.,  2 nəfər b. laborant, 1 nəfər laborantdır. Qasım Səmədzadə – k.ü.f.d., a.e.i., Afəridə  Qasımova – k.ü.f.d., b.e.i., Ofeliya Əbdülrəhimova – e.i., Ülviyyə Şərifova – e.i., Fidan İbrahimova – e.i.

                                                          

İŞ 1.2: Daşkəsən və Acınohur dəmir və titanmaqnetit filiz konsentratlarının təbii qazla reduksiyası proseslərinin termodinamiki modelləşdirilməsi

 

MƏRHƏLƏ I. Texnoloji proseslərdə iştirak edən maddələrin makro və nanoölçülü halları üçün termodinamiki informasiyanın analizi və sistemləşdirilməsi.

 

MƏRHƏLƏ II. Texnoloji proseslərdə iştirak edən bəsit maddələrin, birləşmələrin, onların əmələ gətirdiyi maye və bərk məhlulların entalpiyasının, Gibbs enerjisinin, istilik tutum­larının, səthi enerjilərinin temperatur və qatılıq asılılıqlarının approksimasiyası.

 

MƏRHƏLƏ III. Termodinamik funksiyaların, kinetik parametrlərin analitik ifadələrinin məlu­mat bazası əsasında alqoritmlərin işlənməsi və kompüter proqramları vasitəsi ilə reallaşdırılması.

 

1. QEYRİ-TARAZLIQ OKSİDLƏŞMƏ-REDUKSİYA REAKSİYALARININ

 TERMODİNAMİKİ ANALİZİ

 

Termodinamiki analizlə müəyyən edilmişdir ki, Daşkəsən və Acınohur titanmaqnetit kon­sen­tratı qranullarının tərkibindəki maqnetitin   təbii qazla   reduksiyası ilə yanaşı  vana­diu­mun V3+ kationlarının V4+ и V5+  ionlarına oksidləşməsi baş verir:

Fe3O4(b)+CH4(q)+V2O3(b) → 3Fe(b) +V2O4(b)+CO(q)+2H2O(q)

Fe3O4(b)+CH4(q)+V2O3(b)+Na2CO3(b) → 3Fe(b) +NaVO3(b)+2CO(q)+2H2O(q)

Təbii qazın verilməsi və qaz halında olan reaksiya məhsulları karbon monooksid, karbon dioksid və su buxarının kənarlaşdırılması fasiləsiz  və qeyri-tarazlıq şəraitində baş verdi­yindən oksidləşmə-reduksiya reaksiyalarının  Gibbs enerjisinin temperatur  asılılığında kom­ponentlərin parsial təzyiqinin real qiymətləri nəzərə alınmışdır. Qeyr-tarazlıq  Gibbs enerjisinin (∆G*)  filiz konsentratının reduksiya temperaturu və təzyiqdən  asılılığı aşağı­dakı tənliklə müəyyən edilmişdir:

       

Şəkil 1. Qeyri-tarazlıq  Gibbs enerjisinin (∆G*) və filiz konsentratının reduksiya temperaturunun təzyiq parametrindən asılılığının 3D modeli.

Qrafik göstərir ki, Gibbs enerjisinin  mənfi qiymətlərinin kəskin artımı təzyiq parametrinin 0.001-0.1 qiymətləri diapozonunda baş verir. Qeyri-tarazlıq Gibbs enerjisinin  0 (tarazlıq halı) ÷ (-70 kC) intervalında dəyişməsi oksidləşmə-reduksiya reaksiyalarının başlanğıc temperaturunun 1170 K-dən 1070 K-ə qədər aşağı düşməsinə gətirir.

 

MÜHÜM NƏTİCƏ

Dəmir və vanadium tərkibli filiz konsentratlarının təbii qazla reduksiyasının  qeyri-tarazlıq Gibbs enerjisinin komponentlərin parsial təzyiqindən asılılığının analitik 3D modeli işlənilmişdir ki, bu da reduksiya prosesinin başlanğıc temperaturunu 1000C azaldan təzyiq parametrinin qiymətlərini müəyyənləşdirməyə imkan verir:

 

2. Multipurpose Genetic Algorithm (MGA) vasitəsi ilə YbTe-SnTe sistemində likvidus və solidus sahələri, bərk məhlulların binodal və spinodal sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi

 

 

NƏTİCƏ

Qeyri-səlis sistemlərin çoxhədəfli genetik alqoritmi vasitəsilə faza tarazlıqlarının termo­dinamiki hesablanması  üçün yeni tənliklər sistemi alınmış və likvidus və solidus sahələri, bərk məhlulların binodal və spinodal sərhədlərinin ilkin termodinamiki parametrlərə (ərimə entalpiya və entropiyası, komponentlərin termodinamiki aktivliyi) nəzərən həssaslığı qiymətləndirilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, faza diaqramlarının kooordinatlarının entropi­yanın (∆S) qiymətlərinə nəzərən həssaslığı  entalpiyanın (∆H) qiymətlərinə nisbətən bir tərtib çoxdur.

 

3. MultiPhase 3D analitik modelləşmə. Ag-Pb-Te  sistemi

 

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

Kitab

Dilqəm Tağıyev, Manaf Manafov, Asif Məmmədov. Kimyada informasiya texnologiya­larının tətbiqi. 2018., 360 s.

 

XARİCDƏ

1. Asadov S.M., Mustafaeva S.N., Mammadov A.N. Thermodynamic assessment of phase diagram and concentration-temperature dependences of properties of solid solutions of the GaS–GaSe system. // J. Therm. Anal. Calorim. 2018. V. 131. № 438. DOI 10.1007/s10973-018-6967-7.

2. Yu.A.Yusibov, I.Dzh.Alverdiev, L.F. ashadiyeva, A.N.Mamedov, D.B.Tagiev, M.B. Babanly.Study and 3D Modeling of the Phase Diagram of the Ag–Sn–Se System. // Russian Journal of Inorganic Chemistry, 2018, Vol. 63, No. 12, pp. 1622-1635

3. A.Н.Мамедов, Н.Я.Ахмедовa, Н.Б.Бабанлы, Э.И.Мамедов. Термодинамический рас­чет и 3D-моделирование T-x-y и P(Se2)-T-x диаграмм в системе Cu–Pb–Se по ликвидусу PbSe. // Конденсированные среды и межфазные границы, 2018., том 20, № 1 c. 84–92

4.Шарифова У.Н., Мамедов А.Н., Гасымова А.М., Самедзаде Г.М. Термодинамика окислительно-восстановительных реакций ванадийсодержащих титаномагне­титовых концентратов при использовании природного газа. // Фундаментальные исследования. 2018.  № 6. c. 35-40.

 

RESPUBLİKADA

1. A.N. Mammadov, A.M. Gasimova. Reduction of the Adzhinaur titanomagnetite concentrates of Azerbaijan by natural gas for the production of iron powder and titanium dioxide. // Azerbaijan Chemical Journal. 2018, N.1, pp.37-44

2. Г.М.Самедзаде,И.А.Талыблы, Г.И.Келбалиев, C.А.Гулиева,Г.Б.Шадлинская. Ис­следо­­ва­ние процесса грануляции пылевидной глины капельным методом в та­рель­чатом грануляторе. // Азербайджанский химич.  журнал. 2018, N.2, c.53-58

 

      KONFRANS MATERİALLARI (xarici-6, yerli-9 ) 

PATENT

Süleymanov G.Z., Tağıyev D.B., Kəlbəliyev Q.İ., Hüseynova T.İ., Muradxanov R.M., İbrahimova F.S. Ferrosenin tullantısız texnologiyası ilə alınması üsulu və onun həyata keçirilməsi üçün qurğu. Az.Pat. İ 2018 0015 

 

QRANTLAR

  1. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi (EİF/MQM/Elm-Təhsil-1-2016-1(26)).Acı­nohur titanmaqnetit superkonsentratının məhsullarından istifadə etməklə litium titanatların sintezi və xassələrinin funksiyalaşdırılması. 2018-2019. Layihənin həm­rəhbərləri prof. Asif Məmmədov, prof. Elman Məmmədov.(50 000 AZN).
  2. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun 1-ci Azərbaycan-Rusiya qrant layihəsi (EİF-BGM-4-RFTF-1/2017). Misin mürəkkəb xalko­genidləri ortatempera­turlu termoelektrik materialları kimi: sintezdən və faza taraz­lıqlarından "tərkibquruluş-xassə" əlaqəsinə doğru. 2018-2019 (Asif Məmmədov - icraçı) 
  3. Socar qrant müsabiqəsi “Qeyri-tarazlıqlı heterofazalı neft-kimya proseslərinin və neft-qaz sistemlərinin riyazi və fiziki-kimyəvi modelləşdirilməsi” 2018-1019 (Asif Məmmədov- icraçı, Afəridə Qasımova - icraçı)

 

ELMİ ƏLAQƏLƏR

Azərbaycanın filiz sahələrində qiymətli  metalların yatım yerində quyu üsulu ilə çıxarılması texnologiyasının AMEA Geologiya İnstitutu ilə birlikdə işlənilməsi       

AMEA Geologiya İnstitutu və “Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksi” Qapalı  Səhmdar  Cəmiyyəti

        

İSTİNADLAR –  10

 

LABORATORİYA:  Əlvan metal tərkibli mineral xammalın emalı 

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya  elmləri doktoru prof.  Arif Heydərov

 

Laboratoriyada 6 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər elmi işçi, 4 nəfər kiçik elmi işçidir. Sülhiyyə Kələntərova - e.i., Aybəniz Quliyeva - e.i., Aysel Muradova - k.e.i., Əliyeva Vüsalə - k.e.i., Osmanova Arzu - k.e.i., Alışanlı Gülnar - k.e.i.

 

İş 1.3. Filizlərin kompleks emalında membran və selektiv sorbent texnologiyasının işlənməsi

 

MƏRHƏLƏ 1: Məhlullardan metalların qatılaşdırılıb ayrılmasının elektrodializ metodikası­nın hazırlanması.

 

6 dekabr 2016-cı il tarixində qəbul edilmiş “Azərbaycan Respublikasında ağır sənaye və maşınqayırmanın inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsi” çərçivəsində sənayenin inkişafı üçün yerli xammaldan, ilk növbədə filiz və onun emal tullantılarından geniş istifadə edilməsinə xüsusi yer ayrılmışdır.

Yataqların uzun müddətli istismarı nəticəsində çıxarılan filiz xammal növü tərkibinə görə kasıblaşır, bu da onların ənənəvi piro- və hidrometallurgiya üsulları ilə emalını çətinləşdirir. Son illər dağ-mədən sənayesinin inkişafında ən müasir sayılan membran, selektiv sorbentlər və elektrodializ texnologiyası sürətlə inkişaf edir. Membran texnologiyasında müvəffəqiyyət yeni nəsil universal membran aparatlarının hazırlanması ilə əlaqədardır.

Adətən, adi filtrlənmədə məhluldan nisbətən dispers və iri kolloid qarışıqlar ayrılır. Membran texnologiyasında isə xırda kolloid hissəciklərlə yanaşı həll olmuş kimyəvi birləşmələr də ayrılır. Membranların məsamələri kiçik ölçüdə olduğu üçün ionlardan  təmizlənmə yüksək təzyiq və geniş səth sahəsi tələb edir. Ona görə də prosesin intensivləşdirilməsi yollarından biri  elektromembran metodu sayıla bilər. Laboratoriyada bir çox metallara qarşı seçicilik xüsusiyyətinə malik olan membranları elektrodializ qurğusunda işlətməklə filizlərdən və filiz emalı məhlullarından lazım olan kom­po­nentləri ayırmaq, qatılaşdırmaq və saf hala gətirmək yolları araşdırılmışdır.

Elektrodializ – elektrik sahəsinin təsiri ilə membranlarda ionların daşınma prosesidir. İonitli membranlarla elektrodializ prosesinin əsas üstünlüyü onunla bağlıdır ki, duzsuzlaşma kamerasından ayrılan ionlar elektrodlarda toplanmadan qatılaşma kamerasında yığılırlar.

Ion dəyişdirici membranlar – ion qrupu polimer əsasa bərkidilmiş matrisadır. Ion dəyişmə ionitin yüksək molükulyar qəfəsində aktiv qrupların hesabına baş verir. Bu qruplar ionitə turş və qələvi xarakteri verən elektromüsbət və elektromənfi yükə malik qruplardır.

Tədqiqat işində elektrodializ qurğusunda üç tip membranlardan istifadə edilmişdir: kationit, anionit və bipolyar membranlar. Kationit membranlar - mənfi yükə malik aktiv turşu qrupları (-SO3-, -COO-, PO32- və PO3H-) saxlayan, müsbət yüklü ionları (Na+, K+) özündən keçirən, eyni zamanda mənfi yüklü ionları özündən itələyən membranlardır. Anionit membranlar müsbət yükə malik aktiv əsasi qrupları (-NH3+, -NRH2+, -NR2H+ və NR3+) saxlayan, özündən mənfi yüklü ionları (F-, Cl-, SO42-, NO3-) keçirən, eyni zamanda müsbət yüklü ionları özündən itələyən membranlardır.

Bipolyar membranlar hər iki imkana malik olub, bir paketdə həll olmuş duzları ayırmağa imkan verir. Xüsusi ion dəyişdirici membran olub, elektrik sahəsində suyu H+ və OH- ionlarına ayırır.

Hesabat dövründə elektrolidializator kimi Almaniya istehsalı olan PC CELL 64 004 markalı və fərdi hazırlanmış qurğulardan istifadə edilmişdir. Membranlarla  aşağıdakı istiqamətlə­rdə yoxla­nış təcrübələri aparılmışdır:

1. Alunitinin qələvidə həll olması prosesində reaksiyanın istiqamətini məhsullar alınan tərəfə yönəltməklə həllolmanı sürətləndirilməsi:

KAl3(SO4)2(OH)6 + 6KOH →3KAlO2 + 2K2SO4 + 6H2O

 

2. Alüminat məhlulunu sintez olunmuş sulfat turşusu ilə neytrallaşdırdıqda alınan Al(OH)3 çöküntüsündən K+ və Na+ ionlarını ayrılması (yuma probleminin həlli)

2KAlO2 + H2SO4 + 2H2O  →K2SO4 + 2Al(OH)3  ↓

3. K2SO4 və Na2SO4 duz məhlullarından elektrodializ üsulu ilə qələvi və turşu məhlulunun alınması:

2K2SO4 + 6H2O  2H2 (K) + 4KOH + O2 (A) + H2SO4

4. Kationdəyişdirici membranlardan istifadə etməklə aluminat məhlulunun qatılaşdırılması.

2KAlO2 + H2SO4 + 2H2O K2SO4 + 2Al(OH)3  ↓

Elektrodializ qurğuları

 

MƏRHƏLƏ 2: “Texnogen məhlullardan kobalt, mis, sink və manqan ionlarının modifikasiya olunmuş təbii seolitlərlə çıxarılması”

 

Tullantı sularından ağır metal ionlarının təmizlənməsində müxtəlif yataqlı seolitlərin istifadəsi haqqında ədəbiyyatda çoxlu saylı materiallara rast gəlinir.

Təbii seolitlər əlvan metal ionlarına qarşı aşağı həcm tutumunda selektivdirlər. Əlvan və nadir metal ionlarına qarşı selektivliyi artırmaq məqsədi ilə seolitlərin sorbsiya etmə xarakteristikasını dəyişmək lazımdır. Bunu isə modifikasiya yolu ilə həyata keçirirlər. Mineral turşu və əsasların məhlulları ilə modifikasiya olunmuş seolit əlvan və nəcib metallara qarşı selektivlik göstərmir. Üzvi reagentlərlə modifikasiya edilmiş seolitin isə sorbsiya etmək  qabiliyyəti artır.

Əlvan metal ionları ilə davamlı kompleks sabitliyi göstərən monoetanolaminlə (MEA) modifikasiya olunan seolitin selektiv sorbent olması laboratoriyada təcrübələrlə sübut olunmuşdur. Modifikator kimi istifadə etdiyimiz MEA-də əsaslıq xassəsi -OHqrupuna görə, aminlik xassəsi isə -NH qrupuna  görə təyin edilir. MEA xüsusi xelat əmələgətirən liqand olub, qələvi torpaq metallarını sorbsiya etmir. Daşkəsən filiz hövzəsindən götürülmüş tullantıların topa həll olmasından alınan məhlullardan mis, sink, kobalt, manqan və alüminiumu hidrolitik çökdürmə yolu ilə selektiv konsentratların alınması zamanı aparılan tədqiqatlar göstərdi ki, məhluldakı ionları tam çökmür. Məhlulda qalan ionların sorbsiya yolu ilə çıxarılması maraq doğurur.

Təbii seolit dənəcikləri (1.0-2.0 mm ölçülü fraksiyaları) otaq temperaturunda 0.02 M xlorid turşusu ilə emal edilmiş, sonradan distillə suyunda yuyulmuş və 50°C temperaturda gün ərzində qurudulmuşdur. Alınan mineral dənəciklər 5%-li MEA-lə doydurulmüşdur. Məhlullardan əlvan metal kationlarının (Co2+, Cu2+, Zn2+ və Mn2+) adsorbsiyası dinamik və statik rejimdə, həm təbii, həm də modifikasiya olunmuş seolit nümunələrində yoxlanıl­mışdır. Təcrübi nəticələr seolit maddəsinə görə sorbsiya tutumu ST (mq/q) və sorbsiya dərəcəsi (R, %) kimi ifadə olunmuş, aşağıdakı formullarla hesablanmışdr :

Burada ST – statik həcmi tutumu ( mq/q) , Co, Ctar- məhlulda ionların ilkin qatılığı mq/l , V- məhlulun həcmi, lm- sorbentin kütləsi( q). Adsorbsiya izoterminin təsvirində Ləngimür tənliyindən istifadə edilmişdir.

Burada STmax – adsorbsiya tutumunun son həddi (mq/q)

k- adsorbsion tarazlıq sabiti

Co2+, Cu2+, Zn2+ və Mn2+ ionlarının adsorbsiya dərəcəsinə məhlulun pH-ı təsir edir. Belə ki, pH-dan asılı olaraq molekulun elektrolitik dissosiya  dərəcəsi dəyişmiş olur. Texnoloji məhlullarda ən qiymətli metal kobalt sayıldığı üçün məhluldan onun sorbsiyası tədqiq edilmişdir. İonitin sorbsiya tutumunun CoSOməhlulunun pH-dan asılılığı şəkil 1 - də verilmişdir.

Alınan nəticələrə (şəkil 1) görə qənaətə gəlmək olar ki, kobaltın məhluldan sorbsiyası üçün optimal pH 6-8 arasında ola bilər. Qüvvətli turş mühitdə (pH=1-2)  kobaltın sorbsiyası müşahidə olunmur. Göründüyü kimi məhlulun pH-nın aşağı qiyməti ionitin sorbsion xarakteristikasına  nəzərə çarpacaq dərəcədə təsir göstərir, daha dəqiq desək H+ - ionunun təsiri ilə modifikasiyalaşmış seolitdəki qələvi qruplarının reaksiyaya girmək qabiliyyəti azalmış olur.

Həmçinin ilkin təcrübələr göstərdi ki, pH-ın artması kobaltla yanaşı, mis, sink və manqanın da modifikasiya olunmuş seolitlə sorbsiya dərəcəsini artırır. Qüvvətli turş mühitdə (1 N H2SO4) bu metalların sorbsiyası baş vermir. Bu onunla izah edilir ki, turş məhlullarda bu ionları ionitdən desorbsiya etmək olar.

Aydağ yataqlı təbii seolitin və onun monoetanolaminlə modifikasiya olunmuş nümunəsinin məhluldan Co2+, Cu2+, Zn2+ və Mn2+ ionlarını pH=6 qiymətində sorbsiyasının müxtəlif vaxtlarda kinetik qiymətləri şəkil 2 və 3 verilmişdir. 

Modifikasiya olunmuş və olunmamış seolitin sorbsiya dərəcələrinin və sorbsiya tutum­larının müqayisəsi göstərdi ki, MEA-lə modifikasiya olunmuş seolitdə Co2+, Cu2+, Zn2+ və Mn2+ ionlarınının sorbsiyası ilk 15 dəq. müddətində yüksək sürətlə baş verir. Sorbsiyanın sonuna doğru sürət azalır və sistemdə tarazlıq bütün ionlar üçün 1 saat müddətində yara­nır. Zamanın 1 saat müddətində  98.1%  Co2+, 95.6% Cu2+, 94%  Zn2+ və 87%  Mn2+ sorb­siya olunmuş olur. Halbuki, bu müddət ərzində modifikasiya olunmamış seolit məhluldan  40%  Co2+, 33 %  Cu2+, 19%  Zn2+ və 17%  Mn2+  sorbsiya etmiş olur. Seolitlərin sorbsiya tutumlarınının da müqayisəsi (Şəkil 3) göstərdi ki, modifikasiyalaşma seolitin aktivliyini dəfələrlə artırır. Fərdi məhlullardan metalların ilkin qatılığı 100 mq/l olduqda MEA-lə modifikasiya olunmuş seolitin sorbsiya tutumu Co üçün 2.5 mq/q, Cu üçün 2.4 mq/q, Zn üçün 2.35 mq/q, Mn üçün isə 2.2 mq/q qiymətləri almış olur. Nəticələr modifikasiya olunmamış seolitlə müqayisədə 4 dəfə yüksək olur  (Şəkil 3). Metal ionlarının adsorbsiya qabiliyyəti aşağıdakı sıra ilə azalmış olur: Co2+ > Cu2+ > Zn2+ > Mn2+.Tədqiq olunan hər bir ionun sorbsion xarakteristikasının hesablanması Ləngmür və Freyndlix tənlikləri ilə aparılmışdır. 

 

NƏTİCƏ

Məhlullardan mis, sink, kobalt və manqan ionlarının monoetanolaminlə modifikasiya olunmuş təbii seolitlərlə sorbsiyasının qanunauyğunluqları öyrənilmişdir. Məlum olmuşdur ki, monoetanolaminlə modifikasiya olunmuş seolit texnoloji məhlullardan Co2+, Cu2+, Zn2+ və Mn2+ ionlarını ayıran effektiv sorbent kimi istifadə oluna bilər. Metal ionlarının adsorbsion xassəsi həm məhlulun pH-ından, həm də metal ionlarının ilkin qatılığından asılıdır. Aminlə modifikasiya olunmuş seolitdə metal ionlarının sorbsiyasının seçicilik sırası aşağıdakı kimidir: Co2+>Cu2+>Zn2+>Mn2+. Adsorbsiya üzrə alınmış nəticələr Lənqmür və Freyndlix izotermlərinə görə araşdırılmışdır. Məlum olmuşdur ki, təcrübi nəticələr Lənqmür sahəsi ilə üst-üstə düşür.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

  1. А.А.Гейдаров, А.А.Гулиева, М.К.Махмудов, Н.М.Касумова. Сорбционное концен­трирование ионов кобальта, меди, цинка и марганца из техногенных растворов модиф ицированными природными цеолитами. Металлы, Москва 2018, №4, с. 3-12.

 

RESPUBLİKADA

  1. A.A.Haydarov, A.A.Guliyeva, A.B.Muradova, A.N.Aghayev. Extraction of the valuable componentrs from non-ferrous metals-containing porr ore and tailings. Azerbaijan Chemical Journal ,2018, № 1, pp. 104-110.
  2. А.А.Гейдаров, Л.Т.Тагиева, С.Г.Алиев Извлечение галлия, ванадия и никеля из зольного остатка при сжигании мазута, Azərbaycan Texniki Universiteti Elmi Əsərlər Fundamental Elmlər , 2018, №3    (çapda).                                                                      

KONFRANS MATERİALLARI  (xarici-2, yerli-3)

 

KADR HAZIRLIĞI

  1. Leyla Tağıyeva - dissertant, 2014-2018, elmi rəhbər - k.e.d., prof. Arif Heydərov. Dissertasiya mövzusu: Qeyri-üzvi istehsal tullantılarından qallium və indiumun çıxarılması.
  2. Aybəniz Quliyeva - dissertant, 2016-2019 , elmi rəhbər - k.e.d., prof. Arif Heydərov. Dissertasiya mövzusu: Daşkəsən dəmir filizinin emal tullantılarından sənayə əhəmiyyətli metalların  (Co, Cu, Zn, Mn) çıxarılması.
  3. Muradova Aysel – doktorant, 2016-2019, elmi rəhbər - k.e.d., prof. Arif Heydərov. Dissertasiya mövzusu: Arsen tərkibli filiz tullantılarınnın ekoloji tələbata uyğun  həddə qədər zərərsizləşdirilməsi üsulunun işlənməsi.
  4. Osmanova Arzu – doktorant, 2018-2021, elmi rəhbər - k.e.d., prof. Arif Heydərov. Dissertasiya mövzusu: Alunitin emal məhsullarından gallium və vanadiumun çıxarılması prosesinin tədqiqi və 3D modelləşdirilməsi.
  5. Dissertant Quliyeva Aybəniz Akif qızının dissertasiya işi qarşıdan gələn payız aylarında müdafiə şurasına təqdim olunacaq.

 

LABORATORİYANIN ELMİ ƏLAQƏLƏRİ

  1. A.A.Baykov adına Rusiya Elmlər Akademiyasının Metalurgiya və Materialşünaslıq İnsti­tutu. Kompleks filizlərin metallurgiya problemləri laboratoriyası, k.e.d. prof. Sadıxov H.B
  2. Azərbaycan MEA Geologiya və Geofizika İnstitutunun “Filiz və qeyri filiz faydalı qazıntı yataqlarının geologiyası və geokimyası” şöbəsi. k.e.d., prof. Kaşkay Ç.M.

İSTİNADLAR – 8

 

Laboratorİya: Analitik kimya laboratoriyası

Laboratorİya rəhbərİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru Aydın Paşacanov

 

Laboratoriyada 12 əməkdaş çalışır. Onlardan  4 nəfəri  k.ü.f.d., 1 nəfəri – e.i., 3 nəfəri –k.e.i., 3 nəfəri – mühəndis, 1 nəfəri – b. labarantdır. İsmayılov Namiq – k.ü.f.d., a.e.i.; Ağamalıyeva Mələk – k.ü.f.d., a.e.i.; Bayramov Şahin – k.ü.f.d., b.e.i.; Abbasova Gülü –k.ü.f.d., e.i.; Yusifova Nailə – e.i. Məmmədova Zümrüd-k.e.i.

 

İŞ 1.4. Metal ionlarının müxtəlifliqandlı komplekslərinin assosiatlarının alınması, onların xəlitələrdə, alunit və dəmir filizlərində yeni təyini üsullarının işlənilməsi.

 

MƏRHƏLƏ I: Metal ionlarının səthiaktiv maddələr və bisazobirləşmələrlə müxtəlifliqandlı komplekslərinin alınması, onların xəlitələrdə, alunit və dəmir filizlərində yeni təyini üsul­larının işlənməsi.

 

Metal ionlarının bisazobirləşmələrlə komplekslərinin və əsasi boyalarla ion assosiatlarının alınması, tədqiqi və onların yeni ekstraksiyalı fotometrik və ekstraksiyalı atom-absorbsiya təyini üsullarının işlənməsi ən aktual məsələdir. Bu məqsədlə aşağıdakı elmi tədqiqat işləri aparılmışdır.

Molibden (VI)-nın stilbazo ilə eyniliqandlı və səthi aktiv maddələrin (setilpiridin-xlorid, setilpiridin-bromid) iştirakı ilə müxtəlifliqandlı kompleksi alınıb. Bu komplekslərin əmələ gəlməsinin optimal şəraitləri öyrənilmişdir. Mo(VI)  stilbazo və setilpiridin xloridlə müxtəlif­liqadlı kompleksi pH 1-2 intervalında əmələ gəlir, optimal pH 1.1-dir. Molibdenin  stilbazo ilə eyniliqandlı kompleksi isə pH 2-3 həddində əmələ gəlir, optimal pH 2.6. Eyni və müxtə­lifliqandlı komplekslərin işıq udma spektrləri  350-800 nm dalğa uzunluğunda çəkilmişdir. Mo(VI)–in stilbazo ilə eyniliqandlı kompleksi 409 nm-də, müxtəlifliqandlı kompleksi isə (Mo(VI)–stilbazo-setilpiridin) 644 nm də maksimum işıq udur. Setilpiridinin iştirakı ilə udma spektrində güclü batoxrom sürüşmə müşahidə olunur. Komplekslərin tərkibində komponentlərin mol nisbətləri müxtəlif spektrofotometrik üsullarla təyin edilmişdir. (Mo(VI): stil:sp=1:2:4). Komplekslərin müxtəlif fiziki kimyəvi analitik xarakteristi­ka­ları hesablan­mışdır. Molyar işıq udma əmsalı 62000. Davamlılıq sabiti 8,6∙108. Kalibrləmə əyrisi 0,05- 14 mkq Mo(VI)/ 25 ml həddində düz xətlidir. Kompleksəmə­ləgəl­məyə kənar ionların təsiri öyrənilmişdir: W(VI), Fe(III), Ti(IV), Zr(IV) mane olur. Ca, Mg, Zn, Ni, Mn mane olmur. Fe(III)- askorbin turşusu ilə pərdələnir. İşlənilmiş metodika molibden (VI) –nin az miqdarını təyin etmək üçün polad və alünit nümunələrinə tətbiq edilmişdir.


MƏRHƏLƏ II: Metalların halogenli asidokomplekslərinin etoksiakridinin azotörəmələri ilə ion assosiatlarının alınması, onların xəlitələrdə, alunit və dəmir filizlərində yeni təyini üsullarının işlənməsi.

Etoksiakridinin tallium-xlorid asidokompleksi ilə ion assosiatı alınmışdır. İon assoosiatın  alınmasına təsir edən bir sıra amillər (turşuluğun təsiri, ekstragentin seçilməsi, ekstraksiya şəraitinin öyrənilməsi,  boyanın qatılığının, su və üzvi fazaların təsiri) öyrənilmişdir. İon assosiatının ən yüksək ekstraksiyası  dixloretan-aseton qarışığının  3: 2 nisbətində 4,5 N HCl mühitində baş verir.

 

Talliumun təyini üçün yeni təklif olunan təyin üsulu bir çox analitik göstəricilərinə görə mövcud təyin üsullarından daha üstündür.Pikramin turşusunun əsasında yeni azobirləşmə - 1-hidroksi-4-pikraminazo-2-naftoy turşusu sintez edilib. 1-hidroksi-4-pikraminazo-2-naftoy turşusunun alınmasının optimal şəraiti təyin edilmişdir. Alınan yeni maddənin fiziki-kimyəvi xassələri öyrənilmişdir.Müxtəlif həlledicilərin və turşuluğun bu maddənin məhlulda vəziy­yətinə təsiri tədqiq edilmişdir. Müəyyən olunub ki, qeyri-polyar həlledicilərdə (toluol, dioksan) azobirləşmə azo-formada mövcuddur .   

        

NƏTİCƏ

Molibdenin  stilbazo və səthi aktiv maddə setilpiridinlə  müxtəlifliqandlı kompleksi, tallium (III)-ün halogenid asidokomplekslərinin etoksiakridinin azotörəmələri ilə ion assosiatı təd­qiq edilmişdir. Hər iki elementin müxtəlif nümünələrdə təyininin fotometrik, ekstraksiyalı-foto­metrik və ekstraksiyalı atom-absorbsiya üsulları işlənmişdir. Pikramin turşusunun əsasında yeni azobirləşmə - 1-hidroksi-4-pikraminazo-2-naftoy turşusu sintez edilib.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. А.М.Pashajanov., G.G.Abbasova. //Alyzarine  yellow R as reagent of the determination of manganese by extraction-photometric method. //Journal of Materials Science and  Chemical Engineering,  2018, Vol.6, №10. pp.12-18

2. Юсифова Н.В., Пашаджанов А.М., Гейдаров А.А., Алиев И.И. // Получение кобальта из сульфоарсенидных руд использованием процессов обжига с хлоридом аммония и выще­ла­чивания. //  Международный журнал прикладных и фундаментальных ис­слe­дований. 2018. №1, с.58-63

3. Н.И.Исмаилов, М.В.Мамедова, С.Н.Османова. // Экстракционно-фотометрическое опре­­­де­ление индия с азозамещенными этоксиакридина  г. Казань, Бутлеровские со­­об­щения, 2018, том, 53 № 2. с.100-103.

4. Н.И.Исмаилов, С.Н. Османова, М.В. Мамедова, М.М. Агамалиева. // Экстрак­цион­но-фото­мет­рическое определение ртути с азозамещенными этоксиакридина//г. Казань, Бутлер­овские сообщения, 2018, т.55,№7, с.78-82.

 

RESPUBLİKADA

1. N.V.Yusifova, A.M.Pashajanov, A.A.Heydaraov M.M.Ahmadov, T.M.Ilyasly. //Kinetics of thermal decomposition of Dashkasan cobalt ore. J. “Chemical Problems”. 2018(16), 2,

    pр.205-210,.

2. A.M.Pashajanov.,  Production and study of mixed ligand compounds of metal ions with bis-azocompounds and development of new methods of metals. Azerbaijan Chemical Journal, 2018, № 1, pp.65-67.

3. A.M.Pashajanov, I.A.Akhmedov. The photometric determination of zirconium benzidin bis azo pirocatekhin and cetilpirydine. Azerbaijan Chemical Journal. 2018, № 2, pр.33-35.

 

KONFRANS MATERİALLARI (yerli-6)

 

BEYNƏLXALQ  ELMİ ƏLAQƏLƏRİ

  • Voronej Dövlət Texnoloji Akademiyası;
  • Moskva Filiz yataqlarının Geologiyası, Petroqrafiyası, Mineralogiyası və Geokimya İnstitutu

 

İSTİNADLAR – 16

 

“Qeyri-üzvi  funksional materiallar” şöbəsinin 2018-ci ildə

elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Məhəmməd Babanlı

 

Mövzu: Yüksək texnologiyalar üçün yeni qabaqcıl qeyri-üzvi funksional materialların istiqamətli sintezinin elmi əsaslarının yaradılması

 

Mövzuya aid işlər:  2.1;  2.2;  2.3.1 ;  2.3.2 ; 2.4

 

 

LABORATORİYA: Keçid elementlərinin xalkogenidləri

LABORATORİYA  RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, prof. İxtiyar  Bəxtiyarli

 

Laboratoriyada 14 əməkdaş  çalışır. Onlardan 5 nəfər k.ü.f.d., a.e.i, 1 nəfər   k.ü.f.d, b. e.i, 3  nəfər  e.i., 4 nəfər  k.e.i, 1 nəfər  mühəndisdir. Əminə Mirzəyeva – k.ü.f.d., a.e.i,  Ruksana Qurbanova – k.ü.f.d., a.e.i, Ziyafət Muxtarova – k.ü.f.d., a.e.i, Faiq Məmmədov – k.ü.f.d., a.e.i, Oruc Kərimli – k.ü.f.d., a.e.i, Şərafət Məmmədov – k.ü.f.d., b.e.i,  Fatma­xanım Məmmədova – e.i, Vilayət Məmmədov – e.i, Şəfa Hüseynova – e.i,  Şəhri Abdul­layeva–k.e.i,  Elnarə İsmayılova–k.e.i,  Ülviyyə Həsənova–k.e.i, Gülnar Fətullayeva– k.e.i.

 

İŞ 2.1: Lantanoid tərkibli şüşəvari yarımkeçiricilər əsasında informasiya və tibbi optika materiallarının sintezi və xassələri

 

MƏRHƏLƏ I. (Ga2S3)1-x(La2S3)x-y(Ln2S3)x-y (Ln2O3)z  tərkibli  şüşəvari   yarım­keçi­ri­­ci­lə­rin sin­tezi

MƏRHƏLƏ II.Alınan yeni fazaların termolizi və fiziki-kimyəvi xassələrinin  tədqiqi

MƏRHƏLƏ III.Şüşələrin optiki xassələrinin öyrənilməsi və tətbiq imkanları

Lifli lazerlərin və gücləndiricilərinin təkminləşdirilməsində lantanoidlərlə aktivləşdirilmiş şüşəvari xalkogenid yarımkeçiricilər böyük əhəmiyyət kəsb edir. Digər tərəfdən şüşəvari yarımkeçiricilərin nazik təbəqələri özlərinin funksional optik xassələrinə və “fotoquru­luş”dəyişmə qabiliyyətinə görə optiki aktiv və passiv dalğa ötürücülərinin və başqa opto­elek­tronika qurğularının yaranmasında əvəzolunmazdır.

Bu ilki hesabatda (Ga2S3)0,70(La2S3)0,25(Nd2S3)0,05 tərkibli şüşənin lazer və optiki xassəsinə baxılmışdır. Fiziki–kimyəvi analizin kompleks metodları ilə La2S3–Ga2S3–Nd2S3 sistemində şüşəmələ­gəmə sahəsinin sərhədləri müəyyən olunmuşdur (şək.1). Nd2S3-ün miqdarından asılı olaraq şüşələrin rəngi açıq bənövşəyi rəngdən tünd boz rəngə doğru dəyişir (şək.2). Şüşə­mə­lə­gəlmə sahəsi yuxarı və aşağı tərəfdən qeyri–şəffaf şüşə zolağı ilə hüdud­lanmışdır. Qeyri-şəffaf şüşə sahəsindəki nümunələrdə zəif rentgen difraksiya zolaqlarının müşahidə olunması onların tərkibində müəyyən kristal mərkəzlərin olmasını təsdiq edir. Nümunənin lazer spektri 1,08 mkm dalğa uzunluğunda olmaqla 1,073-1,087 mkm intervalı əhatə edir. 0,890 mkm–də kişik absorbsiya əmsalı şüşənin termiki yüklənməsini azaldır və nümunədəki hömogen titrəyişi daha da artırır. Dalğa uzunluğundan asılı olaraq 0,815 mkm-da 88%, 0,890 mkm-də isə 50% absorbsiya olunur. Sulfidli şüşələrdə dn/dT tem­peratur indeksinin dəyişməsi və yüksək termiki genişlənmə optiki xassəni artırır. Bu hadisə He/Ne infraqırmızı lazer dəstəsinin titan-sapfir dəstəsinə qoşulması zamanı birbaşa müşahidə olunur. Titan-sapfır lazerini neodimin absorbsiya tezliyinə uyğunlaşdırıldıqda təqdim olunan şüşə özünü He/Ne lazer dəstəsi üçün güclü linza kimi aparır.

Beləliklə biz Ga2S3-La2S3–Nd2S3 sistemindən (Ga2S3)0,70(La2S3)0,25(Nd2S3)0,05 tərkibli lanta­noidlərin sulfid şüşəsində ilk dəfə olaraq lazer xassəsini öyrənmişik. Məlum olmuşdur ki, tədqiq olunan nümunə otaq temperaturunda 1,08 mkm dalğa uzunluğunda lazer xassəsi göstərir. Nd3+ ionunun müvafıq kristallik matrisalarla müqayisədə şüşələrdə lazer xassəsi zəifdir. Bu da şüşələrdə şüa itkisinin nisbətən çox olması ilə əlaqədardır. Lakin ola bilər ki, lazerin keyfiyyətinin yüksəldilməsi aktivatorun optimal qatılığı və nümunənin uzunluğu hesabına mümkün olsun.   

 

Ədəbiyyat materiallarının analizi və bizim apardığımız çox saylı təcrübələr göstərir ki, şüşəvari yarımkeçiricilərin tərkibində qalliumun iştirakı lantanoidlərin həllolmasını artırsa da, sistemdə qallium və lantanoid sulfidlərinin kimyəvi qarşılıqlı təsiri zamanı alınan yeni birləşmələrin kristallik mərkəzlərinin formalaşması şüşələrin optiki xassələrini pisləşdirir. Ona görə də bu çatışmazlığı aradan qaldırmaq üçün təkcə aktivator kimi istifadə olunan lantonoidlərin təbiəti yox, həm də matritsanın tərkibi paralel öyrənilmişdir. Bu baxımdan hesabat dövründə biz kimyəvi qarşılıqlı təsirin xarakterini və faza tarazlığının tam mənzə­rəsini aşkar etmək üçün Y2O2S-Ga2S3-Tb2O2S sisteminin likvidus səthini 3 kvazibinar yan və 5 qeyri-kvazibinar kəsik vasitəsilə tədqiq etmişik. Şəkil 4 də  həmin sistemin likvidus səthinin proyeksiyası qurulmuşdur. 

 

Likvidus səthinin proyeksiyasında yüksək temperaturlu sahə (T>1700K) rentgenoqrafik və termodinamiki hesablamalarla tədqiq edilmişdir. Sistemdə bərk məhlul sahəsindən bir neçə nümunənin katodo-, foto-və rentgenolüminessensiya  spektrləri çəkilmişdir. (Ga2S3)0.93(Y2O2S)0.05(Tb2O2S)0.02 tərkibli  nümunənin katodolüminessensiya spektrindən  məlum olur ki, 400-700 nm dalğa uzunluğunda bir neçə qrup şüalnma zolağı müşahidə edilir. Bu da müvafiq olaraq 5D35D4 səviyyəsindən Tb3+ ionunun 7Fj ştark səviyyəsinə keçidlə əlaqədardır. Hazırda biz ilk öncə Er3+ ionlarının spektrin tək görünən sahəsində deyil, həmçinin 1,5 mikronlu telekomunikasiya ekranlarında işləyən lifli gücləndiricilərdə, orta İQ  sahədə (2,7 mkm) işıqlanma verən və tibbi məqsədlər üçün istifadə edilən qurğu­larda və s. ideal lüminissensiya mərkəzi rolu oynadığını nəzərə alıb, həm matrisanı həm də işıqlanma verən optiki aktiv lantanoidin qatılığını dəyişməklə (Ga2S3)1-x(La2S3)x-y(Er2S3)y-z və [Ga2S3]1-x[La2S3]x-y[(Er2S3)0.33(Er2O3)0.67]y tərkiblərdə tədqiqat davam etdirilir. Bundan başqa laboratoriyanın bir qrup əməkdaşı (k.e.d., prof. İxtiyar Bəxtiyarlı –həm rəhbər, e.i. Şəhri Abdulayeva, e.i. Vilayyət Məmmədov və e.i. Elnarə İsmayılova) 2018-ci il üçün “Elmi Təhsil İnteqrasiyası” qrant müsabiqəsinin qalibi olmuşlar.

NƏTİCƏ

1.(Ga2S3)0,70(La2S3)0,25(Nd2S3)0,05 tərkibli şüşələr lifli rabitə sistemlərində-telekom­muni­kasiya üçün 1,3 mkm dalğa uzunluqlu gücləndiricilərin hazırlanmasında lazer materialı kimi istifadə oluna bilər.

2.Y2O2S-Ga2S3- Tb2O2S sisteminin likvidus  səthinin proyeksiyası qurulmuş və bərk məhlul sahəsində nümunələrin katodolüminessensiya spektri çəkilmışdir. İşıqlanmanın mexa­nizmi araşdırılmışdır

 

NƏŞR OLUNMUŞ  ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. Бахтиярлы И.Б., Фатуллаева Г.М., Керимли О.Ш. Стеклообразование в тройной системе Ln2O3-As2S3-Er2O3. //Журнал неорганической химии, 2018, Т-63, №7, с.962-965

2. Алиев О.М., Асадов М.М., Аждарова Д.С., Мамедов Ш.Г., Рагимова В.М. Политер­ми­ческий разрез FeSb2S4-FeSm2S4 системы FeS-Sb2S3-Sm2S3// Журнал неоргани­ческой химии, 2018, т.63, № 6, с.786-790

3. Бахтиярлы И.Б., Фатуллаева Г.М., Керимли О.Ш. Стеклообразование в тройной системе La2S3-As2S3-Pr6O11. // Извесия вузов серия  химия и химическая техноло­гия. 2018. Т.61. вып. 4-5. с.43-48  

4. Niftiyev N.N., F.M.Mamedov, Quseynov V.I., Kurbanov  S.Sh. AC Electrical Conductivity of FeIn2Se4 Single Crystals. Semiconductors. 2018, Volume 52, İssue 6, pp.683–685

 

RESPUBLİKADA

  1. İ.B. Baktiyarli, G.M. Fatullayeva, O.Şh. Kerimli. Glasstormation in the sistem As2S3-Pr6O11. Azerbaijan Chemical journal -2018, №1, pp.96-99.               
  2. Мирзоева А.А., Бахтиярлы И.Б., Теумурова Е.А.,Агаева С.А., . Электроосаждение теллура из щелочных электролитов. //  Азербайджанского Технического Универси­тета, Ж.Ученые записки. 2018, №2, с. 34-40
  3. Мамедов В.С., Мамедов А.Н., Бахтиярлы И.Б., Мухтарова З.М. Стандартные тер­мо­ди­намические функции образования соединении Y2O2S, La2O2S и их твердых растворов. // АГУНП Известия Вышсих Технических учебних заведение. 2018, №6, c.41-45 
  4. N.N.Niftiyev, O.B.Tağıyev, F.M.Məmmədov.  FeIn2S4 kristalın itkinin tezlik və tempera­turdan asılılığı. //AMEA Xəbərləri, Fizika-texnika və riyaziyyat elmləri seriyası, fizika və astronomiya. 2018, №2, s.67-67. 

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-1, yerli-13 )

 

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

1. Montan Universitetinin « Qeyri dəmir metallurgiyasının departamenti» (prof. Helmot Antrekowitsch, Dr. Holger Schnideritsch, Leoben, Austriya)

2. RHİ-nin mərkəzi elmi tədqiqat laboratoriyası, (Leoben, Austriya)

3. «Simens VAİ»-nin mərkəzi ofisi ( Dr. Martin Koch, Offenburq, Germany)

4. Rusiya Federasiyası Sankt-Peterburq Dövlət Universiteti Kimya İnstitutyunun “Lazer kimyası və lazer materialşünaslığı” kafedrası (prof. Y.S. Tveryanoviç). 

İSTİNADLAR- 1

LABORATORİYA: Funksional materialların komponentlərinin sintezi                  

LABORATORİYA MÜDIRI: kimya elmləri doktoru, prof.  İmir Əliyev

 

Laboratoriyada 14 əməkdaş çalışır: Onların 3 elmlər doktoru, 6 kimya üzrə fəlsəfə doktoru, 1 mühəndis, 1 texnik, 2 laborant və 1 doktorant çalışır. Özbək Əliyev – k.e.d., baş e.i. prof., Dilbər Əjdərova– k.e.d.,baş e.i., Tamilla Maksudova – k.e.d.,baş e.i., Validə Rəhimova - k.ü.f.d., a.e.i., Şəfiqə Həmidova - k.ü.f.d., a.e.i., Sevil Mehdiyeva - k.ü.f.d., b.e.i., Naibə Məmmədova - k.ü.f.d., b.e.i., Kəmalə Babanlı - k.ü.f.d., b.e.i.,

 

İŞ 2.2: Kalsium, indium, arsen və qadolinium elementlərinin xalkogenidlərindən ibarət sistemlərdə  fotoelektrik və termoelektrik xassəli yeni yarımkeçirici materialların alınması.

 

MƏRHƏLƏ I:(GaAs)1-x(CdS)x, CaGa2Te4-GaTe, InAs2Se4-In3As2S3Se3 sistemlərində faza tarazlıqlarının tədqiqi və alınan fazaların xassələri.

 

MƏRHƏLƏ II: (CaIn2Te4)1-x(CaTe)x (x=0,015;0,025;0,035) bərk  məhlul  ərintilərinin elektrofiziki xassələrinin öyrənilməsi.

 

MƏRHƏLƏ III: CuGdS2-Gd2S3- PbS kvaziüçlü sisteminin CuGdS2-PbS kəsiyinin fiziki-kimyəvi tədqiqi.

Fiziki-kimyəvi tədqiqat metodlarının nəticələrinə əsasən GaTe-CaGa2Te4 sisteminin faza diaqramı qurulmuşdur. Sistemin faza diaqramı kvazibinar olub, evtektik tiplidir. GaTe və CaGa2Te4 birləşmələrinin birgə kristallaşması ikili evtektikda başa çatır, tərkibi 40 mol % CaGa2Te4, temperaturu 710oC-dir. Sistemin kvazibinar olduğunu təsdiq etmək məqsədilə həm ikifazalı sahədən (30 mol % CaGa2Te4), həm də bərk məhlul sahəsindən (90 mol %  CaGa2Te4)  ərintilərin rentgenfaza analizi aparılmışdır. Qeyd edilən 30  mol %  CaGa2Te4 nümunəsinin difraktoqramında difraksiya xətləri əsasən ilkin komponentlərin difraksiya xət­lərinin qarışığından ibarətdir. Bu xüsusiyyət ikifazalı ərintilər üçün xas olan haldır.  Digər 90-100 mol % CaGa2Te4 tərkibli ərinti bərk məhlul sahəsindəndir. Həmin nümunələrin difraksiya xətləri, CaGa2Tebirləşməsinin difraksiya xətlərindən fərqlənmir. Bu isə sübut edir ki, 90-100 mol % CaGa2Te4 tərkibli ərinti bərk məhluldur.

İndium və arsenin  binar və üçlü xalkogenid  birləşmələri, xüsusilə InSe və As2Se3 laylı quruluşludur. Bir sıra unikal xassələrə malik olduğundan həm elmi, həm də elektron sənayesinin müxtəlif sahələri, xüsusilə optoelektronika üçün praktiki, əhəmiyyət kəsb edir. Bu nöqteyi-nəzərdən InAs2Se4–In3As2S3Se3 sisteminin tədqiqi xüsusi əhəmiyyətə malik­dir.

İlkin komponentlər olan InAs2Se4 və In3As2S3Se3 birləşmələri əvvəllər bizim tərəfimizdən sintez olunmuş və onların rentgenoqrafik tədqiqatı aparılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, hər iki birləşmə tetraqonal sinqoniyada (InAs2Se4 - a=9,44, c=8,73 Å, Z=4; In3As2S3Se3a=9,25, c=6,33 Å, Z=2) kristallaşırlar. InAs2Se4-In3As2S3Se3 sisteminin faza diaqramı  As2S3-InSe-As2Se3 kvaziüçlü sisteminin kvazibinar kəsiyi olub, sadə evtektik tiplidir. Evte­ktik nöqtənin koordinatları: 50 mol % InAs2Se4  və t=755oC.

Qeyd olunduğu kimi, 0-70 mol % In3As2S3Se3 qatılıq intervalında şüşələşmə müşahidə olunur. In3As2S3Se3 birləşməsinin qatılığı artdıqca şüşələşmə temperaturu Tg 260oC-dən 300oC qədər artır. Mikroquruluş və rentgenoqrafik analizlərin nəticələrinə görə InAs2Se4 əsasında 10 mol %, In3As2S3Se3 əsasında isə 20 mol % bərk məhlul sahəsi əmələ gəlir. Rentgenoqrafik analizlərin nəticələrinə görə InAs2Se4 birləşməsinin ərintidə miqdarı artdıqca In3As2S3Se3 əsasında tetraqonal quruluşlu bərk məhlulların elementar qəfəs parametrləri qanunauyğun olaraq artır: a=9,25 ÷9,36, c=6,33 ÷6,64 Å, Z=2.

(CaIn2Te4)1-x(CaTe)x bərk məlul sahəsindən  1,5; 2,5 və 3,5 mol % CaTe tərkibli ərintilər 700-900oC temperatur intervalında sintez edilmişdir. Nümunələr 750oC-də 100 saat ərzində homogenləşdirildikdən sonra Zond  üsulu  ilə   fotokeçiricilik   ölçülmüşdür (şək.1).


CaIn2Te4  birləşməsi əsasında alınmış 1,5; 2,5 və 3,5 mol %  CaTe bərk məhlul ərintiləri­nin  293 K temperaturda fotocərəyanın dalğa  uzunluğundan  asılılığı  öyrənilmişdir. Ölç­mələr   100 V  işçi  gərginlikdə  və  5,9 ∙10-3  lm  işıq  selində aparılmışdır.

Tərkibində  1,5;2,5 və 3,5 mol %  olan nümunələrin  uyğun  olaraq maksimal fotohəs­sas­lığı  950,992,1048 nm, spektral həssaslıq sahəsi isə 800-1200 nm olmuşdur. Nümunələrin qaranlıqdakı müqavimətin işıqdakı müqavimətə nisbəti uyğun olaraq (100 lk-də)  Rq/Ri=99,1; Rq/Ri=97,7 və Rq/Ri=97,27  olmuşdur.

Tərkibində 1,5;2.5;3,5  mol % CaTe  olan  bərk məhlul ərintilərinin   fotokeçiriciliyin  spek­tral asılılığı  şəkil 1-də  verilmişdir. Bu asılılıqdan aydın görünür  ki, 2,5 mol % CaTe olan nümu­nənin fotohəssaslığı daha  yüksəkdir.

Maksimal otocərəyan kiçik dalğa uzunluğu istiqamətində yerini dəyişir. Bu ərintilərin  yüksək fotohəssaslığına əsaslanaraq onların  fotorezistorların  hazırlanmasında  istifadə   olunmasını söyləmək  olar.    

Daha sonra 1,5 ; 2,5 və 3,5 mol % CaTe tərkibli nümunələrin Lüks-Amper asılılığı öyrənil­mişdir. Şək. 2-də  (CaIn2Te4)1-x(CaTe)bərk  məhlul  ərintilərinin Lüks-Amper  asılı­lığı veril­mişdir. Təcrübə 120 V işçi gərginlikdə və 200 lk işıqlanmada aparılmışdır. Qrafikdən göründüyü kimi tərkibdən və lüksün qiymətindən asılı olaraq cərəyan artır.

CuGdS2-PbS sistemində komponentlər arasında kimyəvi qarşılıqlı təsir fiziki-kimyəvi analiz metodları vasitəsilə tədqiq edilmiş və sistemin faza diaqramı qurulmuşdur. CuGdS2-PbS sistemi Cu2S-PbS-Gd2S3 kvaziüçlü sisteminin qeyri-kvazibinar kəsiyidir. Sistemdə komponentlərin 1:1 nisbətində PbCuGdS3 birləşməsi müəyyən edilmişdir. PbCuGdS3 bir­ləş­məsi açıq maksimumla əmələ gəlir və1195oC-də əriyir. Sistemin CuGdS2 komponenti inkonqruyent birləşmə olduğu üçün 1115oC-dən yuxarıda parçalanır və üçfazalı sahə əmələ gəlir. 0-50 mol % PbS qatıliq intervalında solidus xəttindən aşağıda ikifazalı CuGdS2+ PbCuGdS3 ərintilər kristallaşırlar. Sistemin digər 50-100 mol % PbS intervalında PbS+ PbCuGdS3 fazaları kristallaşır.Rentgenfaza analizinin nəticəsinə əsasən  müəyyən edilmişdir ki, PbCuGdS3 birləşməsi rombik sinqoniyada kristallaşır, qəfəs parametrləri a=3,86; b=13,24; c=10,26 Å-dir.                                              

MnBi-Se sisteminin ərintilərini sintez etmək üçün ilk əvvəl MnBi birləşməsi elementlərdən vakuum şəraitində ampula metodu ilə sintez edilmişdir. Sistemin tərkibində selenin olmasını nəzərə alaraq, reaksiyanın asan getməsi üçün   MnBi birləşməsi xırdalanmışdır.

Tədqiqatlar nəticəsində MnBi-Se sisteminin faza diaqramı qurulmuşdur. Bu kəsik Mn-Bi-Se üçbucağının daxilindən keçərkən üç Mn-Bi-MnSe, Bi-MnSe-Bi2Se3 və Bi2Se3-MnSe-Se  müstəqil qatılıq üçbucaqlarının sahəsindən keçir və qeyri-kvazibinardır. MnBi-Se sis­te­minin 0-50 mol % Se hissəsində M↔MnSe+Se+Bi2Se3, 50-68 mol % Se hissəsində M↔MnSe+Bi+ Bi2Se3 və 68-100 mol % Se hissəsində isə M↔MnSe+Bi+MnBi tarazlıqları mövcuddur.

Fiziki-kimyəvi analiz metodları vasitəsilə Eu5Sb2-EuSe  sistemində faza tarazlığı tədqiq  edilmiş və  faza diaqramı qurulmuşdur. Müəyyən edilmişdir ki,   Eu5Sb2-EuSe  kəsiyi   Eu-Sb-Se üçlü sisteminin kvazibinar kəsiyidir.

Eu5Sb2-EuSe  sistemində ilkin komponentlər əsasında bərk məhlul sahəsi praktiki olaraq təyin edilməmişdir. Sistemdə Eu5Sb2 və EuSe komponentləri öz aralarında ikili evtektika əmələ gətirir. Evtektikanın tərkibi 35 mol % EuSe, temperaturu 900˚C-dir. 0-35 mol % EuSe qatılıq intervalında maye fazadan Eu5Sb2 birləşməsinin ilkin kristalları ayrılır. Bu sahədə likvidus əyrisindən aşağıda (M+Eu5Sb2) fazası mövcuddur. Sistemin 35-100 mol % EuSeqatılıq intervalında likvidus əyrisi üzrə EuSebirləşməsinin kristallaşması baş verir. Sistemdə solidus xəttindən aşağıda  (Eu5Sb2-EuSe)-dan ibarət ikifazalı ərintilər kristal­laşırlar.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. Алиев О.М., Аждарова Д.С.,Рагимова В.М., Максудова Т.Ф.  Синтез и физико-хими­ческие свойства лантансодержащего минерала бертьерита. // Журн. неорган. химии. 2018, Т.63. № 3, c.1-4.

2. Fliev O.M., Asadov M.M., Azhdarova D.S., Mamedov Sh.G., Raqimova V.M. Polithermal Section FeSb2S4-FeSm2S4 of the FeS-Sb2S3-Sm2S3.// Russian Journal of Inorganic Chemistry. 2018. V.63. № 6. pp. 780-790.

3. Юсифова Н.В., Гейдаров А.А., Пашаджанов А.М., Алиев И.И. Получение кобальта из сульфоарсенидных руд использованием процессов обжига с хлоридом ам­мония и выщелачивания. // Международный журнал прикладных и фундамен­тальных исследований (Москва «Академия естествознания»). 2018. № 1. часть 2. c. 58-63.

 

RESPUBLİKADA

Mahammadrahimova R.S., Aliyev I.I., Aliyev O.M., Babanly K.N. Phase equilibrium in quasi-ternary system InAs2SSe3-InAs2S3Se-In3As2S3Se3. // Azerbaijan Chemical journal. 2018.  № 4. s.48-53

 

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-4, respublikada -15)

 

KADR HAZIRLIĞI

Laboratoriyada kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün bir doktorant çalışır.

1. Doktorant Həsənquliyeva Şəfəq. ,,As-Mn(Cr)-Se üçlü  sistemlərində faza tarazlığı, şüşəəmələgəlmə və alınan yeni fazaların  xassələrinin tədqiqi” mövzusunda disser­tasiya müdafiə etmişdir. Rəhbər professor İmir Əliyev

2. Dosent Nağı Yaqubovun kimya üzrə elmlər doktorluq elmi dərəcəsi almaq üçün məsləhətçi olduğum iş Ali Attestasiya Komissiyasına tərəfindən təsdiq edilmişdir.

 

QRANT

Elmin inkişaf fondu- Layihənin adı: Mis və gümüşün çoxkomponentli xalkogenidləri əsa­sında yeni superion keçiricilərinin və termoelektrik materiallarının alınması və təd­qiqi”mövzusundaqrantı alınmışdır. Layihənin rəhbəri -professor İmir Əliyev. Layihənin müd­dəti- 2019. Layihəsinin məbləğı -60.000 manatdır.

 

BEYNƏLXALQ  ELMİ  ƏLAQƏLƏR

1. İspaniyanın  Beynəlxalq Nəzəri Fizika mərkəzi

2. Türkiyənin Adıyaman Universitet.

 

İSTİNADLAR:  10

 

LABORATORİYA: Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası

LABORATORİYA RƏHBƏRI:  kimya üzrə fəlsəfə doktoru Səadət  Bənənyarlı

 

İş 2.3.1. Metal xalkogenidləri əsasında yeni Raşba yarımkeçiricilərinin və maqnit xas­səli topoloji izolyatorların alınması və tədqiqi. (İşin rəhbəri AMEA-nın müxbir üzvü M.Babanlı)

 

İşin icraçıları: : İmaməliyeva Samirə k.ü.f.d., b.e.i.-, Mehdiyeva İlahə e.i, Qocayeva İlahə.- k.e.i., Oruclu Elnur -k.e.i.,  Əhmədov Elvin- k.e.i,  Ağazadə Aytən- k.e.i., Əşirov Gəray- b.lab.. 

 

MƏRHƏLƏ I:Bi2Se3–Bi2Te3–BiI3 və Sb2Te3+2BiI3↔Bi2Te3+2SbI3 sistemlərində faza taraz­lıqlarının tədqiqi.

MƏRHƏLƏ II: Bi2Se3-Bi2Te3-BiI3 və Sb2Te3+2BiI↔Bi2Te3+2SbI3 sistemlərində aşkar edilən yeni fazaların fərdi halda alınması, identifikasiyası və bəzi xassələrinin tədqiqi.

 

Hesabat  ilində  fiziki-kimyəvi tədqiqat  üsulları  kompleksindən  istifadə  etməklə  Bi2Se3-Bi2Te3-BiI3 və Sb2Te3+2BiI3↔Bi2Te3+2SbI3 sistemlərində faza tarazlıqları öyrənilmiş,  onların   bərkfaza tarazlıqları diaqramları, faza diaqramlarının bir sıra politermik kəsikləri və likvidus səthlərinin proyeksiyalarıı qurulmuşdur.

Müəyyən edilmişdir ki, Bi2Se3–Bi2Te3–BiI3 sistemi müvafiq dördlü sistemin kvaziüçlü müstə­visidir. Bu sistemin BiSeI-BiTeI kəsiyi (şək.1) kvazistabildir və ilkin birləşmələr əsasında geniş bərk məhlul sahələri (γ1 və γ2) əmələ gətirir. Kəsik üzrə kristallaşma 30-45 mol% BiTeI tərkib intevalında, 760 K-də 

        L+ß↔γ12                                                                    (1)

keçid reaksiyası (U) ilə başa çatır. Bu temperaturda γ1-fazanın homogenlik sahəsi 28 mol%,  γ2- fazanın homogenlik sahəsi isə 55 mol% təşkil edir. 

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

  1. Имамалиева С.З. Фазовые диаграммы в разработке теллуридов таллия-РЗЭ  со структурой Tl5Te3 и многокомпонентных фаз на их основе. //  Конденсированные сре­ды и межфазные границы, 2018, т. 20, № 3, c. 332–347
  2. Имамалиева С.З., Мехдиева И.Ф., Амирасланов И.Р., Бабанлы М.Б. исследование систем Tl2Te-Tl9ErTe6 и Tl5Te3-Tl9ErTe6. //Thermodynamic and Thermo-physical Properties of Solids, 2018, №3, pp.34-36

 

REAPUBLİKADA

1. Imamaliyeva S.Z., Alakbarzade G.I., Salimov Z.E., Izzatli S.B., Jafarov Ya.I., Babanly M.B.The Tl4PbTe3-Tl9GdTe6-Tl9BiTe6 isopleth section of the Tl-Pb-Bi-Gd-Te system.

    // J. Chemical Problems, 2018, №4, pp.496-504

2. Mekhdiyeva I.F., Babanly K.N., Mahmudova M.A., S.Z.Imamaliyeva. The Tl9ErTe6-Tl9BiTe6 system and some properties of solid solutions // Azerb.Chem.J., 2018, №2, p.80-86

3. Imamaliyeva S.Z., Alakbarova G.I., Babanly K.N., Amiraslanov I.R., Babanly M.B. Tl2Te-Tl9SbTe6-Tl9TbTe6 system. // New Materials, Compounds and Applications, 2018, v.2, No.3, pp.221-230

 

KONFRANS  MATERİALLARI (Xaricdə- 4, yerli- 7 )

 

KADR HAZIRLIĞI

  1. Elmlər doktorluğu hazırlığı üzrə dissertant k.ü.f.d., Samirə İmaməliyeva (elmi məslə­hə­t -çi: M.B.Babanlı). Dissertasiya mövzusu: "Talliumun nadir torpaq elementləri ilə tellurid­lə­rininvə onlar əsasında çoxkomponentli faza­la­rın alınmasının fiziki-kimyəvi əsasları"
  2. Fəlsəfə doktorluğu hazırlığı üzrə doktorant Aynur Seyidzadə (elmirəhbər: M.B.Baba­n­lı).Dissertasiya mövzusu: Stibium, bismut və qalay telluridləri əsaslnda yeni çoxkom­ponentli fazaların alınması və fiziki-kimyəvi tədqiqi
  3. Fəlsəfə doktorluğu hazırlığı üzrə doktorant İlahə Qocayeva (elmi rəhbər: M.B.Babanlı). Dissertasiya mövzusu: Pb-Bi-Se-Te sistemində topoloji izolyator xassəli yeni fazaların alınması və fiziki-kimyəvi tədqiqi
  4. Fəlsəfə doktorluğu hazırlığı üzrə dissertant Səbinə Əsgərova (elmi rəhbər: M.B.Baba­nlı). Dissertasiya mövzusu: TlHal-Tl2Se-Tl2Te (Hal-Cl, Br, I) sistemlərində yeni qeyri-stexiometrik fazaların sintezi və fiziki-kimyəvi tədqiqi.
  5. Fəlsəfə doktorluğu hazırlığı üzrə dissertant İlahə Mehdiyeva(elmi rəhbər: M.B.Babanlı). Dissertasiya mövzusu: Talliumun Erbium və Tulium  ilə telluridlərinin və onlar əsasında çoxkomponentli faza­la­rın alınması və tədqiqi.
  6. Fəlsəfə doktorluğu hazırlığı üzrə doktorant Əhmədov Elvin(elmi rəhbər: M.B.Babanlı).

 

BEYNƏLXALQ  ƏLAQƏLƏR

Laboratoriya Avropa və Rusiyanın bir sıra elmi müəssisələri ilə əməkdaşlıq edir:

-Montpellier II Universiteti, Fransa;M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universiteti, Rusiya;Voronej Dövlət Universiteti, Rusiya;

 

İSTİNADLAR-50

 

İŞ 2.3.2. Tərkiblərinə N.T.E. Bi, Zn, Cu oksidləri daxil olan üçlü borat sistemlərində faza tarazlığının tədqiqi və alınan materialların istilik, elektrofiziki və maqnit xassələrinin öyrənilməsi  (İşin rəhbəri k.ü.f.d. Səadət Bənənyarlı)

           

İşin icraçıları: Rəna Qa­sımova ­– k.ü.f.d., a.e.i., İsmayılov Şərif- f.ü.f.d.,e.i., Leyla Xəlilova – k.e.i., Nigar Cəfərova – k.e.i., Məmmədova Leyla -mühəndis, Orucova Səlimə-b.lab, Levçuk Natalya- texnik

 

MƏRHƏLƏ I: 3Bi2O3·B2O3-2Bi2O3·3GeO2 və 2Bi2O3·B2O3-2Bi2O3·3GeO2 sistemlərində fa­za tarazlığının tədqiqi.

 

MƏRHƏLƏ II: 3Bi2O3·B2O3-2Bi2O3·3GeO2 və 2Bi2O3·B2O3-2Bi2O3·3GeO2 sistemlərində alınmış nümunələrin və N.T.E. əlavə edilmiş nümunələrin elektrofiziki, dielektrik və istilik xassələrinin tədqiqi.

 

Hesabat dövrü ərzində Bi2O3-GeO2-B2O3 üçlü sisteminə daxil olan üç kəsiklər: 3Bi2O3·B2O3-Bi2O3·3GeO2; 2Bi2O3·B2O3-2Bi2O3·3GeO2;3Bi2O3·B2O3-GeO2 fiziki-kimyəvi ana­­liz metodları ilə tədqiq edilmişdir. Nümunələrin tərkibi hesablanır, 1000°C temperaturda sintez edilir, DTA və RFA üçün hazırlanaraq tədqiq edilirlər. Paralel olaraq alınmış ərinti­lə­rin elektrofiziki xassələri öyrənilir.

Əsasən sistemdə alınan şüşəvari ərintilər tədqiq obyektlərimizdir. Şüşəvari ərintilərin rəngi açıq qəhvəyi-narıncı qəhvəyi arasından tərkibdən asılı olaraq dəyişir. GeO2 artdıqca rəng tündləşir. Şüşələr 673K temperaturda 20-25saat ərzində kristallaşdırılır.

Dielektrik və elektrik keçiriciliyinin ölçülməsi 300-600K temperatur intervalında həyata keçirilib. Nümunələrin qalınlığı d=2-4mm, eni b=8mm və uzunluğu l=14mm civarında olmuş­dur. Elektrik keçiriciliyin ölçülməsi həm sabit, həm də dəyişən cərəyanda aparıl­mışdır.

Tədqiqat obyekti olaraq (2Bi2O3·B2O3 )100-x-(2Bi2O3·3GeO2)x sistemindən x=10mol%(N1), x=15mol%(N2),x=50mol%2Bi2O3·3GeO2 tərkibli nümunələr seçilmişdir.

Şəkil 1-də bu nümunələrin elektrik keçiriciliyinin (σT) temperatur asılılıqlarının qrafiki verilmişdir.  Şəkildən göründüyü kimi tədqiq olunan nümunələr 300-420K temperaturlarda σ(T) qiyməti (elektrik keçiriciliyi) çox yavaş artır və T=440-480K bütün tədqiq olunan nümunələrdə azalma müşahidə olunur. Müəyyən olunub ki, 300-420K-də elektrik keçiri­ciliyi N3 nümunədə daha aşağıdır:σ=6·10-8om-1·sm-1 N1 və N2 nümunələrində σ =6,5·10-7om-1·sm-1 .

Temperaturun sonrakı artımında elektrik keçiriciliyi 3GeO2 miqdarından asılı olaraq dəyişir. σ(T)-nin kəskin sıçrayışla dəyiməsi 3GeO2 molyar qatılığının az olan tərkibində müşahidə olunub.(1əyri təqribən 18dəfə). 3GeO2–nin artdığı tərkiblərdə (2ci və 3-cü əyrilər) elektrik keçiriciliyinin σ(T)  artma sürəti azalır.

 

2-cü şəkildə dielektrik nüfuzluğunun (ɛ') tempertur asılılığı iki tezlikdə verilmişdir. 4-cü şəkildən göründüyü kimi 300-420K temperaturlarda  ɛ'T tezlikdən asılı olmayaraq sabitdir. 420-480K temperaturda hər iki nümunədə ɛ'T maksimumdan keçərək T=520K-də N3 a,b temperaturun sonrakı artımında N3 nümunədə ɛ'T qiyməti artır. ɛ'T 10kHs tezlikdə də analoji dəyişikliyi müşahidə olunur. N1 nümunədə ɛ'T-nın qiyməti T=470K-dəki maksimu­mdan sonra monoton olaraq azalır.

3-ci şəkildə N1 və N3 nümunələri üçün istilik keçiriciliyinin temperaturdan asılılığının eksperimental nəticələri(1,3 əyrilər) və formula uyğun hesablanmış  istilik tutumları (4 və 5 əyrilər) qrafikləri verilmişdir. Şəkildən göründüyü kimi, ümumi istilik keçiriciliyi temperatur artdıqca minimumdan keçərək təxminən T=490-500K-dən sonra artır. Lakin 3GeO2  kəmiy­yə­tin­dən asılı olaraq  bu müxtəlif cür baş verir. Məs. N1-də temperaturun  300-400K intervalında bu çox zəif azalır. 400K-dən yuxarı kəskin azalma müşahidə olunur. N3-də isə monoton azalma və monoton yüksəlmə müşahidə olunur.

Eksperimental nəticələrin analizi göstərir ki, (2Bi2O3·B2O3)100-x– (2Bi2O3·3GeO2)sistemin­də komponentlərin nisbətindən asılı olaraq müxtəlif fiziki xassələrə malik maddələr almaq mümkündür.

                   

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1.S.I.Bananyarlı, R.N. Gasımova, Sh.J.İsmayilov, L.A. Khalilova, İ.F.Mehdiyeva. 3Bi2O3·5B2O3 – Nd2O3·3B2O3 system and electrophysical properties of intermediate alloys //Конференция Научные Исследование XXI века : Теория и практика. 2018, г. Прага, Чехия, c 24-31.

2.И.Бананярлы, Ш.С.Исмайлов, Л.А.Халилова, И.Ф.Мехтиева, Э.С. Кули-заде. Физи­ко- химическое исследование сплавов системы (2 Bi2O3·B2O3) – (2Bi2O3·3GeO2)x.

// Конференция Новая наука: теоретический  и практический взгляд. 2018, г.София, Болгария. c.1-7

 

KONFRANS  MATERİALLARI (yerli-1)

LABORATORİYA: Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafi­zə

LABORATORİYA RƏHBƏRİ:  kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent  Hilal Tahirli       

 

Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan  2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 2 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i., 3 nəfər baş laborantdır. İzida Məmmədyarova – k.ü.f.d., a.e.i., Tamilla Ağalarova – k.ü.f.d., b.e.i, Süleyman Verdiyev – k.ü.f.d., ap.e.i.,– e.i., Dilarə Baxışova – e.i., Solmaz Vəliyeva – e.i., Ruqiyə Rzayeva – k.e.i., Afaq Hüseynova – k.e.i.,

 

İŞ 2.4:Karbonlu poladların korroziyadan mühafizəsi üçün onların səthində kompleks üsulla kompozisiya örtüklərinin formalaşdırılması və bu örtüklərin korroziya-elektrokimyəvi xassələrinin öyrənilməsi.

 

MƏRHƏLƏ: PCD 32 poladı üzərində termodiffuziya üsulu ilə TiC təbəqəsinin formalaşdırıl­masının fiziki-kimyəvi parametrlərinin tədqiqi.

 

Hesabat  dövründə bir neçə il  bundan əvvəl laboratoriyanın   plan işinə daxil edilmiş ölkə ərazisındaki hidrotexniki qurğuların korroziya vəziyyətinin araşdırılması istiqamətində apardığımız elmi tədqiqat işlərini davam etdirmişik Mingəçevir su elektrik stansiyasının (SES)aşağı byefindən 20 km aralıda yerləşən Varvara SES-in sualtı və suüstü metal qurğu və avadanlıqları seçilmişdir .Təcrübələr əvvəlki illərdə olduğu kimi həm su,həm də atmosfer şəraitində aparılmışdır .İstifadə  olunan poladların korroziyadan  sonraki mexaniki xassələrini tədqiq etmək üçün düzbucaqlı formada olan polad nümunələrdə yanaşı azkarbonlu polad məftildən də istifadə edilmişdir. Sınaglar üçün seçilmiş Ст3 çeşidli poladın korroziya sürətini hesablamaq üçün nümunələr 1,3,7,10,20,30 gündən ,sonraki dövrlərdə  isə ayda bir dəfə götürülməklə onların korroziya sürəti məlum metodla təyin edilmişdir .Alınan nəticələrin araşdırılması zamanı məlum olmuşdur ki,polad nümunələr qeyd olunan mühitdə gözlənilmədən daha yüksək sürətlə korroziyaya üğrayırlar ki, bu da çay sularında poladların korroziyası üçün xarakterik deyil .Bunun  səbəbini araşdırmaq üçün Varvara SES-in suyun turbindən çıxan yerindən götürülmüş su nümunəsinin analizi aparılmış və məlum olmuşdur ki, metalların korroziyasını sürətləndirən   ion­larının qatılığı Mingeçevir SES-in uyğun  yerindən götürülmüş sudaki geyd olunan ionlara nisbətən daha yüksəkdir 

 

İŞ 2.4.1.:Hidrotexniki qurğuların polad avadanlıqlarının istismar şəraitində korroziyasının tədqiqi və mühafizə üsullarının seçilməsi

 

MƏRHƏLƏ :Kür çayı üzərindəki Varvara SES-in metal avadanlıqlarının korroziya vəziy­yə­tinin və ona təsir edən faktorların zamandan və təbii şəraitdən asılı olaraq öyrənil­məsi.

 

Poladların korroziyasına negativ təsir göstərən bu ionların. Mingəçevir  SES-dən yalnız 20km aralıda olan Varvara SES-də bu qədər yüksək olması təəcüb doğurduğuna görə, Küratrafı sahələrə baxış keçirilmiş və məlum olmuşdur ki, Mingəçevir şəhərinin bütün tullantı suları Varvara su anbarına axıdır ki, bu da poladın korroziyasına təsir göstərməyə  bilməz. Bununla yanaşı su anbarının ətrafı müxtəlif  səbəblərlə əlaqədar olaraq çoxlu sayda bataqlıqlarla əhatə olunmuşdur .Bataqlıq şəraitində su bitkilərinin yosunların və s. intensiv çürümə məhsulları da, bataqlıqların göllə birbaşa təmasda olmağı ilə əlaqədar olaraq metalın korroziyasına  təsirsiz olmamalıdır. Digər tərəfdən Kürətrafı əraziyə baxış zamanı diqqət çəkən məqamlardan  biri də odur ki, çayın sahillərində çoxlu sayda qum-çınqıl istihsal  edən qurğular yerləşdirilmiş, və onların yuyulması üçün istifadə olunan suların hamısı çaya axıdılır ki,bu da suyun mineral tərkibinə təsir göstərməyə bilməz (şəkillər). Yuxarıda qeyd  etdiyimiz kimi, korroziya prosesinin metalın mexaniki xassə­lərinə təsirini öyrənmək üçün suya poladlarla birlikdə azkarbonlu polad məftil də salınmışdır .Hər ayda bir dəfə nümunələr götürməklə qeyd olunan polad məftilin dartılmaya qarşı müqaviməti xüsusi qurğuda sınaqdan keçirilmiş və məlum olmuşdur ki, o öz mexaniki xassələrinin 10-15%-nı itirmişdir (cədvəl 1) .Natural, hidrotexniki qurğuların istismarı şəra­itin­də bir il ərzində aparılan korroziya sinaqlarının nəticələri şək.1-də göstərilmişdir. Göründüyü kimi ilk günlər yüksək dinamika ilə başlayan poladın korroziya prosesi zamandan asılı olaraq azalır və tədricən stabilləşərək son nəticədə  sürətlə korroziyaya uğrayır.Anoloji şəraitdə sınaqların aparıldığı Min­gə­çevir SES-də poladın korroziya sürəti iki dəfə kiçikdir .Varvara SES-in atmosferi şəraitində aparılan təcrübələrdə poladın korroziya sürəti Mingəçevir SES-in atmosferində alınan nəticələrlə demək olar ki, eyni­dir  

PATENT

1. R.H.Həmidov, H.M.Tahirli, D.B.Tağıyev. Ammonium sulfat duzundan NH3 qazının elektrokimyəvi üsulla alınması . İlkin ekspertizanın müsbət nəticəsi alınıb.  a20180066.

2. R.H.Həmidov, H.M.Tahirli, D.B.Tağıyev. Alunit filizindən Al2O3-ün elektrokimyəvi üsulla alınması. İlkin ekspertizanın müsbət nəticəsi  alınıb. a20180091. 

KİTAB

ИзидаМамедъярова.  Азотсодержащиe полимеры как ингибиторы коррозии стали. LAP LAMBERT Academic Publishing RU. P.57.

 

 

Koordinasiya    birləşmələri” şöbəsinin

 2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

 

HESABAT

 

Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Əjdər Məcidov

 

 

Mövzu: Molekulyar maqnitlər, keçiricilər, metal örtüklər və selektiv sorbentlərin alınması üçün komplekslər və metal üzvi birləşmələrin sintezi, quruluş və xassə­lərinin tədqiqi 

Mövzuya aid işlər:  3.1;  3.2;  3.3 ;  3.4.

LABORATORİYA: Molekulyar magnetiklər və keçiricilər

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü Əjdər Məcidov

 

Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır.  Onlardan 2 nəfər   k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər e.i., 1 nəfər mühəndis, 1 nəfər texnikdir. Pərizad Fətullayeva – k.ü.f.d., a.e.i.,  Səbirə Ağayeva – k.ü.f.d., a.e.i., Akif İsrafilov – e.i.,  Osmanova Sevinc – e.i., Səbinə İsmayilova – e.i., Xanım Əzizova – k.e.i., Samirə Qasımova – mühəndis, Gülnarə Sulyayeva – texnik.

 

İŞ 3.1. Üzvi batareyalar üçün yeni elektrod materialların, ferromaqnit kompleks birləşmə­lərin və metal oksid klasterlərin alınması və tədqiqi”    .

 

MƏRHƏLƏ I: Benzidin törəmələri əsasında yeni elektrod materialların sintezi və tədqiqi

 

Üzvi batareyalar üçün elektrod materiallarının hazırlanması üzrə işlər davam etdirilmişdir. N,N΄-bis(salisilidenamin)-4,4΄-difenil və N,N΄-bis(salisiliden)-p-fenilendiamin  (uygun olaraq L1H2 и L2H2) şiff əsaslarının metal ionları ilə stabil, redoks aktiv kompleks birləşmələr əmə­lə gətirə bilən benzidin və p-fenilendiamin törəmələri sintez olunmuşdur. Bu birləşmələrin hidrogenləşdirilmiş analoqları alınmışdır. Hər iki tip liqandla Co(II), Ni(II) və Zn(II) kom­pleksləri sintez olunmuş İQ-, electron spektrometriyası, termoqravimetriya və EPR-üsulları ilə komplekslərin quruluşu öyrənilmişdir. Dibrometanla  L1H2 qarşılıqlı təsirindən anaerob şəra­itdə anod elektrodu üçün istifadə oluna bilən redoks aktiv polimer alınmışdır.

 

MƏRHƏLƏ II: Keçid metalların ferromaqnit xassəli çoxnüvəli komplekslərinin sintezi və tədqiqi.

 

Hidrazidlər, mono- və di- karbon turşuları əsasında muxtəlif tipli liqandlar sintez olunmuş və bu liqandlarla keçid metalkompleksləri alınmışdır. Rentgenstruktur analiz üsulu ilə komplekslərin molekulyar və kristallik strukturları öyrənilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki  4-amino-3-hidrazin-5-merkapto 1,2,3 triazolun salisilaldehidiilə qarşılıqlı təsirindən alınmış şiff əsası Ni(II) ilə yeni kompleks birləşmə əmələ gətirir. Bu kompleksin monokristalı alınmıs və onun rentgenstruktur quruluşu öyrənilmişdir(şək.1).

 

Malon turşusunun dihidrazidi və 3,5-ditretbutil salisil aldehidi əsasında alınmış Şiff əsa­sında azometin rabitəsinin hidrogenləşdirilməsi hesabına alınmış yeni liqandla  Mn(II) və  Fe(III) kompleksləri sintez olunmuşdur. Alınmıs komplekslərin RSA-ni aparmaq kristalla­rın defektli olması üzündən mümkün olmamışdir. Lakin çox böyük ehtimalla L6H4 liqandı­nın Mn(II) kompleksinin molekulyar quruluşu müəyyən olunmuşdur (şək.2).

İQ-, elektronspektroskopiyametriya, termoqravimetriya, EPR və element analizi üsulları ilə komplekslərin quruluşu öyrənilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, malon turşusunun dihid­razidinin  3,5-ditretbutil salisil aldehidi  alınmış dihidrazon manqan və dəmir ionları ilə ikinü­vəli komplekslər əmələ gətirir. Maqnit ölçmələri göstərir ki, metal ionları arasında ferromaq­nit qarşılıqlı təsiri mövcuddur. 3,5-ditretbutil salisil aldehidinin malonoil dihidrazonunun  azometin rabitəsi hidrogen­ləşdirilmiş, onunla da üzvi həlledicilərdə yaxşı həll olan Mn(II) və Fe(III) kompleksləri alınmışdır. Dəmir kompleksi yüksək maqnit momentinə malikdir və bu elektron konfiqurasiyası d5 olan 3 valentli dəmir ionuna uyğundur. Bu halda kompleksin tər­kibi belə olmalıdır [Fe2(L6H)2]. Salisil turşusunun hidrazidi və 3,5-ditretbutil salisil alde­hidi­nin qarşılıqlı təsirindən alınmış şiff əsasının azometin rabitəsinin hidrogenləşdirilməsi yolu ilə yeni liqand alınmışdır. Bu liqandla Cu(II), Co(II), Ni(II) və VO(II) kompleksləri sintez olunmuşdur.Gostərilmişdir ki, metal ionunun koordinasiyası enol formasında amid qrupu­nun oksigeni, hidrazin qrupunun azotu, salisilaldiminat fraqmentinin oksigeni hesa­bına  formalaşır. Kompleslərdə metal-liqand münasibətləri 1:1 nisbətindədir. N-malenoil-N΄-Sali­siloil hidrazinin (L7H2)əvvəllər məlum olmayan Ni(II) və Co(II) kompleksləri sintez olun­muşdur.

 

Tiosemikarbazon və qlioksal turşusunun qaşılıqlı təsirindən alınmış liqandla (H3GAT) mis və sink metalları ilə orijinal polimer strukturlar alınmışdır.  [Zn(HGAT)∙H2O]n   kompleksində   Zn(II) ionlarının ətrafı kükürd atomu, azot atomu, karboksil qrupunun oksigeni və su molekulunun oksigeni  hesabina təhrif olunmuş yastı kvadrat  formasındadır.  (şək.4).

Sintez olunmuş komplekslərin fizioloji xassələrinin öyrənilməsi göstərdi ki, onlar antidia­betik, antiepileptik xassələrə malik olub, epilepsiya, qlaukoma,diabet və s. xəstəliklərin müalicəsində istifadə  olunan dərman preparatlarının tərkibinə daxil ola bilər.

MƏRHƏLƏ III. Manqan, dəmir, bismut və lantanoidlər əsasında ferromaqnit klasterlərin hidrotermal sintezi.

 

Manqan, dəmir, bismut və lantanoidlər əsasında ferromaqnit klasterlərin hidrotermal sintezi Bi, Ni vəMn- nitratlarının 2000C temperaturda etilenqlikol ilə reduksiya məhsulları müasir fiziki-kimyəvi tədqiqat metodları vasitəsilə (İQ-spektroskopiya, UB/görünən sahə spektral analiz, rentgen-faza analizi, skanedici elektron mikroskopiya, termoqravimetrik analiz, işığın dinamik səpilməsi) öyrənilmişdir.

Hesabat dövründə (Ni, Mn, Bi) nitratlarının hidrotermal reduksiyası ilə nanoölçülü, maqnit xassəli metal/metal oksid əsaslı kompozit materialların sintezi texnologiyası işlənilmiş,  sintez olunmuş materialların element və faza tərkibinin, səth morfologiyası, maqnit, optik, termiki xassələri öyrənilmişdir. Bi-Mn əsaslı nümunənin əsas faza hissəsini Bi metalı, MnCO3 (rodoxrozit) və Mn3O4 (hausmanit) təşkil edir. Ni-Mn əsaslı nümunənin əsas faza hissəsi metallik Ni, MnCO3 (rodoxrozit) və Mn2O3-dən ibarət olmuşdur. Bi-Ni-Mn əsaslı üçlü sistemin əsas faza isə metallik Ni və Bi, MnCO3 (rodoxrozit), Bi2Mn4O10,Mn3O4 (hausmanit), Bi2O3, və C-dan (qrafit) ibarət olmuşdur (Şək.5).Nəticələrdən belə aydın olur ki, su iştirakı ilə aparılan reduksiya prosesindən fərqli olaraq susuz şəraitdə aparılan hidrotermal reduksiya prosesində metallik faza alınır. Göstərilmişdir ki, redusiyaedicinin miqdarını və təbiətini  dəyişməklə eyni zamanda metal/metal oksid qarışıq sistemləri almaq mümkündür.

Mn3O4 (hausmanit), Bi2O3, və C-dan (qrafit) ibarət olmuşdur (Şək.6). Aparılmış tədqiqatı­mızın nəticəsi göstərir ki, hidrotermal sintez şəraitinin və münasib səthi aktiv maddələrin seçilməsi ilə məsamələrinin ölçüləri tələb olunan intervalda dəyişdirilə bilən dispers nanomaterialların sintezi mümkün olur. Sintez olunmuş nanomaterialların elektronikada, kimyəvi sintezdə və biotibbdə istifadə olunma imkanları araşdırılır.

 

MÜHÜM NƏTICƏ

Karbon turşularının tiosemikarbazonları və hidrazonları ilə birinci  dövr keçid metallarının koordinasion birləşmələri sintez olunmuş, onların quruluşu öyrənilmiş və müəyyən edilmişdir ki, alınmış maddələr bəzi metabolik fermentlərə qarşı ingibitor xüsusiyyətlərinə malik olmaqla qlaukoma, Alzheymer  xəstəlikləri üçün potensial preparatlardır.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. Г.Г.Гондолова, А.А.Меджидов, П.А.Фатуллаева Комплексы Fe(II) и Mn(II) с N- гидроксибензамидо) фталимидом. Журнал общей химии. 2018. Т. 88. Вып. 3 , c.517-520.

2. С.З.Исмаилова,А. А. Меджидов, П.А.Фатуллаева, Р. Дж. ГасымовПолучение поли­ме­ра конденсацией о-фенилендиамина и п-ксилилендибромида и его свойства. Журнал общей химии. 2018. Т. 88. Вып. 5, c.800-804.

3. Mansura Huseynova, ParhamTalsimi, Ajdar Medjidov, Vaqif Farzaliyev, Mahizar Aliyeva, Gulnar Gondolova, Onur Sahin, Bahattin Yalçın, Afsun Sucayev, Efe Baturhan Orman, Ali Rza Özkaya, Ilhami GulcinSynthesis, characterization, crystal structure, electrochemical studies and biological evalution of metal complexes with thio­semicarbazone of glyoxylicacid.Polyhedron. 2018, Vol. 155, pp. 25-33

4. Mansura Teyfur Huseynova, Mahizar Nacaf Aliyeva, Ajdar Akber Medjidov, Onur Şahin Bahattin Yalçın. Cu(II) complex with thiosemicarbazone of glyoxylic acid as an anion ligand in a polymeric structure. Journal of Molecular Structure, 2019, Vol. 1176,pp. 895-900.

5. Mansura Huseynova, AjdarMedjidov, Parham Taslimi, MahizarAliyevaSynthesis, characterization, crystal structure of the coordination polymer Zn(II) with thiosemicarbazone of glyoxalic acid and their inhibitory properties against some metabolic enzymes Bioorganic Chemistry, 2019, Vol. 83, pp. 55-62.

6.А.Н.Азизова, Д.Б.Тагиев, С.Н.Османова, Ш.Г.Касумов, Х.И.Гасанов. Кристалличес­кая и молекулярная структура комплекса платины (II) с β-   меркаптоэтиламин гидрохлоридом. // Ж.Структурной химии, Новосибирск, 2018, Т.59. № 1.c.191-195.

7. Джавад-заде A.A., Меджидов А.А., Ялчин Б., Агаева С.А., Фатуллаева П.А., Осма­нова С.Н. Гидротермальный редокс синтез шпинелей кобальта имарганца с использованием нитратов металлов. // Ж.Общей химии. №.8, 2018,c.59-63.

8. Gulnar Gondolova, Parham Taslimi, Ajdar Medjidov, Vagif Farzaliyev, Afsun Sujayev, Mansura Huseynova, Onur Shahin, Bahattin Yalçın, Fikret Turkan, Ilhami Gulçin – “Synthesis, crystal structure and biological evaluation of spectroscopic characterization of Ni(II) and Co(II) complexes with N-salicyloil-N′-maleoil-hydrazine as anticholinergic and antidiabetic agents”. 2018DOI: 10.1002/jbt.22197 Journal of biochemistry and molecular toxicology.

9. C.А.Мамедова, А.И.Ягубов, П.А.Фатуллаева, А.А.Меджидов, М.Г.Аббасов Полу­че­ние и ИК-спектроскопические исследования полимерных композиционных мате­риалов на основе модифицированных бентонитов. Известия Волг.ГТУ 2018, c. 136-140.

 

RESPUBLİKADA

1. Gondolova G.H., Medjidov A.A., Fatullayeva P.A., Israfilov A.I. Synthesis and spectroscopic characterization Fe(III), Mn(II) and Cu(II) complexes with N’-maleoil- salicylic-hydrazid- məqalə.Kimya Problemləri Jurnalı, 2018 c.44-50.

2. Nushaba M. Aliyeva, Afina A. Aliyeva, Sevinj N. Osmanova, Eljan E. Mammadov, Etibar H. Ismayilov. Acidity of Zr/Al oxide catalysts for conversion of C2-C4 alcohols to olefins based on the data of the epr spectra of adsorbed spin probes. // J. Processes of Petrochemistry and Oil Refining. Baki, 2018.vol 19, pp.147-155

3. S.T.Jafarova, A.A.Medjidov, M.M.Ahmedov, B.Yalcin, P.A.Fatullayeva,S.A.Agayeva, M.G.Abbasov Obtaining of nano-dimensional powders by methodof Hydrothermal decomposition of Cu, Co and Al nitrates in polyolic environment. Az. Xim. Journal, №2, 2018, c.20-26

4. Мирзoева А.А., Бахтиярлы И.Б., Агаева С.А.Электроосаждение теллура  из щелоч­ных электролитов.  Bakı, Texniki Universitet, “Elmi əsərlər”, 2018, c.153-158

 

KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə- 6, yerli- 8)

 

KADR HAZIRLIĞI

Doktorantlar:

1.İsmayılova Səbinə

2.Cavad-zadə Aygül

3.Qondolova Gülnar

4.Hüseynova Mənsurə

 

İSTİNADLAR-4

 

LABORATORİYA: Keçid metalların metalüzvi birləşmələri

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru İltifat Lətifov

 

Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır. Onlardan 4-ü k.ü.f.d. a.e.i., 2-i kiçik elmi işçi 1-i mühəndis, 1-i texnikdir,. Qəzənfər Cəfərov-k.ü.f.d., a.e.i., Rəfail Səlimov- k.ü.f.d., a.e.i., Sima Məmmədova-k.ü.f.d., a.e.i., Dilarə Əliyeva– k.ü.f.d.,  a.e.i.

 

İŞ 3.2: Keçid metallarının tsiklo­penta­die­nil komp­leks­lə­ri­nin pi­­­ro­­­li­­zi ilə kar­bon əsaslı nano­ma­­­­­teria­lların alın­­­­­ması və ­send­viç tipli komp­leks­­lər əsasında elekt­ro­­kim­yə­vi mü­­qa­yisə elek­­­­t­rod­­larının hazır­lan­­ma­­­­­sı.

 

MƏRHƏLƏ I: Okta-, deka­me­til­­­­­­fer­ro­sen əsa­sın­da elekt­ro­­kim­­yə­vi mü­qa­­yisə elek­­­­t­rod­­larının hazırlan­ma­­­­­sı.

Elektro­kim­yə­vi elektrod­ kimi tərəfimizdən təklif olu­nan okta­me­til­ferro­sen-okta­meti­lferri­si­nium və deka­me­til­ferrosen-deka­meti­lferri­si­nium sistemləri­nin tədqiqatı istiqamətin­də işlər aparıl­mışdır. Bu məqsədlə ilk olaraq okta­me­til­ferrosen və deka­me­til­fer­ro­senin sintezləri üçün tələb olunan 1,2,3,4-tetrametiltsiklo­pen­­tadien və 1,2,3,4,5-pen­ta­me­tiltsiklopentadien li­qand­ları müvafiq ketonun – 2,3,4-tri­metiltsiklo­pen­ten-1-on və 2,3,4,5-tetrametiltsiklo­pen­ten-1-onun metil­maq­ne­­­zium­­­­­yodidlə qarşılıqlı təsi­rindən alın­mış­dır:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

NƏTİCƏ

  1. Elektrokimyəvi müqayisə elektrodlarına qoyulan 7 təlabatın Me8Fc+Me8Fc+ cütünün homogen sistemdə araş­dırıl­ması nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, bu sistem Fc+Fc+ sisteminə nəzərən daha perspektivli sistemdir və Me8Fc+Me8Fc+ cütünün  heterogen sistemdə elektrokimyəvi tədqiqatlarının aparılması  vacibdir.
  2. Me6Fc/Me6Fc+PF6 elektrodunu təşkil edən hər iki maddənin kristal quruluşları öyrənilmiş və əldə olunmuş nəticələr bu sistemin müqayisə elektrodu kimi Fc+Fc+ sisteminə nəzərən daha perspektivli elektrod  olduğunu əsaslandırmağa imkan verir.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

RESPUBLİKADA

N.Z.İbrahimova, İ.Q.Мəmmədov, Q.M.Cəfərov, İ.U.Lətifov. Dəmi­rin sendviç tipli kompleks­lərindən ibarət sistemlərdə elektron mübadilə reaksiyasının kinetikası. // Bakı Universitetinin Xəbərləri jurnalı 2018,  №2, s. 24-31

 

KONFRANS MATERİALLARI (yerli- 3)

 

KADR HAZIRLIĞI

Dissertant İbra­himova Nigar Ziya qızı “Polimeti­lfer­ro­sen və pol­imetil­­ferrisinium sistem­lərində elektron mübadilə reaksiyalarının kine­tikasının tədqiqi və yeni elektrokimyəvi müqayisə elektrodlarının hazırlanması” mövzusu üzrə elmi-tədqiqat işləri aparır.  

LABORATORİYA:  Nadir metalların kompleks birləşmələri

LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya üzrə fəlsəfə doktoru Fidail Cəlaləddinov

 

Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i.,  1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i., 1nəfər k.e.i., 1nəfər mühəndis, 1 nəfər baş laborant, 1nəfər texnikdir.  Rəhim Xudaverdiyev – k.ü.f.d., a.e.i., Esmira Quliyeva – k.ü.f.d., a.e.i., Hidayət Məmmədov –  b.e.i., Şahnaz Qəhrəmanova – e.i., Mehriban Məmmədova– e.i., Təranə Əsgərova – e.i., Tamilla Haqverdiyeva – k.e.i.

 

İŞ 3.3: Biogen metalların azot tərkibli üzvi liqandlarla kompleks birləşmələrinin sintezi və bioloji aktivliyinin öyrənilməsi.

                                     

MƏRHƏLƏ I: Keçid metallarının ( Zn,Mn,Cu) bəzi heterotsiklik birləşmələrlə komplekslə­rinin  sintezi.

 

Sintez olunmuş kompleks birləşmələrdə liqandın kompleksəməgətirici ilə koordinasiyasının  xarakterini müəyyənləşdirmək  məqsədilə onlar İQ-spektral analiz üsulu ilə tədqiq edil­mişdir. Sərbəst liqandın İQ-spektri ilə müqayisədə alınmış komplekslərin spektrlərində nəzərə çarpacaq dərəcədə dəyişiklik müşahidə olunur.

L- arginin molekulunun  IQ- spektral analizi onun aminturşu formada olmasını göstərir. ΝC=O =1720,50 sm-1 , birli aminlərə xas olan iki orta intensivlikli udma zolaqları  νNH= 3358, 3297  sm -1 bunu sübut edir. MnCl2 –duzu ilə arginin 1:1 nisbətində alınmış kompleslərin İQ-spektrində həm karboksil qrupunun, həm də yuxarı enerji sahəsində NH rabitələrinin udma zolaqları itir, bu da ion koordinasiyalı kompleksin əmələ gəldiyini sübut edir.

Birli amində NH rabitəsinin kovalent titrəməsinin udma zolaqları NH2 qrupunun koordinasion udma zolağı νNH =3273,64 sm-1; 3139,56 sm-1 ilə bağlı olaraq aşağı enmə sahəsinə sürüşür və intensivlik zəifləyir. νOH =3647,72 sm-1 həlledicinin spirt qalıqlarıdır.

Normal vəziyyətdə triptofan molekulunun İQ-spektrinin analizi onun svitter ion formasında olduğunu gostərir. νCOO-  -1666 və 1340,73 sm-1 ionuna səciyyəvi udma zolağıdır.

Triptofan molekulunun spektrində indol həlqəsində ikili amin qrupunun NH –rabitəsinin valent titrəməsinin udma zolağı νNH =3408,37sm-1 musahidə olunur.Triptofan molekulu ilə zink tozunun reaksiyasında triptofanın ikili NH aminə xas olan νNH = 3402,73sm-1 və δNH=738,16sm-1 udma zolaqları itir. Zn hissəciklərinin triptofanla sintez olunmuş  kompleks birləşmələrinin infraqırmızı spektrlərində ikili aminlərdə NH rabitələrinə  xas olan xarakterik udma zolaqları müşayiət olunmur. İQ spektral analizın nəticələrinin müqayisəli təhlili ehtimal etməyə əsas verir ki, Zn hissəciklərinin triptofanla  ion tipli bir nüvəli kompleks birləşməsi sintez olunmuşdur. Tədqiq olunan komplekslərin termiki davamlılığını və tərki­bini təyin etmək üçün termoqravimetrik analiz aparılmışdır.

MƏRHƏLƏ II:Alınmış komplekslərin mikrogübrə kimi istifadə perspektivləri.

 

Sink triptofanatın (Zn-Trf) şüalandırılmış buğda toxumlarından alınmış cücərtilərdə foto­sintez piqmentlərinin biosintezinə və morfoloji parametrlərə təsiri öyrənilmişdir. Şüalan­madan əvvəl büğda toxumları alınmış maddənin 0,1%; 0,01% və 0,001%-li məhlul­ları ilə işlənmişdir. Sonrakı mərhələdə toxumlar qurudularaq 300 Gy dozada şüalandırılmış (mənbə 60 Co), torpaqda əkilərək cücərtilərin inkişaf prosesi öyrənilmişdir. Bu məqsədlə alınmış cücərtilərdə morfoloji parametrlər- cücərmə faizi, cücərtilərin boyları, fotosintetik piqmentlərin formalaşma dinamikası öyrənilmişdir. İlkin təcrübələr göstərmişdir ki, toxumların kompleks birləşmələrlə işlənməsi onların şüalanmaya qarşı davamlılığını artır­mışdır. Adi etalonla (su ilə) müqayisədə Zn-Trf ilə işlənməmiş nümunələrdə cücərmə faizi aşağı düşdüyü halda, birləşmə əlavə olunmuş variantlarda cücərmə faizinin kəskin artması müşahidə edilmişdir. Cücərtilərdə morfoloji dəyişkənlikləri aydınlaşdırmaq üçün onların boyları bir neçə həftə müddətində ölçülərək müqayisə aparılmışdır. Zn-Trf-ın əlavə olunması cücərtilərin böyüməsinə stimullaşdırıcı təsir göstərmişdir. Belə ki, şüalanmamış adi etalon variantla müqayisədə digər nümunələr inkişafın ilkin mərhələlərində daha sürətlə inkişaf etmişdir.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. Guliyeva E.A., Suleimanov  G.Z. “ Synthesis, structure and thermal properties of rhenium carbonyl containing heterobimetallic derivatives of vanadium(III)”. Periódico Tchê Química Journal, 2018, Volume 15, Issue 2(30), pp.193-200,

2. Gahramanova Sh.I., Jalaladdinov F.F., Munshieva M.K., Khudaverdiev R.A., Hamidov R.H., Abdullaev A.S., Shamilov E.N., Azizov I.V., Gahramanov T.O.Synthesis and Investigation of Complex Compounds of Divalent Manganese, Copper, Cobalt and Zinc with Tryptophan and their Biological Activity. International Journal of Chemical Sciences. 2018, pp.138-144

3. F.F.Jalaladdinov, Sh.I.Gahramanova, R.A.Khudaverdiev, Ch.Ch.Aliyeva, T.Ya. Askerova,T.O. Gahramanov. Syntesis and research of structure and properties of complex compound of divalent copper with liqands (histidin and argenin). European Science, HTTS: // Scientific-Publication.com. №1, 2018, pp.10-17

4. Gahramanova Sh.I., Jalaladdinov F.F., Azizov I.V., Khudaverdiyev R.A.,    Pashayeva.F.K., Gahramanov T.O., Hajiyev A.Sh. Synthesis of complex compounds of divalent copper with histidine and arginine ligands, investigation of their properties and influence on physiological processes of wheat sprouts «East European Science Journal». (Warsaw, Poland) 8 (36), 2018, pp. 53-57

 

RESPUBLİKADA

Gakhramanova Ş.İ., Jafarova S.T., Mejidov A.A., Jalaladdinov F.F, Khudaverdiev R.A., Mamedova M.V., Gyulalov O.M. “Synthesis of metal-containing precursors and estimation of their influence on the properties forms of copper oxides in the reaction of selective oxidation of carbon monoxide”. Reports of National Academy of  Sciences of Azerbaycan  2018, №1, pp.38-43

 

KONFRANS MATERİALLARI (xarici- 3, yerli- 3)

 

LABORATORİYA: Metal-klatrat birləşmələri

LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru Mina Munşiyeva

 

Laboratoriyada 10   əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər  k.ü.f.d., a.e.i., 4 nəfər e.i.,

1 nəfər k.e.i.-dir. Qudrət Əliyeva – k.ü.f.d., a.e.i., Əsmət Əzizova – k.ü.f.d., a.e.i., Humay Məmmədova – e.i., Nərmilə Məmmədova – e.i., Ofeliya Quliyeva – e.i., Firuzə Əliyeva –e.i., Sevinc Rəhmanova – k.e.i.

 

İŞ 3.4: Keçid metallar əsasında alınmış koordinasion polimerlərin sorbsiya xassələrinin və bioloji aktivliyinin tədqiqi.

 

MƏRHƏLƏ I: Keçid metalların 1,2,4,5-benzol tetrakarbon  (piromellit) turşusu ilə kom­pleks­­ləri­nin  neftin reoloji xassələrinə təsiri.

 

İlk dəfə olaraq Fe(III) heksaakvatribenzol 1,2,4,5-tetra karbonat kompleksinin məsaməli qu­ru­luşlu α,αı-dipiridil adduktu sintez olunmuşdur. Element, rentgenoqrafik, İQ-spektroskopik və differensial termiki analiz nəticəsində dipiridilin və turşu anionunun individuallığı, kimyəvi formulu, termiki destruksiyası və koordinasiyasının forması müəyyən edilmişdir. Bundan əlavə kompleks birləşmənin dipiridil ilə qarşılıqlı təsiri zamanı o kristallizasion suyu tam itirir və nəticədə  Fe4(C6H2(COO)4)3(dpy)2(dpydipyridil) kimyəvi formulu olan birləşmə alınır. Difraktoqramın indentifikasiyası ilə kompleks birləşmənin elementar qəfəs parametrləri təyin edilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, dipiridil kompleks birləşmə ilə qarşılıqlı təsir zamanı sis-formadan trans- formaya keçərək, ikiölçülü dimer qatları tikir. Bu yolla davamli, ikiölçülü laylı, məsaməli, 3d-karkaslı struktur yaranır

MƏRHƏLƏ II: Keçid metalların paraaminosalisil turşusu ilə komplekslərinin optiki izomerlərin ayrılmasında tədqiqi.

Kükürd-, azot- və kükürd-oksigen tərkibli alifatik üzvi liqandlarla yanaşı azot tərkibli aromatik heterotsiklik  birləşmələrində platin və palladiumla koordinasion  birləşmələri sintez edilmişdir. Sintez edilmiş kompleks birləşmələrin tərkib və quruluşları  müasir fiziki-kimyəvi tədqiqat üsulları ilə öyrənilmişdir. Sintez edilmiş 3 kompleks birləşmənin quruluşu RQA üsulu ilə  öyrənilmişdir. Merkaptoetanol, merkaptoetilamin və meksidol əsasında platin və palladiumun [Me2(SCH2CH2OH)8], [Me6(SCH2CH2NH2)8]Cl4·5H2O və  [C8H11N+O]2[PdCl4] tərkibli  koordinasion birləşmələri alınmış və quruluşları RQA üsulu ilə müəyyənləşdirilmişdir. Qeyd olunan altınüvəli komplekslərdə merkaptoetanol mərkəzi atom­la yalnız kükürd atomu ilə koordinasiya edir. Yalnız səkkiz merkaptoetanol molekulundan dördünün hidroksil qrupu mərkəzi atomla 1/2 Me...O...R tipli rabitə  yaradaraq yüklər arasında tarazlığa səbəb olur. Merkaptoetilaminlə alınmış çoxnüvəli komplekslərdə isə liqandın kükürd və azot atomları ilə koordinasiya  edilən beşüzvlü metal- metal-xelat tsikli əmələ gətirdiyi sübut olunmuşdur.

 

MƏRHƏLƏ III:Pt və Pd bioloji aktiv azot tərkibli liqadlarla komplekslərinin təbabətdə istifadəsinin araşdırılması.

Meksidolla aparılmış tədqiqatlarda isə tamam başqa mənzərə müşahudə olunur. Pal­ladiumun meksidolla alınmış kompleksində  sübut olunmuşdur ki, turş mühitdə meksidol molekulun azot atomu protonlaşır və liqand bir yüklü kation  xarici sferanı təşkil edir. Liqandın  mərkəzi atomla  bilavasitə koordinasiyası  baş vermir.

 

Aparılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, tiospirtlər  kükürd atomu ilə mono, merkaptometilamin Pt(II) və Pd(II) ilə bidentatlı koordinasiya  edirlər. Meksidol isə bilavasitə koordinasiyada iştirak etmir.                        

 

MÜHÜM NƏTİCƏ

İlk dəfə olaraq ikivalentli platin və palladiumun bioloji sistemlərə xas olan funksional qruplara malik bioloji fəal merkamin və b-merkaptoetanol liqandları ilə çoxnüvəli koordinasion birləşmələri alınmış, onların strukturları öyrənilmiş, quruluş və bioloji fəallıq (radioprotektor, onkoloji, dermatoloji) arasında korrelyasiya müəyyən edilmişdir.

  

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

  1. А.Н.Азизова, Д.Б.Тагиев,  С.Н.Османова,  Ш.Г.Касумов, Х.И.Гасанов. Кристалли­чес­­кая и молекулярная структура комплекса платины с b-меркаптоэтиламин гидрохлоридом.  //Журн. Структурной химии, 2018. Т.59. №1. c.191–195.
  2.  Азизова А.Н., Тагиев Д.Б., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И. Полиядерный комплекс палладия (II) с β-меркаптоэтанолом // Журнал общей химии. 2018, т.88, вып. 5,с. 870-873

3. Азизова А.Н., Тагиев Д.Б., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И. Шестиядерные комплексы пла­тины (II) и палладия (II) с β-меркаптоэтанолом. // Журнал общей химии. 2018, т.88, вып. 3, с. 478-481

4. Азизова А.Н., Тагиев Д.Б., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И. Серомостиковые полиядер­ные комплексы платины (II) и палладия (II).  // Вестник Московского Университета. Серия Химия, 2018, т.59, №6, с. 433-438

5. Aзизова А.Н., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И., Таиров И.А., Асметов В.Я., Шадлинский Э.А. Определение эффективной дозы биологически активной смеси, полученной из ясен обыкновенного (FRAXINUS EXSELSIOR), на фоне действия на количество продуктов  перекисного окисления липидов. // Universium: Химия и биология. Науч­ныйжурнал, Москва, 2018, Вып. 6(48), с. 18-22

6. Usubaliyev B.T., Taghiyev D.B., Munshiyeva M.K., Aliyeva G.M., Aliyeva F.B., Rzayeva A.K., Hasanova M.M., Safarova P.S., Mammadova G.Z. Synthesis and structural-chemical studies of adduct of coordination supramolecular porous polymer hexaaquatribenzene 1,2,4,5-tetracarbonato tetra iron (III) with dipyridyl //Materials, Physics and Chemistry, 2018,

7. Azizova A.N., Tagiyev D.B., Gasanov Kh.I., Gulalov O., Qasimov Sh.G. The polynuclear complexes with simple and mixed ligands of palladium(II) with thioalcohol and thioamine // East European Science Journal, 2018, pp.63-65

 

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə- 5, yerli - 2)

 

QRANT

Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Elm Fondu”. Layihənin adı: Koordinasion birləşmələrin neftin reoloji xassələrinə təsirinin tədqiqi. Layihənin rəhbəri- k.e.d. Mina Munşiyeva . Layihənin müddəti: 2018-2019. Layihənin məbləği- 45 000 man.

 

KADR HAZIRLIĞI

1.Əsmət Əzizova – doktorant

Dissertasiya mövzusu: “Platin və palladium metallarının kükürd və azotlu bioloji fəal liqanlarla komplekslərinin formalaşmasının fiziki-kimyəvi qanunauyğunluqları və bioloji aktivliyinin modelləşdirilməsi.” Tədqiqatlar başa catmaqdadır.

2.Əliyeva Qüdrət  - doktorant

Dissertasiya mövzusu: “Bioloji aktiv paraaminosalisil turşusu ilə metalların supra­mole­kulyar birləşmələrinin sintezi, quruluş-kimyəvi tədqiqi , amin turşularının optiki izomerlərinin ayrılmasında tətbiqi.” Tədqiqat işləri aparılır.

3.Əliyeva  Firuzə - dissertant

Dissertasiya mövzusu:  “Metalların benzoy, 1,2-, 1,4- benzoldikarbon və 1,2,4,5-benzol­tetrakarbon turşuları ilə koordinasion birləşmələrinin sintezi, quruluş-kimyəvi tədqiqi və tətbiqi.”  Ilkin müdafiəyə təqdim olunub.

 

İSTINADLAR-7

 

 

“Koherent-sinxronlaşdırılmış  oksidləşmə  reaksiyalari”  şöbəsinin

2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri: akademik Tofiq Nağıyev

 

       Mövzu: Heterogen biomimetik katalizatorlar  iştirakında hidrogen peroksid və azot 1-oksidlə koherent sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalarının fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi və innovasion işlənilmələrin tətbiqi

 

                          Mövzuya aid işlər:  4.1;  4.2;  4.3 ;  4.4.

LABORATORİYA : Monooksigenaz reaksiyaların modelləşdirilməsi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ:  kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent  Lətifə Həsənova

 

Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır: Onlardan 2 nəfər  k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər  e.i.-dir. Çimnaz Mustafayeva– a.e.i., Ulduz Məmmədova– e.i., Səriyyə Ağaməmmədova – e.i., Gülşən Nəhmətova – k.e.i.

               

İŞ 4.1: Porfirin əsaslı yeni biomimetik katalizatorların sintezi və onların iştirakında karbo­hid­rogenlərin hidrogen peroksidlə  koherent-  sinxronlaşdırılmış oksidləşməsi                                                       

 

MƏRHƏLƏ: Metanın koherent-sinxronlaşdırılmış natamam oksidləşməsi prosesində modifika­siya olunmuş dəmirporfirin tərkibli biomimetik katalizatorların tədqiqi

 

Metanın birbaşa metanola biomimetik monooksidləşməsi prosesi üçün müxtəlif daşıyıcılardan istifadə etməklə dəmirpentaflüortetrafenilporfirin tərkibli aktiv mərkəzli biomimetik katalizatorlar sintez olunmuşdur. 2.9 mq/q miqdarda aktiv kütləli Al2O3 daşıyıcısı ilə biomimetik katalizator iştirakında aparılan metanın H2O2 ilə monooksidləşməsi reaksiyasında alınan metanolun çıxımı 8.6%, formaldehidin çıxımı isə 4.2% təşkil etmişdir. Daşıyıcı olaraq NaX seolitindən istifadə edərək sintez edilmiş pentaflüortetrafenilporfirin /NaX katalizatoru (bioimitatoru) üzərində isə metanın 15.7%-nin metanola monooksidləşməsi əldə edilmişdir. Metanola görə selektivlik 87%-dir. Belə nəticənin alınmasını aktiv kütlənin adsorbsiyası  ilə izah etmək olar. Aktiv kütlənin miqdarı 3.1mq/q alınmışdır. NaX seolitinin məsamələrinin ölçüsü 7.5-8.0Ao.   

Təcrübələr, katalizatorun aktivliyinə ilkin reagentlərin reaktora verilmə sürətlərinin təsirinin tədqiqi istiqamətində aparılmışdır. Təcrübələrin nəticələri cədvəl 1-də verilmişdir. Reaksiya məhsullarının analizi xromatoqrafik və İQ-spektroskopik isullarla aparılmışdır. Bu işlə ya­na­şı laboratoriyada etanolun biomimetik katalizator iştirakında H2O2-ilə peroksidaz oksidləş­məsi reaksiyasının yeni aspekdə kinetikasının tədqiqi aparılmışdşr. Məlumdur ki, biomi­metik katalizatorlar üzərində oksidləşdirici kimi H2O2 iştirakında gedən monooksi­genaz, peroksidaz oksidləşmə reaksiyaları koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksi­yaları kimi xarakterizə olunur və bu prinsiplə etanolun peroksidaz oksidləşməsi reaksi­yasının sxemini aşağıdakı kimi göstərmək olar:

Bu ifadələr əsasında hesablanmış nəzəri göstəricilərlə eksperimental göstəricilər arasındakı xəta digər metotlardan istifadə edərək tərtib olunmuş kinetik modellərdən fərqli olaraq daha kiçik alınmışdır – 5-7% , yəni koherent-sinxronlaşdırılmış reaksiyaların kinetik modelləşdirilməsinə determinant tənliyini tətbiq etməklə çıxarılmış kinetik model prosesi daha adekvat ifadə edir. Bu onunla izah olunur ki, reaksiya sürət sabitinin tənliyində təkcə ilkin maddənin sərf olunması reaksiyası deyil, həm də onunla koherent-sinxron baş verən katalaz reaksiyanın sürəti nəzərə alınmışdır.

 

NƏTİCƏ

Metanın hidrogen peroksidlə metanola oksidləşməsi prosesi üçün yeni biomimetik katalizator sintez olunmuş, onun aktivliyi və davamlılığının axınlı reaktorda eksperimental tədqiqi aparılır.

 

NƏŞR  OLUNMUŞ  ƏSƏRLƏR

 

Kitab -Tofiq M.Nağıyev. Sinxron reaksiyalara koherent baxış. Bakı, 2018, 216 səh.

 

XARİCDƏ

  1. С.А.Агамамедова, И.Т.Нагиева, Л.М.Гасанова, Т.М.Нагиев. Kогерентно-синхрони­зированное биомиметическое монооксидирование циклогексана пероксидом водо­рода. // Журнал физической химии. 2018, том 92, №12, c.1935-1943

 

RESPUBLİKADA

1. L.M. Gasanova. The synthesis of new mooxigenase biomimetic catalysts and oxidation in the their presence of hydrocarbons by hydrogen peroxide to chemically important compounds. // Azərbaycan kimya jurnalı, 2018, № 1, s 23-30.

 

KONFRANS MATERİALLARI (xarici - 3, yerli - 4)

 

KADR HAZIRLIĞI

G.Nəhmətova − doktorant, 2014-2018-ci illər. Elmi rəhbər – akademik Tofiq Nağıyev.

Dissertasiya mövzusu: “Metanın modifikasiya olunmuş dəmirporfirin tərkibli biomimetik katalizator üzərində H2O2 ilə monooksidləşməsi.”

 

QRANT

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu. Layihənin adı- “Atmosfer azotun pilot qurğuda hidrogen peroksidlə azot-1 oksidinə koherent-sinxronlaşdırılmış fiksasiyası”. Layihənin rəhbəri – k.ü.f.d. Nemət Əlizadə (Bakı Dövlət Universiteti ilə birgə). Təqdim olunduğu il – 2016.  Layihənin müddəti 24 ay(2017-2018).  Layihənin məbləği –200 000 AZN. (Qrant layihəsində iki nəfər iştirak edir)

 

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

Rusiya Federasiyasının Tomsk Dövlət Universitetinin “Katalitik tədqiqatlar” laboratoriyası ilə elmi - təcrübi əməkdaşlıq.

İSTİNADLAR − 9

 

LABORATORİYA: Biomimetik sensorlar və azot-1oksidlə oksidləşmə

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə elmlər doktoru, dosent  Nəhməd Əli-zadə

 

Laboratoriyada 5 əməkdaş çalışır. Onlardan  1 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i. və 2 nəfər laborant çalışır:  Nuranə Məlikova – e.i., Badam Babaeva – k.e.i. Eynulla Bəhrəmov– k.e.i.

 

İŞ 4.2: Metilpiridinin azot-1-oksidlə oksidləşməsinin tədqiqi

MƏRHƏLƏ  I:Metilpiridinin N2O ilə oksidləşməsi reaksiyası üçün qurğunun yığılması.

 

MƏRHƏLƏ II: Alınan məhsulların xromatoqrafik analizi.

 

MƏRHƏLƏ III. Metilpiridinin N2O ilə oksidləşməsi reaksiyası üzrə tədqiqatların aparılması

 

İŞ 4.2.1: Al-elektrodlu biomimetik sensorun işlənib hazırlanması və onun fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi.

MƏRHƏLƏ  I: Biomimetik sensorun işlənib hazırlanması üçün Al-elektrodun istifadəsi

MƏRHƏLƏ II: Al-elektrodlu biomimetik sensorun katalaz aktivliyinin tədqiqi.

Hesabat dövründə 3-metilpiridinin (3-MP) azot-1oksidlə oksidləşməsi reaksiyası üçün yeni kvars reaktoru hazırlanmış, gurğu yığılmış. Bu prosesin oksidləşməsinin kinetik qanuna-uyğunluqlarının öyrənilməsi istiqamətində tədqiqatlar aparılmışdır. Hesabat dövrü ərzində   3-MP azot-1oksidlə koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşməsi reaksiyası parametrləri dəyişməklə başlanmışdır (temperatur 500-580oC (şək.1).

Şəkil 1-də  temperaturun 3-MP azot-1ok­sid­lə oksidləşməsi reaksiyasına tə­siri öy­rə­nil­miş­dir. Şəkil 1-dən göründü­yü kimi reak­siyanın temperaturunu 500oC-dən 580oC-dək (3-MP verilmə sürəti 1,2ml/s, azot-1 oksidinin verilmə sürəti 100ml/s dəyişməz olaraq qal­mışdır) artırdıqda 3,3-etilendipiridinin və 2,2-dipiridil 3,3-di­me­tilin çıxımı artır (şəkil 1, əyri 1,2). 3-metilpiridinin veril­mə sürəti 0.4-2,0ml/s (temperatur 580oC, azot-1 oksidinin veril­mə sürəti 100ml/s dəyişməz olaraq qal­mış­dır) intervalında öyrənilmişdir. Aparıl­mış təd­qiqatlar nəticəsində müəyyən olun­muşdur ki, bu intervalda 3-MP azot-1oksidə əsasən 3,3-etilendipiridinin və 2,2-dipiridil 3,3-dimetilin alınması reaksiyası gedir (şəkil 2, əyri 1,2). Növbəti təcrübi tədqiqatlar azot-1 oksidinin verilmə sürəti ilə bağlıdır. Azot-1 ok-sidinin verilmə sürəti 30-200ml/s (temperatur 580oC, 3-MP verilmə sürəti 1,2ml/s dəyişməz olaraq qalmışdır) intervalında öyrənilmişdir.

Şəkil 3-dən göründüyü kimi azot-1 oksidinin verilmə sürəti 100ml/s ol­duqda 2,2-dipiridil 3,3-dimetilin çı­xı­mı 8,9küt.% (şəkil 3, əyri 1) təş­kil edir. 3,3-Etilendipiridinin çıxımı isə 11,4küt.% bərabərdir (şəkil 3,əyri 2). 

Azot-1 oksidinin verilmə sürəti 40ml/s-dan 100ml/s-a qədər artırıldıqda 2,2-dipiridil 3,3-di­me­tilin və 3,3-etilendipiridinin çıxımları artır. Azot-1 oksidinin sonra ki verilmə sürətini artır­dıqda (100-200ml/s) 3,3-etilen-dipiridinin və 2,2-dipiridil 3,3-dimetilin çıxımları azalır. Beləliklə ilkin nəticələrdən 3-MP verilmə sürəti 1,2ml/s, azot-1 oksidinin-100 ml/s, tempe­ratur 580oC şəraitində 3,3-eti-lendipiridinin və 2,2-dipiridil 3,3-dimetilin çıxımı müvafiq olaraq 11,4 küt.% və 8,9 küt.% təşkil edir. Nəticədə göstərilmişdir ki, reaksiya məhsulları kimi əsasən 3,3-etilendipiridin və 2,2-dipiridil 3,3-dimetil alınır. Reaksiya məhsullarının analizi yeni “Agilent technologies 7820A” xromato-kütlə-spektroskopiya üsulu ilə aparıl­mışdır.

Al elektrodu üzərinə dəmirporfirin tərkibli katalizator yerləşdirilmiş və onun katalaz aktivliyi öyrənilmişdir. Tədqiqatlar nəticəsində sulu məhlulda hidrogen peroksidin aşağı qatılıqla­rının müəyyən olunması üçün katalaz tipli biomimetik elektrod sintez olunmuş və onun hidrogen peroksidinə qarşı hissiyatı öyrənilmişdir. Şəkil 4-də еlektrokimyəvi hücrə göstərilib.

Şəkil.4.Elektrokimyəvi hücrə  

 

Biomimetik elektrodun katalaz aktivliyi potensiometrik metodla müəyyən edilmişdir. Bu təcrübələrin aparılmasıüçün istifadə olunan təcrübi qurğu elektrod hissədən, hücrədən, B7-21A и “Sana”-MV-Meter SL 901 voltmetrdən ibarətdir (şək.4). Qurğunun elek­trod hissəsi müqayisə elektroddan (AlAgClCl) və biomimetik elektroddan ibarətdir. Poten­siometrik tədqiqat aşağıdaki ardıcıllıqla aparılır: müəyyən miqdar bidistilə suyu ilə (fon məhlulu) doldurulmuş hücrədə elementin e.h.q. (E)-si müəyyən olunur, sonra H2O2-in müxtəlif miqdarlarını əlavə etməklə alınan məh­lulların e.h.q. (E) -də baş verən dəyişik­liklər qeyd edilir (şək.5)

          

Bütün ölçmələr maqnit qarışdırıcı ilə fasiləsiz qarışdırılma şəraitində aparılmışdır. Müəyyən olmuşdur ki, əsas işçi elementi smart biomimetik (dəmirporfirin törəməsi) materialı və Al əsasında hazırlanmış biomimetik sensoru yüksək aktivliyi, həssaslığı və davamlılığı ilə H2O2-in məhlulda, 10-6küt.%- qədər qatılığını təyin etməyə imkan yaradır.

NƏŞR OLUNMUŞ MƏQALƏLƏR

 

RESPUBLİKADA

1. Нагиев Т.М., Али-заде Н.И.,Гасанова Л.М., Нагиева И.Т., Мустафаева Ч.А., Мели­кова Н.Н., Абдуллаева А.А., Бахрамов Э.С. Пилотная установка с   секцион­ной по­да­чей жидких реагентов для процесса окислительной фиксации молекул­ярного азота. / Журнал ”Химические проблемы”. 2018.  №2. с.271-274.

2. Меликова Н.Н., Али-заде Н.И., Нагиев Т.М. Исследование каталазной активности биомиметичкских сенсоров. /Химические Проблемы 2018, №3. c.271-274.

3. Nagiev TM., Ali-zadeh N.I., Gasanova LM., Nagieva I.T., Mustafaeva Ch.A., Malikova N.N., Abdullaeva A.A., Bakhramov E.S. Nitrogen fixation at conjugated  oxidation. /Аз. Хим. Журн. 2018. №2. pp.6-10.

 

KONFRANS MATERİALLARI (xarici - 2, yerli - 2)

 

KADR HAZIRLIĞI

Bəhrəmov E.S. doktoranturaya daxil olub. Hal-hazlrda o “N2O-in parçalanması və 3-me-tilpiridinin qaz fazalı oksidləşməsi reaksiyalarının koherent sinxronlaşdırılması” mövzu­sunda tədqiqat işi aparır.  

         

PATENT

1. Məlikov N.N., Əli-zadə N.İ., Nağıyev T.M. Biomimetik elektrodun hazırlanma üsulu"-na  Azərbaycan Respublikasının patenti - № İ 2018 0017, 02.05.2018.

2. Nağıyeva İ.T., Nağıyev T.M."2,2 və 2,3-dipiridilin alınma üsulu"-na 18.05.2016 il tarixdə ilkin ekspertizanın müsbət rəyi verilib. Patent alınma ərəfəsindədir.

            

QRANT

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu. Layihənin adı- “Atmosfer azotun pilot qurğuda hidrogen peroksidlə azot-1 oksidinə koherent-sinxronlaşdırılmış fiksasiyası”. Layihənin rəhbəri – k.ü.f.d. Nemət Əlizadə (Bakı Dövlət Universiteti ilə birgə). Təqdim olunduğu il – 2016.  Layihənin müddəti 24 ay(2017-2018).  Layihənin məbləği –200 000 AZN. (Qrant layihəsində laboratoriyanın 4 əməkdaşı çalışır).

 

LABORATORİYA: Biomimetik katalizatorlar üçün üzvi liqandların  sintezi                                                      

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya  elmləri doktoru, professor Sərdar Zeynalov

                                                     

Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır.  Onlardan 4 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər e.i., 1nəfər k.e.i.-dir. E.Hüseynov – k.ü.f.d., ap.e.i.,S.Şarifova – k.ü.f.d., ap.e.i., R.Budaqova – k.ü.f.d., ap.e.i., G.Sadıxova – k.ü.f.d., ap.e.i., G.Mursakulova – e.i., X.Abiyeva – e.i., İ.Lütvəlizadə – e.i.  

İŞ 4.3: Oksidləşmə  reaksiyalarında biomimetik  katalizatorlar üçün bioloji aktiv maddələr əsasında   üzvi  liqandların sintezi.

                

MƏRHƏLƏ I:  Keçid metalların histidinlə kompleks birləşmələrin alınması,  onların bioloji aktiv maddələr və oksidləşmə reaksiyalarında biomimetik katalizator kimi tətbiqi.                                      

 

Karbohidrogenlərin oksidləşmə reaksiyaların getmə istigamətlərinin və sürətinin idarə edilməsini təmin edən biomimetik oksidləşmə katalizatoru üçün məqsədyönlü modifikasiya olunmuş üzvi liqandların sintezi bu günün ən aktual istiqamətlərindəndir. Bu aspektdə təbii birləşmələr- modifikasiya olunmuş aminturşular daha səmələri sayılır. Histidin (L-α-amin-β-imidazolilpropion turşusu)-heterotsiklik  α-amin-turşudur,  20 proneinogen aminturşu­lar­ın­dan biridir və  canlı orqanizmlərin mühüm tərkib hissəsini təşkil edir. Histidinin  qalıqları bir sıra fermentlərin aktiv mərkəzlərinin bir hissəsidir. Əsas aminturşularından biri olan histidin böyümə və toxuma təmirini təşviq edir. Bu baxımdan keçid metallarla (xüsusilə Fe+3  və   Co+2) aminturşularla (həmçinin histidinlə) kompleks tərkibli birləşmələrin sintezi mua­sir dövrün aktual elmi istiqamətlərindən biridir. Histidin əsasında aparılan reaksiyalar  nəticəsində  Fe+3  və   Co+2  kompleks  birləşmələri alın­mış­dır və onların quruluşu  İQ-spek­tros­kopiya analizi ilə təsdiq olunmuşdur.  Histidinlə  FeCI3.6H2O kompleks duzunun alınma pro­sesi reaksiyaya daxil olan maddələrin 3:1 nisbəti miqdarında götürülməklə həyata keçirilmişdir. Reaksiya aşağıdaki qaydada aparılmışdır: 50 ml su ilə 20 ml metanolun qarışığına 0,06 mol histidin ələvə edilmiş və üçboğazlı kolbada  aminturşunun tam həll olmasına qədər normal şəraitdə qarışdırılmışdır. Sonra 0,02 mol miqdarda  FeCI3.6H2O 50 ml suda həll edilməklə alınmış məhlul kolbadaki aminturşu məhluluna əlavə olunmuş və həmin qarışıq  40-450C  temperatur şəraitində  4 saat ərzində qarışdırılmışdır. Reaksiya qur­tardıqdan sonra məhlul 5-80C tempera­turunda soyudulmuşdur. Dəmir kompleksi qonur rəngli olan çökmüş kristalları filtr kağızından keçirilmiş, reaksiyaya gırməyən maddələri çıxarmaq üçün su ilə bir neçə dəfə yuyulmuş və 400C temperatur şəraitində 12 saat ərzində buxarlandırılmışdır. Bundan sonra dəmir(III) xloridin histidinlə birqə kompleks duzunun kristalları 24 saat ərzində susuzlaşdırılmış  CaCI2  ilə  eksikatorda qurudulmuş­dur. Histidinlə CoCI2.6H2O kompleks duzunun alınma prosesi reaksiyaya daxil olan mad­dələrin 2:1 nisbəti miqdarında götürülmüşdür. Reaksiya aşağıdaki qaydada aparılmışdır: 50 ml su ilə 20 ml metanolun qarışığına 0,06 mol histidin ələvə edilmiş və üçboğazlı kolbada  aminturşunun tam həll olmasına qədər normal şəra­itdə qarışdırılmışdır. Sonra 0,03 mol miqdarda  CoCI2.6H2O 50 ml suda həll edilməklə alın­mış məhlul kolbadaki amin­turşu məhluluna əlavə olunmuş və həmin qarışıq  35-400C temperatur şəraitində 5 saat ərzində qarışdırılmışdır. Kobalt kompleksi tünd bənövşəyi olan çökmüş kristalları yuxarıda göstərilən analoji üsülla əldə edilmişdir. Reaksiya nəti­cəsində alınan məhsulun çıxımı dəmir(III) kompleksi üçün 78%, kobalt(II) kompleksi üçün isə 73%  təşkil etmişdir. Alınan komplekslərdə histidin svitter-ion formasında iştirak edir.

 

Histidin ilə FeCI3.6H2O kompleks duzunun  alınma prosesinin reaksiyayasını aşağıdaki sxemlə  göstərmək olar

Əmələ gəlmiş histidin dəmir(III) xlorid və kobat (II) xlorid komplekslərinin tərkibi İQ-spektroskopiya analizi  ilə təsdiq olunmuşdur. Dəmir(III)xlorid histidinlə alınan kompleksin İQ-spektrlarında göründüyü kimi, histidinin iki mümkün olan fomalarından ikinci svitter-ion forması üstünlük təşkil edir. Kristalhidrat su molekullarina xas olan νOH = 3405,56 sm-1  , σOH= 2007,57 sm-1 intensivliyi koordinasiya olunmuş iki su molekullarına uyğun gəlir.   Kom­pleksə daxil olan kristallik H2O molekullarının  deformasion titrəmələrinin udma  zolağ­ları  1633,53 sm-1 müşahidə olunur. NH3+ ionlarının olduğu νNH = 3157,62 sm-1  və 3072,71 sm-1. Cl- ionlarının udma  zolağı 630,58 sm-1,  COO  xas olan udma zolağları isə iki yerdə 1633,53 sm-1  və 1309 sm-1 müşahidə olunurlar. Karboksilat  qrupuna (COOH) aid olan νC=O =1700-1760  sm-1  udma zolağları isə  yoxdur. Alınan histidin ilə dəmir(III) xlorid kom­pleksinin guruluşu ehtimal edilən sxemilə aşagıda göstərilir:             

 

Histidin ilə CoCI2.6H2O kompleks duzunun alınma prosesinin reaksiyayasını  aşağıdaki sxemlə  göstərmək olar:

 

Kobalt (II) xlorid histidinlə alınan kompleksin isə  İQ-spektrlarında göründüyü kimi, kom­pleks əmələgəlmə prosesinsə aminturşuda COO- , NH3+  və C-CN  qruplarına  xas olan  420,90 sm-1, 537 sm-1, 624,92 sm-1, 653 sm-1, 682 sm-1, 732 sm-1 , 784 sm-1 , 796 sm-1 , 830 sm-1  , 852 sm-1  intensiv udma zolaqları çox ğüclü dəyişilikliyə  məruz qalır, intensiv­lik­ləri kiçilir, sürüşür və hətta itir. Bu da histidinin iki valentli kobaltla mürəkkəb tipli kom­pleks birləşmə gətirməsinə dəlalət edir. Histidinin svitter-ion formasında  COO-  qruplarını səciyələndirən 1632  sm-1  və 1314 sm-1 udma zolaqları qısa dəyişməyi ilə öz yerində qalır:  1314 sm-1 →1308,61 sm-1; 1632 sm-1  → 1634 sm-1 . Alınan histidin ilə kobalt (II) xlorid kom­plek­s­inin guruluşu  ehtimal edilən sxemilə aşagıda göstərilir :  

 

Bu komplekslər spirtlərdə, benzolda, toluolda, asetonda və CClhəll olunmur, lakin adi otaq temperaturu şəraitində suda yaxşı həll olunur. Alınan komplekslər işıqa və havaya qarşı davamlıdırlar.

MƏRHƏLƏ II: Foliy turşusu  əsasında keçid metallarla  kompleks birləşmələrin alınması  və onların bioloji aktiv maddələr kimi tətbiqi. 

Metal tərkibli komplekslərin əldə edilməsi məqsədi ilə foliy turşusunun manqan və dəmir xloridlərlə reaksiyaları tədqiq edilmişdir. Sintezin optimal şəraitləri müəyyən edilmişdir. Reaksiya metanol və sirkə turşusunun mühitində, 50-60oC  temperaturunda,  3-4 saat ərzində aparılır. Həllediciləri ayırdıqdan sonra, əldə olunan sintez məhsulları  IQ-spektros­kopiyası ilə tədqiq edilmişdilər. Nəticədə alınan metal-xlorid  komplekslərin strukturu aşağıda verilmişdir:

 

Sintez edilmiş komplekslər bioloji aktiv maddələr kimi sınaqdan keçirilmişdir. Ilkin tədqiqat nəticələrinə görə, komplekslər qeyri-zəhərli və antimikrob, antibakterial xüsusiyyətlərə malikdir. Amin turşularının əsasında alınan komplekslərinin fizioloji və bioloji cəhətdən aktiv xüsusiyyətlərini müəyyən etmək üçün testlər davam edilir.

  

NƏTİCƏLƏR

  1. Histidinlə FeCI3.6H2O və CoCI2.6H2O kompleks duzları alınmışdır. Komplekslərin alın­ma prosesinin reaksiyası göstərilmişdir. Bu komplekslər  işıqa və havaya qarşı davamlıdırlar , spirtlərdə və üzvi  həlledicilərdə həll olmurlar, lakin otaq  temperaturunda suda yaxşı həll olunurlar.
  2. Alınan histidinlə FeCI3.6H2O və CoCI2.6H2O komplekslərinin tərkibi   İQ-spektroskopi­ya­sı  ilə təsdiq olunmuşdur və onların quruluşunun  ehtimal edilən sxemi göstərilmişdir.
  3. Foliy turşusunun əsasında manqan və dəmir xloridlərlə reaksiyaları nəticəsində kompleks birləşmələri alınmışdir və İQ-spektroskopiyası  ilə quruluşunun  ehtimal edilən sxemi verilmişdir.Sintez edilmiş komplekslər bioloji aktiv maddələr kimi tədqiq edilmişdir və onların fizioloji və bioloji cəhətdən antimikrob, antibakterial xassələri aşkar olunmuş­dur.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

  1. Шарифова С.К., Гусейнов Э.Р. , Ходжаев  Х.Г., Абдуллаева Ф.А., Зейналов С.Б. Син­­тез гидроксиамино-замещенных эфиров тиосалици­ловой кислоты на основе моно- и дихлоргидриновых производных. // Нефтепереработка  и нефтехимия. Москва. 2018,  № 1, с.24-27.

 

 RESPUBLİKADA

  1. Zeynalov S.B., Sharifova S.K., Huseynov E.R., Sultanzade S.S., Khocayev H.Kh., Hashimov F.A. Esters  of  2-mercapto-benzoic asid on the basis of chlorohydrin derivatives Processes of petrochemistry and oil refining. PPOR, 2018, Vol.19, №1, pp.94-99.
  2. E.B.Zeynalov, N.I.Salmanova, E.R.Huseynov, E.I.Suleymanova. Oxidation of  hydrocarbons with hydrogen peroxide, environmental aspect (A review). Processes of petrochemistry and oil refining. 2018, PPOR, Vol.19, № 4, , pp.   411-426.
  3. Zeynalov E.B., Huseynov E.R. Kinetics of  thermic decay of  hydrogen peroxide Кинетика тер­мического распада пероксида водорода. //Reports of  National  Academy of  Sciences. 2018. V.LXXIV. № 1. pp.55-57.
  4. Зейналов  Э.Б., Гусейнов  Э.Р. Нанокатализ. Акценты.  //Аз.Хим. Журнал. 2018. № 2. c.40-43.

 

KONFRANS MATERİALLARI (xarici- 6, yerli- 1)

 

ELMİ  ƏLAQƏLƏR               

Azərbaycan Dövlət Tibb Universitetinin nəzdində Elmi Mərkəz.

LABORATORİYA: Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü Eldar Zeynalov

 

Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d.,  b.e.i., 1 nəfər k.e.i,1 nəfər texnik, 2 nəfər baş laborantdır. k.ü.f.d., a.e.i.  Firidun Məmmədov, Yaqub Nağıyev – k.ü.f.d., a.e.i.,  Sevər Əliyeva – a.e.i., k.ü.f.d.,  Lətifə Əhmədova – k.ü.f.d.,  b.e.i., Mehparə Nadiri – k.ü.f.d., b.e.i., Mətanət Məhərrəmova – k.ü.f.d., b.e.i., Əsədzadə Günay - b. lab.,  Abdurəhmənova Nərmin – b. lab.,  Şahmərdanlı Xədicə - b. lab., Sevda Nuriyeva – tex. 

 

İŞ 4.4:  Neft mənşəli xammaldan alınmış nanokarbon boruların alkilaromatik  və naften kar­bo­­hidrogenlərinin  oksidləşmə proseslərində  katalizator və polietilen materiallarında anti­ok­sidant  kimi  tədqiqi  və  tətbiqi”

 

MƏRHƏLƏ I:Karbon  nanoboru  katalizatorları iştirakında  izopropilbenzolun və dekalinin hidrogen peroksidlə oksidləşmə proseslərinin öyrənilməsi.

 

Müxtəlif  katalizatorların iştirakında izopropilbenzolun  və dekalinin  oksidləşmə proses­lə­rinə dair, Web of Science Knowledge elektron bazasından müasir ədəbiyyat materialları toplanılıb, sistemləşdirilib, təhlil edilib və ümumiləşdirilmiş material  geniş icmal xarakterli məqalədə öz əksini tapıb.

Tədqiqat işində  tsikloheksanın termokatalitik pirolizi ilə (katalizator-ferrosen) alınmış KNB istifadə etməklə,  inisiator (azobisizobutironitril) iştirakı ilə aşağı temperaturda (333K), kumolun maye fazada aerob oksidləşməsi aparılmış və müəyyən edilmişdir ki, oksidləşmə prosesinin katalizi KNB strukturunda olan metal birləşmələrinin olması ilə əlaqədardır.  Bu metallar piroliz prosesində adətən metal karbidlərinə çevrilirlər ki, bunları da həmişə min­eral turşularla  xaric etmək olmur. Beləliklə, KNB-nın tərkibində metal olduqda

 

KNB + R∙ ( RO2∙)  → ∙ KNB- R( RO2)  reaksiya

ROOH + M@KNB → RO∙ (RO2∙) reaksiyası ilə rəqabət təşkil etmir.

 

Oksidləşmənin zəncirvari prosesində şaxələnmə prosesi alkil və peroksid radikallarının carbon karkasına birləşməsi marşrutunun qarşısını alır və reaksiya avtokatalitik rejimdə gedir. İzopropilbenzolun 600C temperatur şəraitində müxtəlif növ fulleren dudasının işti­rakında aerob və hidrogen peroksidlə oksidləşmə proseslərində oksigenin udulma kinetikası tədqiq olunmuşdur. Dünya təcrübəsində ilk dəfə olaraq,  müəyyən olunmuşdur ki, fullerenlər hidro­gen peroksidin parçalanmasına səbəb olaraq kumolun oksidləşmə proseslərində  katalitik aktivliyə malikdirlər. Dekalinin benzoil peroksidlə  maye fazada 100-1300C temperaturda hava oksigeni ilə oksidləşmə prosesi  tədqiq edilmiş   prosesin tempe­raturdan və zamandan asılılığı öyrənil­mişdir

 

MƏRHƏLƏ II: Karbon nanoboru saxlayan polietilen kompozitlərinin termiki analizi.

 

Tərkibində karbon nanoboru saxlayan polietilen kompozitləri hazırlanmış,onların deri­vatoqrafik analizi aparılmış, KNB  əlavələri  kompozitlərin fiziki-mexaniki göstəricilərini və termiki xassələrini yüksəldir. Daxil edilən karbon nanoborularının optimal miqdarı 0,5%-dir, bu nisbətdə ən yüksək fiziki-mexaniki və termiki göstəricilər əldə edilir. Kompozitlərin tərkibinə  KNB daxil etdikdə ilkin parçalanma temperaturunu artırır, ərimə temperaturunu isə 10 0C azaldır.

 

MÜHÜM NƏTİCƏ

İlk dəfə olaraq ferrosenin iştirakında tsikloheksanın katalitik pirolizi ilə alınan karbon nanoborularının tərkibində Fe3C karbidin və dəmirin yüksək temperaturlu g-modifi­kasiya­sının əmələ gəlməsi X-ray analiz üsulu ilə aşkar olunmuşdur. Fe-tərkibli karbon nanoboru­ların kumolun və etilbenzolun aerob oksidləşmə proseslərində yüksək katalitik aktivliyə ma­lik olduğu müəyyən edilmişdir.

 

NƏŞR  OLUNMUŞ  MƏQALƏLƏR

 

XARİCDƏ

1. Zeynalov E.B., Friedrich J.F., Tagiyev D.B., Huseynov A.B., Magerramova M.Ya., Abdu­reh­manova N.A. Nanostructures from catalytic pyrolysis of gas and liquid carbon sources (a review) Materials Testing (Materials Synthesis) ,2018, 60(7-8), pp.783-793

2.  Nagıyev   Ya. M. “ Synthesis of new halogen- containing norbornene adducts based  on of  n-substituted  imides  of 2,3-dichlorobicyclo[2.2.1] hept-5-ene-2-3-dicarboxylic acid and hexachlorocyclopentadiene“. Organic Chemistey: Current Research. 2018. Vol. 7(2): pp.190-195.

3. Зейналов Э.Б., Алиева А.З., Насибова Г.Г., Нуриев Л.Г., Алиева Н.М., Салма­нова Ч.К. Окисление нафтено-парафинового концентрата в присутствии KBr и KBrO3 .  Нефтепереработка и нефтехимия. 2018, 3, c.21-24

4. Джафаров Р.П., Насибова Г.Г.. Зейналов Э.Б., Эфендиева Л.М., Искендерова С.А., Сади­ева Н.Ф., Асадова Ш.Н. Исследование процесса получения диэтилен­гли­колевого диэфира синтетических нефтяных кислот на математической модели. Мир Нефтепродуктов. Вестник Нефтяных Компаний, раздел Математическое мо­де­ли­рование .2018, 4, c.29 – 34

5. Eldar Zeynalov, Tofik Nagiyev, Jörg Friedrich, Matanat Magerramova Carbonaceous nanostructures in hydrocarbons and polymeric aerobic oxidation mediums. In the book: Fullerenes,  Graphenes and Nanotubes: A Pharmaceutical Approach. Edited by Alexan­der Mihai   Grumezescu, Elsevier –William Andrew Publishing House, 2018, chapter 16, pp. 631-681

6. Zeynalov E.B., Magerramova M. Ya. Backminsterfullerene- pyrrolidines as promising antioxidants in polymer materials. In: Chemical Engineering of Polymers. Production of Functional and Flexible Materials. Eds. Omari Mukbaniani, Marc A.M. Abadie, Tamar Tatrishvili. Apple Academic Press Inc., USA, Part 3: Materials and Properties; 2018, chapter 27, pp. 329-344

7. Алиева А.З., Аббасов В.М., Ибрагимов Х.Д., Зейналов Э.Б., Исмайлов Э.Г., Ме­ликли С.Р. Железо-марганцевые сплавы, модифицированные фуллереновой са­жей в катализе окисления нафтен-парафинового концентрата. В сборнике науч­ных статей «Фуллерены и наноструктуры в конденсированных средах». Изд-во: Нациoнальная Академия Наук Беларуси, Институт тепло-и массобмена им А.В. Лыкова, Беларусь, Минск,2018, с.73-78

 

RESPUBLİKADA

1. N.Ə.Abdurəhmanova, E.B.Zeynalov, Ə.B.Hüseynov, L.İ.Əhmədova, M.İ.Nadiri, Y.M.Na­ğı­yev. “Tsikloheksandan termokatalitik piroliz yolu ilə alinan çoxlayli karbon nano­boru­larının alkil aromatik karbohidrogenlərin oksidləşmə proseslərinə təsiri” AZTU-nun Elmi Əsərləri. №3, Bakı-2018. s. 78-85.

2. Zeynalov E.B., Huseynov E.R. Kinetics of thermic decay of hydrogen peroxide. Reports of Azerbaijan National Academy of Sciences. 2018, LXXIV, 1, pp.55-57

3. Зейналов Э.Б.,Гусейнов Э.Р.Нанокатализ. Акценты. Азерб.Хим.Жур.2018. 2, c.40-43

 

KONFRANS MATERİALLARI (yerli- 7)

 

İSTİNADLAR 36 

 

“Oksidləşdirici heterogen  kataliz” şöbəsinin
2018-ci ildə

elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri : akademik Ağadadaş Əliyev

 

Mövzu: Müxtəlif sinif karbohidrogenlərin və onların törə­mə­lərinin, zəhərli qazların selektiv və tam oksid­ləşməsi üçün heterogen katalizatorların işlənib hazırlanması, katalizatorların  səmərəsini yüksəlt­mək  üçün  fiziki  amillərin təsirinin tədqiqi

 

Mövzuya aid işlər:  5.1.1;  5.1.2;  5.2 ;  5.3.

 

LABORATORİYA: Seolit katalizi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: akademik Ağadadaş  Əliyev

 

Laboratoriyada 14  əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 4 nəfər t.ü.f.d, a.e.i., 1 nənfər k.ü.f.d., b.e.i.,  2 nəfər e.i. Ə.Sarıcanov – k.e.n., a.e.i., A.M.Hüseynova – t.ü.f.d., a.e.i, O.İsmayılov – t.ü.f.d., a.e.i., G.Əlizadə – k.ü.f.d., a.e.i,  M.Bəhmənov – t.ü.f.d., a.e.i,  A.Səfərov – t.ü.f.d., a.e.i, k.ü.f.d., b.e.i.- Ü.Nəcəf-Quliyev, V.Yarıyev – e.i, M.Əliyeva – e.i,

 

İŞ.5.1.1: Tsiklopentan, propilenin və toluolun seolitlər üzərində katalitik çevrilməsi.

 

MƏRHƏLƏ I: Tsiklopentanın oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyası üçün aktiv  katalizatorunun seçilməsi və prosesin kinetik qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi

 

Metal kationları (Mn2+, Zn2+, Cu2+, Co2+, Ni+, Sn2+, Fe2+ və Cr3+) ilə modifikasiya olunmuş təbii klinoptilolit seolitinin nümunələri sintez edilmiş və onların tsiklopentanın oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyasında katalitik aktivlikləri sınaqdan keçirilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, tərkibində 0.5 çək.% Cu2+, 0.2 çək.% Zn2+, 0.1 çək.% Co2+ və 0.1 çək.% Cr3+ olan təbii klinoptilolit bu reaksiyada nisbətən yüksək aktivlik göstərir. Bu katalizator üzərində 3800C temperaturda, həcmi sürəti 2000 saat-1 qiymətində və reagentlərin molyar nisbəti C5H10:O2:N2=2:1:3.7 olduqda tsiklopentadienin çıxımı 8.8% və prosesin selektivliyi 34.8% təşkil edir. Baxılan reaksiyada katalitik sistemin komponentlərinin rolu müəyyən edilmişdir. Seçilmiş katalizator üzərində reaksiyanın kinetik qanunauyğunluqları öyrənil­mişdir. Təcrübi nəticələrə əsasən reaksiyanın ehtimal olunan mərhələli mexanizmi verilmiş və prosesin nəzəri əsaslandırılmış kinetik modeli işlənib hazırlanmışdır.

 

MƏRHƏLƏ II: Propilenin akroleinə oksidləşməsi  reaksiyası üçün aktiv  katalizatorunun seçil­məsi.

 

Propilenin akroleinə oksidləşməsi reaksiyası üçün aktiv modifikasiya olunmuş seolit katalizatorunun seçilməsi reallaşdırılmışdır. Müəyyən olunmuşdur ki, tərkibində 1%-li Ni2+ kationları olan klinoptilolit bu reaksiyada yüksək aktivlik göstərir. Bu katalizator üzərində 3800C temperaturda, həcmi sürəti 1125 saat-1 qiymətində, kontakt müddəti 3.2 saniyə olduqda, propilenin konversiyası X=82.7%, akroleinə görə selektivlik S=90.1%, çıxımı isə A=74.5% olur.

 

MƏRHƏLƏ III:Kiçik oktan ədədli benzin fraksiyalarında benzolun miqdarının katalitik üsulla artırılması.

 

Toluolun benzol və ksilollara disproporsionlaşma reaksiyasında müxtəlif hava mühitində aktivləşmiş metal katalionları ilə (Pd2+, Ni2+, Co2+, Nd3+, Mo3+, Zr4+, Nb5+) modifikasiya olunmuş sintetik mordenit seolit (SiO2/Al2O3=18) katalizatorlarının 300-4200C temperatur intervalında katalitik fəallıqları tədqiq edilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, silikat modulu 18 olan və tərkibində 0.5% Pd2+ kationları ilə modifikasya olunmuş H-forma sintetik mordenit katalizatoru bu reaksiyası üçün nisbətən yüksək aktivlik göstərir. Bu katalizator üzərində 3800C temperaturda, reagentlərin H2:C6H5CH3=3:1 mol nisbətində, həcmi sürəti 3 saat-1 qiymətində, toluolun konversiyası X=51.6%, benzolun və ksilolların birgə çıxımı 49%, selektivlik isə S=95% təşkil edir. Baxılan reaksiyanın getməsinin kinetik ganunauyğunluğu öyrənilmişdir. Təcrübi nəticələrə əsasən reaksiyanın getməsinin ehtimal olunan mərhələli mexanizmi verilmiş və prosesin nəzəri əsaslandırılmış kinetik modeli hazırlanmışdır.

 

İş 5.1.2 Krekinq və piroliz qazlarının birgə emalı kompleksinin regionlarına daxil olan proseslərin dinamikasını nəzərə almaqla riyazi modellərinin işlənib hazırlanması və optimal idarə etmə sistemlərinin yaradılması.

 

MƏRHƏLƏ I: Butilen regionuna daxil olan proseslərin dinamikasını nəzərə almaqla riyazi modellərinin işlənib hazırlanması.

 

Kreking və piroliz qazlarının kimya-texnoloji emalı kompleksinin butilen regionuna daxil olan bir sıra proseslərin dinamikasını nəzərə almaqla riyazi modelləri tərtib olunmuşdur. Beləliklə etilen regionuna daxil olan bütün proseslərin və həmçinin qeyri-stasionar şəraitində gedən proseslərin tam riyazi modelləri, reaktor elementləri arasında əlaqə tənlikləri və resirkulyasiya axınları tənlikləri əsasında regionun riyazi modeli yaradılmışdır. Butilen regionunda qeyri-stasionar şəraitində gedən proseslərin meqsədli məhsulların məhsuldarlığını lazımi səviyyədə saxlanılması üçün idarəetmə funksiyaları təklif olunub. Bu funksiyaları müvafiq proseslərin riyazi modellərinə daxil etməklə onların iş rejimlərini stabilləşdirilməsinə imkan verəcək. Regiounun qeyri-stasionar riyazi modeli əsasında hesablamalar aparmaq üçün proqram təminatı işlənib hazırlanmışdır. Kreking və piroliz qazlarının kimya-texnoloji emalı kompleksinin butilen region üçün optimal idarəetmə blok sxemi hazırlanıb.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. Алиев А.М., Бахманов М.Ф., Агаев Ф.А., Агаев В.Ш., Шабанова З.А., Сафаров А.Р. Кинетика и механизм реакции окислительного превращения н-амилового спирта в валериановую кислоту на модифицированном цеолитном катализаторе. // Журнал физической химии, 2018, Том: 92 , , с.362-366

2. Алиев А.М., Керимов А.И.,Шабанова З.А. Окислительное превращение спиртов на модифицированных цеолитах. / Нефтепереработка и нефтехимия, 2018, №2. с.40-45

3. А.М.Алиев, А.Р.Сафаров, И.И.Османова, А.М.Гусейнова, Э.М.Мамедов. Оптималь­ное проектирование химико-технологического комплекса по совместной перера­ботке газов крекинга и пиролиза. // Теоретические основы химической технологии. Москва, 2018, т. 52, №6, c.628-635.

4. А.М.Алиев., И.И.Османова., Э.М.Мамедов.,  А.Р.Сафаров.,  А.М.Гусейнова. Разра­бот­ка кинетических моделей нестационарных каталитических процессов с учетом характерных особенностей изменения активности катализаторов. // Химическая промышленность. Санкт-Петербург, 2018, т.95, №2, c.64-75.

5. Mammadov Z.A., Aliev A.M., Hajiyeva S.R., Huseynova A.M., Valiyeva Z.T. Limitations on recycling flows of chemical processes. Journal Вестник , 2018,№3, pp.1-11.

 

RESPUBLİKADA

1. Əliyev A.M, Sarıcanov Ə.Ə, Ağayev V.Ş. Müxtəlif silikat modullu H-mordenit seolitləri üzərində toluolun benzol və ksilollara disproporsionlaşması. // Kimya Problemləri jurnalı 2018. № 2, s.239-244

2. А.М.Алиев, И.И.Османова, А.Р.Сафаров А.М, Гусейнова, Х.А.Алиева . Управление процессом дегидрирования этилбензола в стирол в нестационарных условиях. // Азерб. хим. журн. 2018, №1, с.17-21

3. A.M.Aliyev, I.I.Osmanova, A.R.Safarov, A.M.Quseynova Сontrol of the process of styrene polymerization in nonstationary conditions.// Azerbaijan Chemical Journal. 2018. №3, c.33-37

4. A.M.Aliyev, M.Y.Abbasov, Z.A. Shabanova, G.A. Ali-zadeh, M.F.Bahmanov, U.M.Najaf-Guliyev, T.İ. Hüseynova A study of  kinetics and mechanism of the selective oxidative dehydrogenation reaction of cyclopentane to cyclopentadiene-1,3 over modified zeolite catalysts. //  Azerbaijan Chemical Journal . 2018. № 3, pp.11-20

 

 

KONFRANS MATERİALLARI (yerli- 4)

 

KADR HAZIRLIĞI

1. Ağayev Fuad Allahverdi oğlunun fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim etdiyi“Alifatik spirtlərin seolitlər üzərində katalitik oksidləşməsi üçün məqsədyönlü katalizatorların sintezi və onların aktivliklərinin öyrənilməsi” mövzusunda dissertasiya işi yekunlaşıb ilkin müzakirədən keçib(10 oktyabr).

2. Şabanova Zümrüd Abdulmütəllib qızı (məsləhətçi: akad. A.M.Əliyev)(2012-2017)Dissertasiyanın mövzusu:” Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində naften karbohid­ro­gen­lərinin və tsiklik spirtlərin oksidləşdirici dehidrogenləşməsinin elmi əsalari” (möv­zusunda dissertasiya işi yekunlaşıb ilkin müzakirədən keçib(16 oktyabr).

 

a) elmlər doktoru hazırlığı

Nəcəf-Quliyev Ülvi Mehdioğlu (2018-2023). Dissertasiyanın mövzusu: ”Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində karbohidrogenlərin oksidləşdirici çevrilmə reaksiyalarının kinetika və mexanizminin tədqiqi”(məsləhətçi: akad. A.M.Əliyev)

b)fəlsəfə doktorluğu hazırlığı

Kərimov Əlibala İsmixan oğlu(qiyabi, 2013-2018). Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində metiltsikloheksanın metiltsikloheksadienə selektiv oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyasının optimal layihələndirilməsinin elmi əsaları(məsləhətçi: akad. A.M.Əliyev, rəhbər: k.ü.f.d. Şabanova Z.A.)

Ağayev Vüsal Şəfahət oğlu (qiyabi, 2013-2018).Toluolun benzola və ksilollara dismutasiya reaksiyası üçün modifikasiya edilmiş seolit katalizatorunun seçilməsi, onun kinetika və mexanizminin öyrənilməsi (rəhbər: akad. A.M.Əliyev)

c)Dissertantlar:

Osmanova İlhamə İslam qızı (2015-2018).  Piroliz və krekinq qazlarının birgə emalı kompleksinin etilen regionun proseslərin xarakterik xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması(məsləhətçi: akad. A.M.Əliyev, rəhbər: t.ü.f.d. Səfərov A.R.)

 

PATENTLƏR

Əliyev A.M., Ağayev F.A. Valerian turşusunun alınma üsullu. Az.Patentİ İ-2018 0030,

1 iş patent alınma ərəfəsindədir.

3 iddia ərizəsinə müsbət rəy alınmışdır.

 

LABORATORİYA: Ekoloji kataliz

LABORATORİYA  RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru, professor Arif Əfəndi

 

Laboratoriyada 21 əməkdaş çalişir. Onlardan 1 nəfər  t.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 4 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 5 nəfər  e. i., 3 nəfər k.e.i.,  1 nəfər mühəndis, 2 nəfər  texnik, 2 nəfər baş laborantdır. İradə Məlikova – t.ü.f.d., a.e.i.,   Fəxriyyə Nəsiri – k.ü.f.d., a.e.i., Lyudmila Kojarova – k.ü.f.d., a.e.i.,   Sabir Əliyev – k.ü.f.d., a.e.i.,  Adilə Əliyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Ceyran Rüstəmova – k.ü.f.d., b.e.i., Natəvan Aykan – k.ü.f.d., b.e.i., Firuzə Yunusova – k.ü.f.d., b.e.i., İsrafil Allahverdiyev – e.i., Tamilla İsmayılova – e.i., Təranə Şixlinskaya – e.i., Natəvan Əliyeva – e.i., Minayə Xıdırova – e.i., Elmir Babayev – k.e.i., Bilqeyis İsmayılova – k.e.i., Tərlan Yarməmmədov – k.e.i., Könül Salmanova – baş laborant, Xuraman Əfəndiyeva – baş laborant, İradə Abdullayeva – texnik, Nailə Rüstəmova – texnik, Dilarə Məcidova – mühəndis.

   

İŞ.5.2:Metanolun praktiki əhəmiyyətli kimyəvi birləşmələrə çevrilməsi üçün aktiv kataliza­torların sintezi.

 

MƏRHƏLƏ I:Metanolun dimetoksimetana və formaldehidə katalitik çevrilməsi üçün aktiv və selektiv katalizatorların alınması.

MƏRHƏLƏ II: Metanolun olefinlərə çevrilməsi üçün aktiv katalizatorların sintezi.

Tərəfimizdən bir çox sənaye katalizatorların tərkibinə dail olaraq spirtlərin oksidləşməsində istifadə olunan sirkonium və V, Mo, Fe metalları saxlayan katalizatorlar sintez edilmişdir. Bunlar əsasən Zr-un V, Mo, Fe ilə ərintilərindən ibarət olmuşdur. İlkin olaraq ərintilər  metalların preslənmiş nümunələrinin yüksək təmizlikli helumu mühitində mufel (qovsvari) sobasında əritməklə əldə olunmuşlar. Nümunələrin bircinsliyini  təmin etmək üçün hər bir ərinti 0,06-0,10 mm ölçüdə xırdalanmaqla 3-4 dəfə yenidən əritməklə alınmışdır. Əsasən aşağıdakı tərkibdə nümunələri sintez edilmişdir: ZrV, ZrV2, ZrV0,2, ZrMo, ZrMo2, ZrMo0,5, VFe, VFe0,1, VFe0,2.

Alınmış katalizator nümunələri 743-973 K temperaturda havanın oksigeni mühitində 1-6 sa­at müddətində oksidləşdirilərək, sonra 1-2 saat ərzində 673-874 K-də H2 mühərikində reduksiyaya uğradılmışdır. Nümunələr bundan əvvəl və sonra RF analizi ilə yoxlanılmışdır. Katalizator nümunlərinin xüsusi səthləri azotun aşağı temperaturlu adsorbsiyası ilə SURFER promotorunda ölçülmüşdür. Alınmış katalizator nümunlərinin aktivliyi impuls rejimində kvars reaktorda 523-23K-də atmosfer səthində spirt:O2=13 nisbətlərində yoxla­nılmışdır. Alınmış reaksiya məhsulları xromatoqrafda Parapak Q-3M istifadə etməklıə 413 K-də analiz edilmişdir.

Alınmış nəticələrdən görünür ki, ən yüksək nəticələri səthində 10%-dən aşağı  aktiv komponentlər saxlayan katalizatorlar göstərmişdir ki, bu da səthin nəzəri olaraq mono­təbəqə qədər örtülməsinə uyğundur. ZrMo2 katalizatorunun xüsusi səthinin müəyyən edilməsi nəticələri göstərir ki, səthin O2+H2 oksidləşmə-reduksiyasından  sonra olun xüsusi səthi bir neçə dəfə artır. Metanolun DME və DMM çevrilməsi, həmçinin tərəfimizdən Co2+,Cu2+ katalizatoru ilə modifikasiya edilmiş klinoptilolit seolitinin iştirakı ilə də aparıl­mışdır. Katalizator nümunələri klinoptilolitin CuCl2 və CoCl2 məhlulları ilə işlənməsindən sonra yuyularaq qurudulmasından alınmışdır. Sonra bu nümunələr aktivləşdirilərək­reaktora yüklənirlər. Daha sonra isə 573 K-də reaktora metanol-hava qarışığı verilərək oksidləşmə reaksiyası aparılır. Alınan reaksiya məhsulları xromatoqrafik analiz edilərək göstərilmişdir ki, DME-nin çıxımı təbii klinoptilolitdə 2%, Co2+-ə modifikasiya olunan nümunədə 41,0, Cu2+ ilə modifikasiya olunanda isə 44,0% təşkil edir. 

Göründüyü kimi nisbətən kiçik miqdarda Co2+,Cu2+ kationların əlavə edilməsi ilə katali­zatorun aktivliyi xüyli yüksəlir. Metanolun parsial təzyiqinin prosesə təsirinin öyrənilməsi göstərmişdir ki, DME-nin çıxımı CH3OH:O2=3:1 nisbətində maksimum qiymət alır. Alınmış katalizator nümunələrinin iştirkında təzyiqdə birbaşa çevrilməsi həyata keçirilmişdir

 

2CH3OH + CH2O →CH3OCH2 + H2O

Alınmış nəticələr cədvəl 1-də verilmişdir. 

İş 5.2.1. Efirləşmə reaksiyası üçün seolit katalizatorlarının aktivliyinin tədqiqi.

MƏRHƏLƏ I: Monoxlor- və dixlormalein anhidridlərinin C1-C4 spirtləri ilə efirləşmə reaksiyası üçün seolit katalizatorlarının seçilməsi və aktivliklərinin tədqiqi..

MƏRHƏLƏ II: Alınmış mürəkkəb efirlərin bioloji aktiv maddələr kimi tədqiqi.

Karbon turşularının mürəkkəb efirləri neft kimya sintezində, kimya sənayesində, kənd təsər­rü­fatında biololoji aktiv maddələrin, poliefirlərin, plastifikatorların, polimerlər, termo­plastlar üçün emulsiyaların, peptisidlərin, ətirlərin, dərman maddələrinin  alınmasında geniş tətbiq olunurlar. Neft kimya sənayesində geniş tətbiq sahəsi olan maddələr sırasında efirlərin və onların əsasında alınan birləşmələrin xüsusi yeri vardır. İstər sadə, istərsə də mürəkkəb efirlər dərman maddələrinin,  poliefirlərin, bioloji aktiv maddələrin, polimer mad­dələrin, yağların, biodizel yanacağının tərkibinə əlavələrin alınmasında mühüm rol oynayırlar.

Efirlərin əksəriyyətinin istehsalı və alınması əsasən klassik efirləşmə reaksiyası vastəsilə aparılır və mineral H2SO4, H3PO4, HCl, turşulardan istifadə etməklə mürəkkəb efirlər alınırlar. Lakin bu zaman yüksək çıxımla və təmizliklə efirlərin alınmasına nail olmaq mümkün olmur. Son illərdə bir çox karbon turşularının malein, qlutar, olein, asetat, miristik və biodizel yanacağının tərkibinin metil, etil, propil, butil və s. spirtləri ilə efirləşmə reaksiyaları Ambezlist, Dowex, perxlorat, maqnezium sulfat, TiO2, TiO2-SrO2, ZrSO4, CaCl2, Ky-2, klinoptiolit və s. katalizatorların  iştirakında efirləşmə reaksiyasının tədqiqatı geniş yer almaqdadır. Ədəbiyyat materiallarında malein turşusunun xlorlu törəmələrinin əsasında  efirləşmə reaksiyalarının aparılmasına çox az halda rast gəlinir. Baxmayaraq ki, bu efirlərin tərkibinə xlor atomlarının daxil edilməsi onlarda bir sıra xüsusi xassələrin istiyə, soyuğa, yanmaya davamlılığın yaranmasına gətirib çıxarır. Qeyd olunanlara əsaslanaraq monoxlor və dixlormalein anhidridlərinin bir sıra seolit katalizatorların iştirakında C1-C4 alifatik spirtləri ilə efirləşmə reaksiyalarının tədqiqi aktual problemlərdən hesab olunur. Tədqiqat zamanı sintetik NaX (SiO2/Al2O3=2,9), NaY (SiO2/Al2O3=4,2), Azərbaycan respub­likasının Aydağ və Çannab yatağından götürülmüş təbii klinoptilolit (SiO2/Al2O3=8,68), mor­denit (SiO2/Al2O3=9,6) istifadə olunmuşdur.

Alınmış nəticələrdən məlum olub ki, reaksiyanın əsas məhsulları olan mürəkkəb diefirlərin çıxımları  50-60%-dən yuxarı olmur ki, bu da sulfat turşusu ilə müqayisə olunan dərəcədədir (cədvəl 2). Eyni zamanda MA-nin etil, propil, butil spirtləri ilə efirləşmə reaksiyasında da katalitik sistemlərin aktivlikləri öyrənilmişdir. C1-C4 alifatik spirtlərin malein anhidridi ilə efirləşmə reaksiyalarına temperaturun, reagentlərin mol nisbətini, reaksiya müddətinin təsiri müəyyən olunmuşdur.

Alınmış nəticələrin təhlilindən məlum olur ki, efirləşmə reaksiyasında istifadə olunan seolit katalizatorları yüksək göstəricilərə malik deyillər. Məlumdur ki, efirləşmə reaksiyaları əsasən turş mühitdə (H+) aparılırlar. Bu baxımdan seçilmiş seolitləri onların H+ formasına keçirmək maraqlı olardı. 

MXMA–ın  etil spirtləri ilə efirləşmə reaksiyasında seolit katalizatorlarının  ilkin aktivlikləri müəyyən edilmişdir. Eyni zamanda efirləşmə reaksiyasında seolitlərin iştirakında aktiv mərkəz rolunu əsasən turşu mərkəzləri oynadığından II fəsildə qeyd olunduğu kimi seolit­ləri H+ formaya keçirərək  onlardan istifadə ediləcəkdir. Odur ki, ardıcıl olaraq  C1–C4 alfa­tik spirtlərlə MXMA və DXMA–ın efirləşmə reaksiyasında daha aktiv seolit katalizat­orla­rının müəyyən olunması məqsədəuyğun hesab edilərək efirləşmə reaksiyasında onların aktiv­likləri müəyyən edilmişdir

Alınmış nəticələr MXMA və DXMA–ın spirtlərlə efirləşmə reaksiyalarında əsas kimi götürül­əcəkdir. Bu tədqiqatların nəticəsinə əsaslanaraq MXMA və DXMA–ın C1–C4 alifatik spirtlə­rlə efirləşmə reaksiyalarını yüksək aktivlik göstərən katalizatorlarla aparmaq məqsədə­uyğun hesab

NƏTİCƏLƏR

Malein, mono- və dixlormalein anhidridlərinin alifatik C1-C4 spirtlərlə efirləşmə reaksiya­sında bir sıra seolit katalizatorların NaY, CaY, klinoptilolit,  mordenit, Ky-2, seokar, SVK, KMPS, HZSM aktivlik göstərmələri aşkar edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, bu seolitlərin H+ formaları daha yüksək aktivlik nümayiş etdirirlər. Efirləşmə reaksiyasında katalitik sistem­lərin aktivlik sırası NaX< CaY etanol > propanol-1 > butanol-1 > propanol-2 >butanol-2 müəyyən edilmişdir. Həmçinin turşu anhidridlərinin aktivlik sırası MA < MXMA < DXMA olmuşdur.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

  1. Меликова И.Г., Эфенди А.Д., Исмаилова Б.А., Фараджев Г.М., Магеррамова Л.Г., Гад­жи­ева К.И. Изучение кинетических закономерности этерификации дихлор­ма­ле­инового ангидрида с метанолом в присутствии цеолитных катализаторов. //Жур­нал Общей химии. 2018, т.88, №12., с.1960–1966.
  2. Рустамова Дж.Т.,   Эфенди А.Дж.,  Алиев С.А., Меликова И.Г., Кожарова Л.И., Ших­­лин­­ская Т.А., Алиева А.М. Изучение адсорбции хлорокислов азота на основе при­родного цеолите – клиноптилолита. /Журнал нефтепереработка и нефтехимия. 2018, №7.c. 35–37.
  3. Насири Ф.М., Кулиев Ф.А., Эфенди А.Дж.,  Абдуллаева Ф.А., Кожарова Л.И., Рус­та­мова Дж.Т.,   Исмаилова Т.А., Шихлинская Т.А. Синтез метил-2,5-дигидрокси­фе­нил­­сульфида и исследование его антиоксительного действия. //Science and World. International Scientific journal. 2018, №6 (58), V. 11, pp.40–42.
  4. Рустамова Дж.Т.,  Эфенди А.Дж.,  Насири Ф.М., Байрамова С.А., Алиев С.А., Ма­медов С.И., Мансурова К.А. Цеолита –условия образования в природе, свойства и применение. East European Science Journal. 2018, V.9(37), pp. 67–71.

 

RESPUBLİKADA

Rüstəmova  C.T., Əfəndi A.C., Nəsiri F.M., Kojarova L.İ., İsmayılova T.A.  Azərbaycan tex­ni­ki Universiteti. Elmi əsərlər. 2018, №2, s. 126–131

 

KONFRANS  MATERİALLARI (xaricdə -2, respublikada -9)

 

KADR HAZIRLIĞI

Laboratoriyada kimya üzrə fəlsəfə dokturu elmi adını almaq üçün 3 doktorant çalışır.

  1. Doktorant – Babayev Elmir  – “Xlortoluolların katalitik oksidləşməsi  reaksiyasınınm kinetikasının öyrənilməsi”. Müdafiə edib.(2018)
  2. Doktorant – İsmayılova Biqeyis – “Seolit katalizatorlarının iştirakı ilə malein mono-dixlormalein anhidridlərinin aşağı molekulalı spirtlərlə (C1–C4) efirləşmə reaksiyasının kinetika və mexanizmi” .Müdafiə edib.(2018)
  3. Doktorant – Məhərrəmova Lalə  – 3-ci  kurs “Metanolun katalitik çevrilməsi”

İSTİNADLAR – 16

 

LABORATORİYA: Katalizatorların hazırlanması

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: k.ü.f.d. S.M.Zülfüqarova

 

Laboratoriyada 15 əməkdaş çalışır: akademik Rizayev R.H. – baş elmi işçi, Məmmədov  Ə.B. – k.e.d., baş elmi işçi, Süleymanov A.S. – k.e.d., baş elmi işçi, Qaşqay  A.M. – k.e.d., baş elmi işçi, Seyidrzayeva   E.M. – k.ü.f.d., a.e.i, Əsgərov   Ə.H. – k.ü.f.d., a.e.i., Həsən­quliyeva  N.M. - k.ü.f.d., a.e.i., Şakunova N.V. - k.ü.f.d., b-k.e.i.,  Nağdəliyeva Yu.R.- k.ü.f.d., b-k.e.i., Əsgərova Ə.İ. - k.ü.f.d., b-k.e.i., Muradova P.A. - k.ü.f.d., b-k.e.i., Ələsgərova  Z.F. - e.i., Quliyeva L.Ə. - e.i., Orucova F. – baş lab, Əzimova G.R. – baş lab.

 

İŞ 5.3. Daşıyıcının matrisində aktiv kütləsi  yüksək disperslik ilə paylanan heterogen katalizatorların mikroıalğalı şüalanma ilə stimullaşdırılan bərkfazalı sintez metodunun işlənib hazırlanması.

 

MƏRHƏLƏ I. γ-Al2O3 matrisdə yüksək dispersli sirkonium ferritin mikrodalğalı şüalanma sahəsində bərkfazalı sintezinin tədqiqi.

 

Ədəbiyyatda zirkonium ferritlərə aid çox az  məlumat olduğundan hər alınan nəticə maraq doğurur. Zirkonium oksidin mikrodalgalı şüalanmanı udmaq və istiliyə çevirmək qabiliyyəti öyrənildi və müəyyən edildi ki, bu proses zəif gedir. Bu səbəbdən maqnetitlə reaksiya mühitində kifayət qədər yüksək temperatur yaranmır. Çox saylı təcrübələrin nəticəsi  və rentgenfaza analizi göstərdi ki,  maqnetitlə sirkonium  oksid qarışığının müxtəlif nisbətlərin­də belə mikrodaığalı sobada termiki emalı zamanı yalnız maqnetitin maqemitə və hematitə cevrilməsi baş verir. Termiki emalın  vaxt müddətinin də  təsiri öyrənilib və bu faktorun da  sirkonium ferritin əmələ gəlməsində rolunun olmaması müəyyən edilib. Sirkoniumun nikel və kobalt ferritlərlə birgə alınması istiqamətində tədgiqatlar  aparılır.

 

MƏRHƏLƏ II. Ni, Co, Cu ferritlərinin γ-Al2O3 daşıyıcı matrisdə mikrodalğalı şüalanmanın termiki təsiri ilə alınma metodunun işlənib hazırlanması.

 

Əvvəlki tədqiqatlarımız  nəticəsi olaraq mikrodalğalı texnologiyadan istifadə edərək   yerli xammal olan Daşkəsən maqnetitindən Ni, Co, Zn və Cu metalların  ferritləri bir mərhələli bərk fazalı reaksiya ilə alınmışdır. Sintez olunmuş nümunələrin səthi kiçik olduğundan, tədqiqatımızın əsas məqsədi onların böyük səthi olan daşıyıcı üzərində alınma üsulunun işlənməsi  olmuşdur.

Tədqiqatımız iki istiqamətdə aparılmışdır.

Birinci istiqamət -  bir mərhələli sintez, yəni maqnetitin və müvafiq metal oksidin müəyyən stexiometrik nisbətdə götürülmüş  miqdarını  aluminium oksidlə etil spirti mühitində homogen qarışıq alana qədər qarışdırırdıq və qurudulmuş qarışığın termiki emalını mikrodalğalı sobada aparırdıq.

Ikincidə işləyib hazırladığımız  metodika ilə mikrodalğalı şüalanma sahəsində əvvəlcədən ferritləri alırdıq, buhdan sonra alüminium oksidlə müəyyən nisbətdə qarışdıraraq yenidən mikrodalğalı sobada termiki emal edirdik.

Nümunələrin termiki emalını tezliyi 2450Мhs, rezonatorun həcmi 23 litr və maqnetronun maksimal gücü 1000 vatt olan ЕМ-G5593V «Panasonic» markalı mikrodalğalı  soba əsasında hazırlanan qurğuda aparılıb. İYT-li şüaların təsirinə məruz qalan  nümunələrin temperaturu  kontaktsız  infraqırmızı   VA6520 markalı və ölçmə diapazonu 50÷1300 °С  olan pirometrlə ölçülüb. Derivatoqrafik tədqiqatlar NETZSCH firmasının  STA449F3a-0835-M markalı derivatoqrafda  aparılıb. Tekstur paramertlər “Sorbi”  avtomatik adsorbsiya qurğusunda təyin edilib. Alınmış nümunələrin derivatoqrafik tədqiqatları göstərdi ki, birinci üsulla alınmış nümunələrin (yəni maqnetitin və metal oksidlərin alüminium oksidlə qarışıqlarının termiki emalı) derivatoqramlarında çox zəif ekzotermik effeklər müşahidə olunur. Şəkil 1-də  Ni-ferrit münunəsində bunu görmək olar. Müqayisə üçün şəkil 2-də yalnız maqnetit və nikel oksid tərkibli qarışığın derivatoqramı da verilmişdir. 

  

                           

                       

Alınan nəticə göstərir ki,  bu seriya eksperimentlərdə ilkin inqredientlərin ferrit fazasına çevrilməsi gözə çarpan dərəcədə baş vermir. Zənnimizcə, bu onunla bağlıdır ki,  oksidlərin qarşılıqlı təsiri – səthi miqrasiya və diffuziyası, hahsı ki ferritizasiya prosesində sürəti müəyyənləşdirən mərhələdir –alüminium oksid matrisin iştirakında çətinləşir. Eyni zamanda ferritlərin əmələ gəlməsinə  həm də konkurent reaksiya -  alüminatların əmələ gəlməsi mane olur.

Rentgenfaza analizi də bunu təsdiq edir. Şəkil 2-də (A) difraktoqramdan görünür ki, alüminium oksidin 80% (kutlə) iştirakında Ni-ferriti xarakterizə edən reflekslər intensiv deyil və fonda əsasən alüminium oksidi xarakterizə edən reflekslər müşahidə olunur.

Maqnetit və metal oksid qarışığının miqdarını alüminium oksidə nisbətən artırdıqda (70-80% qədər) Ni-ferriti xarakterizə edən reflekslərin intensivliyi artır (şəkil 3.). Bu da onu göstərir ki, komponentlərin konsentrasiyası artdıqca diffuziya sürəti də termiki emal za­manı proporsional olaraq artır. Daşıyıcı iştirakında ferritlərin diffuziya mexanizmi ilə əmələ gəlməsini daha bir təcrübənin  nəticəsindən də  söyləmək olar. Alüminium oksiddən fərqli ola­raq çox kiçik səthi və məsamələri olan kvartsdan daşıyıcı kimi istıfadə etdikdə onun hətta alüminium oksidə  nisbətən daha çox miqdarında (40%)  ferritləşmə reaksiyası in­ten­siv gedir, bu da həm konkurent reaksiyanın olmamasını, həm də  komponentlərin miqrasiya və diffuziyası sürətinin daha çox olduğunu göstərir (şəkil 4).  

Alüminium oksid daşıyıcı üzərində ferritlərin birbaşa sintez üsulu məqbul olmadığına görə, biz mərhələli sintez usulundan istifadə etdik:

  1. Əvvəlcə maqnetit və metal oksidlərdən bərkfazalı sintez reaksiyası ilə ferritləri alırdıq.
  2. Alınan ferritləri alumium oksidlə qarışdırırdıq.
  3. Qarışığı mikrodalğalı sobada termiki emal edirdik. 

Bu metodnan hazırlanan nümunələrin derivatoqramlarında daha intensiv ekzoeffektlər və çəki itkisi müşahidə olunur. Difraktoqramları isə göstərir ki, hətta ferritin alüminium oksid matrisə nisbəti 20:80 olduqda mikrodalğalı termiki emal zamanı ferritin  stabilliyi pozulmur (şəkil 5).

Alınmış nümunələrin tekstur parametrləri tədqiq olunduqda, onların xüsusi səthi və məsa­məliyi əsasən matrisin geyd olunan parametrləri ilə təyin olunduğu müəyyən olunmuşdur. Nümunələrin xüsusi səthi 185-195 m2/q, məsamələrin olçüsü 10-100 nm intervalındadır. Ferrit katalizatorlar əsasən oksidləşdirici reaksiyalarda aktivlik göstərirlər. Buna görə  sintez olunan ferritlərin katalitik xassələrini karbon monooksidin oksidləşməsi reaksiya­sında  tədqiqi üçün laborator qurğu yığılıb və məhsulların xromatoqrafik analiz şəraiti müəy­yən edilib.

NƏTİCƏ

Alüminium  oksid matrisdə  keçid metallar ferritlərinin  alınma metodu işlənib hazırlanıb. Metod üç mərhələdən ibarətdir: 1) bərk fazalı sintez ilə maqnetit və metal oksiddən mikrodalğa texnologiyası ilə  ferritlərin alınması; 2) alınan ferritlərin  alüminium oksid matrislə qarışdırılması; 3) qarışığın mikrodalğalı şüalanma sahəsində termiki emalı.

 

DƏRC OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARiCDƏ

1. Ю.Н.Литвишков, С.М.Зульфугарова, З.Ф.Алескерова, Гасангулиева Н.М, А.Г.Аске­ров, Н.В.Шакунова. Микроволновый синтез ферритов  (Co, Ni, Cu, Zn). Журнал прикладной химии. Москва,  2018, том 91, вып. 5, с. 679 – 687.

2. P.A.Muradova, S.M.Zulfugarova, E.Graser, A.S.Strekov, Y.N.Litvishkov. Microwaves induced thermolysis of petroleum under contact with heterogenous catalysts. Chemie  Ingenieur Technik.  2018, pp. 393-399.

3. А.М.Кашкай, Н.М.Гасангулиева, Н.В.Шакунова Химические превращения и кинети­ка ингибирования. Компьютерное моделирование. Нефтепереработка и нефте­химия. 2018, №3, с. 35-39.

 

RESPUBLİKADA

Кашкай А.М., Касаикина О.Т.  Pаспад пероксида водорода в присутствии коллоид­ного катализатора на основе оксида железа. ченые записки, Азербайджанский технический университет 2018, №1, с. 148-151.

 

KONFRANS MATERİALLARI (xarici- 4, yerli- 3)

 

KADR HAZIRLIĞI

1.Muradova Pəri Ağahüseyn qızı – диссертант, 2015-2019. Məsləhətçi: AMEA-nın müxbir üzvü, prof. Yu.N.Litvişkov.

Dissertasiyanın mövzusu:  Heterogen-katalitik oksidləşmə, dealkilləşmə və asilləşmə proseslərinin intensivləşdirilməsində ifrat yüksək tezlikli (İYT)  şüalanmanın tətbiqi.

2.Əzimova Günel Ramiz qızı – aspirant. Məsləhətçi: akademik D.B.Tağıyev

Dissertasiyanın mövzusu: Keçid metallar (Co, Ni, Mn) ferritlərinin mikrodalğalı şüalan­manın tətbiqi ilə sintezi və karbon monooksidin oksidləşməsində katalitik xassələrinin tədqiqi.   

 

İSTİNADLAR – 12

  

“Nano- və elektrokataliz” şöbəsinin 2018-ci ildə

elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri : akademik Dilqəm Tağıyev

 

Mövzu: Katalitik, elektrokatalitik və fotoelektrokatalitik pro-seslər üçün oksid və polimer əsaslı nano-struk­tur­laşdırılmış katalizatorların işlənib hazırlanması

                             Mövzuya aid işlər:  6.1; 6.2; 6.3 ; 6.4; 6.5

 

      

LABORATORİYA: Nanokompozit katalizatorlar   

LABORATORİYA rəhbəri: kimya elmləri doktoru, prof. Vaqif Əhmədov 

 

Laboratoriyada 9 əməkdaş  çalışır. Onlardan  2 nəfər  k.ü.f.d., 2 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i., 3 nəfər mühəndisdir. Natalya Melnikova – k.ü.f.d., a.e.i., Həbulla Nurullayev – k.ü.f.d., a.e.i., İradə  Cəfərova – e.i., Zaminə Əliyeva – e.i., Vüsal Əhmədov –e.i., Aytən Babayeva – k.e.i.

 

İŞ.6.1:Azot - və oksigenli funksional qruplarla zəngin karbon materialları əsasında tərki­bin­də metal olmayan katalizatorların sintezi və tədqiqi

 

MƏRHƏLƏ  I:Tərkibində müxtəlif qatılıqda oksigenli funksional qruplar daşıyan qrafit oksidlərin sintezi. 

İş proqramına uyğun olaraq, hesabat ilində, multiplet katalizatorlar kimi, foto- və elektro­katalizdə  istifadə etmək məqsədi ilə qrafitə benzər karbon nitrid (g-C3N4) və grafen oksid (GO) əsasında hibrid nanokompozitlərin  yaradılması üçün işlər aparılmışdır. g-C3N4 /GO hibrid heterostrukturlarda komponentlərin quruluşunun və fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərinin sinergizmi  nəticəsində yaxşılaşdırılmış elektron, optiki, kimyəvi xassəli, yüksək elektrik keçirici quruluşa malik, stabil və mexaniki davamlı materiallar yaratmaq olar. Qeyd olunan­ları nəzərə alaraq, hesabat ilində  multiplet katalizatorlar kimi, foto- və elektrokatalizdə  istifadə etmək məqsədi ilə laboratoriyada mpg-C3N4/GO və mpg-C3N4/GO/M(M - MnO2,Pt)  tərkibli hibrid kompozitlər sintez edilmiidir. g-C3N4 nümunələri melaminin termiki  konden­sasiya üsulu ilə 400-600°C temperatur intervalında  sintez edilmişdir. mpg-C3N4 sianur turşusu və melamin kompleksinin 1:1 götürülmüş nisbətində inert qaz mühitində 550°C-ə qədər qızdırılmaqla sxem 1 üzrə sintez edilmişdir:  

GO, Hammers üsulu ilə alınmış  grafit oksidin ultrasəs cihazı vasitəsilə işlənməsi (exfo­liasi­yası) nəticəsində  əmələ gəlir. GO-nin strukturu və xassələri oksidləşmə dərə­cə­sindən asılıdır və bununla əlaqədar oksidləşdiricinin  (KMnO4)müxtəlif miqdarları­nın reaksiya məhsulunun çıxımına və onun tərkibində olan oksigenli funksional qrupların qatılığına təsiri tədqiq edilmişdir. KMnO4–in 1,5 dəfə  çox və az standart  metoddan  miq­­­da­rdan  istifadə etməklə  alınan  GO nümunələrinin tədqiqi onu göstərir ki, GO-nin çıxı­­mı və onun tərkibində oksigenli grupların miqdarı götürülən oksidləşdiricinin miqdarından asılı deyil. Göstərilmişdir ki, sintez zamanı müxtəlif intensivləşdiricilərin tətbiqi-reak­siyanın qırılma mərhələsində hidrogen peroksidin artıq götürülməsi və ya reak­si­yanın bitmə mərhələsində reaksiya qarışığına buzun əlavə edilməsi - mümkündür. Nəticədə,  tərkibində  müxtəlif miqdarda  oksigen - 22% -dən 37% -ə qədər – saxlayan mate­rial al­maq olur. Beləliklə, qrafitin oksidləşmə dərəcəsini və bunun nəticəsi olaraq elektron xüsusiyyətlərini nəzarət etmək mümkündür. GO/g-C3N4 hibrid nanokompozitləri melamin və müəyyən miqdarlarda qrafit oksidin (çəki nisbəti Melamin/GO=0,5:1; 1:1; 2:1) 170–180°C-da termiki kondensasiya yolu ilə sintez edilmişdir. Hibrid nanokompo­zitlərin formalaşması İQ-, rentqenfaz analizləri metodları ilə təsdiq edilmişdir.

MnO2 @ g-C3N4/GO nanokompozitinin sintezi müəyyən miqdarda  KMnO4 ilə g-C3N4 və GO dispersiyalarının qarışdırılması  ilə aparılmışdır. Qarışıq su hamamında  80°C-də  6 saat qaynadılır. Çöküntü sentrifüqa vasitəsi ilə  ayrılır, dəfələrlə yuyulur və qurudulur.

Pt @ g-C3N4/GO nanokompozitinin sintezi g-C3N4, GO və H2PtCl6•6H2O dispersiya­ları­nın 12 saat müddətində qarışdırmaqla həyata keçirilmişdir. Proses mühitin PH 13 nəza­rət  etmək üçün müəyyən miqdarda  NaOH  iştirakı ilə aparılmışdır.  Reduksiyaedici agent kimi  NaBH4 tətbiq edilmişdir.  Çöküntü sentrifüqa vasitəsi ilə  ayrılır, su və etanol­la  yuyulur  və 60°C- də vakuum altında qurudulur.

Sintez olunmuş nümunələr XR- (PANanalytical EMPYREAN, Hollandiya  və Bruker-D2 Phaser, Almaniya), İQ-, İQ FT (Nicolet-iS10,  VARIAN 3600 FT-IR 2008,  ABŞ) spek­tros­­kopiya, scan edici elektron mikroskopiya ("OXFORD İnstruments analizatoru ilə təmin edilmiş Hitachi S-3400N") analiz üsulları ilə tədqiq edilmiş, xüsusi səthi sahəsi  BET-üsulu ilə (Sorbi–MS, Rusiya) öyrənilmişdir.  Reagentlərin və reaksiya məhsullarının analizi xromatoqrafiya metodu vasitəsilə yerinə yetirilmişdir (Agilent –7820A, ABŞ). Nümunələrin eksfoliasiyası High İntensity Ultrasonic Liquid Processors  VCX 500 SONIC, ABŞ, cıhazda aparılmışdır. Sintez olunmuş birləşmələrin foto- və elektrokata­lizdə tətbiqi  istiqamətində mühüm nəticələr gözlənilir.

 

MƏRHƏLƏ  II: Grafit oksidlri əsasında hazırlanmış katalizatorların hidrogenləşmə reak­siya­larında tədqiqi

 

İş proqramına uyğun olaraq hesabat dövründə tərkibində  metal olmayan mezo-quruluşlu polimer karbon nitrid üzərində fenilasetilenin selektiv hidrogenləşməsi reaksiyasının kinetik qanunauyğunluqları araşdırılaraq, fenilasetilenin konversiyasına, reaksiya məhsullarının çıxımına və stirola görə prosesin selektivliyinə temperaturun, reagentlərin parsial təzyi­qlərinin və ilkin reagentlərin qarışığının həcmi sürətinin təsiri tədqiq edilmişdir. Müəy­yən edilmişdir ki, karbon nitrid və onun əsasında sintez olunan katalizatorlar tərkibində metal daşıyan katalizatorlardan fərqli olaraq stirola qarşı neytraldır və onu hidrogenləşdirmir. Bu səbəbdən polimer karbon nitridlər yüksək selektivliklə fenilasetilenin parsial hidrogen­ləşməsini təmin edir (Sxem 1).

                                                       

Sxem 1. Fenilasetilenin karbon nitrid üzərində parsial hidrogenləşmə prosesi

Yerinə yetirilmiş təcrübələrin və ədəbiyyat materiallarının analizi əsasında fenilasetilenin stirola selektiv hidrogenləşməsi reaksiyasının ehtimal edilən mexanizmi formalaşdırılmış və prosesin kinetik modeli işlənib hazırlanmışdır. Alınan təcrübi nəticələr Pauel metodu əsasında ″Poisk″ axtarış sistemindən istifadə etməklə analiz edilmiş və prosesin parametr­lərinin ədədi qiymətləri hesablanmışdır. Tərkibində  metal olmayan mezo-quruluşlu polimer karbon nitrid üzərində fenilasetilenin selektiv hidrogenləşməsi reaksiyasının kinetik qanu­na­uyğunluqlarını əks etdirən məqalə yüksək reytinqli "Applied Catalysis " jurnalında çap edil­mişdir (İF-4.521)

           

MÜHÜM NƏTİCƏ

Polistirol  istehsalında benzolun etilenlə alkilləşmə prosesində zərərli aralıq məhsul kimi əmələ gələn fenilasetilenin  selektiv hidrogenləşmə reaksiyasının tərkibində metal olmayan mezo-quruluşlu polimer karbon nitrid katalizatoru üzərində kinetik qanunauyğunluqları tədqiq edilmiş və prosesin riyazı modeli işlənilmişdir.

 

NƏŞR  OLUNMUŞ  ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

V.Akhmedov, A.Aliyev, M.Bahmanov, V.Ahmadov, D.Tagiyev. ″Kinetics of phenyl-acetylene selective hydrogenation to styrene over metal-free polymeric carbon nitrides″. Applied Catalysis A, General, 2018, Vol. 565, pp.13-19, https:doi.org/10.1016/j.apcata.2018.07.033.

 

RESPUBLİKADA

V.M.Akhmedov,N.E.Melnikova,G.G.Nurullayev,A.Z.Babayeva,Z.M.Aliyeva,I.A.Jafarova, Z.A.Safiyeva, N.A.Agayeva, S.S.Abbasova. ″Conversion of carbohidrates on modified graphite-like carbon  nitrides″. Azerbaijan Chemical Journal, 2018,  v.4,  s.17-24.

 

KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə-1 )

       

KADR  HAZIRLIĞI

Laboratoriyanın əməkdaşı   dissertnant  V.Əhmədov elmi-ədqiqat   işini  plan  əsasında   davam etdirir

                              

GRANT

  1. ″Laylı quruluşlu birləşmə və polimerlər əsasında sintez olunmuş nanokompozitlərin katalitik və sorbsiyon xassələrinin tədqiqi″. Bakı Dövlət Universiteti və Akademik M.Na­ğı­yev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu. Proqramın rəhbəri Akademik Məhər­rəmov A.M. Ölkədaxili, 36 ay. Proyektin başlanma tarixi - 01.01.2018, proyektin başa çatma tarixi -  01.01.2021.
  2. UNTC ″Nanometal  tərkibli yeni növ hepatoprotektorların alınması və bioloji xas­sələ­ri­nin  öyrənilməsi″. Proyektin başlanma tarixi - 01.09.2016, proyektin başa çatma tarixi -  01.09.2018.  Proyektin rəhbəri – biologiya üzrə fəlsəfə doktoru Afiq Qazıyev: AMEA-nın  A.İ.Qarayev adına Fiziologiya İnstitutu- 4 iştirakçı; AMEA-nın Radiasiya Problem­ləri İnsti­tu­tu-3 iştirakçı; AMEA-nın  M.F.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi  Kimya İnstit­utu - 3 iştirakçı.

 

 

 

LABORATORİYA: Nanostrukturlaşdırılmış  metal-polimer kataliza­tor­ları

LABORATORİYA RƏHBƏRİ:   k.ü.e.d., b.e.i. Nizami Zeynalov

 

Laboratoriyada 17 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 4 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i.,  1 nəfər mühəndis, 7 nəfər böyük laborantdır. Şamo Tapdıqov – a.e.i., Ofeliya Bədəlova –  b.e.i., Rəna Süleymanova – e.i.,  Aytən Quliyeva ­– e.i., Samirə Məmmədova – e.i., Səadət Hümbətova – e.i.,  Aygün İsazadə – k.e.i, Samirə Səfərəli-yeva – k.e.i.,  Aysel Məmmədovak.e.i.

 

İŞ 6.2:Azot və oksigen saxlayan polimerlər əsasında nanogellərin,  eləcə də metal poli­mer nanokompozitlərin sintezi və tədqiqi.

 

MƏRHƏLƏ I: Klinoptilolit və poli-N-vinilpirrolidon əsaslı hibrid nanokatalizatorların sintezi və onların katalitik xassələrinin benzolun hidrogenləşməsi reaksiyasında öyrənilməsi.

 

Palladium nanoolçüləri formalaşdıran poli-N-vinilpirrolidonla modifikasiya olunmuş klinoptilolit əsasında effektiv hibrid nanokatalizatorların alınması metodikası işlənmişdir. Təcrübələr hidrotermal şəraitdə hibrid nanokatalizatorların sintezi üçün lazım olan komponentlərin nisbətlərini dəyişməklə 125oC temperaturda xüsusi paslanmayan polad­dan hazırlanmış avtoklavda iki gün müddətində aparılmışdır. Nümunələr RF analiz üsulu, DTA və SEM metodları ilə tədqiq edilmişdir. Göstərilmişdir ki, polimer matrisa və daşıyıcı arasında qarşılıqlı təsir baş verir. SEM-in nəticələrinə görə ilkin polimerin, sintez edilmiş hibrid nanokompozitlərdən fərqli olaraq səth quruluşlarının daha dağınıq olduğu, eləcə də hibrid nanokompozit nümunələrində polimerin səthində müxtəlif faza və struktur dəyişikliyinin mövcudluğu müəyyən edilmişdir. Göstərilmişdir ki, daşıyıcının xətti polimerin  məhlulu ilə işlənməsi alınmış quruluşların bərabər paylanmasının formalaşmasına qadirdir. Alınmış hibrid sistemlərə palladium birləşmələri immobolizə olunmuş və onların katalitik xassələri benzolun hidrogenləşməsi reaksiyasında öyrənilmişdir. Bu istiqamətdə aparılan işlər ilkin olaraq dəyişən temperatur rejimi olan stasionar reaktorda, 25-400C temperaturda, benzol:hidrogenin müxtəlif mol nisbətlərində və palladiumun fərqli miqdarında aparılmışdır. Proses zamanı  alınmış maddələr НР-5  kolonkasında,  qazdaşıyıcının (Н2 və N2)  sürəti 1.2 ml/dəq. və 5,41 psi təzyiqdə, Agilent 7890B qaz xromatoqrafında identifikasiya olun­muş­­dur. Alınmış nəticələrdən müəyyən edilmişdir ki, benzolun hidrogenləşməsi zamanı sənayedə geniş tətbiq sahəsinə malik olan tsikloheksan alınır.

 

NƏTİCƏ

Hidrotermal şəraitdə poli-N-vinilpirrolidonla modifikasiya olunmuş klinoptilolit əsasında effektiv  hibrid nanokatalizatorların alınması metodikası işlənmişdir. Nümunələr RF analiz üsulu, DTA və SEM metodları ilə tədqiq edilmişdir. Göstərilmişdir li, polimer matrisa və daşıyıcı arasında qarşılıqlı təsir baş verir. Alınmış hibrid sistemlərə palladium birləşmələri immobolizə olunmuş və onların katalitik xassələri benzolun hidrogenləşməsi reaksiyasında öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, benzolun hidrogenləşməsi zamanı sənayedə geniş tətbiq sahəsinə malik olan tsikloheksan alınır.

 

MƏRHƏLƏ II: Xitozanın N-trimetilyod törəməsinə L-tiroksinin inkapsullaşdırılması və onun uzun müddət nəzarətli ayrılmasının in-vitro bioloji tədqiqi.

 

Təbii poliaminosaxarid olan xitozanın qarışqa aldehidi və benzaldehid ilə eyni anda reaksiyasından Şiff əsası sintez olunmuşdur. Məhsulun NaBH4 iştirakı ilə reduksiyasından həll olma qabiliyyəti yüksəlmiş xitozanın N-metil N-benzil törəməsi alınmışdır. Reaksiyanın mexanizmi və aralıq mərhələnin gedişi məhsulların quruluşlarının FT-İR, X-Ray və UV-Vis metodlarının köməyi ilə təsbit edilmişdir. İQ spektroskopiya ilə müəyyən olunmuşdur ki, aralıq mərhələdə tərkibində >C=N- xromofor qrupu olan karbokationlar əmələ gəlir. Makromolekulda benzol nüvəsinin mövcudluğunu əsasən 2000-1400 sm-1 aralığında 4 udma zolağına görə sübut etmək olar. N-metil N-benzil xitozanda isə benzol tsiklindəki C=C rabitəsinin rəqsləri 1583 sm-1, 1466 sm-1 də kombinasion tezliklərin və obertonların udma zolaqlarını nümayiş etdirirlər. Digər tərəfdən benzol nüvəsində mono əvəzləmə halı kimi baxsaq onda benzol halqaları 900-650 sm-1 sahədə C-H rabitələrinin deformasiya rəqslərinin nəticəsi olan güclü udmaya malikdirlər. Məhsulda isə belə əvəzlənmə xarakteri özünü 760 və 675 sm-1 sahədə olan udmalar ilə biruzə verir. Reduksiyadan sonra isə ikiqat rabitə tək qat rabitə ilə əvəz olunur. Rentgen, UV-Vis  üsullarının köməyi ilə əsas məhsulun tərkibi, kristallıq dərəcəsi və molekulyar elektron spektri xarakterizə olunmuşdur. Göstərilmişdir ki, xitozandan fərqli olaraq N-metil N-benzil xitozan 14-17% daha çox kristallığa malikdir. Xitozan makromolekulasına hidrofob metil- və benzil- radikallarının daxil edilməsi intermolekulyar qarşılıqlı təsirlərin və hidrogen rabitəsinin azalmasına səbəb olur. Bu da məhsulun polyar mühitdə funksional qruplarının polyarlaşma dərəcəsinin artmasına və daha yaxşı həll olmasına gətirib çıxarır. Belə ki, su mühitində və pH=6-10 buferlərində həll ola bilməyən xitozan metil və benzaldehid ilə Şiff əsasları və onların reduksiya məhsullarının həll olması 20-23 dəfə artır. Xitozanın həll ola bilən belə törəməsinin dərman maddələri və fermentlərlə qarşılıqlı təsiri asanlaşır və bu tip matrisalardan tibbdə daşıyıcı yaxud depo kimi istifadə etmək mümkün olur. Bu məqsədlə sintez olunmuş N-metil N-benzil xitozan nümunəsinin 50 mq-na 5 mkq miqdarında L-tiroksin preparatı immobilizə edilmiş və analitik analiz metodlarının köməyi ilə tərkibdə aktiv təsiedici preparatın 0.4% tərtibində olması müəyyən edilmişdir. Bu isə farmakoloji tətbiqlər üçün terapevtik dozanı təmin edir və uzun müddət polimer daşıyıcı tərkibində L-tiroksini bioloji aktivliyini itirmədən saxlmaq xassəsinə malikdir.

 

MÜHÜM NƏTİCƏ

Xitozanın qarışqa aldehidi və benzaldehid ilə reaksiyası nəticəsində alınmış, yüksək həll olma qabiliyyətinə malik N-metil-N-benzil törəməsinə L-tiroksin dərman preparatının inkapsullaşdırılması həyata keçirilmişdir. Alınan biokompleksin siçan­larda in vivo kəskin və xroniki toksikliyi yoxlanılmış və bir ay müddətində onlarda əks reaksiya müşahidə olun­mamışdır.

 

MƏRHƏLƏ III: Poli-N-vinilpirrolidon mühitində dəmir nanokompozitlərin sintezi və onların maqnit xassələrinin öyrənilməsi.

 

Poli-N-vinilpirrolidon mühitində Fe3O4 maqnit nanohissəciklərin sintezi Fe2+ və Fe3+ duzlarının 1:2 mol nisbətində suda məhlullarından əsas əlavə etməklə birgə çökdürülmə üsulu ilə həyata keçirilmişdir. Bunun üçün 0,6 q FeSO4×7H2O 50 ml bidistillə suyunda həll edilir 0,1 ml sulfat turşusu əlavə olunub (maqnit qarışdırıcıda) qarışdırılır. 0,4 q FeCl3 duzu 50 ml bidistillə suyunda həll edilib məhlulun üzərinə əlavə olunur və 1 saat qarışdırılır. 100 ml duz məhluluna 0.5 q  molekul kütləsi 40000 olan poli-N-vinilpirrolidon əlavə olunur. Çökdürücü agent kimi azot mühitində ammonium hidroksid (NH4OH) istifadə olunmuşdur. pH=11 mühit əldə etmək üçün həmin qarışığa 100 ml 25% ammonium hidroksid (NH4OH) əlavə olunur. Qara çöküntünün alınması Fe3O4 nanohissəciklərinin alınmasını göstərir. Qarışıq 1 saat ərzində qarışdırılır. Diqqət etmək lazımdır ki, reaksiya qarışığında sərbəst oksigen olmasın, əks halda maqnetit reaksiya mühitində oksidləşə bilər. Filtratda pH-ın intervalı 11.1-11.3 olmalıdır. Çöküntü artıq qalan ammonium ionlarından azad olmaq üçün bidistillə suyu ilə 6-7 dəfə yuyulur və bir sutka müddətində qurudulur. Alınmış nümunə RF analiz üsulu ilə tədqiq edilmiş və nanoölçülü Fe3O4 –ün alınması təsdiq edilmişdir. 

 

NƏTİCƏ

Poli-N-vinilpirrolidon mühitində Fe3O4 maqnit nanohissəciklərin sintezi Fe2+ və Fe3+ duzlarının  1:2 mol nisbətində suda məhlullarından birgə çökdürülmə üsulu ilə həyata keçirilmişdir. Alınmış nümunə RF analiz üsulu ilə tədqiq edilmiş və nanoölçülü Fe3O4 –ün alınması təsdiq edilmişdir.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

Sh.Z.Tapdigov, S.F.Safaraliyeva ,N.A.Zeynalov, D.B.Tagiyev A.I.Mammedova, E.M.Gasi­mov, A.F.Nuraliyev. Synthesis of N,N-diethyl, N-methyl chitosan chloride with certain quaternization degree and molecular spectroscopic and thermomorphological study of the alkylation. Journal of Biomimetics, Biomaterials and Biomedical Engineering, 2018,

Vol. 39., pp.77-88.

 

PESPUBLİKADA

  1. Ş.Z.Tapdiqov, N.A. Zeynalov, D.B. Taghiyev, U.M. Akhmedova, A.I. Mammadova, M.Kh. Hasanova, M.A. Amirov. Research into properties and structure of basic polysaccharide in prunus domestica (cherry). Chemical Problems, 2018, v.16, No 1, pp.35-43.
  2.  S.F. Hümbətova, S.M.Məmmədova , Ş.Z.Tapdiqov, N.Ə. Səfərov, M.H. Abbasov, N.A. Zeynalov. Müxtəlif polimerlər mühitində alınmış gümüş nanohissəciklərinin quruluş­larının öyrənilməsi. Kimya Problemləri Jurnalı,-2018, v.16, No1, pp.78-85.
  3.  S.M. Mammadova, Sh.Z. Tapdigov, S.F. Humbatova, N.A. Zeynalov, A.R. Guliyeva, E.M.Gasımov. Investigation the Sorbtion Properties and Structures of Polymer Hydrogel Immobilized Doxorubicin . Chemical Problems, 2018, v.16, No 3, pp.316-322.
  4.  Ş.Z.Tapdıqov, N.A.Zeynalov, D.B.Tagıyev, E.M.Qasımov, A.İ.Məmmədova, A.F.Nurəli­yev, C.A.Sultanov. N-vinilpirrolidon və 4-vinilpiridinin xitozana calaq radikal sopolimer­ləşməsinin optimal şəraitinin tədqiqi. Chemical Problems, 2018, v.16, No 4, pp.505-513

 

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə- 1, yerli- 2) 

İSTİNADLAR – 21

 

LABORATORİYA: Metal-üzvi birləşmələr əsasında nanokatalizatorlar     

LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru  prof. Gülməmməd Süleymanov

 

Laboratoriyada 8  əməkdaş çalışır. Onlardan  2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i. 2 nəfər laborantdır. , T.Abbasova – k.ü.f.d., a.e.i., R.Muradxanov – k.ü.f.d., a.e.i., F.Paşayeva – k.ü.f.d., b.e.i., Rizayeva A. - e.i., S.Zəkiyeva – e.i., Z.Məmmədova – e.i., Sərdarlı A.M. – e.i., R.Ağayeva – b.lab., S. Ağayeva  – b.lab.

 

İŞ 6.3:Vanadium (III) metalüzvi birləşməsi və vanadium (IV) karboksilat tip metalkom­pleksi əsasında sintez edilmiş V2O3/Al2O3 və V2O5/Al2O3 nanostrukturlaşdırılmış kataliza­torlar üzərində izobutanın  oksidləşdirici dehidrogenləşmə yolu ilə izobutilenə çevrilməsi.

 

MƏRHƏLƏ I:Vanadium (III)  metalüzvi birləşməsi əsasında əldə olunmuş nanostruk­turlaşmış V2O3/Al2O3 katalitik sistemin sintezi.

MƏRHƏLƏ II: V2O3/Al2O3 sistemində izobutanın izobutilenə çevrilməsi imkanlarının tədqi­qi.

 

Hesabat ilində üç oksidləşmə dərəcəli  vanadium, tsiklopentadien liqandlı, metalüzvi (C5H5)2VCl, metalkompleksi və onun dörd oksidləşmə dərəcəli çaxır turşu liqandlı karboksilat tipli kompleksindən istifadə edərək Al2O3 daşıyıcı səthində termiki parçalanma yolu ilə vanadium oksid tərkibli nanostrukturlaşdırılmlş katalitik sistemin alınmasına cəhd göstərilmişdir. Bunun üçün termoqravimetrik analizin nəticələri parçalanma başlanğıcı temperaturu (b.t.) 1600C və parçalanma sonu(p.s) 2050C temperaturuna malik olan (C5H5)2VCl (I) metal üzvi birləşməsi və 1950C başlanğıc parçalanma temperaturuna, parçalanma sonu 3100C temperatura malik çaxır turşusu liqandlı karboksilat kompleksindən istifadə etməklə Al2O3 daşıhıcı səthində nanostrukturlaşdırılmış vanadium oksid V2O5/Al2O3 katalitik sistem əldə olunmuşdur.

 

Bunun üçün əvvəlcə tədqiq olunan hər iki kompleksin polyar və qeyri-polyar həlledicilərdə, onların həll olma qabiliyyətlərin tədqiqi aparılmış, həlledicidə onların termiki  stabillikləri tədqiq edilmişdir. Aparılan tədqiqatların nəticələrinə görə hər iki kompleks qeyri polyar həlledicilərdə çox pis, polyar həlledicilərdə isə yaxşı həllolma qabiliyyətlərinə malikdirlər. Burada yaxşı polyar həlledici kimi tetrahidrofuran (THF) həlledici götürülmüşdir.

Odur ki, bu komplekslərin müvafiq THF məhlulları hazırlanmış və Al2O3-daşıyıcı səthinə hopdurma yolu ilə çökdürülməsi həyata keçirilmişdir. Həlledici, və onun üzərinə çökdü­rülmüş daşıyıcıdan dekantasiya yolu ilə məhluldan ayrılmış həlledicinin buxarlanma temperaturunda qızdırma yolu ilə sona qədər qovulmuş bərk səth azot mühitində közər­dilməklə termiki parçalanmaya  məruz qoyulmuşdur.

Termiki emal zamanı müəyyən edilmişdir ki, vanadium (III) metal üzvi birləşməsini  (C5H5)2VCl Tb.t.=1600C – Ts.t.=2050C intervalında tam parçalanması Al2O3 dasıyıcı səthində vanadium (III) oksid nazik təbəqə şəkilli nanostrukturlaşdırılmış katalitik sisteminin alınmasına gətirib çıxarır. Eyni qayda, ilə yuxarı nisbətən 300-5000C temperatur intervalın oksidləşmə dərəcəli vanadium oksid təbəqəsinin alınmasına gətirib çıxarmışdır.

SEM-tədqiqatlarının nəticələrinə görə V(III)  birləşmələrindən istifadə etməklə daşıyıcı səthində 46.5nm qalınlıqlı nazik təbəqəli V2O3 örtüyü karboksilat komplekslərdən istifadə etməklə, 73.8nm V2O5 qalınlıqlı daşıyıcı səthində metaloksid nazik təbəqəsi əldə etməyi mümkün olar. 

 

İŞ 6.3:1. Çən dibi şlamlarının təmizlənməsi üçün texnologiyanın işlənməsi.

 

MƏRHƏLƏ: Metalüzvi karbinol birləşmələri əsasında hazırlanmış kompozit məhlullardan istifadə etməklə müxtəlif təyinatlı tutumlarda formalaşan dib neft şlamlarından təmizlən­məsi texnologiyasının işlənib hazırlanması.

 

Çən dibi neft şlamlarının təmizlənməsi texnologiyasının işlənməsi, hesabat ilində çən dibi neft tipli şlamlarının daha effektiv təmizlənməsi üçün yeni daha səmərəli texnologiyanın işlənib hazırlanması nəzərdə tutulmuşdur. Bunun üçün üzvi liqandlı yeni (ferrosen) birləş­məsindən istifadə etməklə tədqiqat işi aparılmışdır.

Tədqiqat işinin nəticələrinə görə ferrosenin karbinol tipli törəmələrindən istifadə etməklə (ferrosenildimetilkarbinol) 96(H2O)-(1:96) nisbətdə götürülmüş məhlul ən azı 2-3atm təz­yiq altında işlənməsi nəticəsində çən tip şlamların təmizlənməsini təmin edir.

İşdə alınan ən mühüm elmi yeniliklər aşağıdakılardır:

1.Üzvi liqandlı vanadium (III) və karboksilat-liqandlı vanadium (IV) tipli metalkompleks­lərindən istifadə etməklə daşıyıcı - Al2O3 səthində nazik metaloksid nanostrukturlaşdırılmış katalitik sistemin alınması üçün əvvəlcə daşıyıcı səthinə müvafiq kompleks məhlullarının daşıyıcı səthinə çökdürülməsi, sonra isə onun termiki işlənməsi yolu ilə müvafiq V2O3/Al2O3 və ya V2O5/Al2O3 tərkibli katalitik sistemlər əldə edilir.

2.Çən dibi neft şlamlarının daha effektiv təmizlənməsini təmin ferrosenildimetil karbinol C5H5FeC5H4C(CH3)2OH birləşmənin sulu məhlulun (metalüzvi birləşməsinin) 1:su 1:96 nis­bə­­tin­də olan qarışığın ən azı 2-3 atm təzyiq altında işlənməsi kifayət edir.   

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

RESPUBLİKADA

G.Z.Süleymanov. Production of nanostructured vanadium-oxide thin films on the surface of metal oxide carriers by thermal decomposition of vanadylic organometallic complexes (C5H5)2V=O(THF)5 with cyclopentadienyl ligands.  //Az.kimya jurnalı 2018. № 2. s.59-63.

 

KONFRANS MATERİALLARI (yerli- 3)

 

KADR HAZIRLIĞI

Laboratoriyada kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsini almaq ücün 2 doktorant.

  1. Doktorant - Zülfiyyə Məmmədova - “Ferrosen əsaslı bir və çoxnüvəli metalkompleks­lərin sintezi və tədqiqi” mövzusundaki  dissertasiya işini müdafiəyə  etmişdir.
  2. Doktorant - Afət Sardarlı - “Vanadium metal üzvü birləşməsi əsasında nanostrukturlaş­dırıl­mış katalitik sistemlərin yaradılması və  C2-C4 parafinlərin   oksidləşdirici dehidro­gen­ləşməsi” mövzusundaki  dissertasiya işini ilkin müdafiəyəyə təqdim edəcəyi nəzər­də tutulur.

 

PATENT

G.Z.Süleymanov, D.B.Tağıyev, Q.İ.Kəlbəliyev, T.İ.Hüseynova, R.M.Muradxanov, F.S.İbra­hi­mova.Ferrosenin tullantısız texnologiya ilə alınması üsulu və onun həyata keçirilməsi üçün qurğu. Az. Patent İ 2018 0015.

 

LABORATORİYA: Nanoelektrokimya və elektrokataliz

LABORATORİYA RƏHBƏRİ:  kimya elmləri doktoru  Akif  Əliyev

 

Laboratoriyada 13 əməkdaş çalışır. Onlardan 6 nəfər k.ü.f.d., 3 nəfər a.e.i., 3 nəfər b.e.i., 1 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i. və 3 nəfər b.lab.,   Hüseynova Ruhəngiz  k.ü.f.d., a.e.i., Abbasov Mehman, k.ü.f.d., a.e.i., Babanlı Dünya, k.ü.e.d., a.e.i. Nuriyev Yaşar , k.ü.f.d., b.e.i., Məcidzadə Vüsalə, k.ü.f.d, b. e.i.,Haciyeva Kəmalə l, k.ü.f.d., b.e.i., Cəfərova Samirə, e.i.,Qurbanova Ülviyyə, k.e.i.,  Məmmədova Sevinc, k.e.i.,Soltanova Natəvan, k.e.i., Adı­gö­zə­lova Mehriban, b.lab., Şirinzadə Aliyə, b.lab., Əlizadə Şəbnəm, b.lab

 

İŞ 6.4.Me (Mo, Bi, Sb)-Hal (S,Se) və Ni-Mo ərintilərinin elektrokimyəvi yolla  alınması və xas­sə­lərinin tədqiqi.

 

MƏRHƏLƏ I. MoS2 yarımkeçirici nazik və nanotəbəqələrinin elektrokimyəvi yolla alınması və fotokatalitik xassələrinin tədqiqi.

 

Pt elektrodu üzərində elektrokimyəvi üsulla Mo və S-ün sulu elektrolitdən birgə çökmə prosesi öyrə­­nilmiş və Ni elektrodu üzərində alınmışdır. Aparılan tədqiqatların nəticələri göstərir ki, temperaturun, cərəyan sıxlığının və Na2МоO4-ın qatılığının artması katod çöküntülərində molib­de­nin miqdarının artmasına səbəb olur. Na2SO3-in qatılığının artması isə alınan çöküntülərin tərkibində molibdenin faizinin azalmasına gətirib çıxarır. Əldə olunan bu nəticələr əsasında elektrokimyəvi üsulla qara rəngli, bərabər, kristallik, parıltılı, stexiometrik tərkibə uyğun MoS2 kimyəvi birləşməsinin alınması üçün optimal elektroliz şəraiti və elektrolit tərkibi seçilmişdir: 1,0 М Na2МоO4·2H2O və 0,1М Na2SO3, elektrolitin temperaturu 333-338 К, cərəyan sıxlığı 7-10 mА/sm2.

Elektrilizin optimal temperatur intervalı 333-338K seçilmişdir. Elektrokimyəvi üsulla çökdürülən Mo-S nazik təbəqələrinin tərkibinə cərəyan sıxlığının təsiri 2.8-9 mA/sm2 intervalında öyrənilmişdir. Stexio­metrik tərkibə uyğun nazik təbəqələr 1.0 Na2МоO4+0.1 Na2SO3 tərkibli elektroitdən 7 mA/sm2 cərəyan sıxlığında çökür.

Əldə olunan bu nəticələr əsasında elektrokimyəvi üsulla stexiometrik tərkibə uyğun MoS2 kimyəvi birləşməsinin alınması üçün optimal elektroliz şəraiti və elektrolit tərkibi seçilmişdir: 1,0 М Na2МоO4·2H2O və 0,1М Na2SO3, elektrolitin temperaturu 333-338 К, cərəyan sıxlığı 7mА/sm2.

 

MƏRHƏLƏ II. Ni-Mo ərintilərinin elektrod materialı kimi qələvi mühitdə suyun elektrolizi prosesində tədqiqi.

 

Ammonyak  məhlullarından Ni-Mo ərintilərinin alınması prosesinə cərəyan sıxlığının, tem­pe­­raturun, məhlulun tərkibinin, pH-ın, elektrolitin qarışdırılmasının alınan ərintilətin tərki­binə təsiri öyrənilmişdir. Cərəyan sıxlığı artdıqca Mo-nin miqdarı ərintilərdə artır. Ərintilərin tərkibinə məhlulda əsas komponentlərin qatılığının təsiri öyrənilib. Mo-nin elektrolitdə qatılığının ərintilərin tərkibinə təsiri müxtəlif cərəyan sıxlıqlarında öyrənilib, Na2MoO4×2H2O qatılığının təsiri 0.05-0.13 mol inter­valında dəişilib.  Mo-nin qatılığı elektrolitdə artdıqca on­un ərintidə miqdarı da artır. Suyun elek­trolizi qələvi mühitdə elektroliz vasitəsi ilə alınmış Ni-Mo elektrokatalizatorunda aparılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki alınan ərintilərin elektrokatalitik hassələri platin katalizatorlarindan 2 dəfə artıqdır.

 

MƏRHƏLƏ IIISb-Se sisteminin elektrokimyəvi yolla alınması və tədqiqi.

 

Günəş çeviricilərində elektrod kimi tətbiq edilə bilən, elektrokimyəvi çökdürülmə üsulu ilə ITO elektrodu üzərində alınmış, qadağan olunmuş zolağının eni 1.43-1.7 eV intervalında dəyişən, yarım­keçirici Sb2Se3 kimyəvi birləşməsinin nazik təbəqələrinin bəzi elektrofiziki, fotofiziki və fotoelektrokimyəvi xassələri öyrənilmişdir. Sb2Se3 nazik təbəqələrinin elektrik keçiriciliyinin tipi termozond üsulu ilə tədqiq edilmiş və “n” - tip keçirici olduğu müəy­yənləşdirilmişdir. Həmçinin nazik təbəqələrin müxtəlif temperaturlarda ölçülmüş müqavi­mətlərinə əsasən xüsusi müqaviməti və xüsusi elektrik keçiriciliyi (şəkil 9) hesablanmışdır. Alınan nəticələr aşağıdakılardır:

 

 

NƏTİCƏLƏR

1. Nazik elektrokatalitik xassəyə malik olan MoS2 təbəqələrinin elektrokimyəvi yolla alınmasının şəraiti və məhlulun tərkibi işlənib hazırlanıb. Alınan təbəqələrin  tərkibinə məhlulun tərkibinin, temperaturun, cərəyan sıxlığının təsiri öyrənilibdir, rentgen-faza və SEM analizləri MoS2-nin alınmasını təsdiq edibdir.

2. Ni-Mo ərintilərin alınmasına cərəyan sıxlığının temperaturun, məhlulun tərkibinin, pH-ın, qarışdırmağın alınan ərintilətin tərkibinə təsiri öyrənilmişdir. Qələvi mühitdə suyun elektrolizi alınmış Ni-Mo elektrokatalizatorunda aparılmışdır, müəyyən edilmişdir ki alınan ərintilərin elektrokatalitik hassələri platin katalizatorlarindan 2 dəfə artıqdır. Ərintilərin rentgen-faza və SEM analizləri çəkilib və qalınlığı ölçülüb, müəyyən edilib ki örtüklərin galınlığı 2-3mkm təşkil edir.

3. Yarımkeçirici xassəyə malik olan Sb-Se nazik təbəqələrinin çökdürülməsi 2 üsulla- qalvanostatik və qalvanodinamik üsulla tədqiq edilib və rentgenfaza, Sem analizlərinə verilib, birgə çökmə prosesi zamanı stexiometrik tərkibə uyğun Sb2Se3 kimyəvi birləşməsi əmələ gəldiyini təsdiqləyir.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. Vusala A. Majidzade., Parvin H. Guliyev., Yasin N. Babayev., Mahmoud Elrouby., Akif  Sh. Aliyev., Dilgam B.Tagiyev. «Electrochemical behavior of selenite ions in tartaric electrolytes», Journal Electrochemical Science and Engineering,  8(3), 2018, pp.197-204.

2. D.M. Babanly, Z.S. Aliyev, V.A. Majidzade, D.B. Tagiyev, M.B. Babanly. Experimental study of phase equilibria and thermodynamic properties of the Tl-Se-I system. Journal of Thermal Analysis and Calorimetry, 2018, V. 134, 3, pp. 1765–1773.

3. Т.Л.Гусейнзаде, К.И.Гаджиева, Й.Э.Ализаде, Я.А.Нуриев, «Модифицированная противо­кор­розионная полимерная композиция», J.Science and world, №7(59), 2018, с.12-16.

4. К.И.Гаджиева, Й.Э.Ализаде, Т.С.Алиев, М.И.Халилова, «Электрохимическое полу­че­ние тонких пленок Sb2Te3», Ж.Химическая помышленность», 2018, №4, c.183-187.

 

RESPUBLİKADA

  1. Т.Л. Кулова, И.И. Николаев, В.Н. Фатеев, А.Ш. Алиев. Современные электрохими­ческие системы аккумулирования энергии. Журнал «Химические Проблемы», 2018, № 1, с. 9 – 34.
  2.  A.Sh. Aliyev, R.G. Guseynova, U.M. Gurbanova, D.M. Babanly, V.N. Fateev, I.V. Pushkareva, D.B. Tagiyev. Electrocatalysts for water electrolysis. Journal “Chemical Problems”, 2018, № 3, s. 283 – 306.
  3. Aliyev A.Sh., Majidzade V.A., Soltanova N.Sh., Tagiyev D.B., Fateev V.N. Some features of electrochemically deposited CdS nanowires. Journal “Chemical Problems”, 2018, № 2, s. 178– 185.
  4. V.A.Majidzade. The effect of various factors on the composition of electrolytic thin films Sb-Se. Journal “Chemical Problems”, 2018, № 3, s. 331 – 336.
  5. V.N. Fateev, O.K. Alexeeva, S.V. Korobtsev, E.A. Seregina, T.V. Fateeva, A.S. Grigorieva, A.Sh. Aliyev. Problems of accumulation and storage of hydrogen. Journal “Chemical Problems”, 2018, № 4, s. 453-483.
  6. F.F. Orudzhev, N.M-R. Alikhanov, M.Kh. Rabadanov, Sh.M. Ramazanov, A.B. Isaev, S.Kh. Gadzhimagomedov, A.Sh. Aliyev, V.R. Abdullaev. Synthesis and study of the properties of magnetically separable nanophotocatalyst BiFeO3. Journal “Chemical Problems”, 2018, № 4, s. 484-495.
  7. В.А.Меджидзаде. Электрохимическое поведение сульфит ионов в виннокислом электро­лите. Azərb. Kimya Jurnalı, 2018, № 1, s. 83-87
  8. V.A.Məcidzadə, S.F.Cəfərova, A.Ş.Əliyev, D.B.Tağıyev. Elektrokimyəvi üsulla çökdürül­müş Mo–S nazik təbəqələrinin tərkibinə müxtəlif amillərin təsiri. Azərb. Kimya Jurnalı, 2018, № 3, s. 6-10.
  9. V.A.Məcidzadə. Bismut ionlarinin elektrokimyəvi reduksiya prosesinə müxtəlif faktorlarin təsiri. Azərb. Kimya Jurnalı,  2018, № 4s. 77-82
  10. Меджидзаде В.А., Мамедова С.П., Алиев А.Ш. Влияние различных факторов на процесс электрохимического восстановления селенит ионов.  AMEA Naxçıvan bölməsi Xəbərləri, Təbiət və texniki elmlər seriyası, 2018, 14(2), s. 22-28
  11. Ализаде Ш.Э., Меджидзаде В.А., Алиев А.Ш. Исследование кинетики электрохи­мического восстановления ионов висмута. Naxçıvan Dövlət Universite tinin Elmi əsərləri, Təbiət və Tibb elmləri seriyası, 2018, 92, №3, s. 176-179
  12. Джафарова С.Ф. Электрохимическое осаждение тонких полупроводниковых пленок Mo-S. AMEA Gəncə bölməsi, Xəbərlər məcmuəsi, 2018, (71) №1, с. 46-49

 

KONFRANS MATERİALLARI (xarici- 5, yerli- 4)

 

KADR HAZIRLIĞI

1. Babanlı Dünya Məhəmməd qızı – elmlər doktoru, 2018 – ci ildə diplomunu alıb.

Elmi məsləhətçi – k.ü.e.d. Akif Əliyev.

Dissertasiya mövzusu – “Tallium xalkoqenhaloqenidləri əsasında çoxkomponentli qeyri-stexiometrik fazaların alınmasının fiziki-kimyəvi əsasları”. Müdafiə eləyib.

2. Quliyev Pərvin Heydər oğlu – fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə doktorant, 2014 – 2018-ci illər

Elmi rəhbər – Akif Əliyev k.ü.e.d.

Dissertasiya mövzusu – “Elektrokimyəvi yolla Sb–Se nazik təbəqələrinin sintezi və bəzi xassələrinin tədqiqi”. Müdafiə eləyib.

3. Məcidzadə Vüsalə Asim qızı – elmlər doktoru hazırlığı üzrə doktorant, 2017 –  2022-ci illər.

Elmi məsləhətçi  –  k.ü.e.d. Akif Əliyev.

Dissertasiya mövzusu – “Me – S, Se (Me = Sb, Bi, Mo, Cd) əsasında nazik təbəqə və nanostrukturların sintezinin elektrokimyəvi əsasları və fotokatalitik  xassələrinin tədqiqi”.

4. Сəfərova Samirə Fikrət qızı – fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə doktorant, 2014 – 2018-сi illər.

Elmi rəhbəri –k.ü.e.d. Akif Əliyev.

Dissertasiya mövzusu –“MoX2 (X-S, Se) yarımkecirici nazik təbəqələrinin  elektrokimyəvi sintezi və xassələrinin tədqiqi”.

5. İsmayılov Cahangir – fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə doktorant, 2015-2019-ci illər.

Elmi rəhbəri – k.ü.e.d. Akif Əliyev.

Dissertasiya mövzusu –“Elektrokimyəvi üsulla nikel əsaslı nanokatalizatorların alınması və suyun elektrokatalitik  parçalanması prosesində tədqiqi”.

6. Soltanova Natəvan Şərafəddin qızı – fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə doktorant, 2016-2020-ci illər.

Elmi rəhbəri – k.ü.e.d. Akif Əliyev.

Dissertasiya mövzusu –“Yeni nəsil günəş çeviriciləri üçün polyar üzvi həlledicilərdə elektrokimyəvi yolla CdS və CdTe nanotəbəqələrinin sintezi”.

7. Məmmədova Sevinc Piri qızı – fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə doktorant, 2017-2020-ci illər.

Elmi rəhbəri – k.ü.e.d. Akif Əliyev.

Dissertasiya mövzusu – “Bi-Se əsasında yarımkeçirici xassəli nazik təbəqələrin və   nanostrukturların elekrokimyəvi üsulla alınması”.

8. Qurbanova Ülviyyə Maqsud qızı –  fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə doktorant, 2017-2020-ci illər.

Elmi rəhbəri – k.ü.e.d. Akif Əliyev.

Dissertasiya mövzusu – “Suyun elektrolizi üçün Ni-Mo əsaslı aktiv elektrokatalitik sistemlərin sintezi”.

9. Əlizadə Yılmaz Elşən oğlu – magistr, 2017-2019-ci illər

Elmi rəhbəri – k.ü.e.d.   Akif Əliyev

Magistr işinin mövzusu–“FeSx/TiO2 hetero sistemlərin sintezi və fotoelektrokatalitik xassələnin  tədqiqi”.

10. Əlizadə Şəbnəm Elşad qızı- magistr, 2017-2019-ci illər

Elmi rəhbəri – k.ü.f.d. Vüsalə Məcidzadə,

Magistr işinin mövzusu – “Elektrokimyəvi üsulla Bi2S3 kimyəvi birləşməsinin nanostrukturlar şəklində sintezi və bəzi fotoelektrokimyəvi xassələrinin tədqiqi”.

 

PATENTLƏR

2 patent alınma ərəfəsindədir, 1 iddia sənədinə ekspertizanın müsbət rəyi alınıb.

 

QRANT

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası və Bolqarıstan Elmlər Akademiyasının “Elektro­kimyəvi və fotoelektrokimyəvi tətbiq üçün FeChX-TiO2-MoSx hibrid katodları” müştərək elmi tədqiqat layihəsi.

 

ELMİ ƏLAQƏLƏR

  • “MEİ” Milli tədqiqat Universitetı, RF
  • R.Aqladze adına Qeyri-üzvi Kimya və Elektrokimya İnstitutu, TDU, GR
  • Sohaq Universiteti, Misir.
  • “Ayesaş” AŞ və “Vestel” AŞ,  Türkiyə Müdafiə Sənayesi
  • Akademik H.Abdullayev adına Fizika İnstitutu
  • Naxçıvan Dövlət Universiteti
  • Moskvanın “Kurçatov  İnstitutu”
  • Bolqarıstanın Elmlər Akademiyası

 

İSTİNADLAR  – 82 

 

 

LABORATORİYA: Renium ərintilərinin elektrokimyası və elektrokatalizi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə elmlər doktoru Elza Salahova

 

Laboratoriyada 9 əməkdaş çalışır. Onlardan  3 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i., 3 nəfər baş laborantdır. Lidiya Quluzadə - e.i, Kəmalə İbrahimova - e.i, Kələntərova Pərvanə - e.i., Ramilə Hüseynova - k.e.i., Aliyə Əsgərova - k.e.i., Paşayeva Aliyə - k.e.i.,  Xankişiyeva Nigar – b. lab., Heybətova Əfsanə - bş lab., Cabbarova İranə - b. lab.

 

İŞ 6.5: Renium-kükürd əsasında ikili və üçlü ərintilərin (yüksək fotoeffektliyə malik) nazik və nano təbəqələrinin elektrokimyəvi sintezi və fotoelektrokimyəvi xassələrinin tədqiqi.

 

MƏRHƏLƏ I: Renium-kükürd ikili ərintilərinin nazik nanotəbəqələrinin turş məhlullardan elektrokimyəvi yolla çökdürülməsi prosesinin tədqiqi.

 

Nanotexnologiya yeni qeyri-adi xassələrə malik materiallar alınmasına imkan verir. Belə materiallardan elm və texnikanın müxtəlif sahələrində — biotexnologiyada,  hərbi işlərdə, tibbdə, ətraf mühitin mühafizəsində və s. istifadə etmək mümkündür. Eyni maddənin xassələri onu təşkil edən hissəciklərin ölçülərindən asılı olaraq kəskin fərqlənir. Fiziki və kimyəvi xassələrin nanoölçülü sistemlərdə kəskin olaraq dəyişməsi bu cür materialların texnikanın müxtəlif sahələrində tətbiqinə imkan yaradır. Odur ki, yüksək möhkəmliyə malik renium nanokristallik materiallar mikroelektronika və optoelektronika üçün nazik təbəqələrin və heteroquruluşların, kimya və neft kimyası üçün materialların alınmasında, müxtəlif təyinatlı çeviricilər üçün yeni nanokompozisiya materialların aradılmasında və s.istifadə olunur.

Renium-kükürd ərintilərinin nazik nanotəbəqələrinin turş məhlullardan elektrokimyəvi yolla çökdürülməsi. Yarımkeçirici birləşmələrin alınmasında sidikcövhəri və sulfid birləşmələrinin geniş tətbiqi, bu elektrolitlərdən renium ilə kükürdün birlikdə elektrolitik çökdürülməsi prosesinin öyrənilməsinə səbəb olmuşdur. Renium və kükürdün birlikdə elektrolitik çökməsinin tədqiqi və onların birgə çökmə prosesinin mexanizmi və kinetikasını daha dərindən öyrənilməsi məqsədi ilə ilk növbədə bu elementlərin həmin elektrolitdən ayrılıqda çökdürülməsi prosesi öyrənilmişdir. 

Kükürdün sidikcövhəri elektrolitindən çökmə prosesinin mexanizmi haqqında demək olar ki, ədəbiyyatda məlumat azdır. Belə ki, prosesin reduksiyası elementar kükürdün hidrogen sulfidin əmələ gəlməsinə qədər gedir. Müəyyən edilmişdir ki, pH=1.5-2.5 olan sulfat elektrolitlərindən  renium ReO3 Re2O5-ə qədər reduksiya olunur, sonra isə bu oksidlər katod üzərində hidrogen ilə metallik reniuma qədər reduksiya olunurlar. (Şəkil1). Çökmə prosesinin kinetikası ilə polyarizasiyanın təbiəti arasındakı qarşılıqlı təsiri aydınlaşdırmaq məqsədi ilə sidikcövhəri elektrolitində renium və kükürdün reduksiya prosesinə potensialın dəyişmə surətinin təsiri tədqiq edilmişdir. (Şəkil2)

Renium və kükürdün birgə elektrolitik çökməsi üçün tərkibində KReO4, (NH2)2CS, H2SO4 olan elektrolitdən istifadə edilmişdir.  Belə ki, həmin elektrolitdən katod üzərində keyfiyyətli renium-kükürd ərintiləri alınır. Məlum olduğu kimi komponentlərin birgə elektrolitik çöməsi üçün ilk növbədə elektrolit və ərinti alınması üçün optimal şərait seçilməlidir. Bu məqsədlə Re-S ərintisinin alınması prosesinin kinetikasını öyrənmək üçün, hər bir komponentin ayrı ayrılıqda, həm də birlikdə potensiostatik və voltamperometrik üsulla katod və anod polyarizasiya əyriləri çəkilmiş və çökmə prosesinin əsas qanunauyğunluqları tədqiq edilmişdir. Re-S ərintisinin çökmə prosesini tədqiq etmək üçün cərəyan sıxlığının, komponentlərin qatılığının, temperaturun, pH, komponentlərin cəm qatılığının təsiri tədqiq edilmişdir.

Şəkil 1. Platin elektrodu üzərində reniumun sulfat məhlullarından  voltamperometrik tsiklik polyarizasiya əyriləri. Elektrolitin tərkibi mol/l:

3,5·10-3 KReO4+2,0 H2SO4 ; t=750C; pH=0,4 ; V=0,005 v/s.

ReS2 birləşməsinin alınmasının və elektrokimyəvi çökməsi prosesinin xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmaq məqsədi ilə renium (VII) və kükürd ionlarının sulfat və sidikcövhəri elektrolitindən birgə reduksiyasının tsiklik voltamper əyriləri çəkilmiş və müəyyən edilmişdir ki, ReS2 birləşməsinin reduksiyası komponentlərin reduksiya potensialına nisbətən daha müsbət potensial oblastında yerləşir. Reniumun kükürdlə birgə elektrolitik çökməsinin katod və anod polyarizasiya əyrilərinin analizinin nəticələri göstərir ki, birgə çökmə prosesi depolyarizasiya ilə gedir, bu da yeni kimyəvi birləşmənin və ya bərk məhlulun əmələ gəldiyini təsdiq edir. Anod tsiklinin xarakteri də, renium sulfidin əmələ gəlməsini təsdiq edir. +0.70V-da olan dalğa reniumun həllolmasını göstərir, belə ki bu dalğa sidikcövhəri olmadığı haldakı anod dalğası ilə uyğun gəlir. Potensial 0.90V-da olduqda dalğa ReS2-nin aşağıdakı reaksiya üzrə həll olmasını göstərir:

ReS2 – 7e → Re + 2S

Re-S-in elektrolitik çökdürülməsi prosesinin tədqiqi göstərir ki, alınmış örtüklərin tərkibi və keyfiyyəti əsaslı surətdə cərəyan sıxlığından, komponentlərin qatılığından, temperaturdan və məhlulun pH-dan asılıdır.  Re-S ərintisinin tərkibinə və keyfiyyətinə temperaturun təsiri də öyrənilmişdir. Təcrübələr 25-900C intervalında aparılmışdır. Temperatur 250C- dən 900C-yə qədər artdıqca ərintidə reniumun miqdarı 27%-dən 65%-ə qədər dəyişir. Yaxşı keyfiyyətli, narın kristallik ərinti 650C-də alınır.   

 

Şəkil 2. Platin elektrodu üzərində Re-S ərintisinin sulfat məhlullarından  voltamperometrik tsiklik polyarizasiya əyriləri. Elektrolitin tərkibi mol/l: 3,5·10-3 KReO4+2,6 ·10-2 (NH2)2CS +2H2SO; t=750C; pH=0,75 ; V=0,005 v/s.

 

Temperatur 650C – də platin elektrodu üzərində qara rəngli, səth üzərində bərabər paylan­mış, qeyri-hamar xırda kristallik, tərkibində reniumun miqdarı 27% olan renium-kükürd ReS2 ərintisi alınır.

Sidik cövhəri məhlullarından Re-S ərintilərinin alınması üçün elektrolitin tərkibi (mol/l): 3,5·10-3KReO4 +2,6 ·10-2 (NH2)2CS + 2H2SO4. Cərəyan sıxlığı ik = 10-20 mA/sm2. Elektro­litin temperaturu 60-65°C. Elektrodlar – Pt, Cu. Elektroliz müddəti 0.5-1 saat.

 

MƏRHƏLƏ II.  Re-Te-Cu və Re-Se-Cu sistemində alınan nanotəbəqələrin fiziki və elek­tro-fiziki xassələrinin tədqiqi.

 

Elmi tədqiqat işinin əsas məqsədi elektrokimyəvi üsulla Re-Te-Cu və Re-Se-Cu sistemin­də müxtəlif elektrodlar üzərində alınmış nazik  nano təbəqələrin kristallik quruluşunu, qalın­lığını, rentgenquruluşunu, faza tərkibini,  elektrolitin səpələnmə qabiliyyətini və s. öyrən­məkdir. Elektrolitin tərkibindən və elektrolizin aparılma şəraitindən asılı olaraq elektrod üzərində cərəyanın paylanması (elektrolitin səpələnmə qabiliyyəti) müxtəlif ola bilər. Metalların çökməsi prosesi zamanı cərəyanın düzgün paylanması katodun butün səthində eyni qalınlıqda və keyfiyyətdə nazik təbəqələrin alınması imkanı təyin edir. Sulfat (Re-Se-Cu) elektrolitinin səpələnmə qabiliyyətini təcrübi yolla müəyyən etmək üçün biz, Xerinq və Blyuma üsulundan istifadə etmişik. Renium ərintilərinin alınması üçün daha                                                                                                                                                                          

əlverişli şəraitin seçilməsi üçün cərəyan sıxlığı və temperaturun təsiri tədqiq edilmişdir. Proses zamanı parametrlərdən birinin qiyməti dəyişdikdə, digərinin qiyməti sabit saxla­nılmışdır. Bu zaman elektrolitin səpələnmə qabiliyyəti və cərəyanın paylanması ölçülmüş və müsbət qiymət aldığı müəyyən olunmuş­dur. Belə ki, 10 mA/sm2 cərəyan sıxlığında və 750C temperaturda elektrolitin paylanma qabiliyyəti 48 % təşkil edir.

Elektrokimyəvi yolla Re-Te-Cu və Re-Se-Cu sistemində alınmış nazik təbəqələrin mikro­quruluşu (morfologiyası) SEM mikroskopu vasitəsilə tədqiq edilmişdir. Elektrokimyəvi üsul­la turş məhlullardan alınmış Re-Cu-Te və Re-Cu-Se ərintisinin termiki davamlılığı və oksidləşməsi termoqravimetrik analiz vasitəsilə öyrənilmişdir. Aşkar edilmişdir ki, elektro­kimyəvi üsulla alınmış Re-Te-Cu və Re-Se-Cu ərintiləri reaksiya mühiti üçün termiki davam­lıdır. Elektrokimyəvi yolla alınmış Re-Se-Cu ərintisinin tam oksidləşməsi 3 ekzo­termik və 2 endotermik reaksiya ilə xarakterizə olunur. Ərintinin oksidləşməsi mürək­kəb mexanizm ilə gedir. Birinci ekzotermik proses 100-120°C-də başlayır və suyun qopmasını xarakterizə edir. İkinci ekzotermik proses 250-280°C-də müşahidə olunur ki, bu da yəqin ki, həmin temperaturda reniumun oksidləşməsidir. Hər iki sistemdə alınan nazik təbəqə­lə­rin morfologiyası müxtəlif elektrodlar:  mis, platina və nikel elektrodları üzərində tədqiq edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, Re-Te-Cu sistemində alınmış nazik təbəqələrin  ölçüləri elektrodun materialından asılı olaraq  fərqli olur. Belə ki, eyni elektrolitdən , eyni cərəyan sıxlığında müxtəlif elektrodlar üzərində alınan təbəqələr ölçülərinə və tərkiblərinə görə müxtəlif olurlar. Odur ki, platin elektrodu üzərində alınan maddələrin ölçüləri 80-150 nm, mis elektrodu üzərində isə alınan maddələrin ölçüləri  200-350 nm arasında dəyişir.

 

NƏTİCƏ

1. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində  elektrokimyəvi yolla qısa müddət ərzində, aşağı temperaturda və müxtəlif metallar üzərində lazımi tərkibdə renium-kükürd ərintisini yarımkeçiricilər texnikasında istifadə edilə biləcək nazik nanotəbəqələrin almaq mümkündür.

2. İlk dəfə olaraq Re-Cu-Te və Re-Cu-Se sistemində müxtəlif elektrodlar üzərində alınmış nazik  nano təbəqələrin kristallik quruluşu, qalınlığı, rentgenquruluşu, faza tərkibi, səthə yapışma möhkəmliyi, elektrolitin səpələnmə qabiliyyəti, voltamper xarakteristikası  müasir cihazlarla öyrənilmiş və elektronikada perspektivli material kimi istifadə edilməsi tövsiyyə edilmişdir.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ELMİ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. E.A.Salakhova, D.B.Tagiyev, P.E.Kalantarova, A.M. Askerova. «Electrodeposition  rhenium-tellurium alloys from chloride  acid electrolytes». Advances in chemistry. Journal of Advances in Chemistry. 2018. Volume 15, Issue 02, pp. 6199-6205

2. E.A.Salakhova, D.B.Tagiyev, P.E.Kalantarova, K.F.Ibragimova, A.M. Asgarova. «Morphology of Thin  Films Obtained in Re-Te-Cu System by Electrochemical  Method». International Journal of Trend in Research and Development (IJTRD). 2018. Volume 5, Issue 3,  pp. 504-506.

 

KONFRANS MATERIALLARI ( yerli -2)

 

KADR HAZIRLIĞI

  1. Kələntərova Pərvanə - «Re-Te-Cu ərintilərinin elektrokimyəvi üsulla alınması və xassə­lə­rinin tədqiqi» mövzusunda k.ü.f.d  namizədlik  dissertasiyasını  müdafiə  etmişdir. Rəhbər k.ü.f.d. Elza Salahova
  2. Dissertant  İbrahimova Kəmalə - «Renium üçlü ərintilərinin nazik təbəqələrinin elektro­kim­yəvi üsulla alınması» mövzusu üzrə tədqiqatları davam etdirir. Rəhbər k.ü.f.d. Elza Salahova
  3. Doktorant Məhərrəmova Əsmər – «Re-S-Cu tərkibli ərintilərin nanotəbəqələrinin elektro­kimyəvi üsulla alınması və tədqiqi» mövzusunda dissertasiya işi aparır. Rəhbər k.ü.f.d. Elza Salahova

 

PATENT

Renium əsasında nazik təbəqəli örtüyün alınma üsulu.  Az. Patenti - İ 2018 0016

 

 

“Kimyəvi və ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi   və   texnologiyası” şöbəsinin

2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

 

Şöbə müdiri :  AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəliyev 

 

Mövzu: Kimyəvi proseslərin modelləşdirilməsi, qeyri-üzvi sistemlərdə fiziki-kimyəvi hadisələrin tədqiqi, zəhərli maddələrin zərərsizləşdirilməsi və kimya sənayesində əmələ  gələn  yan  məhsulların emal texnologiyasının  işlənib  hazırlanması

Mövzuya aid işlər:  7.1;  7.2;  7.3;  7.4

 

 

LABORATORİYA:    Kimyəvi-texnoloji prоsеslərin mоdеlləşdirilməsi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ :   AMEA-nın müxbir üzvü,  prof. Qüdrət Kəlbəliyev

 

Laboratoriyada  17 əməkdaş   çalışır. Onlardan  1 nəfər  t.ü.f.d., a.e.i.,  3 nəfər  k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər  k.e.i., 5 nəfər  mühəndis, 3 nəfər  texnik və 4 nəfər  laborantdır.  Fatimə Novruzova - k.ü.f.d., a.e.i., Manaf Manafov - t.ü.f.d., a.e.i.,  Qoşqar Əliyev - k.ü.f.d., a.e.i., Kamran Mehdiyev-k.ü.f.d., b.e.i., Vəfa Kərimli-k.e.i.,

      

İŞ 7.1: Neft avadanlıqlarında parafin, qətran, asfalten və qum hissəciklərinin çökməsinin modelləşdirilməsi.

 

MƏRHƏLƏ I: Neft laylarında və nəql borularında qətran, asfalten və qum  hissəciklərinin çökməsinin  modelləşdirilməsi.

Çökmənin diffuziya və qravitasiya mexanizmlərinə əsaslanan, neft dispers sistemlərindən hissəciklərin ayrılması və çökməsi prosesləri neft laylarında, nəqliyyat borularında və neft təsərrüfatında müxtəlif avadanlıqlarda axını zamanı tez-tez rast gəlinir.  Dispers hissə­cik­lərin onların çökməsi ilə əlaqədar ayrılması daxili səthdə hissəciklərin sıxlaşmış layının əmələgəlməsinə gətirib çıxarır ki, bu da aparat və borularda axına, kütlə və istilik daşınmasına təsir edir. Boruvari aparatlarda (nəqliyyat boruları, istilik mübadiləsi aparatları, kondensatorlar, boruvari peçlər, pirolizin homogen boruvari reaktorları və s.) bərk fazanın və asfalt-parafin-qətran maddələrinin çökməsi və müəyyən kələ-kötürlü səthə malik boruların daxili səthində bərkləşmiş qeyri-bircins layın əmələ gəlməsi ilə müşaiyət olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, asfalt-qətran maddələrinin hissəcikləri yüksək adgeziya və kogeziya xassələrinə malik olduqlarına görə onlar istənilən səthə, həmçinin su damcılarının səthinə yapışıraq sıxlaşmış adsorbsiya lenti əmələ gətirirlər. Bu lent damcıların birləşməsinə, böyüməsinə və onların neft emulsiyasının ayrılması prosesində çökməsinə mane olur. Oxşar proseslərin analizi göstərdi ki, boruların daxili divarlarında aşağı istilikkeçirmə əmsalı olan hissəciklərin sıxlaşmış layı ilə nəticələnən çökmə prosesi ətraf mühitlə istilik mübadiləsini pisləşdirir, bunun da nəticəsində istilikvermə və istilik keçirmə əmsalları azalır.Qeyd etmək vacibdir ki, məsaməli mühitin makroskopik parametrləri mühitin məsaməlili­yindən asılıdır. Məsaməliliyin dəyişməsi təbii slxlaşma, müxtəlif qarışıqlar və asfalt-qətran birləşmələri ilə məsamələrin tutulması ilə əlaqədardır. Məsaməliliyin dəyişməsinin əsas amili məsaməli mühitdə neftli qarışıqların (asfaltetnlər, qətranlar, bərk faza) çökməsi və məsamələrin tutulmasıdır. Tərkibində neft olan asfalt-qətran qarışıqları ilə neft laylarının məsaməli mühitinin sıxlaşması problemi maye həcmdən bərk fazanın səthinə kütləötürmə diffuziya prosesi kimi baxılmışdır. Bu halda qəbul edilir ki, böyük ehtimalla asfaltenlərin və qətranın hisəcikləri öz aralarındakı yüksək dərəcədə olan adgeziyaya və məsamələrin kələ-kötürlüyünə görə səthə çatdıqda çökür. Sıxlaşmanın çökmə məhsullarının kütləsi vahid silindrik məsamədə qarışıqğın hissəciklərinin məsamələrin səthinə diffuziya olunması ilə təyin edilir:    

 

 

Bu tənlik real quyunun işinə uyğun olan orta statistik praktiki verilənlərdir.

 

MƏRHƏLƏ II: Neft avadanlıqlarında bərk fazanın çökməsinin təhlili və modelləşdirilməsi.

Asfalt-qətran maddələrinin çökmə sürətinin analoji tənliklərini neftin üfiqi və şaquli borularda axını üçün də qurmaq olar. Üfiqi borularda çökmə sürətinin qravitasiya amili əsas rol oynayacaq, hərçənd ki, intensiv turbulentlikdə diffuziya amili də mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Nəqliyyat borularında neftdən həmçinin bərk fazanın hissəcikləri də (gil, qum və s.) çökür, burada asfalt-qətran maddələri əlaqələndirici maddə rolunu oynayır.  Mühitin yavaş axınında vahid hissəciyin qüvvə sahəsində hərəkəti kütlənin əlavə olunmasını, Arximed qüvvəsinə düzəlişlə çəki qüvvəsini və müqavimət gücünü nəzərə almaqla aşağıdakı tənliklə yazılır

Hissəciklərin çökməsi nəticəsində boruların daxili səthində artımlı çöküntü layı əmələ gəlir (şəkil 4), bu da hidrodinamikanın, kütlə və istilik keçirmənin dəyişməsinə, prosesin həyata keçirilməsində enerji sərfinin artma­sına gətirib çıxarır.

Şəkil 4. Boruların daxili səthində layın əmələ gəlməsi.

MÜHÜM NƏTİCƏ

Dispers neft mühitində kütlə köçürmə hadisələri və reoloji xassələr əsasında diffuziya və qravitasiya mexanizmləri, neftdə olan asfalt-qətran və bərk hissəciklərin çökmə və neft avadanlığının səthində hissəciklərin sıx layının yaranma modelləri təklif edilmişdir. Bu modellər neft avadanlıqlarının vəziyyətinin zamana görə proq­noz­laşdırılmasına və onların istismar müddətinin artırılması üçün optimal şəraitin seçilməsinə imkan verir.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

KİTAB

Dilqəm Tağıyev, Manaf Manafov, Asif Məmmədov. Kimyada informasiya texnologiyalarının tətbiqi. Bakı, "Elm", 2018, 358 s.

 

XARİCDƏ

  1. Келбалиев Г.И.,Расулов С.Р., Мустафаева Г.Р. Моделирование  явлений коа­ле­сценции капель в процессах разделения нефтяных эмульсий. // Химия и техноло­гия топлив и масел, 2018, №2, с.12–16.
  2. Келбалиев Г.И.,Расулов С.Р., Мустафаева Г.Р.  Вязкость структурирован­ных дис­перс­ных систем. // Теор. Осн. Хим. Техн., 2018,  т.52, №3, с.352–360.
  3. Рзаев А.Г., Келбалиев Г.И., Мустафаева Г.Р., РасуловС.Р.  Моделирова­ние про­цессов образования и разрушения эмульсии  при термохимической подготовке нефти. // Химия и технология топлив и  масел, 2018, №3, с.11–18.
  4. V.H.Mirzoev, CH.K.Rasulov, A.A.Gasanov, M.R.Manafov. Synthesis of p-(Cyclohexene-3-yl-ethyl)phenol and Characteristics of its Phosphatization with Phosphorous Trichloride. Asian Journal of Chemistry, vol.30,No.4(2018), pp.762-766 
  5. G.A.Bagirzade, D.B.Tagiyev, F.A.Guliyev and M.R.Manafov.Preparation of Phthalimide and Kinetics of Vapour Phase Ammoxidation of o-Xylene on V-Sb-Bi-Cr/γ-Al2O3 Oxide Catalyst-III. A Asian Journal of Chemistry, vol.30, No.2, 2018, pp. 305-308,
  6. Келбалиев Г.И., Расулов С.Р., Ильюшин П.Ю., Мустафаева Г.Р.  Кристалли­зация па­ра­фина из нефти и осаждение асфальто- парафинистых веществ на поверх­ности труб. // Инж.-Физ. журнал,  2018, т.91, №5. с. 1–6.
  7. Алиев Г.С., Абасова У.А. Исследование процесса парофазного каталитичес­кого окисления метилового спирта. Science Review 2(9), Warsaw, Poland. February. 2018. Vol.2, pp.20-23.
  8. Kelbaliyev G.I. , Mammadova G.M. , Samadli V.M. , Talibov N.H. , Samedov M.M. and Ahmadov V.N. Theoretical and Experimental Investigation on Granulation Processes of   Powdered Materials in Cylindrical Granulator. // Journal of Chemistry and Applied Chemical Engineering, 2018, v.2, pp.3–7
  9. Ч.К. Расулов, В.Г. Мирзоев, А.А. Гасанов, З.З. Агамалиев,  М.Р. Манафов, Cинтез пара-(циклогексен-3-ил-этил)-фенола и его аминометилированных производных. Мир нефтепродуктов,( World of Oil Products The Oil Companies’ Bulletin), 1,2018, с.22-27.
  10. К.И.Гаджиева, Й.Э.Ализаде, Г.С.Алиев и др. Электрохимическое получение тон­ких пленок Sb2Te3. Журнал химическая промышленность. 2018№4, г.,с.183-186.

 

 RESPUBLİKADA

Г.Ф.Потапова,  , Манаф Манафов, В.Л.Клочихин, П.С.Воронцов. Cин­хронный электросинтез перекиси водорода и озона. Топологическая модель. Аzər-
baycan Kimya jurnali, 2018, № 3,. c.26-32

 

KONFRANS MATERİALLARI (xarici- 3, yerli- 10)

 

İSTİNADLAR – 26

 

 

LABORATORİYA: Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdiril­məsi

LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru, prof. Mirsəlim Əsədov

 

Laboratoriyada  14 əməkdaş çalışır:  Onlardan 1 nəfər k.e.d., 4 nəfər k.ü.f.d., 4 nəfər e.i., 2 nəfər  mühəndis, 2 nəfər baş laborant,  1 nəfər isə texnikdir. Əli Axundov - k.e.d., b.e.i., Nailə  Əhmədova – k.ü.f.d., a.e.i., Rafik Məlikov - t.ü.f.d., b.e.i., Səlim Əsədov - t.ü.f.d., b.e.i., Fəridə Hüseynova - t.ü.f.d., b.e.i., Çimnaz Şabanova - e.i., Fidan Əliyeva - e.i., Fahimə Hüseynova - e.i, Nuranə Həsənova - e.i.

 

İŞ 7.2: Çoxkomponentli fiziki-kimyəvi sistemlərin tədqiqi və modelləşdirilməsi üsullarının təkmilləşdirilməsi.

 

MƏRHƏLƏ I: İonlaşdırıcı radiasiyanın funksional materiallarla və güclü udma mühitlərilə qarşılıqlı təsiri prosesinin tədqiqi və modelləşdirilməsi.

 

Kimyəvi nəqletmə reaksiyaları ilə yetişdirilən AgGaS2xSe2-2x  monokristal larının otaq tem­peraturlarında yüksək rentgen keçiricilik və rentgen həssaslıq əmsalları ilə xarakterizə edildiyi müəyyən edilmişdir.  Monokristalların rentgen dozimetrik xarakteristikaları müqayi­sə edilmişdir. Rentgen keçiriciliyinin əmsalları, məsələn, radiasiya sərtliyi Va = 25-50 keV, dozas gücüi E=0.75-78.05 R/dəq olduqda AgGaS2 nümunələri üçün 0.2-3.20 dəq/R inter­valda dəyişir. AgGaSe2 monokristal nümunələri AgGaS2-ə əsasında olan nümunələrlə müqayisədə nisbətən daha yüksək rentgen dozimetrik əmsallara malikdirlər. AgGaSe2-nin rentgen keçiriciliyinin əmsalları effektiv radiasiya sərtliyi Va = 25-50 keV, doza gücü

E = 0.75-31.3 R/dəq olduqda 1.2-8.5 dəq/R arasında dəyişir. AgGaS2xSe2-2x kristallarda stasionar rentgen cərəyanın radiasiya şüalanması dozasından asılılığı müəyyən edilmişdir. Tərkibində nadir torpaq elementləri saxlayan yeni tallium xalkogenidləri əsaslnda çoxkom­ponentli materiallar sintez edilmiş (AMEA KQÜKİ. Kvant kompütinqi və spintronika üçün qabaqcıl materiallar. Beynəlxalq laboratoriya) və BEA-nın Materialşünaslıq İnstitunda (Minsk şəh.) onların maqnit xassəlləri tədqiq edilmişdir. Maqnit xassəli yarımkeçirici nümunələrdə qatılığı х ≤ 0.25 olan FexMn1-xS tərkib üçün, mütəhərrikliyi aşağı olan p-tipli keçiricilik xarakterikdir. Verilən maqnit sahəsində nümunələrdə dəmirin qatılığının artması ilə yük daşıyıcılarının mütəhərrikliyi artır və х ≤ 0,29 tərkibdə maksimal qiymət alır (μ~104 sm2V-1s-1 maqnit sahəsi 5 кE və Т~120 К). Bu halda p-tip yükdaşıyıcıların qatılığı 0 ≤ х ≤ 0,29 tərkibli mümunələr üçün 1018sm-3-dən 1013sm-3-ə qədər azalır. Mn1-хFeхSe, Mn1-хCrхSe, Mn1-хCrхTe, (FeSe)0.96(GeTe)0.04, Mn1−xGdxSe, Mn1–xYbxS, MnSe1-xTe bərk məhlulların nümunələrində elektrik hərəkət qüvvəsi əmsalının temperatur asılılığının tədqiqinin nəticələri göstərir ki, aşağı temperaturlarda p-tip keçiricilik möv­cuddur. Hazır­lanmış durulaşdırılmış yarımkeçirici nümunələr üçün maqnit müqaviməti effekti praktik istifadə üçün kifayət qədər böyükdür. Tl9BiTe6-Tl9GdTe6 və Tl9BiTe6-Tl9TmTe6 sistem­ləri­nin bərk məhlullarının xüsusi maqnit­ləş­mə­sinin temperatur asılılığı ölçülmüşdir. Tədqiqat üçün sınaqlar BMEA materialşünaslıq üzrə Elmi-İstehsalat Mərkəzinin Magnit Material­larının Fizikası Laboratoriyasının sertifikatlaşdırılmış qurğusu üzrə həyata keçirilmişdir.

 

NƏTİCƏLƏR

1. Aşağıdakı tərkibli nümunələrdə maqnit və elektrik xassələr ölçülmüşdür: Tl9TmTe6, 20%Tl9BiTe6+80%Tl9TmTe6,40%Tl9BiTe6+60%Tl9TmTe6, 60%Tl9BiTe6 + 40%Tl9TmTe6, 80%Tl9BiTe6+20%Tl9TmTe6. Xüsusi maqnitləşmənin və maqnit həssaslı­ğı­nın 80-600 K temperatur intervalında asılılığı öyrənilmişdir.

2. Göstərilən tərkibli nümunələrin maqnit momentlərinin qiymətləri müəyyən edilmişdir.

3. Nümunələrdə "maqniti nizamlılığı – maqnit nizamsızlığı" faza keçidlərinin temperaturları müəyyən edilmişdir.

 

MƏRHƏLƏ II: Neftkimyəvi sistemlərinin fiziki-kimyəvi və istilik-fiziki xassələrinin modelləş­dirilməsi.

Karbohidrogenlərin iştirakı ilə katalitik reaksiylarda konvektiv-diffuziya daşınması məsələ­lərinin ədədi həlli üçün alqoritm hazırlanmışdır. Metilsiklopentanın tsiklenlərə oksidləşdirilib dehidrogenləşməsi prosesi üçün sistemdəki təzyiqin dəyişməsi nəzərə alınmaqla reaksiya sürəti hesablanmışdır. Konvektiv-diffuziya daşınması zamanı dəyişən əmsallı qeyri-xətti diferensial tənliklərin həlli üçün məhdud-fərqlər üsulu seçilmişdir. Metilsiklopentanın tsik­len­lərə dehidrogenləş- məsi misalında sistemdəki asılı və əsas komponentlərin qatılıqları, oksid katalizatorun dənələrinin radiusu, temperatur və komponentlərin təmas müddəti arasındakı asılılıqlar hesablanmışdır. Sistemdə daşınma tənliklərinin fərq sxemi ilə approk­si­masiya edilməsi üçün model seçilmişdir. Seçilən model hesablama əməliyyatlarının sayını, vaxtını və götürülən ilkin məlumatların miqdarını azaltmağa imkan verir. Neft-kim­yəvi proseslərin modelləşdirilməsi probleminin həllinin mürəkkəbliyi, maddələrin qarışığının alınması və / və ya ayrılması üsulunun və texnoloji prosesin aparatlarının dizaynının əsas­lan­dırılmasının metodologiya sının olmaması ilə bağlıdır. Neft-kimya prosesləri üçün optimal aparatura-avadanlıq dizaynının həyata keçirilməsi üçün alqoritmin tərtib edilmişdir. Nümunə kimi karbohidrogenlərin katalitik oksidləşdirici dehidrogenləşməsi (KOD) reaksi­yaları tədqiq edilmişdir. KOD reaksiyaları elə proseslər sinifinə aiddirlər ki, onlar üçün riyazi modelləşdirmə metodları tam işlənməmişdir. Modelləşdirmə iə aşağıdakı məsələlər həlli edil­mişdir: 1) temperatur profilinin nəzəri optimallaşdırılması (TPNO) məsələsinin həlli; 2) proses üçün nəzarət parametrlərinin (temperatur, təzyiq və reaksiya qarışığının tərkibi, qarışığın reaktora verilməsi sürəti) optimal qiymətlərinin müəyyən edilməsi. Yüksək ekzo­termiklik və mürəkkəb mexanizm ilə xarakterizə olunan  n-butanın divinilə və izopentanın isoprenə çevrilməsi reaksiyalarıda  temperatur profilinin nəzəri optimallaşdırılması məsə­ləsi tədqiq edilmişdir. TPNO tədqiqiı reaksiya reaktorunun optimal hesablanmasını və onun parametrlərini müəyyən etməyə imkan vermişdir. Bu üsulla fəaliyyət göstərən reaktorların intensivləşdirilməsi imkanlarını müəyyənləşdirilmişdir. Seçilən karbohidrogenli katalitik sis­temlər üçün TPNO məsələsi qoyulmuş, alqoritm qurulmuş və məsələnin ədədi həlli üsulu işlənmişdir. KOD proseslərinin nəzəri optimallaşdırılması üçün kinetik riyazi model termo­dinamiki və başlanğıc şərtlər daxilində aşağıdakı kimi seçilmişdir 

burada Wj – seçilən reaksiya marşrutları üçün ümumi reaksiya sürəti, mol/l (kat)san; Pi –

i-ci komponentin parsial təzyiqi, kPa; T-temperatut, K. KOD reaksiyaları üçün nəzəri opti­mal­­laşdırma probleminin həlli əsasında reaktorun optimal tipi seçilmişdir, prosesin aparılması şəraitinin imkanları qiymətləndirilmişdir və TPNO şəraiti müəyyən edilmişdir.

Reaksiya zamanı məqsədli məhsulun maksimum çıxımı, katalizatorun vahid həcmində ən böyük seçicilik nəzərə alınmaqla, hesablanmışdır. TPNO təyini üçün aşağıdakı kriteriya istifadə edilmişdir

Maksimum prinsipi əsasında ardıcıl yaxınlaşma üsulu ilə ğötürülən sistem üçün optimal nəzarət axtarışı həyata keçirilmişdir. Hesablama alqoritmi (1)–(3) sisteminin Runge–Kutta üsulu ilə inteqrallanması əsaslanırdı (1), (3) məhdudiyyətləri şəraitində aparılmışdır. Kar­bo­hid­rogenlərin OD prosesində temperatur profilinin nəzəri optimallaşdırılmasını aparmaq üçün ədədi həll alqoritmanın blok-sxemi hazırlanmışdır. Karbohidrogenlərin katalitik emalı proseslərinin optimal parametrlərinin müəyyən edilməsi OD nümunəsində tədqiq edil­mişdir. Doymuş karbohidrogenli sistemlərdə gedən oksidləşdirici dehidrogenləşdirmə pro­sesinin kinetik-riyazi modeli qurulmuşdur. Riyazi modelə əsasən texnoloji prosesin TPNO məsələsi həll edilmişdir. Prosesin parametrlərinin optimal qiymətləri müəyyən edilmişdir.

Neft ilkin emalında elektrik duzsuzlaşdırılması qurğusunun atmosfer blokunun optimal iş rejimlərini hesablamağa imkan verən alqoritm işlənilmişdir. Benzin fraksiyasının çıxımı üçün məhdudiyyət şərtlərini nəzərə almaqla optimal qiymət hesablanmışdır. Laboratoriya şəraitində götürülən benzin fraksiyasının başlanğıc qaynama temperaturları təyin edil­mişdir. Texniki reqlamentə görə benzin fraksiyasının qaynama başlanğıcı 40-60oC arası olmalıdır, hesablama-təcrübədən alınan qiymət 70oC-dir. Həmçinin qaynama sonu 180-190oC  arasında olmalıdır, hesablama-təcrübədən alınan qiymət 180oC-dir. 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mammadov A.N. Thermodynamic assessment of phase diagram and concentration–temperature dependences of properties of solid solutions of the GaS–GaSe system // Journal of Thermal Analysis and Calorimetry. 2018. V. 133. № 2. pp.1135–1141.

2. Asadov S.M., Mustafaeva S.N. Dielectric Losses and Charge Transfer in Antimony-Doped TlGaS2 Single Crystal // Physics of the Solid State. 2018. V. 60. № 3.pp. 504-508.

3. Асадов С.М., Мустафаева С.Н.  Влияние электронного облучения на перенос зар­яда в 2D моносульфиде галлия. // Электронная обработка материалов. 2018.T. 54. № 1. c. 51-57.

4. Mustafaeva S.N., Asadov S.M., Kerimova E.M. Dielectric Properties and Conductivity of Ag-Doped TlGaS2 Single Crystals // Semiconductors. 2018. V. 52. № 2. pp. 156-159.

5. Asadov S.M., Mustafaeva S.N., Guseinov D.T., Kelbaliev K.I. Dependence of the X-Ray Dosimetric Parameters of AgGaS2xSe2–2x Single Crystals on Their Composition.// Technical Physics. 2018. V. 63. № 4. pp. 546-550.

6. Mustafaeva S.N., Asadov S.M., Kerimova E.M. Dielectric Properties and Electrical Conductivity of (1–x)TlGaSe2 · xTm Crystals. // Inorganic Materials. 2018. V. 54. № 7. pp. 627-631.

7. Alieva O.M., Asadov M.M., Azhdarova D.S., Mamedov Sh.G., Ragimova V.M. Polythermal Section FeSb2S4–FeSm2S4 of the FeS–Sb2S3–Sm2S3 System. // Russian Journal of Inorganic Chemistry. 2018. V. 63. № 6. pp. 833–836.

8. Asadov M.M., Akhmedova N.A. Т–х Diagram of Section BiB3O6–YbBO3. // Russian Journal of Inorganic Chemistry. 2018. V. 63. № 12. pp. 1617-1621

9. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mammadov F.M., Aliev O.M., Yanushkevich K.I., Nikitov S.A. Thermodynamics of FeS–PbS–In2S3 and Properties of Intermediate Phases. // Defect and Diffusion Forum. 2018. V. 385. pp. 175-181.

10. Mustafaeva S.N., Asadov S.M., Guseinov D.T. Dielectric relaxation and conductivity of CdGa2S4 single crystal grown by the CTR method. // Crystallography Reports. 2018. V. 63. № 7. pp. 1–3.

11. Mustafaeva S.N., Asadov S.M. Dielectric behavior and conductivity of TlIn1-xSbxSe2. // Crystallography Reports. 2018. V. 63. № 7. pp. 1–4.

 

RESPUBLİKADA

1. Tagiyev D.B., Azizova A.N., Asadov M.M. Synthesis and properties of new mixed ligand platinum(II) biological activities complexes with nitrogen and sulfur atoms. // ANAS. Reports. 2018, Vol. LXXIV. № 1. pp. 44-48.

2. Асадов С.М., Ахундов А.А., Тагиев Д.Б. Алгоритм оптимального аппаратурного офор­мления сложных нефтехимических процессов на стадии проектирования. // Азербайджанское нефтяное хозяйство.  2018. № 4. c. 39-42.

3. Асадов С.М., Ахундов А.А., Тагиев Д.Б. Механизм реакций с учетом кинетических моделей на примере дегидрирования углеводородов. // Азербайджанское нефт­яное хозяйство.  2018. № 7-8. c. 51-55.

4. Асадов М.М., Мустафаева С.Н., Гасанова У.А., Алиев О.М., Янушкевич К.И., Ник­итов С.А. Моделирование и свойства многокомпонентных магнитных систем FeS-PbS-M2S3 (M=Ga, In). // AJP. Fizika. 2018. Vol. XXIV. № 3. Section: Az. c. 11-14.

5. Asadov S.M., Mustafaeva S.N., Lukichev V.F.  Response of silver chalcogallates to X-rays. // AJP. Fizika. 2018. Vol. XXIV. № 3. Section: En. P. 9-11.

6. A.A.Səfərova, M.M.Əsədov. Neftin ilkin emalı qurğusunun atmosfer blokunun riyazi modellərinin adaptasiyası. Azərbaycan neft  təsərrüfatı jurnalı. Bakı, 2018, №9, s. 62-66.

7. M.M.Əsədov, M.N.Şixiyeva, K.Ə.Məmmədov. Yerli xammal əsaslı kompozisiyalardan isti­fadə etməklə avadanlıqların YİV birləşmələrinin mühafizəsi. Azərbaycan Neft Təsərrüfatı jurnalı. Bakı, 2018, №7-8,  s.43-45

 

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə- 24, yerli- 6)

 

PATENTLƏR

D.B.Tağıyev, M.M.Əsədov, Ə.N.Əzizova, S.R.İmamverdiyeva. Az həll olanduzların və həll olan kompleks birləşmələrin reaksiyalarının tarazlıq sabitlərinin təyini üsulu.

Az. Patent İ-20018 0029

 

QRANTLAR

1. Azərbaycan Respublİkası Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondunun Layİhəsi. 12LR–AMEA “Qeyri-tarazlıqlı heterofazalı neft-kimya proseslərinin və neft-qaz sistemlərinin riyazi və fiziki-kimyəvi modelləşdirilməsi”; Layihə rəhbəri: Mirsəlim Əsədov. Layihənin müddəti 24 ay. Məbləğ-60 000 AZN.

2. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun 2-ci Azərbaycan-Belarus birgə beynəlxalq qrantı EİF-BGM-3-BRFTF-2+/2017-15/05/1-M-13 “Mikroelektronika üçün tərkibində nadir torpaq elementləri saxlayan tallium-bismut telluridləri əsasında yeni maqnit materialların sintezi, tədqiqi və xassələrinin modelləş­dirilməsi”. Layihə rəhbəri: Səlim Əsədov. Layihənin müddəti 24 ay. Məbləğ-60 000 AZN.

3. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun 1-ci Azərbaycan-Rusiya birgə beynəlxalq qrantı EİF-BGM-4-RFTF-1/2017 “Nanoelektronikada tətbiq üçün tərkibində III qrup xalkogenidləri saxlayan bərk məhlullar, qrafen və ifrat nazik silisium təbəqələri əsasında alınmış 2D sistemlərdə defekt əmələ gəlmənin mexanizmi və kvant halları”; AMEA Fizika Institutu ilə KQÜKİ-in birgə layihəsi. Layihənin müddəti 24 ay. Məbləğ-75 000 AZN.

 

İSTİNADLAR-20

 

 

LABORATORİYA: Kimya sənayesinin yan məhsullarının emalı

LABORATORİYA RƏHBƏRI: texnika elmlər  doktoru, prof. Fikrət Sadıqov

 

Laboratoriyada 9 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.e.d., b.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i.,
2 nə­fər k.ü.f.d., b.e.i-dir.  Zemfira Məhərrəmova – k.ü.e.d., baş.e.i., Şəmistan Cahandarov – k.ü.f.d., a.e.i., Nurlana Heydərli – k.ü.f.d., b.e.i., Qurban Hacıyev – k.ü.f.d., b.e.i.,dos.

 

İŞ.7.3: Etilen istehsalında əmələ gələn yan məhsulların– yüngül və ağır qətranın kompleks emal sxeminin işlənib hazırlanması.

 

MƏRHƏLƏ I: Etilen istehsalında əmələ gələn ağır qətranın əsasında naftalinin və bitum laklarının alınma prosesinin işlənib hazırlanması.

Etilen istehsalının yan məhsulu olan ağır qətrandan rektifikasiya yolu ilə alınan kub qalığının ayrılması və tədqiqi.Tədqiqatların məqsədi etilen istehsalında (Sumqayıt şəh.,EP-300 qurğusunda) yan məhsul kimi əmələ gələn ağır qətran əsasında bitum lak-boya örtüklərinin alınma texnologiyasının işlənib hazırlanmasıdır.Məlumdur ki,EP-300 qurğusunda piroliz prosesində 4 növ karbohidrogen qarışığı xammal kimi istifadə olunur:

Ağır qətran  nümunələri  fiziki  üsullarla  həll olmuş qazlardan, kondensat  sudan, çöküntüdən azad edilmişdir.Həll olmuş qazları ayırmaq üçün ağır qətran nümunələri su ilə soyudulan əks soyuducu ilə təmin olunmuş kolbanın daxilində temperaturu stabil 25 +0,50C  termostata yerləşdirilmiş və kütləsi sabit qalana kimi saxlanılmışdır. Sudan ağır qətranı təmizləmək üçün nümunələr buz və NaCl duzundan ibarət qarışıq vasitəsi ilə  -200C qədər soyudulmuşdur, sonra otaq temperaturuna  kimi qızdırılmışdır. Nəticədə  kolloid sistem dağılmış, kondensat su layı əmələ gəlmişdir və ayırıcı qıf vasitəsi ilə ayrılmışdır. Bundan əlavə ağır qətran nümunələri  şüşə pambıqdan istifadə etməklə filtirləmə üsulu ilə çöküntülərdən təmizlənmişdir. Təmizlənmiş ağır qətran nümunələri  xromatoqrafik (xromatoqraf Agilent 7820A) və kütlə- spektroskopik (xromat-kütlə-spektro­metr Clarus 500) üsulla analiz edilmişdilər.

Əldə etdiyimiz nəticələrə əsasənC3÷C4 və etan + C3÷C4 xammalı əsasında alınan ağır qət­ranın tərkibində doymamış karbohidrogenlərin böyük əksəriyyətini xətti və şaxəli C6÷C12 karbohidrogenləri (80%-ə kimi),  qalanını  isə naftenlər və arenlər təşkil edir. Analiz göstərir ki, benzin və benzin + C3÷C4 xammalında alınan ağır qətranın doymamış karbo­hid­ro­genlərinin tərkibində isə naften arenlər böyük üstünlük (90%-ə kimi) təşkil edir. Ağır qətran əsasında bitum lak-boya örtüklərinin alınması üçün birinci mərhələdə nümunələr atmosfer təzyiqdə qovularaq 0-2800C;  180-2600C temperatur intervalı fraksiyalara ayrıl­mış­dır. Əldə olunmuş fraksiyaların analizi göstərdi: a) 0-1800C fraksiyasının tərkibi benzinə uyğundur,xətti və qeyri xətti, doymuş və doymamış karbohidrogenlərdən , benzol və onun metil-,  etil- , izopropil törəmələrindən ibarətdir ; b)180-2600C fraksiyası əsasən (80%) kon­densləşmiş benzol və qeyri benzol birləşmələri ilə zəngindir;  c)kub qalığının tərkibində isə nəzərə çarpacaq dərəcədə parafinlər,  naftenlər ,bitsiklik və  tritsiklik  kondensləşmiş və kondensləşməmiş aromatik törəmələr var. Kub qalığının emalı nəticəsində alınan bitum lak­ların göstəricilərinin öyrənilməsi və tətbiq yollarının araşdırılması.

Tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdi ki,tərkibcə qalıq kub məhsulu qudrona uyğundur.Əldə olunmuş qudron  nümunəsinin  keyfiyyət göstəriciləri Azərbaycan Respub­likasının daxil olduğu Standartlaşma üzrə Beynəlxalq Təşkilatın –SBT (İnternational Organi­xation for Standardization, İSO) dövlətlərarası qəbul edilmiş standart tələblərinə  uyğun göstəriciləri təyin edildi (cədvəl 4).

 

Ağır qətran əsasında  bitum lak-boya  örtüklərinin  alınmasının ikinci mərhələsində qalıq kub məhsulu adi atmosfer şəraitində qovulmaya məruz qalır və 0-3600C fraksiyası ayrılır. Bu fraksiyanın tərkibində C8-C16 parafinləri, naftenlər, bitsiklik aromatik  birləşmələr üstünlük təşkil edir.Yeni əmələ gələn kub məhsulu isə  əsasən  kondensləşmiş və kon­densləşməmiş  alkilnaften, alkilatın  birləşmələrin, asfaltenlərin ,qətran maddələrin qarışı­ğın­dan ibarətdir.Belə karbohidrogen çeşidi lak-boya örtükləri üçün istifadə olunan kom­paund bitumların tərkibinə uyğundur. Yuxarıdakıları nəzərə alaraq ağır qətranı birdəfəlik adi atmosfer təzyiqində qovaraq 0-1800C; 180-2600 C, 260-3200 C fraksiyalarına fraksiya­laş­dırmaq mümkündür. Proses nəticəsində alınan  bitum  nümunələrinin göstəricilərinin  dövlətlərarası qəbul edilmiş beynəlxalq standart tələblərinə uyğun olduğu  təyin edilmişdir.

MƏRHƏLƏ II.Yüngül qətranın katalitik emalında aromatik karbohidrogenlərin çevrilmə reaksiyalarının öyrənilməsi və tədqiqi.

 

Hesabat dövründə iş planına uyğun olaraq yüngül qətranın emalı üzrə tədqiqat işləri davam etdirilmişdir. Qətranın emalında laboratoriyada alüminium xlorid və toluol əsasında işlənib hazırlanmış katalitik sistemlər istifadə olunmuşdur. Katalizatorların sintezi qarışdırıcı ilə təchiz edilmiş, müəyyən kütlə nisbətində götürülmüş alüminium qırıntısı və toluol yerləşdirilmiş üçboğazlı kolbada yerinə yetirilmişdi.Komponentləri intensiv qarış­dıraraq bütün eksperiment vaxtı kolbaya ənənəvi üsulla alınan (NH4CI+H2SO4) qaz halında hidrogen xlorid əlavə edilirdi. Katalizatorun alınma parametrlərini dəyişərək, optimal tərkibli nümunə seçilmiş və onun iştirakı ilə  bütün təcrübələr aparıl­mış­dır. Xro­matoqrafik  və eksperimental tədqiqatların nəticələri göstərdi ki, yüngül qətranın kompleks katalizatorun istifadəsi ilə emalı doymuş və doymamış alifatik karbohidrogenlərin azalmasına, benzolun və toluolun yüngül qətranın tərkibində çoxalmasına, etilbenzolun və stirolun az miqdarda artmasına gətirib çıxarır. Bu zaman aromatik karbohidrogenlərin iki-, üçalkil törəmələrinin, bitsiklik birləşmələrin miqdarı kəskin azalır.Pirokondensatda benzolun kütlə payı  34.9%-dən  43.5 % ,  toluolun 16.5%-dən 25.3%,  etilbenzolun 5.0%-dən 5.8% , stirolun  8.9%-dən  11%-ə qədər artmışdır.   Bütün təcrübələrdə neftpolimer qətran əmələ gəlir.  Beləliklə  demək  olar ki,  yüngül  qətranın katalitik emalı zamanı alkilləşmə, dealkil­ləşmə,  parçalanma, polimerləşmə reaksiyaları mövcudluğu müşahidə olunur.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1.Ф.М.Садыгов, З.Ю.Магеррамова, Г.Н.Гаджиев Ш.Дж.Джахандаров, И.Г.Мамедова,   Рациональная переработка пироконденсата –побочного продукта производство этилена . WORLD SCIENCE. 2018, V2  № 2. с.52-55

2. Ф.М.Садыгов, З.Ю.Магеррамова, Г.Н.Гаджиев, И.Г.Мамедова, Г.Г.Гасан-заде, Э.Т.Меликова. Технологический режим установки термического пиролиза угле­во­до­родов в сочетании с качественном составом тяжелой смолы.  // Нефтепе­рера­бот­ка и Нефтехимия. 2018. № 5.  с.11-15

 

RESPUBLİKADA

F.M.Sadigov   Processing of by-products of ethylene production.  // Azərbaycan Kimya Jurnalı.  2018.  №2. s.47

 

KONFRANS MATERİALLARI (yerli- 2)

 

PATENT

1 iddia sənədinə ilkin ekspertizanını müsbət rəyi alınmışdır.

 

LABORATORİYA: Zəhərli  kimyəvi maddələrin zərərsizləşdirilməsi

LABORATORİYA  RƏHBƏRİ:  kimya üzrə fəlsəfə doktoru dosent  Elnur Məmmədov

 

Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır: Onlardan  2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 6 nəfər e. i., 1nəfər texnikdir. Dilarə Vəliyeva - k.ü.f.d., a.e.i., Tamilla Qulubəyova - k.ü.f.d., a.e.i., Firəngiz İbrahimova - k.ü.f.d., b.e.i., Sara Hüseynova - e.i., Zibeydə Səfərəliyeva - e.i., İradə Rüşınaz – e.i., Sevinc Dadaşova - e.i., Mətanət Qara­gözova - e.i.  Seylana Güləhmədova  - e.i.

 

İŞ 7.4: Yararsız hala düşmüş deqazasiya, dezaktivasiya və dezinfeksiya üçün kimyəvi vasi­tələrin utilizasiyasının tədqiqi.

 

MƏRHƏLƏ:Yararsız hala düşmüş deqazasiya üçün istifadə olunmuş “РД-2 Resep­tura”sının utilizasiya üsullarının tədqiqi.

 

Deqazasiya zəhərli obyektlərin səthindən, hərbi texnikanın və silahlanmanın, dəri və ətrafın  zəhərli maddələrdən zərərsizləşdirilməsi üçün istifadə olunur. Bu məqsədlə səthlərin təmizlənməsi üçün müxtəlif metodlar istifadə edilir. Deqazasiya maddələri zəhərli maddələrlə reaksiyaya girərək, onları qeyri-toksiki birləşməyə çevirir. Deqazasiya 2 yolla həyata keçirilir. Təbii yolu ilə zəhərli maddələrin buxarlanması və udulması ilə. Suni yol ilə - insanların təmasda olduğu səthin ayrı-ayrı sahələrinin işlənilməsi. Sənaye obyektlərdə hadisə baş verdiyi zaman və ya zəhərli maddələrin istifadəsində yoluxma zonası əmələ gələ bilər.

Səthlərin mexaniki, fiziki və fiziki-kimyəvi deqazasiyası mövcuddur. Fiziki-kimyəvi və mexaniki deqazasiya zamanı zəhərli maddələr səthlərdən buxarlanması və su ilə yuyulma vasitəsi ilə həyata keçirilir. Lakin zəhərli maddələr özləri parçalanmır. Kimyəvi  deqazasiya zamanı az zəhərli və zəhərli olmayan məhsullar əmələ gəlir. Bunun üçün qələvilərin, hipoxloritlərin və müxtəlif xloraminlərin su məhlullarından istifadə olunur. Xlortərkibli deqazasiya maddələriylə yanaşı qələvi deqazasiya maddələri də istifadə olunur (kəskin qələvi, soda, ammonyak). Deqazasiya maddələrinə su da aiddir. Su qaynayanda zəhərli maddələr parçalanır, buna görə də su paltarın və fərdi müdafiə vasitələrinin deqazasiyası üçün istifadə olunur. Silahlanmanın və hərbi texnikanın, ləvazimatların, geyimlərin   deqa­zasiya- sında polideqazasiya resepturaları RD-2 və RD-A istifadə olunur.   

Deqazasiya resepturası  RD-2- açıq sarıdan qəhvəyi rəngə qədər  hərəkətli mayedir, silah­lan­manın və hərbi texnikanın deqazasiyası üçün nəzərdə tutulub. Geniş temperatur intervalına malidkdir - +400C- 60 dərəcəyə qədər. “İprit”, “Zoman”və VX kimi zəhərləyici maddələrin neytrallaşdırılması üçün istifadə olunur.

Cədvəl

İstifadənin temperatur intervalı оС

+ 40оС – 60оС

Alışma temperaturu, о С

31

 

RD-2-nin tərkibi, %

Xlorbenzol  - 48

Kerosin – 37

Kalium izobutil – 8

Etilsellozolf – 6

Oksifos – 1

Reseptura orduya hazır şəkildə daxil olur. Oddan təhlükəlidir. Sudan və havadan qorumaq lazımdır ki, onun deqazasiya qabiliyyəti azalmasın. RD-2nin saxlama müddəti az olur və o yararsız hala gəldikdə, onu utilizasiya edirlər. Hətta bəzən eyni zamanda utilizasiya və ləğv etmə də istifadə edilir. Deqazasiya resepturası RD-A atıcı silahın deqazasiyası üçün nəzərdə tutulub. RD-A-nın tərkibi: Benzin B-70, n-butil spirti, etilendiamin, etilselluzolf, natrium hidroksid. Deqazasiya resepturalarının tərkibindəki birləşmələri aşkar etdikdən sonra, bizim işimizin əsas  məqsədi onların ayrılma üsullarının işlənilməsi və sənayedə təkrar istifadəsidir (resiklinq).

 

nD20

d420

 tкип оС

RD

-

-

-

Xlorbenzol

1.5248

1.1066

132

Kerosin

 

 

150-250

Kalium izobutil izobutanol ilə

1.3977

0,8027

108

Etilsellozolf

-

-

135.6

Oksifos

 

 

 

РД-А

-

-

-

Benzin B-70

 

 

88

n-butil spirti

1.3993

0,8095

117.7

etilendiamin

1.4508

0,8977

116.5

etilselluzolf

-

-

135.6

Qeyd olunan  maddələr xalq təsərrüfatında geniş istifadə oluna bilər.

Belə ki, oksifos dəri, xəz sənayesində, antiseptik effekti olan vasitələrdə aşqar kimi, maqnit lakın hazırlanmasında maqnit lentlərin depressatoru kimi, boru kəmərləri ilə neft nəqli zamanı asfalt-qatranlı və parafin çöküntülərinin inhibitor kimi istifadə olunur. Etilselluzolf aviasiya yanacaqlarında suyun donmağının qarşısını almaq üçün antifriz kimi istifadə edilir. Bekə ki, etilendiamin boyaq maddələrinin, emulqatorların, stabilizatorların,  fungisidlərin istehsalında istifadə olunur. Kerosinin istifadə sahələri müxtəlifdir. Raket yanacağının alışqan komponenti kimi, çini və şüşə məmulatların bişirilməsində yanacaq kimi, məişət işıqlandırıcı və isidici cihazlarında istifadə olunur.Sintetik qeyri-üzvi kimyanın inkişaf edən fəsillərindən biri xassələrinin geniş spektri olan nukleozid kimyasıdır. Bu birləş­mələrin arasında xüsusuilə Urasilləri qeyd etmək lazımdır. Onun törəmələri yüksək bioaktiv xassələrə malikdir və bir çox dərman preparatlarının tərkibinə daxildir.

Əvvələr də tərkibində urasil olan birləşmələrin sintezi ilə bağlı bizim tərəfimizdən işlər aparılıb, çox sayda nəşrlər vardır. Bu istiqamət bizim fikrimizcə perpektivlidir və buna görə  iş proqramı ilə parallel, biz allil birləşmələrin əsasında selenüzvi birləşmələrin xassələrinin öyrənilməsi və sintezi ilə bağlı işlərimizi davam etdiririk. Hesabat ilində urasilin törəmələrinin  allil birləşmələrin bəzi reagentləri əsasında selenüzvi birləşmələrin sintezi həyata keçirilmişdir. Məsələn, 2,3-dihaloid və 2-metil -3 xlorpropenin əsasında selenüzvi birləşmələrin alınması 

ilkin:

R'=R-CI                     (2,3-dixlorpropen)

R'=R-Br                     (2,3-dibrompropen)

R=CI; R'=CH3           (2-metil -3 xlorpropen)

 

Məqsədli:

Ur-CH2CCI=CH2        1-(2' –xlorprop-1'-yen)urasil (I)

Ur-CH2CBr=CH2            1-(2' –bromprop-1'-yen) urasil (II)

Ur-CH2C(CH3)-CH2   1-(2' –metilprop-1'-yen) urasil (III)

 

Alınan birləşmələr kristallik maddələrdir:

(I)Тпл.  – 221-2230С;   (II) Тпл – 204-2050С;  (III) Тпл – 234-2360С

 

NƏTİCƏ

Eksperimental elmi tədqiqat işlərin əsasında tərkibində xlorbenzol, ağ neft, kalium izobutil, etilselluzolf və oksifos olan RD-2 Deqazasiya qarışığının utilizasiya yolları müəyyən edilmişdir. Reseptura  əsasən xlorbenzol və aq neftdən ibarətdir (təxmini 85%), xlorbenzol isə öz novbəsində 5 komponentdən ibarət yüksək təsirli zəhərli maddələrə aid olduğuna görə, onun ayrılması distillə üsulu ilə atmosfer təzyiqin altında keçirilməsi təklif olunur. Komponentlərin fərqli qaynama temperataru olduğuna görə reseptura qarışığı ayrı-ayrı fraksiyalara ayrılmışdır. Keyfiyyətcə  texniki tələblərə yaxın xlorbenzolun alınması üçün məhsulun təkrar distillə olunması və qurudulması keçirilmişdir. Deqazasiya qarışığının tərkibindəki digər  məhsulların ayrılması da həyata keçirilmişdir. Beləliklə, təklif olunan üsul yaranmış təhlükəli ekoloji problemin həllinə səbəb ola bilər. Deqazasiya qarışığının utilizasiyası zamanı alınan məhsullar sonradan sənaye və xalq təsərrüfatında öz istifadəsini tapa bilər. 

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

xarİcdə

  1. Mammadov E.Sh, İbrahimova F.M., Safaraliyeva Z.S., Hüseynova S.E., Dadashova S.D., Rushinaz İ.R. Synthesis methods of orqanoselenium compounds. İnternational Journal of Chemical Studies. - İndia.  2018.  v. 6.  №2. pp. 1294-1295.
  2. E.Şh.Mammadov, D.S.Vəliyeva T.N.Qulubəyova, A.E.Mammadov, F.M.Əliyeva. Study and Ways of using off-grade propellant Samin unused directly for intended purposes. İnternational Journal of Chemical Studies.  İndia.- 2018.  v.6.  № 3.  pp. 1999-2000.
  3. Veliyeva D.S., Mammadov El.Sh., Gulubeyova T.N., Safaraliyeva Z.S., Huseynova S.E., Gulakhmedova S.A. New about uraciles. International Journal of Chemical Studies.  İndia.  2018.  v.6. №5. pp. 2540-2541.
  4. E.Şh.Mammadov, D.S.Vəliyeva T.N.Qulubəyova, A.E.Mammadov, F.M.Əliyeva. Utilization of Rocket Fuel Oxidizers Based on Nitric Acids. Austrian Journal of Technical and natural Sciences. - Vienna.  2018.  № 3-4.  pp. 67-70.

 

 

Sorbsiya  prosesləri” şöbəsinin 2018-ci ildə

elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri:  AMEA-nın müxbir üzvü Əli Nuriyev

 

Mövzu: Qeyri-üzvi birləşmələr və təbii minerallar əsasında sorbentlərin alınması və modifikasiyası, onlarla təbii sulardan mikroelementlərin çıxarılması, tullantı sularının zəhərli komponentlərdən təmizlənməsi.

 

                               Mövzuya aid işlər:  8.1;  8.2

        

 

LABORATORİYA: Qeyri-üzvi və sintetik sorbentler

LABORATORİYA  RƏHBƏRI:  AMEA-nın  müxbir üzvü Əli Nuriyev

 

Laboratoriyada 14 əməkdaş çalışır. Onlardan  1 nəfər k.ü.e.d., b.e.i.,  3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 4 nəfər e.i., 1 nəfər müh., 1 nəfər b. lab. Fəxrəddin Mahmudov – k.ü.e.d., b.e.i., Zarema Cabbarova – k.ü.f.d., a.e.i., Mənzər Rəhimli – k.ü.f.d., a.e.i.,  Mürvət Abbasov –  k.ü.f.d., a.e.i., Validə Əliyeva – k.ü.f.d., b.e.i.,  Səbinə  Əliyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Şəlalə Əfəndiyeva –  k.ü.f.d., b.e.i., k.ü.f.d., Xuraman İlyasova – e.i, Sara Soltanova – e.i, Məhyəddin Hacıyev – e.i, Təranə Əsgərova – e.i., Afət Hümbətova  – müh.,  Roza Haşımova – b.lab.

                                              

İŞ 8.1 Təbii sorbentlərin modifikasiyası və onların filiz emalı tullantı sularında ağır metallara qarşı sorbsiyanın tədqiqi.

 

MƏRHƏLƏ I: İkili və üçlü aminlərlə modifikasiya olunmuş klinoptilolit, mordenit seolitləri ilə tullantı sularından Co2+, Cu2+, Ni2+ ionlarına qarşı sorbsiya xüsusiyyətlərinin tədqiqi.

MƏRHƏLƏ II: Sorbsiya prosesi üçün riyazi modelin işlənib hazırlanması.

Aminlərlə modifikasiya olunmuş klinoptilolit və mordenit seolitlərində Co2+, Cu2+,Ni2+ ionlarının model məhlullarından sorbsiyasının kinetika, statika, dinamikası tədqiq olunmuşdur və temperaturun kiçik kəmiyyətləri üçün bu ionların diffuziya  əmsalları Boyd tənliyi üzrə hesablanmışdır

Təbii  üçlü aminlərlə modifikasiya olunmuş  və Co2+, Cu2+,Ni2+ ionları ilə sorbsiya edilmiş seolit nümunələrinin rentgenspektral, rentgenfaza, İQ spektrləri çəkilmiş və müəyyən olunmuşdur ki, hər üç ion üçün sorbsiya prosesi ardıcıl olaraq effektiv xüsusiyyətlərlə xarakterizə olunur.

 

NƏTİCƏLƏR

  1. Müəyyən olunmuşdur ki, ikili və üçlü etilaminli klinoptilolit və mordenitlə müqayisədə birli etilaminli klinoptilolit və mordenitdə keçid metal ionlarının (Co2+, Cu2+, Ni2+ ) diffuziya əmsalları 7–10 dəfə kiçikdir ki, bu da ondan irəli gəlir ki, aşağı aminli seolitlər daha kiçik hidrat təbəqəsinə malik olduqları üçün daha böyük sürətə malikdir.
  2. Keçid metal ionlarının (Co2+, Cu2+, Ni2+ ) statik ion-mübadilə tutumları müvafiq olaraq üçlü aminlə modifikasiya olunmuş klinoptilolitdə aşağı aminli birləşmələrə nisbətən daha yüksək kəmiyyətlərə malik olması müəyyən olunmuşdur.
  3. Rentgen-spektral analizin nəticələrinə əsasən üçlü aminlə modifikasiya olunmuş klinoptilolitdə həm amin, həm də Cu2+ ionları seolit fazasına daxil olur. Çox ehtimal ki, Cu2+ ionları ilə seolitdə amin qrupları arasında yeni birləşmənin yaranması müşahidə olunur.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. Рагимли М.А., Махмудов Ф.Т., Джаббарова З.А.,  Эфендиева Ш.З., Алиева В.Х., Нуриев А.Н. Особенности синтеза смешанных гидроксидных сорбентов и их сорб­ционные свойства относительно катионов цветных металлов. //Science and World, Volgograd. 2018. N 6(58). V.11. pp. 43–50 .

2. Рагимли М.А., Махмудов Ф.Т., Ильясова Х.Н., Солтанова С.М., Гаджиев М.А., Аскерова Т.Н., Нуриев А.Н. Сорбция цветных металлов (Co2+, Cu2+, Ni2+) аминиро­ванным природным клиноптилолитом. //Science and World, Volgograd. 2018. N 7(59). pp.16–18.

3. Джаббаров Э.Э., Ягубов А.И., Махмудов Ф.Т., Мамедова С.М., Мамедова С.Р. Термодинамика обмена ионов Cr3+ и Ni2+  на природных и синтетических сор­бентах. //Science and World, Volgograd. 2018. N 10(62). pp. 43–46.

4. Исмаилова В.А., Махмудов Ф.Т., Ягубов А.И., Мурадова Н.М., Нуриев А.Н. Дина­мика сорбции ионов Pb2+ и Mn2+ из растворов моделирующих состав производ­ственных жидких отходов на модифицированных природных сорбентах. //Science and World, Volgograd. 2018. N 10(62). pp. 47–51.

5. Махмудов Ф.Т., Рагимли М.А., Алиева С.А., Ильясова Х.Н., Джаббарова З.А.,  Нуриев А.Н. Термодинамика сорбции токсичных компонентов органической приро­ды из растворов на твердых сорбентах. //Сорбционные и хроматографические процессы. 2018, т.18, №3, с.338–345.

 

RESPUBLİKADA

1.Ильясова Х.Н., Нуриев А.Н., Махмудов Ф.Т., Ягубов А.И., Мурадова Н.М. Кинетика сорбции ионов кобальта (Co2+) и кадмия (Cd2+) из растворов на природных и синтетических сорбентах. //Азерб. хим.журнал. 2018. №1. c.88–95

2. Махмудов Ф.Т., Рагимли М.А., Гаджиев М.А., Алиева С.А., Алиева В.Х.,  Ильясова Х.Н. Динамика сорбции ионов Са2+ и Mg2+  на Na-клиноптилолите. // Азерб. хим. журнал. 2018. №2. c.36–39

 

KONFRANS MATERİALI (yerli - 2)

 

İSTINADLAR – 24

 

LABORATORİYA: Mineral sorbentlər

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, baş elmi işçi Əli Yaqubov

 

Laboratoriyada 19 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər b.e.i., 4 nəfər k.ü.f.d., ap.e.i., 3 nəfər  k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i.-dir.  Zenfira Ağayeva - k.e.d., b.e.i., Nişabur Muradova - k.ü.f.d., a.e.i., Səadət Məmmədova - k.ü.f.d., a.e.i., Tamilla Səlimova - k.ü.f.d., a.e.i., Nailə İmanova - k.ü.f.d., a.e.i., Sultan Məmmədova - k.ü.f.d., b.e.i., Ülvi Məmmədov - k.ü.f.d., b.e.i., Sevinc Bayramova - e.i., Elxan Əliyev - e.i., Rəfiqə Ramazanova – e.i., Vüsalə İsmayılova - k.e.i., Xuraman İlyasova – k.e.i., Cabbarov Elvin – k.e.i.

 

İŞ.8.2: Alümosilikatlar və polimerlər əsasında nanokompozit materialların alın­ma­sı, onların neft emalı və sorbsiya proseslərində hidrofob material kimi tədqiqi.

 

MƏRHƏLƏ I: Bentonit, klinoptilolit əsaslı polimer  nanokompozitlərin alınması, on­­­ların fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi.

 

Təcrübi tədqiqatlar nəticəsində mü­əy­­­­yən olunmuşdur ki, üzvi gillərin az miq­­­darda (3-10%) doldurucu kimi po­li­mer­lə­rə əlavə olunması polimer nano­kom­po­­zitlərin fiziki-kimyəvi və me­xa­ni­ki xas­sə­lə­ri­­nə əsaslı surətdə təsir gostərir və nə­ti­­cədə mexaniki xassələrinin yük­səl­mə­si­nə sə­bəb olur.

Aminləşmiş klinoptilolit az miqdarda (3-10%) doldurucu kimi po­li­merə əla­­və olunması polimer nanokompozitlərin fiziki-kimyəvi və mexaniki xas­sə­lərinə elə bir ciddi təsir göstərməmişdir.

Sintetik polivinilpirrolidon (PVP) və üz­vi ben­to­nit əsa­sında  hid­­rotermal üsulla avtoklavda (125° C, 48-72 saat) alinmiş kom­po­zi­tin RSA və İQ üsulu ilə quruluşu öyrənilmişdir.

Az miqdarda (3%) üzvi ben­tonitin əla­və edil­mə­­si nəticəsində alınan ko­m­po­zitin ağır metal ionlarına qarşı sorbsiya xas­­sələri öy­­rənilmişdir.

Tədqiqatın gedişində müəyyən olunmuşdur ki, ağır metal ion­­larının (Pb2+, Cr3+, Mn2+, Co2+, Cd2+) sorbsiyası zamanı kompozit ma­terial şişir, bu­­nun nə­ti­cə­sin­də sorbsiya prosesinin sürəti zəifləyir.

Həmçinin hə­min ionların PVP-də sorbsiya qa­nu­na­uy­ğun­luqları öy­rə­nil­miş­dir (cədvəl 1).

Nə­ti­cə­də müəyyən olun­­muşdur ki, ən yüksək sor­bsiya miqdarı Cr3+ ionunda mü­şahidə olun­muşdur. Sorbsiya prosesinə təsir edən (pH, qatiliq və s.) amillər öy­rə­nilmişdir.

Qey­ri –io­no­gen üzvi boyaların model məh­­lullarda sorbsiyası tədqiq olunmuş və op­timal şə­ra­i­tin seçilməsinə dair tədqiqat iş­­ləri davam etdirilir.

Qeyri-ionogen bo­­ya­ların tədqiq olu­­nan sorbentlərdə sorbsiyası pH=2 dən başlayaraq pH=7 qiy­mə­tinə dək artır, pH>7 qiymətindən başlayaraq pH=11 qiymətinə dək azalır.

Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi kolloid fraksiyanın azalması io­no­gen və qey­ri-ionogen boyaların və metal ionlarının sorbsiyasının artmasına səbəb olur.

 

MÜHÜM NƏTİCƏ

Hidrotermal üsulla sintetik polivinilpirrolidon və orqano-bentonit əsasında alınmış kompozit materialın mövcud sorbentlərlə müqayisədə ağır me­tal ionlarının (Cr3+,Pb2+ və s.) filiz ema­lı tullantı sularından, kationaktiv, anionaktiv və qeyri-ionogen boyaların isə toxuculuq səna­yesinin tullantılarından çıxarılmasında yüksək sorbsiya tutumuna malik olması müəyyən edilmişdir.


MƏRHƏLƏ II. Ağır metal ionlarının (Cr3+, Ni2+) və qeyri-ionogen boyaların məhlullardan alümosilikat əsaslı nanokompozitlərlə sorbsiya qanunauyğunluqlarının tədqiqi.

 

Sorbsiya pro­se­si­nin nə­ti­cə­lə­ri cəd­vəl 2-də verilmişdir. Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi tem­­­pe­ra­turun art­­ma­sı ilə istifadə olunan bütün sorbent nümunələrində Cr3+ və Ni2+ ionlarının sor­b­­si­ya miqdarı artır.

Lakin bu sorbentlər içərisində Na bentonit təd­­­qiq olunan digər sor­bentlərlə müqaisədə tədqiq olunan ionlara qarşı yüksək sor­b­­­siya tutumuna ma­lik­dir. Sorb­si­ya prosesinin termodinamik (sərbəst enerji,en­tal­pi­ya, entropiya) pa­ra­met­rləri he­sab­lanmış və mühüm qanunauyğunluqlar əldə edil­miş­­­dir.

Ni2+  və Cr3+ ionlarının iondəyişmə tarazlığına əsasən müəyyənləşdirilmişdir ki, təd­­qiq olunan ionların məhlulda qatılıqlarının geniş intervalda (0,01-0,03 N) də­yiş­mə­­­si bu qiy­mət­lərə nəzərə çarpacaq dərəcədə təsir göstərmir. Tədqiq olunan sor­bent­lərdə  Cr3+ və Ni2+ ion­larının bir sıra termodinamik parametrləri-aktivləşmə ener­jisi (Ea), sər­­bəst ener­ji­nin (∆G) dəyişməsi, entalpiya (∆Ḣ), entropiya (∆S°) he­sab­lanmışdır.

 

Statik şəraitdə xlorfosforlaşdırılmış və su ilə hidroliz edilmiş sellüloza ilə ura­­­­­­nın bentonitdən sorbsiyasının məhlulun pH-ından asılılığı öyrənilmişdir. Şəkil 1-dən göründüyü kimi, məhlulun pH-ı 1-dən 5-ə qədər artıqca sorbsiya dərəcəsi və sor­­­­b­siya tutumu yüksəlir, pH 5-də bu kəmiyyətlər maksimum (R=92.5% və SST=98.1mq/q) olur. Uranil  ionunun daha turş mühitdə (pH≤3,5) nisbətən az sor­b­­­­siyası onunla əla­qədardır kı, sorbent protonlaşmış formada olur və protonlar –P=O qrupları ilə hid­rogen rabitəsi əmələ gətirməsi nəticəsində uranil ionlarını sı­xış­­­dırırlar. Məhlulun pH-ının 1÷3,5 intervalında məhlulda uran ikivalentli UO22+ ka­ti­onu şəklində mövcud olur.Məhlulun pH-ı yüksəldikcə ikivalentli uranil kationu hid­­­­­roliz edərək, məhlulda UO2(OH)+, (UO2)3(OH)5+, (UO2)2(OH)22+ bir, iki və çox­nü­­­­vəli uranilhidroksil  katonları əmələ gətirir. pH 5-də uranın maksimum udulmasının səbəbi uranil ionunun məhlulda (UO2)2(OH)22+ ikivalentli ura­nilhid­rok­sil kationu şəklinə keçməsidir. Sorbentin fun­k­­­si­onal qrupları tərəfindən pH 5-də qatılığı ən yüksək olan (UO2)2(OH)22+ iki­va­len­t­­­li uranilhidroksil kationu, turş mühitdə mövcud olan UO22+ UO2(OH)+ kati­on­la­­rın­­­­dan fərqli olaraq sorbentin funksional qrupları ilə daha güc­­lü qarşılıqlı təsirdə olur. Məhz, bu səbəbdən pH 5-də sorbent urana görə daha yük­sək sorbsiya qa­biliy­yə­­­­tinə malik olur.

Əvvəlki tədqiqatlardan fərqli olaraq xlorfosforlaşdırılmış sellüloza uranil ion­­­la­­rına qarşı daha yüksək sorbsiya tutumuna malik olur.

 

NƏTİCƏLƏR

1. Sintetik polivinilpirrolidon və üzvi bentonit əsasında hidrotermal üsulla av­­toklavda (125°C, 48-72 saat) kompozit material alınmış və onun fiziki-kim­yəvi və mexaniki xassələri öyrənilmlşdir. Alınan nanokompozitin ağır me­tal ionlarının (Cr3+, Ni2+,Co2+, Pb2+ və s.) tullantı sularından çıxardılması üçün sorbent kimi is­ti­fa­də olunma müəyyənləşdirilmişdir.

2. Müəyyən olunmuşdur ki, kompozit material anionaktiv boyalara qarşı pH-ın 2,5-6,5 qiymətində, pH=7 qiymətində isə qeyri-ionogen boyalara qarşı mak­si­mum sorbsiya tutumuna malikdir.

                                                     

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. Джабаров Э.Э., Ягубов А.И., Махмудов Ф.Т., Мамедова С.А, Мамедова С.Р.   Тер­мо­динамика обмена ионов Cr3+и  Ni2+на природных и син­те­ти­че­ских сорбен­тах.  Science and World. International scientific journal. 2018, №10,(62), Volqoqrad Vol.1, с.43-46,

2. Исмайлова В.А., Махмудов Ф.Т., Ягубов А.И., Мурадова Н.М., Нуриев А.Н.    Динамика сорбции ионов Pb2+ и Mn2+ из растворов, моделирующих сос­тав произ­вод­ственных жидких отходов на модифицированных природных сор­бентах. Science and World. International scientific journal. 2018, №10,(62), Volqoqrad, Vol.1.с.47-51,

3. Курбанова Л.Г., Ягубов А.И., Салимова Т.А.  Кинетика сорбции ионов Fe3+ и Mn2+ из канальных вод на Na- бентоните. Science and World. Inter­na­ti­o­nal sci­entific journal. 2018,  №10,(62), Volqoqrad, Vol.1, с.53-56, ,

4. Shahab Nasseeri, Ali Yagubov, Abdolali Alemi, Ali Nuriyev, Monografy Ap­plication of Nanoparticles in İndustrial Waster water treatment, 2018. pp.147.

5. С.А.Мамедова, А.И.Ягубов, П.А.Фатуллаева, А.А.Меджидов, М.Г.Аб­ба­­­сов. Полу­чение и ИК-спектроскопические исследования по­ли­­мер­ных композиционных мате­ри­алов на основе модифицированных бен­тонитов. Из­вестия Волгоградского Поли­технического Уни­вер­си­те­та, 2018, №4, с.235-240.

RESPUBLİKADA

  1. X.N.İlyasova, A.N.Nuriyev, F.T.Mahmudov, A.İ.Yaqubov, N.M.Muradova Ko­balt (Co2+) və kadmium (Cd2+) ionlarının təbii və sintetik sorbentlərdə sorb­si­ya­s­ı­nın kinetikasının qanunauyğunluqları. Azərbaycan Kimya Iurnalı, 2018, №1, s.88-95.
  2. S.A.Mammadova, G.M.Heydarzade, A.I.Yaqubov, N.V.Veliyeva, U.G.Os­ma­­nova  Sorption of cation-active dyes on modified bentonite. Azerbaijan Che­mi­cal Journal, 2018, №1, рp.78-82.
  3. А.И.Ягубов.  Сорбент, полученный на основе нанокомпозитных мa­те­ри­а­лов в сорб­­ци­­онных процессах  Азербайджанский Химический Журнал, 2018, №2, с.27-32.
  4.  Z.R.Aqayeva, E.E.Jabarov, A.I.Yaqubov, R.N.Mehdiyeva, N.B.Farkhatova, A.M.Gasi­mova. Radioactivity degree different deposits of  bentonites, Azerbaijan Che­mi­cal Journal, 2018, №3, pp.99-102. 

                          

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə - 5, yerli - 6,)

 

KADR HAZIRLIĞI

Əli Yaqubov 2 nəfər fəlsəfə doktorantına,  2 doktorant və 1 nəfər fəlsəfə üz­rə dissertanta elmi rəhbərlik edir:

Dissertant Şahab Nasseri Texnika Üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsini almaq üçün dissertasiya işini müdafiə etmişdir və diplomunu almışdır.

1. Səadət Məmmədova-elmlər doktoru hazırlığı, 2018-2023, “Sorbsiya pro­ses­lə­­ri üçün laylı mineral-polimer əsasında nanostrukturlaşdırılmış yeni hibrid kom­po­zitlərin alınması və tədqiqi”

2. Şahab Nasseri- elmlər doktoru hazırlığı, 2018-2023, “Modifikasiya olun­muş ben­­tonitlər əsasında yüksək sorbsiya qabiliyyəti nanokompozitlərin alınma tex­­no­lo­giyası və neft-lay sularının təmizlənməsində istifadəsi”

 3.Ülviyyə Osmanova- fəlsəfə üzrə doktorant, 2014-2018, Dissertasiya mövzusu: Hid­ro­fob­laş­mış bentonitin tullantı sularının qeyri-ionogen və ionogen boyalardan tə­miz­lən­mə­sində tətbiqi.

4. Lamiyə Qurbanova fəlsəfə üzrə doktorant “Suvarma sularının ağır metal kationlarından tə­­mizlənmə texnologiyası və ekosistemin bərpası”.

5. Elvin Cabarov –dissertant, 2017-2021, Ağır metal (Ni2+Cr3+) ionlarının məhlullardan çıxarılması üçün sor­bentlərin seçilməsi və prosesin modelinin işlənməsi.

 

BEYNƏLXALQ  ELMİ ƏLAQƏLƏR

İran İslam Respublikası, Təbriz Universiteti.

 

İSTİNADLAR – 20

«Quruluş kimyası, rentgen və termiki analiz» qrupu

Grup rəhbəri: k.ü.f.d., b.e.i. Vaqif Qasımov

İş I. Lantanoidlərin   üçlü  sulfidlərin    birləşmələrinin kristallokimyəvi analizi 

 

Mərhələ: Ga və In-un lantanoidli üçlü sulfidlərinin quruluş xüsusiyyətləri, kristallokimyəvi analizi və yeni mümkün quruluş motivlərinin işlənməsi.

 

Hesabat dövründə baxılan sinif birləşmələrin kristalloqrafik xarakteristikaları toplanmış və bir sıra kristallokimyəvi xüsusiyyətlər hesablanaraq əlavə edilməklə bütün məlumatlar cədvəl şəklində tərtib olunmuşdur. III qrup elementlərinin (B, Al, Sc, Y, Ga, In, Tl) lanta­noidli üçlü sulfidlərinin tədqiqinə aid 35-dən artıq elmi iş mövcuddur. Tədqiq olunan birləşmələrdən yalnız 24-nün kristallik quruluşları müəyyənləşdirilmişdir.

Kristallokimya baxımından birləşmə dedikdə tərkibə daxil olan kationların malik olduqları poliedrlər vasitəsi ilə fəzanın verilən hissəsini nizamlı olaraq doldurmaq mümkündürsə həmin ayrılışa uyğun gələn tərkib nəzərdə tutulur. Ümumiyyətlə, quruluşun yaranmasını sxematik olaraq aşağıdakı ardıcıllıqla göstərmək olar:

            atom – poliedr – radikal – quruluş vahidi – quruluş .

III qrup elementləri - B, Al, Sc, Y, Ga, In və Tl atomlarının hər biri özünəməxsus koordinasiya ədədlərinə və uyğun koordinasiya çoxüzlülərinə malikdirlər. 

Beləki, bu elementlərin iştirakı ilə quruluşları tədqiq olunan müxtəlif sinif birləşmələrdə   B – 3 (üçbucaq) və 4 (tetraedr), Al - əsasən 4 (tetraedr) və qismən 6 (oktaedr), Sc - əsasən 6 (oktaedr) və qismən 4 (tetraedr), Y- 6 (oktaedr), 7, 8 (bir və iki papaqlı triqonal prizma), Ga - əsasən 4(tetraedr), In - 4 (tetraedr) və 6 (oktaedr), Tl - 6 (oktaedr və ya triqonal priz­ma) yerləşirlər. Ln -lərin koordinasiya ədədləri isə 6-dan 9-a qədər dəyişir (oktaedr, bir,iki və üç papaqlı triqonal prizma).

III qrup elementlərinin lantanoidlərlə əmələ gətirdirdikləri üçlü sulfidlərin  (20-yə yaxın birləşmənin) quruluşlarının kristallokimyəvi analizi aparılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, koordinasiya ədədlərinin və uyğun koordinasiya çoxüzlülərinin müxtəlifliyi hər bir birləş­mənin özünəməxsus kristallik quruluşa malik olmasına gətirib çıxarır və hətta quruluş­əmələgəlmədə dörd koordinasiya çoxüzlüsü iştirak edir. Deyilənlərə misal olaraq La4In5S13 birləşməsini göstərmək olar. Elementar qəfəsdə iki molekula (Z=2) yerləşdiyini nəzərə ala­raq kristallokimyəvi formulanı aşağıdakı kimi yazmaq olar: 2(La4In5S13)→ La8In10S26VIIILa4VIILa4IVIn4VIIn6S26. Beləliklə, La4In5S13 birləşməsinin quruluşunda La atom­ları 7-lik və8-lık koordinasiyada, In atomları isə 4-lük və 6-lıq koordinasiyada yerləşirlər.

Qeyd etmək lazımdir ki, aparılan araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, baxılan sinif birləşmələrin tədqiqi zəif aparılmışdır və qarşıya çıxan çoxsaylı sualların izahı məqsədi ilə mövzunun 2019-cu ildə davam etdirilməsi məqsədəuyğundur.

 

İş II. Yüksək silisiumlu seolitlərin izomorf modifikasiyalarının hidrotermal sintezi.

 

MƏRHƏLƏ: Silisiumla zəngin təbii vulkan şüşələri – perlit, obsidian, diatomitlər əsasında bir sıra laylı silikatların sintezi, onların rentgenoqrafik, termiki və İQ spektroskopik tədqiqi.

 

Hesabat dövründə yüksək silisiumlu təbii amorf materiallardan, diatomitlərdən Na2Si14O29 x9H2O tərkibli laylı silikat maqadiitin  hidrotermal sintezinə aid təcrübələr aparılmışdır. Diatomitlər əsasən amorf Si-oksidindən (>90%)  ibarət  bioloji çökmə süxurlardır, mikro və makro məsaməli müxtəlif seolitlərin alınmasında istifadə edilir. Diatomitlər aşağıdakı kimyəvi tərkibə malikdir:              

SiO2 - 95,57; Al2O3 - 1,05; Fe2O3 - 0,68; MgO - 0,13; K2O+Na2O - 0,39%

Alınmış maqadiiti  ilkin komponent kimi istifadə etməklə hidrotermal şəraitdə  tetraetilamin kationlarının   iştirakı ilə maqadiit offretit seolitinə  çevrilir.

Hesabat dövründə həmçinin omeqa tip quruluşa malik mazzit seolitinin izomorf əvəz olunmuş qallosilikat formasının hidrotermal sintezi aparılmışdır. Mazzit 7,14Å diametrli 12  üzvlü həlqəvari kanala malik molekulyar ələkdir. Bu kanallara paralel olan 8 tetraedrli kanalların ölçüsü 3,4x5,6Å-dir. Mazzit tip karkas quruluşuna malik ZSM-4 və omeqa seolitlərinin də hidroteramal sintez şəraiti öyrənilmişdir.  Mazzit tip seolit karkasları müxtəlif kataliz proseslərində  karbohidrogenlərin müxtəlif konversiya reaksiyalaraında hidrokrey­kinqdə, reforminqdə, izomerləşmədə, disproporsionallaşmada, alkiləşmə və dialkiləşmə proseslərində istifadə edilir. Sintezin nəticələri RFA, İQS və DTA üsulları ilə tətbiq olunmuşdur. Rentgen faza analizinin  nəticələrinə görə alınan kristallik fazanın - mazzitin qallosilikat analoqu olduğu müəyyən edilmişdir. Analizlərin nəticələrinə görə kristallik fazanın tərkibi - Na6.6TMA1.8[Ga8.4Si27.6O72]x22H2O, qəfəs parametrləri a=18.337, c=7.432, fəza qrupu - P6/mmc  kimi təyin edilmişdir.  

ÇAP OLUNMUŞ ELMİ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

Samira Zakir Imamaliyeva, Ganira Ilgar Alakbarzade, Vagif Akber Gasymov, Mahammad Baba Babanly. Experimental Study of the Tl4PbTe3-Tl9TbTe6-Tl9BiTe6 Section of the Tl-Pb-Bi-Tb-Te System. Materials Research. 2018, 21(4), doi:10.1590/1980-5373-mr-2018-0189

 

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-1, yerli-3  )

 

Beynəlxalq laboratoriyaların 2018-cı ildə

elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

BEYNƏLXALQ  LABORATORİYA: Kvant kompütinqi və spintronika üçün qabaqcıl materiallar

LABORATORİYA RƏHBƏRİ:  AMEA-nın müxbir üzvü  prof. Məhəmməd Babanlı

 

Laboratoriyada 8  əməkdaş çalışır.  Onlardan  Tağıyev Dilqəm   akademik – məsləhətçi, Əliyev İmir k.ü.e.d., prof. – icraçı, Asif Məmmədov k.ü.e.d., prof. – icraçı,  İmaməddin Əmiraslanov f.ü.e.d. – icraçı, Samirə İmaməliyeva k.ü.f.d. – icraçı, Leyla Məşədiyeva k.ü.f.d. – icraçı, Vagif Qasımov - k.ü.f.d. –  icraçı, Elvin Əhmədov –  icraçı  

Kvant kompütinqi və spintronika üçün qabaqcıl materiallar beynəlxalq laboratoriyası AMEA Rəyasət Heyətinin 15 aprel 2015-ci il tarixli 9/20 saylı qərarı ilə yaradılmışdır.  Laboratoriyanın üç illik (2016-2018-ci illər) elmi fəaliyyət proqramı AMEA Rəyasət Heyətini 27 yanvar 2016-cı il tarixli 1/14 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir. 

Yüksək texnologiyalar üçün yeni qabaqcıl qeyri-üzvi funksional materialların yaradılması müasir kimyəvi materialşünaslığın ən aktual məsələlərindən biridir. Maddənin xüsusi kvant halını əks etdirən topoloji izolyatorl (Tİ) xassəli maddələr bu materiallar arasında xüsusi yer tuturlar. Onlar özlərini həcmdə klassik yarımkeçirici kimi apardıqlarda halda, səthdə spin polyarlaşmış yüksək elektrik keçiriciliyinə malikdirlər. Bu unikal xüsusiyyət onlarda bir sıra maraqlı fiziki xassələrin yaranmasına gətirib çıxarır və yaxın gələcəkdə bu materiallar əsasında keyfiyyətcə yeni elektronikanın – spintronikanın, topoloji kvant kompüterlərinin və digər yeni yüksək texnologiyaların yaradılmasına geniş imkanlar açır.

2018-ci ildə laboratoriyada, elmi-tədqiqat proqramına müvafiq olaraq, Tİ materialların alınması və tədqiqi sahəsində sistemli işlər aparılmış və aşağıdakı yeni elmi nəticələr əldə edilmişdir:

- Topoloji izolyator xassəli tetradimitəbənzər laylı quruluşlu üçlü telluridlərin və onlar əsasında fazaların alınması məqsədilə Bi2Se3-Bi2Te3-BiI3 (I), Sb2Te3+2BiI↔Bi2Te3+2SbI3 (II) və 3PbSe+Bi2Te↔3PbTe+Bi2Se3 (III) sistemləri yeni yanaşma tətbiq etməklə tədqiq edilmişdir. Bricmen-Stokbarger üsulu ilə alınan nümunələrin külcələri boyunca müxtəlif yerlərindən götürülən və kristallaşmanın başlanğıcından sonunadək alınan bütün fazaları əhatə edən hissələri müxtəlif metodlarla tədqiq edilmişdir;

- (I) və (II) sistemlərində bismut və stibium telluroyodidləri əsasında yeni dəyişən tərkibli fazalar, (III) sistemində isə tetradimitəbənzər quruluşlu yeni dördkomponentli birləşmələr aşkar edilmiş, onların ərimə xarakteri, ilkin kristallaşma və homogenlik sahələri təyin edilmişdir;

-  Ovuntu difraktoqramlarının analizi əsasında bu birləşmələrin kristal qəfəs tipləri müəyyən edilmiş və qəfəs parametrləri hesablanmışdır;

- Hesabat ilində həmçinin hər üç tədqiq edilən sistemin termodinamik xassələri EHQ və DSK  üsulları ilə öyrənilmişdir. EHQ üsulu ilə bu sistemlərin faza diaqramlarında öz əksini tapan dördkomponentli fazalarda bismut (qurğuşun) telluridlərinin, həmçinin elementar bismutun (qurğuşunun) parsial termodinamik funksiyaları hesablanmışdır. Alınan nəticələrə və tədqiq edilən sistemlərin bərkfaza tarazlıqları diaqramlarına əsaslanmaqla bu funksiyalara uyğun gələn potensialəmələgətirici reaksiyalar müəyyən edilmiş, göstərilən faza və birləşmələrin standart əmələgəlmə termodinamik funksiyaları və standart entropiyaları hesablanmışdır. Aşkar edilən yeni fazaların ərimə termodinamik funksiyaları DSK üsulu ilə təyin edilmişdir.

- Qurulmuş faza diaqramları əsasında göstərilən birləşmələrin  monokristallarının yetiş­dirilmə  metodikaları işlənib hazırlanmış və onların bir neçəsinin (BiTe1-xSexI, Bi1-xSbTeI, PbBi2Te2Se2, PbBi4Te4Se3) iri monokristalları yetişdirilmişdir. Alınmış nümunələrin monokristallığı Laue və SEM üsulları ilə təsdiq edilmiş, onların topoloji izolyator (Tİ) və bəzi digər funksional xassələri beynəlxalq kolaboratorlarla (İspaniya, İtaliya, Fransa, Almaniya, Rusiya) birgə tədqiq edilmişdir.

 

Xarici kollaboratorlarla birgə tədqiqatların bəzi nəticələri

 

Topoloji izolyator xassəli PbBi4Te7 və PbBi6Te10 birləşmələrinin monokristalları skanedici tunel mikroskopiyası (STM), angleresolved fotoemission spektroskopiya (ARPES), kom­binə edilmiş rentgen və fotoemission spektroskopiya (XPS) üsulları ilə, həmçinin sıxlıq funksional nəzəriyyəsi (DFT) əsasında hesablamalar aparmaqla müqaisəli tədqiq edil­mişlər. ARPES üsulu ilə alınan nəticələr hər iki birləşmədə müdafiə olunan topoloji səth hallarının və Raşba-tipli parçalanmış halların mövcudluğunu təsdiq etmişdir (Şək.1).

Şəkil. 1. PbBi4Te7 və PbBi6Te10 kristallarının ARPES üsulu ilə

təyin edilmiş zona quruluşu.

 

STM nəticələrinə görə bu topoloji hallar həmin kristalların müxtəlif laylar arasında pilləli səth sonluqlarına malik olmaları ilə əlaqədardır (Şək.2). DFT üsulu ilə aparılan nəzəri hesablamalar bu təcrübi nəticələrə yaxşı uyğun gəlir.

 

Şəkil. 2. PbBi4Te7 və PbBi6Te10 kristallarının səthlərinin STM təsvirləri (a,b)

və müxtəlif laylı paketlərin növbələşməsi (c, d) 

Bu kristalların səthlərində aşkar edilən topoloji və Raşba tipli hallar əvvələr Bi2Se3 kristalının səthində müşahidə olunan oxşar hallardan fərqli olaraq havanın və dəm qazının təsirinə qarşı davamlıdır. Bu, onları praktiki tətbiq üçün daha əlverişli edir. Bundan əlavə müəyyən edilmişdir ki, kristalların səthində lay bloklarının yerləşmə ardıcıllığını dəyişməklə onların funksional xassələrini optimallaşdırmaq mümkündür.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ELMİ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. Flammini R., Colonna S., Hogan C., Mahatha S., Papagno M., Barla A.,  Sheverdyaeva P., Moras P., Aliev Z., Babanly M.B. Evidence of β-antimonene at the Sb/Bi2Se3 interface. // Nanotechnology. 2018 Jan 10;29(6):065704.

2.D. Pacile, S. V. Eremeev, M. Caputo, M. Pisarra, O. De Luca, I. Grimaldi, J. Fujii, Z. S. Aliev, M. B. Babanly, I. Vobornik, R. G. Agostino, A. Goldoni, E. V. Chulkov, and M. Papagno. Deep insight into the electronic structure of ternary topological insulators: A comparative study of PbBi4Te7 and PbBi6Te10. //Physica status solidi (RRL) - Rapid Research Letters, рp.1800341-8

3.Aliev Z.S., Amiraslanov I.R., Record M-C., Tedenac J-C., Babanly M.B.  The YbTe-SnTe-Bi2Te3 system. // Alloys and Compounds, 2018, Volume 750,  pp. 887-889

4.Babanly N.B.,  Imamaliyeva S.Z.,  Yusibov Y.A., Taghiyev D.B., Babanly M.B. Thermodynamic study of the Ag-Tl-Se system using the EMF method with Ag4RbI5 as a solid electrolyte. // Journal of Solid State Electrochemistry, 2018, v.22, pp.1143-1148

5.Aliev Z.S., Musayeva S.S. Imamaliyeva S.Z., Babanlı M.B. Thermodynamic study of antimony chalcoiodides by EMF method with an ionic liquid. // J. Therm. Anal. Calorim., 2018, v.133, №2, pp.1115-1120

6.Imamaliyeva S.Z.,  Alakbarzade G.I., Mahmudova M.A., Amiraslanov I.R., Babanly M.B. Phase equilibria in the Tl4PbTe3-Tl9SmTe6-Tl9BiTe6 section of the Tl-Pb-Bi-Sm-Te system. // Acta Chem.Slovenica, 2018, v.65, pp.365–371

7.Imamaliyeva S.Z.,  Alakbarzade G.I., Mahmudova M.A., Amiraslanov I.R., Babanly M.B. Experimental study of the Tl4PbTe3-Tl9TbTe6-Tl9BiTe6 section of the Tl-Pb-Bi-Tb-Te system. // Materials Research. 2018; 21(4): e20180189

8.Алвердиев И. Дж., Аббасова В. А., Юсибов Ю. А., Тагиев Д. Б., Бабанлы М. Б. Термодинамическое исследование соединения Cu2GeS3 и твердых растворов Cu2-xAgxGeS3 методом электродвижущих сил с твердым электролитом Cu4RbCl3I2. // Электрохимия, 2018, том 54, № 2, с. 224–230

9.L.F.Mashadieva, Sh.G.Mansimova, Yu.A.Yusibov, and M. B. Babanly. Thermodynamic Study of the 2PbTe–AgSbTe2 System Using EMF Technique with the Ag4RbI5 Solid Electrolyte. // Russian Journal of Electrochemistry, 2018, Vol. 54, No. 1, pp. 106–111

10.Mashadieva L. F., Gasanova Z. T., Yusibov Yu. A., and Babanly M. B. Phase Equilibria in the Cu2Se–Cu3AsSe4–Se System and Thermodynamic Properties of Cu3AsSe4 . // Inorganic Materials, 2018, Vol. 54, No. 1, pp. 8–16.

11.Imamaliyeva S. Z., D. M. Babanly, D. B. Tagiev, M. B. Babanly. Physicochemical Aspects of Development of Multicomponent Chalcogenide Phases  Having the Tl5Te3 Structure: A Review. // Russ. J. Inorg. Chem., 2018, №13, p.1703-1027

12.Имамалиева С.З., Гасанлы Т.М., Садыгов Ф.М., Бабанлы М.Б. Фазовая диаграмма системы Tl2Te-Tl5Te3-Tl9GdTe6. //  Журн. Неорг. Химии, 2018, т.63, №2, с.262-269

13.Yusibov Yu. A., Alverdiev I. Dzh., L. F. Mashadieva, D. M. Babanly, A. N. Mamedov, and M. B. Babanly. Experimental Study and 3D Modeling of the Phase Diagram of the Ag–Sn–Se System .// Russian Journal of Inorganic Chemistry, 2018, Vol. 63, No. 12, pp. 1622–1635

14.Imamalieva S.Z., Babanly D. M., T. M. Gasanly, D. B. Tagiev, and M. B. Babanly. Thermodynamic Properties of Tl9GdTe6 and TlGdTe2. // Russian Journal of Physical Chemistry A, 2018, Vol. 92, No. 11, pp. 2111–2117

15.Mansimova S.H., Babanly K.N., Mashadiyeva L.F. Phase equilibria in the PbSe-AgSbSe2 system. //Chem.Probl., 2018, №4, pp. 530-536

16.Мамедов Ф.М., Имамалиева С.З., Амирасланов И.Р., Бабанлы М.Б., Фазовая диаграмма системы FeGa2Se4-FeIn2Se4 и кристаллическая структура FeGaInSe4.//  Конденсированные среды и межфазные границы, 2018, т. 20, № 4, c. 25-31

17.Ismayilova E.N., Mashadieva L.F. Phase Equilibria in the Cu2Se-SnSe-Sb2Se3 system along the SnSe-Cu3SbSe3 section. // Condensed Matter And Interphases, 2018, v.20, №, 2, pp. 218–221.

 

RESPUBLİKADA

E.N.Ismayilova, G.M.Shukurova,  L.F.Mashadieva. Polythermal section SnSe-CuSbSe2 of phase diagram of the Cu2Se-SnSe-Sb2Se3 system. // Azerb.Chem.J., 2018, No4, pp.75-81

 

BEYNƏLXALQ  ƏLAQƏLƏR                                                                                                                                                                                                                   

Hesabat ilində Laboratoriya Avropa və Rusiyanın bir sıra elmi müəssisələri ilə birgə tədqiqatlar aparmış və müştərək elmi işlər çap etmişdir:

-     Donostia Beynəlxalq Fizika Mərkəzi  və Bask Ölkəsi Universiteti, İspaniya;

-     Calabria Universiteti, Triets Nəzəri Fizika Mərkəzi, İtaliya;

-     Montpellier II, Paris-Sud və Paris-Saclay Universitetləri, Fransa;

-     Moskva Dövlət Universiteti, Sankt-Peterburq Universiteti, Tomsk Dövlət Universiteti, Rusiya.

 

İSTİNADLAR – 400

 

RESPUBLİKADA

E.N.Ismayilova, G.M.Shukurova,  L.F.Mashadieva. Polythermal section SnSe-CuSbSe2 of phase diagram of the Cu2Se-SnSe-Sb2Se3 system. // Azerb.Chem.J., 2018, No4, pp.75-81

 

BEYNƏLXALQ  ƏLAQƏLƏR                                                                                                                                                                                                                   

Hesabat ilində Laboratoriya Avropa və Rusiyanın bir sıra elmi müəssisələri ilə birgə tədqiqatlar aparmış və müştərək elmi işlər çap etmişdir:

-     Donostia Beynəlxalq Fizika Mərkəzi  və Bask Ölkəsi Universiteti, İspaniya;

-     Calabria Universiteti, Triets Nəzəri Fizika Mərkəzi, İtaliya;

-     Montpellier II, Paris-Sud və Paris-Saclay Universitetləri, Fransa;

-     Moskva Dövlət Universiteti, Sankt-Peterburq Universiteti, Tomsk Dövlət Universiteti, Rusiya.

 

İSTİNADLAR – 400

 

BEYNƏLXALQ LABORATORİYA: Neft mənşəli kaustobiolitlərdən alınan nanokar­bon materialları əsasında kata­lizatorların sintezinə və tətbiqinə dair fundamental tədqiqatlar

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü  Eldar Zeynalov

 

Laboratoriya AMEA Rəyasət Heyətinin 24 iyun 2015-ci il tarixli 11/5 saylı qərarı ilə yaradılmışdır. Cari ildə laboratoriya nəzərdə tutulmuş elmi fəaliyyət proqramı üzrə işlər aparılmışdır.

 

Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır: Onlardan Firidun Məmmədov – aparıcı elmi işçi, k.ü.f.d.,  Yaqub Nağıyev – aparıcı elmi işçi, k.ü.f.d., SevərƏliyeva – aparıcı elmi işçi, k.ü.f.d., Lətifə Əhmədova – böyük elmi işçi, k.ü.f.d., Mehparə Nadiri –  böyük elmi işçi, k.ü.f.d., Mətanət Məhərrəmova - böyük elmi işçi, k.ü.f.d., Günay Əsədzadə – baş labo­rant, Nərmin Abdurəhmənova – baş laborant

 

AMEA-nın akademik M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu (KQÜKİ), Almaniyanın Texniki Universiteti, Belarus Milli Elmlər Akademiyasının İstilik və Kütlə Dəyişməsi İnstitutu və Böyük Britaniyanın Huddersfild Universiteti arasında “Neft mənşəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materialları əsasında katalizatorların sintezinə və tətbiqinə dair fundamental tədqiqatlar” adlı Beynəlxalq (INTERLABCAT) Laboratoriyanın 2018-cı il ərzində Azərbaycan təmsilçiləri tərəfindən görülmüş işlərin

 

HESABATI

Cari ildə karbohidrogenlərin aerob oksidləşməsinin zəncirvari proseslərinə karbon nanoborularının (KNB) təsiri məsələsinə baxılmışdır. Saf KNB yüksək dərəcədə elektrona həssas olub, sərbəst radikalları aktiv absorbsiya etməyə qadirdir. KNB-nın bu funksional xüsusiyyəti inert spin – adduktlarının  əmələ gəlməsi ilə zəncirin xətti qırılmasına və oksidləşmə prosesinin effektiv ləngiməsinə gətirib çıxarmalıdır. Lakin bu məsələdə açıq-aydın ziddiyyət müşahidə olunur. Tədqiqatların nəticələrinin analizi göstərir ki, KNB əsasən polimer materiallarında oksigen verilməsinin diffuzion məhdudiyyəti şəraitində adətən antioksidləşdirici aktivlik göstərdiyi halda karbon tərkibli xammaldan (CVD) perspektiv sənaye metodu olan katalitik pirolizlə alınan və çox istifadə olunan KNB prosesi əksinə kataliz edir. 

Bu məsələyə aydınlıq gətirmək üçün bu tədqiqat işində  kumol tsikloheksanın katalitik pirolizi ilə (katalizator-ferrosen) alınmış KNB-nun iştirakı ilə inisiator olaraq azobisizobutironitril götürülməklə, aşağı temperaturda (333 K), maye fazada aerob oksidləşməsi aparılmışdır. Standart model reaksiyaların gedişinə əlavələrin təsiri qanunauyğunluqlarını izah etməyə imkan verən və prosesin real qəbul edilmiş mexanizmini təklif edən sadə kinetik yanaşmadan istifadə olunmuşdur.

Karbon nanoboruları elmin və praktikanın ən müxtəlif sahələrində geniş tətbiq tapan yeni perspektiv materiallar sinfidir. Əgər təkcə kimyəvi prosesləri nəzərə alsaq, onda KNB tsiklobirləşmə, epoksidləşmə, kross-uyğunlaşma, fotokatalitik və  elektrokimyəvi reaksiyalarda effektiv istifadə oluna bilirlər. Bu proseslərdə KNB metal hissəcikləri ( Fe, Ni, Co, Pd, Pt, Ag,  Au və b.) və ya onların oksidləri nanoboruların səthinə çəkilmiş və ya onların məsamələrinin daxilinə yeridilmiş katalizatorun aktiv fazasının daşıyıcısı kimi iştirak edir [1-6].

Bizim tədqiqatlar karbohidrogenlərin maye fazada aerob oksidləşməsi reaksiyalarında KNB-nın özünü necə aparmasına yönəldilmişdir. Əvvəllər biz göstərmişdik ki, çoxdivarlı metal tərkibli karbon nanoboruları (ÇKNB)  (metal adətən sintez prosesindəki katalizatorun qalıqlarıdır) kumolu [7], dekalini [8] və  neft fraksiyasının tərkibində olan karbohidrogenləri [9], [10] aktiv kataliz edir.

Lakin bu nəşrlərə baxmayaraq, oksidləşmə proseslərində KNB-nın katalitik təsiri mexanizmi axıra qədər aydın deyil. Prinsipcə KNB-nın təmiz karbon karkası yüksək elektron hərisliyinə (3 ̴ eV) və sərbəst radikalları [11-14] aktiv birləşdirmə qabiliyyətinə malikdir. Bu aktivliyin nəticəsi olaraq, dəfələrlə göstərilmişdir ki, inert spin – addukt [15-25] əmələ gətirməklə KNB zəncirvari oksidləşmə proseslərini ləngidir. Eyni zamanda, bir çox işlərdə göstərilmışdir ki, əksinə, KNB katalitik aktivliyə malikdirlər və karbohidrogenlərin aktivləşmə prosesini sürətləndirirlər.

Bu suala aydınlıq gətirmək üçün tsikloheksanın katalitik pirolizi ilə alınmış KNB-nun iştirakı ilə kumolun oksidləşməsi proseslərini həyata keçirilmişdir. Standart model reaksiyaların gedişinə müxtəlif KNB əlavələrinin təsiri qanunauyğunluqlarını aydınlaşdırmağa imkan verən sadə kinetik yanaşmalar istifadə edilmiş və prosesin qəbul olunan real mexanizmi təklif olunmuşdur. 

 

KNB-nın sintezi proseduru və onların quruluşu və tərkiblərinin analizi

ÇKNB-ın sintezi Scintific İntruments Dresden GMBH, SCİDBe laboratoriya qurğusunda tsikloheksanın (Th) ferrosen (Fs) iştirakında 9000C temperaturda bir saat ərzində pirolizi aparılmışdır. Fs/ Th = 20mq/ml nisbətində götürülmüş sintez prekursorları reaksiya zonasına aerozol (AACVD-proses) şəklində verilmişdir və alınan məhsulların tərkibi skan edici elektron mikroskopiya (SEM) və rentgen difraksiya (XRD) üsulları ilə analiz edilmişdir. Nanoboruların daxili diametri orta hesabla 30-40 nm təşkil edir.  (şək.1)

Şəkil.1 ÇKNB-nın skan elektron mikroskop vasitəsi ilə çəkilmiş şəkli

Şəkil 2-də ÇKNB-ın nümunələrinin iştirakı ilə kumolun təmizlənməmiş və təmizlənmiş oksidləşmə prosesinin kinetik əyriləri verilmişdir.

Əyrilərdən göründüyü kimi, ÇKNB-in təmizlənməmiş nümunələrin iştirakı ilə aparılan kumolun oksidləşmə reaksiyası induksiya periodı ilə gedir [şək.2(2)]. İnduksiya  dövründən sonra reaksiya kataliz olunur və müqayisədə kontrol reaksiyanın sürətindən daha yüksək sürətlə davam edir  [şək.2(1)]. Təmizlənmiş ÇKNB nümunələri iştirakında aparılan reaksiyada heç bir induksiya  zamanı müşahidə olunmur və reaksiya katalitik rejimdə baş verir [şək.2(3-5)]. 

 

Şəkil 2. Kumolun inisə olunmuş oksidləşməsində ÇKNB-ın iştirakı olmadan (1), təmizlənməmiş (2) və təmizlənmiş (3-5) nümunələrinin iştirakı ilə oksigenin udulmasını kinetik asılılıqları

Reaksiya qarışığının həcmi 10 cm3, temperatur 333K, oksigenin təzyiqi 20KPa (hava). İnisiator – azobisizobutironitril (AİBN), inisiələşmə sürəti Wi = 6,8∙10-8 Ms-1  [ÇKNB təmizlənməmiş]: 1= 0;  2 =  2 q/l; ÇKNB-təmizlənmiş, q/l: 3 = 0,5; 4 = 1,0; 5 = 2,0. 

3A və 3B şəkillərində ÇKNB- təmizlənməmiş (A) və təmizlənmiş (B) nümunələrinin rentgen difraksiya  analizinin nəticələri verilmişdir. 

 

Şəkil 3. Xam (A) və xlorid turşusu ilə təmizlənmiş (B) çoxdivarlı karbon nanoborularının rentgen quruluş analizinin spektrləri.

Spektrlərdən görünür ki, təmizlənməmiş nümunələrdə dəmir karbidi Fe7C3 və alfa formada dəmirin modifikasiyası mövcuddur. ÇKNB-nın qaynar xlorid turşusu ilə işlənilməsi yalnız koqenit Fe3C və dəmirin qamma formasının əmələ gəlməsinə gətirib çıxarır. Beləliklə, metal birləşmələri saxlayan ÇKNB-n iştirakı ilə karbohidrogenlərin oksidləşməsi prosesinin real sxemini bu cür təqdim etmək olar:

NƏTİCƏ

Beləklə, müəyyən edilmişdir ki, oksidləşmə prosesinin katalizi ÇKNB strukturunda olan metal birləşmələrinin olması ilə əlaqədardır.  Bu metallar sintez prosesində  katalizatorların qalıqları olub, piroliz prosesində adətən metal karbidlərinə çevrilirlər ki, bunları da həmişə mineral turşularla xarıc etmək olmur. Beləliklə, ÇKNB-nın tərkibində metal olduqda

KNB + R• (RO2•) → •KNB- R(RO2) reaksiyası

ROOH + M@KNB → RO• (RO2•) reaksiyası ilə rəqabət təşkil etmir. Oksidləşmənin zəncirvari prosesində şaxələnməsi qarışıqsız ÇKNB-na xas olan karbon nanoboruların karkasına alkil və peroksid radikallarının birləşməsi marşrutunun qarşısını alır və reaksiya avtokatalitik rejimdə gedir. ÇKNB-nın üzvi birləşmələrin (karbohidrogenlər, polimerlər) zəncirvari oksidləşmə proseslərinə təsiri haqqında ziddiyyətli nəticələr nanoboruların kanallarında metal birləşmələri qarışıqlarının olması və onların təbiətinə nəzarətin olmamasıdır.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ELMI ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

  1. Zeynalov E.B., Friedrich J.F., Tagiyev D.B., Huseynov A.B., Magerramova M.Ya., Abdurehmanova N.A. Nanostructures from catalytic pyrolysis of gas and liquid carbon sources (a review).Materials Testing (Materials Synthesis),60(7-8), 783-793(2018)
  2. Eldar Zeynalov, Tofik Nagiyev, Jörg Friedrich, Matanat Magerramova Carbonaceousnanostructures in hydrocarbons and polymeric aerobic oxidation mediums. In the book:Fullerenes, Graphenes and Nanotubes: A Pharmaceutical Approach. Edited byAlexander Mihai Grumezescu, Elsevier –William Andrew Publishing House, 2018, chapter 16, pp.631-681
  3. Salmanova N.I., Zeynalov E.B., Agaguseynova M.M. Nature of 3d-transition metals chemical bond of in carbon nanotubes. Тенденции развития науки и образования, часть 4,  раздел 10,изд-во НИЦ «Л-журнал», с. 29-33(2018)

 

RESPUBLİKADA

  1. Зейналов Э.Б., Гусейнов Э.Р. Нанокатализ. Акценты. Азерб. Химический Журнал.. 2018, 2, 40-43,
  2. 2. Zeynalov E.B., Huseynov E.R. Kinetics of thermic decay of hydrogen peroxide.Reports of Azerbaijan National Academy of Sciences. LXXIV, 2018, 1, 55-57,

 

 

MÜNDƏRİCAT

 

 

Direktor hesabatı

 

 

 

Mühüm  nəticələr

5

 

 

Patent  işi

12

 

 

İnstitutun tətbiq olunan və tətbiqə tövsiyə olunan işləri

15

 

 

Elmi-təşkilati  fəaliyyət

16

 

 

2018-ci ildə İnstitutda AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsi ilə birgə keçirilmiş yubiley tədbirləri

 

21

 

 

Yüksək  ixtisaslı elmi  kadrların  hazırlanması

23

 

 

İnstitutda magistratura təhsili

24

 

 

Gənc alim və mütəxəssislər şurası

25

 

 

Təltiflər və mükafatlar

29

 

 

Beynəlxalq  elmi  əlaqələr

30

 

 

Beynəlxalq və digər qrantlar

38

 

 

2018-ci ildə impakt faktorlu jurnallarda dərc olunmuş məqalələr

46

 

 

Kitabxana  işi                 

55

 

 

Unikal və  müasir cihazlarla təminat  üzrə fəaliyyət

56

 

 

Əlavə

58

 

 

“Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsinin 2018-cı ildə elmi-tədqiqat fə­aliyyəti haqqında hesabat

 

 

 

Qeyri-filiz mineral xammalının emalı laboratoriyası

66

 

 

Dəmir və titan tərkibli filiz xammalının emalı laboratoriyası

70

 

 

Əlvan metal tərkibli mineral xammalın emalı  laboratoriyası

74

 

 

Analitik kimya laboratoriyası

79

 

 

“Qeyri-üzvi funksional materiallar” şöbəsinin 2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliy­yəti haqqında hesabat

 

 

 

Keçid elementlərinin xalkogenidləri laboratoriyası

83

 

 

Funksional materialların komponentlərinin sintezi  laboratoriyası              

86

 

 

Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası laboratoriyası

90

 

 

Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafi­zə laboratoriyası

96

 

 

“Koordinasiya birləşmələri” şöbəsinin 2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haq­qında hesabat

 

 

 

Molekulyar magnetiklər və keçiricilər laboratoriyası

98

 

 

Keçid metalların metalüzvi birləşmələri laboratoriyası

103

 

 

Nadir metalların kompleks birləşmələri laboratoriyası

107

 

 

Metal-klatrat birləşmələri laboratoriyası

110

 

 

 

“Koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyaları” şöbəsinin 2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat

 

 

 

Monooksigenaz reaksiyaların modelləşdirilməsi laboratoriyası

114

 

 

Biomimetik sensorlar və azot-1oksidlə oksidləşmə laboratoriyası

117

 

 

Biomimetik katalizatorlar üçün üzvi liqandların  sintezi laboratoriyası                                                  

121

 

 

Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə laboratoriyası 

125

 

 

“Oksidləşdirici heterogen kataliz” şöbəsinin 2018-cı ildə elmi-tədqiqat fəaliy­yəti haqqında hesabat

 

 

 

Seolit katalizi laboratoriyası

128

 

 

Ekoloji kataliz laboratoriyası

131

 

 

Katalizatorların hazırlanması laboratoriyası

135

 

 

“Nano- və elektrokataliz” şöbəsinin 2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haq­qında hesabat

 

 

 

Nanokompozit katalizatorlar laboratoriyası

140

 

 

Nanostrukturlaşdırılmış metal-polimer katalizatorları laboratoriyası

143

 

 

Metal-üzvi birləşmələr əsasında nanokatalizatorlar  laboratoriyası

146

 

 

Nanoelektrokimya və elektrokataliz laboratoriyası

148

 

 

Renium ərintilərinin elektrokimyası və elektrokatalizi laboratoriyası

152

 

 

“Kimyəvi və ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi və texnolo­giya­sı” şöbəsinin 2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat

 

 

 

Kimyəvi-texnoloji prоsеslərin mоdеlləşdirilməsi laboratoriyası

157

 

 

Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdiril­məsi laboratoriyası

162

 

 

Kimya sənayesinin yan məhsullarının emalı laboratoriyası

166

 

 

Zəhərli  kimyəvi maddələrin zərərsizləşdirilməsi laboratoriyası

170

 

 

Sorbsiya prosesləri” şöbəsinin 2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat

 

 

 

Qeyri-üzvi və sintetik sorbentlər laboratoriyası

174

 

 

Mineral sorbentlər laboratoriyası

176

 

 

Beynəlxalq laboratoriyaların 2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat

 

 

 

Kvant kompütinqi və spintronika üçün qabaqcıl materiallar laboratoriyası

183

 

 

Neft mənşəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materialları əsasında katali­za­torların sintezinə və tətbiqinə dair fundamental tədqiqatlar laboratoriyası

 

187

 

 

 

Akademik M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun

2015-ci il üzrə elmi və elmi-təşkilati fəaliyyət haqqında

 

H E S A B A T

 

 2015-ci ildə fundamental və tətbiq xarakterli elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsində 4 akademik, 6 müxbir üzv, 37 elmlər doktoru, 157 fəlsəfə doktoru, 308 elmi işçi, o cümlədən doktorant və dissertant iştirak etmişdir. Əməkdaşların ümumi sayı 483 nəfərdir.

 Elmi-tədqiqat işləri 5 istiqamət üzrə yerinə yetirilmişdir:
 katalizin fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi;
 karbohidrogenlərin çevrilməsi, qaz kimyası və ətraf mühitin qorunması üçün səmərəli katalizatorların və adsorbentlərin işlənib hazırlanması;
 kimyəvi proseslərin kinetika və mexanizminin öyrənilməsi, modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması;
 müxtəlif təyinatlı funksional materialların, nanokompozitlərin, molekulyar maqne-tiklərin və keçiricilərin sintezi;
 yerli mineral xammalın emal və praktiki əhəmiyyətli qeyri-üzvi birləşmələrin alınması üçün səmərəli proseslərin yaradılması.
 Bu istiqamətlərə daxil olan 8 mövzu, 32 iş və 42 mərhələ üzrə elmi-tədqiqat işləri aparılır.
 İnstitutda 30 laboratoriyanı birləşdirən 8 elmi şöbə, fiziki-kimyəvi analiz cihazlarından kollektiv istifadə mərkəzi və 3 elmi-yardımçı şöbə fəaliyyət göstərir.

 

MÜHÜM NƏTİCƏLƏR

“KOHERENT-SİNXRONLAŞDIRILMIŞ OKSİDLƏŞMƏ REAKSİYALARI” şöbəsi
PROBLEM

Katalizin fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi, yeni katalizatorların və adsorbentlə-rin yaradılması

MÜHÜM NƏTİCƏ

İlk dəfə olaraq əsas işçi elementi dəmirporfirin biomimetik katalizatoru olan yarımkeçirici (Si) tərkibli katalaz tipli biomimetik elektrod hazırlanmışdır. Elektrodun yüksək aktivliyi və həssaslığı H202-in məhlulda 10-6 küt.%-ə qədər qatılığını təyin etməyə imkan verir və H2O2-in təsirinə qarşı davamlı olub təkrar istifadə üçün yararlıdır.
İcraçılar: akademik Tofiq Nağıyev, k.ü.f.d. Nəhməd Əli-zadə, e.i. Nurana Məlikova

 

OKSİDLƏŞDİRİCİ HETEROGEN KATALİZ” şöbəsi

PROBLEM

Katalizin fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi, yeni katalizatorların və adsorbentlərin yaradılması

MÜHÜM NƏTİCƏ

Krekinq və piroliz qazlarının emalı kompleksinin optimal layihələşdirilməsi misalında kimya-texnoloji sistemlərin modelləşdirilməsi və optimal layihələşdirilməsinin yeni metodu (optimal uzlaşdırılmış material və istilik axınlarının təyini) işlənib hazırlanmışdır.
İcraçılar: akademik Ağadadaş Əliyev, t.ü.f.d.,ap.e.i. Alla Hüseynova, t.ü.f.d., b.e.i. Aqil Səfərov

“NANO- VƏ ELEKTROKATALİZ” şöbəsi

PROBLEM

Katalizin fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi, yeni katalizatorların və adsorbentlə-rin yaradılması

MÜHÜM NƏTİCƏ

Doksorubisin antibiotikinin uzun müddətli bioloji aktivliyini saxlamaq məqsədilə onun immobilizasiyası üçün daşıyıcının tərkibində 14-18 nm ölçülü gümüş nanohissəcikləri olan poli-N-vinilpirrolidon və qummiarabik əsaslı nanobiokompozitlər sintez olunmuşdur.
İcraçılar: k.e.d. Nizami Zeynalov, k.ü.f.d., b.e.i. Şamo Tapdıqov, e.i. Samirə Məmmədova

“QEYRİ-ÜZVİ FUNKSİONAL MATERİALLAR” şöbəsi

PROBLEM

Mineral və bərpa olunan xammal emalının fiziki-kimyəvi əsasları və yeni qeyri-üzvi funksional materialların sintezi.

MÜHÜM NƏTİCƏ

ШХ15 poladı üzərində qarışıq Cr-Ti karbidləri formalaşdırılmış örtüyə molibdenin daxil edilməsi ilə poladın korroziyaya və eroziyaya dayanıqlığı əsaslı şəkildə yüksəldilmiş və onun pittinq əmələgətirmə potensialı 200 mV müsbət tərəfə sürüşdürülmüşdür. Termodiffuziya üsulu ilə işlənmiş bu tip poladlar sənayenin bir çox sahələrində, o cümlədən hərbi sənayedə də istifadə oluna bilər.
İcraçılar: k.ü.f.d. Hilal Tahirli, e.i. Elşən Əkbərov

"KİMYƏVİ VƏ EKOLOJİ PROSESLƏRİN MODELLƏŞDİRİLMƏSİ VƏ
TEXNOLOGİYASI" şöbəsi

PROBLEM

Kimyəvi proseslərin texnologiyası və modelləşdirilməsi.

MÜHÜM NƏTİCƏ

Pirokondensatın yüngül qətranından ilk dəfə olaraq yeni texnologiya ilə alkilləşmə prosesində xammal kimi istifadə edilə bilən, təmizliyi 98,5% olan benzolun alınma prosesi təklif olunur. Üsul texnoloji cəhətdən sadəliyi, hidrodealkilləşmə mərhələsini istisna etməyi, az enerji və metal tutumluğu, iqtisadi cəhətdən əlverişli olması ilə fərqlənir.
İcraçılar: t.e.d., professor Fikrət Sadıxov, k.ü.f.d. İdris Hüseynov, mühəndis İradə Məmmədova

PATENT İŞİ

Hesabat ilində İnstitutun 16 ixtiraya dair iddia ərizəsi Azərbaycan Respublikası Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsinin Sənaye Mülkiyyəti Ekspertiza Mərkəzinə (Az Patent) göndərilmişdir və İnstitutun ixtiraçıları Azərbaycan Respublikasının 2 patentini almışlar.
2015-ci ildə İnstitutun aşağıda qeyd olunan laboratoriyalarının əməkdaşları tərəfindən Azərbaycan Respublikası Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsinə 16 iddia ərizəsi göndərmiş və bütün işlərə ilkin ekspertizanın müsbət rəyi alınmışdır.

İDDİA ƏRİZƏLƏRİ

Cədvəl 1

Lab.

İxtiranın adı

Müəlliflər

İddia ərizəsinin №-si və ilkinlik tarixi

1

2

“O karboksibenzoil­ferrosenin natrium duzunun  alınma üsulu”

G.Z.Süleymanov

S.H.Zəkiyeva

R.M.Muradxanov

T.İ.Hüseynova

D.B.Tagiyev

 

a 2014  0129

24.02.2015

2

15

“1,3-metiltsiklo­heksadienin alınma üsulu”

 

A.M.Əliyev Z.A.Şabanova

Ə.İ.Kərimov Ü.M.Nəcəf-Quliyev

 

a 2014 0140

26.02.2015

3

15

“Valerian aldehidinin alınma üsulu”

A.M.Əliyev

F.A.Ağayev

Ə.Ə.Sarıcanov K.İ.Mətiyev

 

a 2014 0139

26.02.2015

4

3

6

“Kristallaşma prosesinin idarə olunması üsulu”

D.M.Babanlı D.B.Tağıyev S.Z.İmaməliyeva İ.M.Babanlı

M.M.Əsədov

 

a 2015 0002

29.06.2015

5

6

19

 

“Rentgen şüaları detektorunun rentgenhəs­saslığının idarə edilməsi üsulu”

S.N.Mustafayeva

M.M.Əsədov E.A.Kərimova

A.N.Məmmədov

 

a 2015 0005

18.03.2015

6

6

“Az həll olan duzların və həll olan kompleks birləşmələrin reaksiyalarının tarazlıq sabitlərinin təyini üsulu”

D.B.Tağıyev

M.M.Əsədov

Ə.N.Əzizova İ.S.İmamverdiyeva

 

a 2015 0007

13.03.2015

7

6

19

“Xalkopirit quruluşlu mis-indium disulfid kristallarının alınması üsulu”

S.N.Mustafayeva M.M.Əsədov A.N.Məmmədov

 

a 2015 0028

18.04.2015

8

27

“Kraun-efirlərin  alınması üsulu”

R.N.Budaqova

S.B.Zeynalov H.X.Xocayev

 

a 2015 0031

12.09.2015

9

7

“Fenilasetilenin stirola selektiv hidrogenləşmə üsulu”

V.M.Əhmədov İ.D.Əhmədov N.Y.Melnikova H.Q.Nurullayev

V.M.Əhmədov

 

a 2015 0042

25.06.2015

10

15

“Valerian turşusunun alınması üsulu”

A.M.Əliyev

F.A.Ağayev

a 2015 0047

03.08.2015

11

29

“Tozvari  maddələr  üçün titrəyişli  dənəvərləşdirici”

F.M.Sadıqov

Q.M.Səməd-zadə

Ş.C.Cahandarov

Q.S.Qəhrəmanov

İ.H.Məmmədova

N.S.Sadıqova

 

a 2015 0093

12

10

“Qazların hidrogen sulfid və kükürd-dioksiddən təmizlənməsi üçün absorbent”

Ə.A.İbrahimov

M.M.Əhmədov

R.M.Vəkilova

R.H.Həmidov

 

a 2015 0092

26.11.2015

13

2

14

“Ferrosenin tullantısız texnologiya ilə alınması üsulu və  qurğu”

G.Z.Süleymanov D.B.Tağıyev  Q.İ.Kəlbəliyev T.İ.Hüseynova  R.M.Muradxanov F.S.İbrahimova

 

a 2015 0098

14

17

“Renium  tellur misdən ibarət nazik təbəqələrin alınma üsulu”

D.B.Tağıyev E.Ə.Salahova P.Ə.Kələntərova K.F.İbrahimova

 

a 2015 0097

20.08.2015

15

17

“Reniumun üçlü ərintilərinin   nazik təbəqələrinin alınma üsulu”

D.B.Tağıyev E.Ə.Salahova Ə.F.Heybətova

P.Ə.Kələntərova K.F.İbrahimova

 

a 2015 0099

20.08.2015

16

15

“1,4- butandiolun alınma üsulu”

A.M.Əliyev

F.V.Əliyev

K.İ.Mətiyev F.A.Ağayev A.R.Səfərov

 

a 2015 0106

27.10.2015

 

2015-ci ildə İnstitutun aşağıda qeyd olunan laboratoriyalarının əməkdaşları Azərbaycan Respublikasının 2 patentini almışlar (Cədvəl 2) .

1. Lab. № 2 – 2 patent (Lab. rəh. Süleymanov G.Z.)

İnstitutun 8 nəfər əməkdaşı 2015-ci ildə alınmış 2 patentin müəllifidir. Qeyd olunan ixtiralar üzrə iddiaçı və patent sahibi AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutudur.

 

2015-ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun əməkdaşları tərəfindən alınmış Patentlər

Cədvəl 2

 

 

Lab.

 

İxtiranın adı

 

Müəlliflər

Patentin №-si və Dövlət reyestrində qeydiyyat tarixi

 

1

 

2

23

14

15

 

“Qoruyucu örtüklərin kation     elektroçökməsinin çirkab 

sularının üzvi həlledicilərdən təmizlənməsi üsulu”

 

G.Z.Süleymanov F.A.Zoroufi H.M.Tahirli Ə.A.Həsənov R.M.Muradxanov Q.İ.Kəlbəliyev A.M.Əliyev

 

İ 2015 0043

15.072015

 

2

 

2

15

 

“Çirkab sularının üzvi maddə­lərdən ekstraksiya ilə təmiz­lən­məsi üsulu”

 

Ə.A.Həsənov G.Z.Süleymanov A.M.Əliyev R.M.Muradxanov S.H.Zəkiyeva

 

İ 2015 0044

15.072015

 

İNSTİTUTUN TƏTBİQ İŞLƏRİ

Tətbiq üçün İnnovasiya mərkəzinə təqdim edilmiş işlər

1. Naften karbohidrogenlərinin tsiklik dien karbohidrogenlərinə selektiv oksidləşdirici dehidrogenləşməsi
İşin rəhbəri: akademik Ağadadaş Əliyev
Proses aşağı temperaturda aktiv seolit katalizatorlarının iştirakı ilə aparılır. Bunun üçün katalizatorlar sintez olunmuş, reaksiyaların kinetikası və mexanizmi öyrənilmiş və proseslərin sənayedə optimal layihələşdirilməsinin elmi əsasları işlənib hazırlanmışdır. Alınan tsiklik dienlər fizioloji aktiv maddələrin, polimer sənayesində, təbii birləşmələrin analoqlarının alınmasında və dərman preparatlarının məqsədli sintezində istifadə olunur.

2. Etilen istehsalı üçün benzinin pirolizindən alınan ağır qatrandan təmiz naftalinin alınması
İşin rəhbəri: t.e.d. Fikrət Sadıqov
Pirolizə verilən benzinin, xammalın tərkibindən asılı olaraq naftalinin miqdarı 30%-ə qədərdir. Naftalinə kimya, o cümlədən lak-boya məhsulları istehsalında, əczaçılıqda, müdafiə sənayesində tələbat olduğu üçün onun istehsalı aktualdır.
Yüksək təmizliklə naftalinin alınmasında əvvəlcə ağır qatrandan naftalin fraksiyası ayrılır, sonra isə rektifikasiya yolu ilə təmiz naftalin alınır.

3. Üzvi qalıqlarla çirklənmiş suların təmizlənməsinin resirkulyasiyalı texnologiyasının işlənib hazırlanması.
İşin rəhbəri: Akademiyanın müxbir üzvü Qüdrət Kərbəliyev
Çirkab sularının təmizlənməsi üçün texnoloji qurğu 3 pilləli maye fazalı ekstraksiya qovşağından, faza ayrılmaları qovşağından və rektifikasiya yolu ilə komponentlərin ayrılması və onların prosesə qaytarılması qovşağından ibarətdir.

4. Tullantısız texnologiya ilə bitsiklopentadienli dəmirferrosenin alınma üsulu
İşin rəhbəri: Gülməmməd Süleymanov
Proses aktivləşdirilmiş monotsiklopentadienlə solvatlı dəmir iki-xloridin qarşılıqlı təsir reaksiyasına əsaslanır. Ferrosen yanacaq–energetika komplekslərində oktan qaldırıcı və tüstü azaldıcı kompozisiyaların hazırlanmasında əsas komponent kimi istifadə edilir. Texnologiyanın üstünlüyü ondadır ki, onun istehsalı zamanı asan alışan və partlayışa səbəb olacaq kimyəvi reagentlərdən istifadə olunmur.

5. Atmosfer azotunun pilot qurğuda hidrogen peroksidlə azot 1-oksidə (N2O) fiksasiyası
İşin rəhbəri: akademik Tofiq Nağıyev
Prosesin üstün cəhəti ondan ibarətdir ki, atmosfer azotunun oksidləşmə fiksasiyası prosesi axar reaktorda katalizator istifadə olunmadan aparılır. Fiksasiya qurğusu 3 seksiyadan ibarətdir:
- İlkin maddələrin saxlanma və verilməsi seksiyası
- Reaktor seksiyası
- Alınan məhsulun soyuması və toplanması zonası

Sənayedə tətbiq olunan işlər

1. Polistirol qatranı əsasında korroziyaya qarşı modifikasiya olunmuş örtüklərin alınması və tətbiqi
İşin rəhbəri: t.ü.f.d. Talıb Hüseynzadə
Korroziya əleyhinə modifikasiya olunmuş bitum-polimer kompozisiya örtüyü “Bikoplast” meliorasiya və su təsərrüfatı sistemində magistral su kəməri və hidro texniki qurğuların tikintisində deformasiya olunmuş kanal bəndi və korroziya əleyhinə hermetiklər kimi, polad borular üçün polimer örtüklər kimi tətbiq olunur. Müvafiq tətbiq aktları alınmışdır.

Keçici işlər

1. Ferrosenin və onun bəzi törəmələrinin dizel yanaacqlarının keyfiyyət göstəricilərinə təsiri (Heydər Əliyev adına Bakı Neft Emalı zavodunda sınaqdan keçirilmişdir).
Işin rəhbəri: k.e.d., professor Gülməmməd Süleymanov.
Dizel yanacaqlarının 75-94%-nin tam yanmasını təmin edən ferrosen və onun bəzi törəmələrinin istifadə imkanları müəyyən edilmişdir.

ELMİ-TƏŞKİLATI FƏALİYYƏT

a) Elmi şuranın fəaliyyəti:
Hesabat dövründə Elmi ġuranın 1 iclası keçirilmiş və bu iclaslarda 2015-ci il üçün struktur bölmələrin işçi proqramları, 2016-ci ildə keçiriləcək elmi-tədqiqat işlərinin planları, İnstitutun doktorantura və dissertanturasına 2011–2015-ci illərdə qəbul olunanların attestasiyasının nəticələri, 2015-ci ildə qəbul olunanların fərdi iş planları, Elmi Şuranın və Ümumi Elmi Seminarın 2015-ci il üçün təqvim planları, 2015-ci ildə İnstitutun gənc əməkdaşlarının elmi fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi məqsədi ilə akad. M.Nağıyev adına təsis edilmiş mükafata və “Gənclər üçün Prezident mükafatı”na layiq görülən gənc alimlərin təklif edilməsi, əməkdaşlara ixtisaslar üzrə dosent elmi adının verilməsi, Şuraya təqdim olunmuş monoqrafiyaların çapa tövsiyəsi və s. məsələlər müzakirə olunmuşdur.
Elmi Şura iclaslarında əməkdaşların baş elmi işçi, aparıcı elmi işçi, böyük elmi işçi vakant vəzifələrini tutmaq üçün keçirilən müsabiqənin nəticələri müzakirə olunub və AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsinə təsdiq üçün təqdim olunub.
Elmi Şuranın iclaslarında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərman və Sərəncamlarının icrası haqqında, Azərbaycan MEA Rəyasət Heyətinin sərəncamları və qərarları, Ali Attestasiya Komissiyasının və başqa yerli və xarici elmi təşkilatların məktubları və s. müzakirə olunmuş və onlara müvafiq cavablar verilmişdir.
Elmi Şuranın iclaslarında müntəzəm olaraq 2015-ci il ərzində xarici ölkələrdə ezamiyyətdə olmuş əməkdaşların hesabatları dinlənilmiş və təsdiq edilmişdir.
İlin sonunda struktur bölmələrinin 2015-ci il üzrə elmi və elmi-təşkilati hesabatları prezentasiya şəklində aparılmış, “direktorluq hesabatı” təsdiq edilmiş və elmi işlərdə əldə edilən mühüm nəticələr müzakirə edilmişdir.
Şurada 3 nəfərə 2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. Oruc Kərimli, k.ü.f.d. Əsmət Əzizova, k.ü.f.d. Vaqif Vəliyev), 3 nəfərə 2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. Pəri Muradova, k.ü.f.d. Zümrüd Şabanova, k.ü.f.d. Ədilə Əliyeva), 1 nəfərə 2307.01 – “Fiziki kimya” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. Lyudmila Kojarova), 1 nəfərə 2306.01 – “Üzvi kimya” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. Dilarə Vəliyeva), 2 nəfərə 3303.01 – “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. Qoşqar Əliyev, k.ü.f.d. Talıb Hüseyn-zadə), 1 nəfərə 2304.01 – “Makromolekullar kimyası” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. Şamo Tapdıqov) və 1 nəfərə 2314.01 – “Neft kimyası” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. Tamilla Qulubəyova) dosent elmi adı verilməsi məsələsi müzakirə olunmuş və sənədlər AAK-na təqdim edilmişdir.
Elmi Şuranın iclaslarında elmi əməkdaşlıqla bağlı yeni müqavilələr müzakirə olunub təsdiq edilmişdir, həmçinin 2015-ci ilə qədər bağlanılmış və fəaliyyətdə olan müqavilələr əsasında aparılan elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsinə baxılmışdır.
Bu müqavilələr əsasında birgə aparılan elmi tədqiqatların əlaqələndirilməsi, elmi işləmələrin effektivliyinin artırılması və alınan nəticələrin mühüm olması müzakirə olunaraq təsdiq edilmişdir.
Elmi Şuranın genişləndirilmiş iclaslarında İspaniyanın “Bask Ölkəsi Universitetinin” (University of the Basque Country) professoru (Full Professor) Yevgeni Vladimiroviç Çulkovun “Bərk cisimlərin elektron quruluşlarında relyativistik effektlər, ikiölçülü Buçkov Raşba sistemləri və Topoloji İzolyatorlar” və Elmi hesablamalar üzrə Emerson Mərkəzi, Emory Universiteti, Corciya 30322, ABŞ professor Camal Musayevin “Yeni Katalizator və Texnoloji Layihə istiqamətində çoxprofilli və birgə tədqiqatlar” mövzusunda məruzələri dinlənilmişdir.

b) Elmi seminarların işi:
AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunda Dissertasiya şurasının nəzdində 2316.01 – ”Kimyəvi kinetika və kataliz”, 2303.01 – ”Qeyri-üzvi kimya”, 3303.01 – ”Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisasları üzrə Elmi Seminar fəaliyyət göstərir. Elmi seminarın tərkibi 20 nəfərdən ibarətdir (2 müxbir üzv, 10 elmlər doktoru, 8 fəlsəfə doktoru). Elmi seminarda hesabat ilində aşağıdakı dissertasiya işləri müzakirə olunmuşdur:

1. 05.03.2015-ci ildə ADNA “Fiziki və analitik kimya” kafedrasının dosenti, k.ü.f.d. Fətdah Həşimovun “Təbii və sintetik seolitlər və onların modifikasiya olunmuş formaları üzərində C2–C5 olefinlərin katalitik çevrilmə qanunauyğunluqları” mövzusunda doktorluq dissertasiyası.
İxtisas: 2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz”.
2. 31.03.2015-ci ildə Sumqayit Dövlət Unviersitetinin “Ümumi və qeyri-üzvi kimya” kafedrasının dosenti, t.ü.f.d Muxtar Səmədovun “ İntensivləşdirici əlavələrin iştirakı ilə təbii fosfatların sulfat turşusunda parçalanmasından superfosfat istehsalının nəzəri və texnoloji əsasları” mövzusunda doktorluq dissertasiyası.
İxtisas: 3303.01 –“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi”.
3. 14.04.2015-ci ildə AMEA-nın M.Nağıyev adına KQUK İnstitutunun “Biomimetik sensorlar və azot 1-oksidlə oksidləşmə” laboratoriyasınln müdiri k.ü.f.d. Nəhməd Əli-zadənin “Piridin və onun törəmələrinin hidrogen peroksidlə koherent-sinxronlaşdırılmış selektiv oksidləşməsi reaksiyaları” mövzusunda doktorluq dissertasiyası.
İxtisas: 2316.01. – “Kimyəvi kinetika və kataliz”.
4. 03.06.2015-ci ildə BDU “Ümumi və qeyri-üzvi kimya” kafedrasının dissertantı Nəsibova Lalənin kimya üzrə fəlsəfə doktoru dərəcəsi almaq üçün “Ho–As(Sb) –Se sistemlərinin şüşəvari və kristallik halda tədqiqi” mövzusunda dissertasiyası.
İxtisas: 2303.01 –“Qeyri-üzvi kimya”.
5. 17.06.2015-ci ildə ADNA “Faydalı qazıntı yataqlarının işlənməsi” kafedrasının müdiri, dosent, t.ü.f.d. Ələkbər Həsənovun “Avtomobil sənayesinin tullantı sularının maye fazalı ekstraksiya üsulu ilə təmizlənməsi texnologiyasının elmi əsaslarının işlənib hazırlanması” mövzusunda doktorluq dissertasiyası.
İxtisas: 3303.01 “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi”.
6. 02.10.2015-ci ildə AMEA-nın M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun dissertantı Şamama Hacıbala qızı Məmmədovanın “Kalium karboksil-metilsellüozun sintezi və superfosfat dənələrinin kapsullaşdırılması prosesinin texnoloji əsasları və riyazi modelləşdirilməsi” mövzusunda dissertasiyası.
İxtisas: 3303.01 – “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi”.
7. 23.10.2015-ci ildə M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun dis-sertantı Aynurə Şəmil qızı Tomuyevanın “Metalların (Cu, Zn, Cd, Co, Ni) o- və p-ftal turşuları ilə kompleksləri əsasında klatrat birləşmələrinin sintezi və quruluş kimyəvi tədqiqi” mövzusunda dissertasiyası.
İxtisas: 2303.01 –“Qeyri üzvi kimya”.

Müzakirədən keçənlər: 4 elmlər doktoru, 3 fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün dissertasiya işinin müzakirəsi olmuşdur.

c) Dissertasiya şurasının işi:
İnstitutun nəzdində 2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya“, 2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz”, 3303.01 – “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisasları üzrə Dissertasiya Şurası fəaliyyət göstərir. Hesabat ilində Dissertasiya Şurasında 5 elmlər doktoru (Əli-zadə Nəhməd İslam oğlu – Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu, Həşimov Fətdah Abdulla oğlu – Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti, Həsənov Ələkbər Ağasəf oğlu – Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti, İsmayılov Rayyət Hüseyn oğlu – Neft-Qaz Elmi Tədqiqat-Layihə İnstitutu, Səmədov Muxtar Məmməd oğlu – Sumqayıt Dövlət Universiteti) və 1 fəlsəfə doktoru (Nəsibova Jalə Elqiz qızı – Bakı Dövlət Universiteti) elmi dərəcəsi almaq üçün dissertasiya müdafiə olunmuşdur.

ç) Nəşriyyat fəaliyyəti:
Hesabat ilində İnstitut əməkdaşları tərəfindən yüksək impakt faktorlu xarici jurnallarda məqalələr dərc olunmuşdur: Неорганические материалы, Физика Твердого Тела, Журнал Органической Химии, American Journal of Polymer Science, Theoretical foundations of chemical engineering, Journal of Advances in Chemistry, Materials Sciences and Applications, Journal of Engineering and Thermophysics, International Journal of Current Research, Advances in Chemical Engineering and Science, New Journal of Physics, Physical Review B, Journal of Alloys and Compounds, Advanced Scientific and Technical Research, Australian Journal of Basic and Applied Sciences, RSC Advances, IJECCE (International Journal of Electronics Communication and Computer Engineering), Materials Science in Semiconductor Processing, Polish Journal of Chemical Technology, Journal of Materials Science and Chemical Engineering. Ümumiyyətlə bu il 146 məqalə, o cümlədən xaricdə 97, respublikada 49 məqalə çap olunmuşdur. Dövri nəşrlər sahəsində “Azərbaycan Kimya Jurnalı”nın və “Kimya Problemləri Jurnalı”nın 1, 2, 3 nömrələri çap olunmuş, 4-cü nömrələri isə nəşrə təqdim olunmuşdur. İnstitutun əməkdaşları İspaniyada (Madrid, Donostia San-Sebastian şəhərlərində), Ukraynada (Kiyevdə), Belarusiyada (Minskdə), Gürcüstanda (Batumidə), Türkiyədə (İstanbulda), Böyük Britaniya Krallığında (Haddersfield Universitetində), Bosniya və Herseqovinada (Sarayevoda) və sair xarici ölkələrdə keçirilmiş konfranslarda məruzələrlə çıxış etmiş və xarici ölkələrdə 125 tezis çap olunmuşdur. Hesabat ilində İnstitutun əməkdaşları tərəfindən 7 kitab (1-i dərslik) nəşr edilmişdir:

- А.Мамедов. Термодинамика систем с немолекулярными соединениями. Расчет и аппроксимация термодинамических функций и фазовых диаграмм. LAP LAMBERT Academic Publishing. 2015.115 c.
- Dilqəm Tagıyev, Asif Məmmədov. Tək atomlardan supramolekulyar kimyaya. Bakı, Elm. 2015, 315 s.
- Г.И.Келбалиев, С.Р.Расулов, А.Г.Рзаев. Нефтяная гидродинамика. Москва, 2015. 360 с.
- И.Мамедьярова, Д.Селимханова, Е.Акберов. Азотсодержащие органические соединения как ингибиторы коррозии стали. Германия. LAP Lambert Academic Publishing. 2015. 51 с.
- Babanlı M.B., Ġlyaslı T.M., Sadıqov F.M., Yusibov Y.Ə. Fiziki-kimyəvi analizin əsasları. Bakı, Azərbaycan nəşr., 2015. 248s.
- Toplayanı V.Qasımov. “Tükənməzlik” AMEA-nın müxbir üzvü Xudu Məmmədova həsr olunmuş məqalələr və xatirələr toplusu. Bakı, Elm. 2015, 218 c.
- Саадат Мамедова. Диффузионные покрытия и ПАВ для защиты от коррозии стальных изделий. LAP LAMBERT Academic Publishing. 2015. 99 c.

 

YÜKSƏK İXTİSASLI ELMİ KADRLARIN HAZIRLANMASI

Yüksək ixtisaslı elmi kadrların işi doktoranturada və dissertanturada təhsil, dünyada tanınmış elmi mərkəzlərində keçirilən məktəb-seminarlarda, gənc alimlər üçün təşkil olunan beynəlxalq layihələrdə və qrantlarda, müsabiqələrdə, konfranslarda və seminarlarda iştirak etmə yolu ilə həyata keçirilmişdir.
Hesabat ilində fəlsəfə doktoru proqramı üzrə doktoranturaya 2 nəfər qəbul edilmişdir.
Dissertantura yolu ilə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün İnstitutda təhsil alan 17 dissertantdan 4 nəfəri müxtəlif elmi müəssisələrin işçiləridir və 2 nəfəri isə İran İslam Respublikasının vətəndaşıdır.
Hazirda İnstitutun doktoranturasında fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün aşağıda göstərilən ixtisaslar üzrə 27 nəfər təhsil alır, onlardan 10 əyani, 17 qiyabi:
2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası – 3 qiyabi, 6 əyani
2301.01 – “Analitik kimya” ixtisası – 1 qiyabi
2304.01 – “Makromolekullar kimyası” ixtisası – 1 qiyabi
2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası – 8 qiyabi, 3 əyani
3303.01 – “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası – 1 qiyabi, 1 əyani
2307.01 – “Fiziki kimya” ixtisası – 2 qiyabi
2308.01 – “Elektrokimya” ixtisası – 1 qiyabi
elmlər doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün 3 nəfər büdcə hesabına təhsil alır:
2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası – 2 nəfər
2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası – 1 nəfər
Ġnstitutun dissertanturasжnda elmlər doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün 10 nəfər dissertasiya işi üzrə çalışır:
2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası – 3 nəfər
2307.01 – “Fiziki kimya” ixtisası – 1 nəfər
2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası – 4 nəfər
3303.01 – “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası – 2 nəfər
fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün 17 nəfər:
2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası – 9 nəfər
2307.01 - “Fiziki kimya” ixtisası – 1 nəfər
2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası – 3 nəfər
2304.01 – “Makromolekullar kimyası” ixtisası – 1 nəfər
3303.01 - “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası – 3 nəfər
Onlardan 2 nəfər xarici ölkə vətəndaşıdır (İran İslam Respublikası).

2015/2016-cı tədris ili üçün AMEA-nın magistraturasına qəbul haqqında Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasının 8/Q saylı 07.09 2015-ci il tarixli əmri ilə və Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Prezıdentinin 10.09.2015-ci il tarixli 480 № li sərəncamına əsasən İnstitutun magistraturasına “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə (əyani) bakalavrlar qəbul olunmuşlar: İbrahimova Nigar Ziya qızı, Bəhrəmov Eynulla Siyasət oğlu, Abdurəhmanova Nərmin Ələsgər qızı.
İnstitutda magistratura təhsili ilə bağlı normativ-hüquqi sənədlərə uyğun olaraq tədris prosesi təşkil edilmişdir.
Magistrlərlə İnstitutun direktoru akademik Dilqəm Tağıyev görüş keçirmiş və qeyd etmişdir ki, işlərini səmərəli və vaxtında tamamlamaq üçün onlara hər bir imkan yaradılacaq.

ELMİ-TƏŞKİLATI İŞLƏR VƏ TƏLTİFLƏR
Azərbaycan MEA-nın 70 illiyi ilə əlaqədar olaraq:
1. AMEA-nın müxbir üzvü, prof. Qüdrət Kəlbəliyev – “Şöhrət” ordeni
İnstitutun elmi katibi k.e.d. Mina Münşiyeva – “Tərəqqi” medalı ilə təltif olunmuşlar.
2. Uzunmüddətli məhsuldar elmi və elmi-ictimai fəaliyyətlərini nəzərə alaraq İnstitutun k.e.d. Nizami Zeynalov, k.ü.f.d. Esmira Qulu-zadə, k.ü.f.d. Hilal Tahirli, k.e.d. Elza Salahova, k.e.d. İmir Əliyev, k.e.d. Sərdar Zeynalov, k.ü.f.d. Rəna Mirzəyeva
Kimya Elmləri Bölməsinin Fəxri Fərmanı ilə təltif olunmuşlar;
3. Elmi nailiyyətlərinə və xidmətlərinə görə İnstitutun 31 əməkdaşına Şəxsi İĢinə yazılmaqla təşəkkür elan edilmişdir.
Hesabat ilində AMEA-nın müxbir üzvü, prof. Əjdər Məcidov AMEA Rəyasət Heyətinin iclasında “Molekulyar maqnetiklər və keçiricilər” mövzusunda elmi məruzə ilə çıxış etmişdir.
AMEA-nın müxbir üzvü, prof Məhəmməd Babanlı "Fiziki kimyəvi analizin və qeyri-üzvi materialşünaslığın inkişafında böyük xidmətlərinə görə" Rusiya EA-nın Kurnakov medalı və diplomla təltif edilmişdir
K.ü.f.d. Zümrüd Şabanova və e.i. Sevinc Osmanova Gənc Alim və Mütəxəssislər üçün İnstitutda təsis edilmiş “Akademik Murtuza Nağıyev” adına mükafata layiq görülmüşlər.
Gənc tədqiqatçılar e.i. Firuzə Əliyeva və k.e.i. Aytən Babayeva Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun keçirdiyi Gənc alim və mütəxəssislərin 3-cü qrant müsabiqəsinin qalibi olmuĢlar.
AMEA-nın 70 illiyi münasibətilə İnstitutun Gənc Alim və mütəxəssislər şurasının həmtəşkilatçılığı ilə “Akademik Elm Həftəliyi – 2015” Beynəlxalq Multidissiplinar Forumu keçirilmişdir. Forumda İnstitutun gənc alim və mütəxəsisləri 20 elmi məruzə ilə çıxış etmişlər.

GƏNC ALİM VƏ MÜTƏXƏSSİSLƏR ŞURASI

Akademik M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının Rəyasət Heyəti tərəfindən təsdiq olunmuş fəaliyyət planına uyğun olaraq İnstitut rəhbərliyinin dəstəyi ilə 2015-ci ildə bir sıra elmi-ictimai tədbirlər həyata keçirmişdir. Bu ilin mart ayının 12-də İnstitutda Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının təşkilatçılığı ilə Bakı Avropa Liseyinin şagirdləri üçün “Açıq qapı” günü keçirilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, elmlə təhsilin vəhdətinin təmin edilməsi, kadr hazırlığı sisteminin müasir standartlara uyğun olaraq təkmilləşdirilməsi, elmi-tədqiqat işlərinin nəticələrinin tədris prosesində tətbiqi AMEA-nın qarşısında duran əsas vəzifələrdəndir. Belə tədbirlərin keçirilməsində məqsəd şagirdlərin dünyagörüşünün formalaşdırılması, onlarda kimya elminə marağın artırılmasıdır. Tədbir çərçivəsində şagirdlər üçün kimya fənni üzrə viktorina keçirilmiş və qaliblər tərifnamə ilə təltif olunmuşlar. Bundan başqa, məktəblilər üçün əyləncəli elmi şoular nümayiş etdirilmiş, müxtəlif laboratoriyalara ekskursiyalar təşkil edilmişdir. Həmçinin Şura üzvü Şamo Tapdıqov “Ağıllı-smart polimerlər” mövzusunda məruzə ilə çıxış etmiş, şagirdlərin suallarını cavablandırmışdır. Cari ilin aprelin 29-da İnstitutunda Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası tərəfindən mexanika, optika və elektronika sahəsində dünyanın aparıcı şirkətlərindən olan OPTEK şirkəti ilə birgə “Kütlə spektroskopiyası“ adlı ümumrespublika elmi seminarı keçirilmişdir. Seminarın keçirliməsində məqsəd kütlə spektroskopiyası sahəsində avadanlıqlarla işləmək metodlarının istifadəçilər tərəfindən mənimsənilməsini təmin etmək, bu sahədə son nailiyyətləri seminar iştirakçıları ilə bölüşməkdən ibarət idi. Seminarda AMEA-nın KEB İnstitutlarının, Geologiya və Geofizika, Fizika, Radiasiya Problemləri İnstitutlarının, həmçinin Bakı Dövlət Universiteti və Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının spektroskopiya sahəsində çalışan çənc mütəxəssisləri iştirak etmişlər. Tədbirdə OPTEK şirkətinin partnyoru olan CAMECA kompaniyasının mütəxəssisləri məruzə ilə çıxış etmis və yerli mütəxəssislərin suallarını cavablandırmışlar.
Bu il ilk dəfə olaraq Akademiyanın bir neçə institutunda, o cümlədən Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya institutunda magistratura pilləsi üzrə qəbul üçün elan verilmişdir. Gənclərin ali məktəblərdən elm mərkəzlərinə istiqamətlənməsini, həmçinin magistraturaya qəbulla əlaqədar müsabiqəyə hazırlıqlı gənclərin cəlb olunmasını təmin etmək məqsədi ilə AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası ali təhsil ocaqlarında elmi seminarlar təşkil etmişdir. Belə seminarlardan biri İnstitutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası ilə birgə cari ilin may ayında Bakı Dövlət Unversitetinin kimya fakültəsinin tələbələri üçün keçirilmişdir. Şura sədri Faiq Məmmədov İnstitutun tarixi, orada aparılan elmi-tədqiqat işlərinin istiqamətləri və müəssisənin müasir tipli maddi-texniki bazası haqqında seminar iştirakçılarına geniş məlumat vermiş, həmçinin İnstututda gənclər üçün yaradılan imkanlardan, onların əldə etdikləri uğurlardan və ilk dəfə olaraq bu il İnstitutda magistratura pilləsi üzrə “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisasında qəbulun aparılacağından söz açaraq qeyd etmişdir ki, Universitet tələbələrinin bu qəbulda iştirak etməsi gələcəkdə onlar üçün elmi fəaliyyət istiqamətində böyük perspektivlər yaradacaqdır. Sonra İnstitutunun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının üzvü kimya üzrə fəlsəfə doktoru Şamo Tapdıqov “Ağıllı smart və ya intelligent polimerlər” mövzusu üzrə maraqlı təqdimatla çıxış etmişdir.
AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının 2014-cü ildən start verdiyi layihələrdən biri “Bu günün şagirdi və sabahın alimi” layihəsidir. Layihə çərçivəsində gənc tədqiqatçılar tərəfindən şagirdlərə eksperimental tədqiqatlar təqdim olunur. Bu layihənin həyata keçirilməsində məqsəd şagirdlərdə ilkin dünyagörüşünün forma-laşdırılması, onlarda elmə marağın artırılmasıdır. Şuranın üzvləri AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının keçirdiyi bu layihədə fəal iştirak edir. Belə ki, cari ilin mart ayında Bakı şəhərinin Qaradağ rayonunda yerləşən Əliheydər Kazımov adına 228 saylı orta məktəbdə və aprel ayında Suraxanı rayonu Hövsan qəsəbəsində yerləşən 270 saylı tam orta məktəbdə layihə çərçivəsində tədbir keçirilmişdir. Hər iki tədbirdə Institutun gəncləri AMEA-nın digər institutlarının əməkdaşları ilə birgə məktəblilərə müxtəlif elmi şoular təqdim etmişlər. Nümayiş olunan elmi şoular şagirdlər tərəfindən maraqla qarşılanmışdır. AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası və Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Bilik Fondunun birgə təşkilatçılığı ilə İsmayıllı rayonu üzrə şagirdlər arasında keçirilən “Riyazi məntiq” olimpiadasının keçirilməsində İnstitutun Gənc Alimlər Şurasının üzvləri yaxından iştirak etmişdir.
Cari ilin may–iyul aylarında İnstitutda Şuranın təşəbbüsü ilə “Fiziki tədqiqat üsullarından” – Elektron paramaqnit rezonansı, Nüvə maqnit rezonansı, İnfraqırmızı spektroskopiya, Ultrabənövşəyi spektroskopiya, Rentgenoqrqfik analizdən mühazirə və seminarlar təşkil olunmuşdur. Mühazirələrin keçirilməsində məqsəd gənc alim, doktorant və mütəxəssislərin fiziki-tədqiqat üsullarının nəzəri əsaslarının daha yaxşı mənim-sənilməsi və bu biliklərin praktik olaraq istifadəsini təmin etməkdən ibarətdir. Mühazirə və praktiki məşgələlər İnstitutun bu sahədə ixtisaslaşmış mütəxəssisləri olan AMEA-nın müxbir üzvi Əjdər Məcidov, kimya üzrə fəlsəfə doktorları Vaqif Qasımov və Mirheydər Abbasov tərəfindən aparılmışdır.
AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının təşkilatçılığı ilə 2–4 noyabr tarixində “AMEA-nın 70 illiyi”nə həsr olunan “Akademik Elm Həftəliyi – 2015” Beynəlxalq Multi-dissiplinar Forum keçirilmişdir. İlk dəfə olaraq Forum çərçivəsində interaktiv müzakirələr təşkil olunmuşdur. Bu müzakirələrin təşkil olunmasında əsas məqsəd respublikada fəaliyyət göstərən elmi-tədqiqat və təhsil müəssisələri, müvafiq nazirliklər, elmin inkişafına dəstək verən fondlar, sahibkarlıq subyektləri və media nümayəndələri ilə birgə mövcud problemlərin həlli yollarını araşdırmaqdan ibarət olmuşdur. Digər tərəfdən forum çərçivəsində keçirilən beynəlxalq konfransda dünyanın 22 ölkəsindən 300-ə yaxın gənc tədqiqatçı iştirak etmiş, 150-dən artıq məruzə dinlənilmişdir.
İnstitutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının sədri Faiq Məmmədov Forumun Təşkilat Komitəsinin üzvi kimi Forumun yüksək səviyyədə keçirilməsində fəal iştirak etmişdir. Konfrasda İnstitutun 20-yə yaxın gənc alim və mütəxəssisi apardıqları elmi-tədqiqat işlərinə dair məruzələr etmiş və onların nəticələri konfrans materialları şəklində nəşr olunmuşdur.
Institutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının təşkilatçılığı ilə cari ilin oktyabr ayının 1-dən noyabr ayının 1-dək İnstitutda “Akademik Murtuza Nağıyev” adına müka-fatın verilməsi üçün gənc alim və mütəxəssislər arasında müsabiqə elan edilmiş, 4 nəfər gənc tədqiqatçı müsabiqədə iştirak üçün sənədlərini təqdim etmişdir. İnstitut rəhbərliyinin əmri ilə yaradılan müsabiqə komissiyasının qərarına əsasən bu mükafata şura üzvləri Zümrüd Şabanova və Sevinc Osmanova layiq görülmüşlər.
Şura üzvlərindən iki nəfəri Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun keçirdiyi Gənc alim və mütəxəssislərin 3-cü qrant müsabiqəsinin qalibi olmuşdur.(e.i. Firuzə Əliyeva, k.e.i. Aytən Babayeva) 22 oktyabr 2015-ci il tarixində İnstitutda neft kimyası və kimya texnologiyası sahəsində görkəmli alim akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı keçirilmişdir. Konfransın yüksək səviyyədə keçirilməsində Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası da təşkilatçılardan biri kimi aktiv iştirak etmişdir. Konfrans materialları Elmi İnformasiya və Patent tədqiqatları, Elmi nəşrlər şöbələrinin köməyi ilə kitab şəklində dərc olunmuşdur. Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının sədri və üzvləri İnstitutun elmi nailiyyətlərini əks etdirən guşənin hazırlanmasında və 02–04 iyun 2015-ci il tarixində Bakı Ekspo Mərkəzində keçirilən XXII Beynəlxalq "Xəzər neft və qaz 2015" (Caspian Oil & Gas 2015) sərgisində və AMEA-nın 70 illiyinə həsr olunan sərgidə nümayiş etdirilməsində yaxından iştirak etmişlər.
Bundan başqa Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası “ 20 yanvar”, ”Xocalı soyqırımı“ kimi respublika əhəmiyyətli anım günlərinin İnstitutda qeyd edilməsində fəal iştirak etmişdir.

BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏR

İnstitut Yaponiya, Almaniya, Fransa, İspaniya, İtaliya, İsveç, Hollandiya, Danimarka, İsveçrə, Türkiyə, Rusiya və s. ölkələrin 40-dan artıq, həmçinin Respublikanın bir sıra elmi-tədqiqat müəssisələri və universitetləri ilə elmi əməkdaşlıq edir. Bu il İnstitutda İspaniyanın Donostia Beynəlxalq Fizika Mərkəsi ilə "Kvant Kompütinq və Spintronika üçün Qabaqcıl Materiallar" və Almaniyanın Berlin Texniki Universiteti, Böyük Britaniyanın Haddersfild Universiteti və Belarusiyanın Minsk İstilik və Kütlə Dəyişməsi İnstitutu ilə "Neft mənĢəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materialları əsasında katalizatorların sintezinə və tətbiqinə dair fundamental tədqiqatlar" (İNTERLABCAT) beynəlxalq laboratoriyaları yaradılmışdır. İNTERLABCAT laboratoriyasının təkibi:
1. AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun “Nanokarbon katalizatorları iĢtirakında hidrogen peroksidlə oksidləĢmə” laboratoriyası (Eldar Zeynalov).
2. Almaniya Federasiyasının Berlin Texniki Universitetinin “MaterialĢünaslıq və texnologiya” laboratoriyası.
3. Belarusiyanın Minsk İstilik və Kütlə Dəyişməsi İnstitutunun “Mikro- və nanoölçülü materialların sintezi və analizi” laboratoriyası.
4. Böyük Britaniya Krallığının Haddersfild Uinversitetinin “Materiallar” laboratoriyası.
Professor Eldar Zeynalovun rəhbərliyi ilə laboratoriyanın əməkdaşları tərəfindən karbohidrogenlərin oksidləşməsində universal katalizator kimi tədbiq olunan nanokarbon katalizatorlarının fundamental aspektləri tədqiq olunacaqdır.
“Kvant Kompütinq və Spintronika üçün Qabaqcıl Materiallar” laboratoriyasında isə İspan tədqiqatçıları tərəfindən topoloji izolyatorların gözləniləcək xassəli birləşmələrinin nəzəri kvant-mexaniki analizi, eyni zamanda qabaqcıl elmi mərkəzlərdə onların fiziki xassələrinin, eksperimental tədqiqatlarının koordinasiyası həyata keçiriləcəkdir. Azərbaycan tədqiqatçıları tərəfindən məqsədyönlü axtarış üçün bu materialların uyğun sistemlərinin kompleks fiziki-kimyəvi, kristalloqrafik, termodinamik tədqiqi aparılacaq və mono-kristalların yetişdirilməsi metodları və leqirləmənin elmi əsasları yaradılacaqdır.
İnstitutun şöbə müdürü akademik Tofik Nağıyev aşağıda göstərilən konfrans və simpoziumda iştirak etmişdir:
“Kimya və kimyəvi proseslər” 5-ci beynəlxalq konfrans – Amsterdam, Hollandiya
“Operando Spektroskopiya” 5-ci beynəlxalq konfrans – Deauville, Fransa
“Məhlullar kimyası” 34-cü beynəlxalq konfrans – Praqa, Çexiya
12-ci Avropa Kataliz Konqresi – Kazan, Rusiya
19-cu Avropa üzvi kimya simpoziumu – Lissabon, Portuqaliya
10-cu Avropa kimyəvi mühəndislik konqresi – Nitsa, Fransa
Hesabat ilində İnstitutun direktoru akademik Dilqəm Tağıyev 23.02.2015-ci il tarixində İspaniyanın Madrid şəhərində 8 gün müddətində keçirilən “Multidissiplinar Enerji və Materialların Tədqiqi” adlı konfransda məruzə ilə çıxış etmişdir.
Nanoelektrokimya və elektrokataliz laboratoriyasının müdiri k.ü.e.d. Akif Əliyev 22.04.2015-ci il tarixində 10 gün müddətinə ET-2013 Qrant layihəsi çərçivəsində alınmış elmi nəticələrin müzakirəsi və korroziyaya davamlı təbəqələrin bəzi xassələrinin öyrənilməsi məqsədi ilə Ukrayna MEA-nın Ümumi və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutuna (Kiyev) ezam olunmuşdur.
Beynəlxalq əlaqələr, qrant layihələri və innovasiya şöbəsinin müdiri k.ü.f.d. Ziya Əliyev 01.05.2015-ci il tarixində 2 ay müddətinə “Topoloji izolyatorların sintezi və bir sıra fiziki xassələrinin tədqiq” sahəsində elmi tədqiqatlar aparmaq məqsədi ilə Donostia San Sebastyan şəhərinə (İspaniya) ezam olunmuşdur.

Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdirilməsi laboratoriyasının müdiri k.ü.e.d. Mirsəlim Əsədov 24.05.2015-ci il tarixində 8 gün müddətinə Belarus EA Elmi Şuranın illik hesabatında məruzə ilə çıxış etmək və BEA “Materialşünaslıq Mərkəzində” qeyri-üzvi və yarımkeçirici maddələrin tədqiqi üzrə birgə təcrübələrin aparılmasını təşkil etmək və hesablama proqramları ilə tanış olmaq məqsədilə Minsk şəhərinə ezam olunmuşdur.

Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə laboratoriyasının müdiri k.ü.e.d. Eldar Zeynalov 30.06.2015-ci il tarixində 6 gün müddətinə “Polimer və Müasir Materiallar” Beynəlxalq simpoziumunda iştirak etmək üçün Gürcüstanın Batumi şəhərində yerləşən Batumi Dövlət Universitetinə ezam olunmuşdur.
Nanoelektrokimya və elektrokataliz laboratoriyasının müdiri k.ü.e.d. Akif Əliyev 21.07.2015-ci il tarixində 10 gün müddətinə Tetra texnoloji sistemlər LTD şirkəti ilə tanışlıq və alınmış korroziyaya davamlı nazik təbəqələr üzərində bəzi ölçmələrin aparılması məqsədi ilə Türkiyənin İstanbul şəhərinə ezam olunmuşdur.
Renium ərintilərin elektrokimyası və elektrokatalizi laboratoriyasının müdiri k.ü.e.d. Elza Salahova 23.08.2015-ci il tarixində 7 gün müddətinə İstanbul Texniki Universiteti ilə yaxından tanışlıq və əməkdaşlıq məqsədi ilə Türkiyəyə ezam olunmuşdur.
Seolit katalizi laboratoriyasının əməkdaşları elmi işçi Ülvi Nəcəf-quliyev və qiyabi doktorant Fuad Ağayev 01.09.2015-ci il tarixində 10 gün müddətinə SEM laboratoriya Cihazları şirkəti ilə yaxından tanış olmaq və əməkdaşlıq etmək məqsədilə Türkiyənin İstanbul şəhərinə ezam olunmuşlar.
“Beynəlxalq əlaqəlar, qrant lahiyələri və innovasiya“ şöbəsinin müdiri k.ü.f.d. Ziya Əliyev 01.10.2015-ci il tarixində 2 ay müddətinə Advanced Materials for Spintronics and Quantum Computing” adlı beynəlxalq laboratoriyanın proqramı əsasında birgə elmi-tədqiqat işləri aparmaq məqsədi ilə İspaniyanın Donostia San-Sebastyan şəhərinə ezam olunmuşdur.
Kimya Elmləri və Texnologiyaları üzrə I Beynəlxalq Türk Konqresinin Elmi Komitəsinin üzvü və proqrama daxil edilmiş məruzələrin müəllifi kimi akademik Dilqəm Tağıyev və laboratoriya müdiri elmlər doktoru Vaqif Əhmədov Bosniya və Herseqovinanın Sarayevo şəhərində 27.10.2015-ci il tarixində 7 gün müddətinə davam edəcək konqresdə iştirak etmək məqsədi ilə ezam olunmuşlar.
Laboratoriya müdiri Eldar Zeynalov 01.11.2015-ci il tarixdə 12 gün müddətinə “Müxtəlif çeşidli nano-TiO2 katalizatorlarının aktivliyinin alitsiklik karbon turşularının mürəkkəb efirlərinin alınmasında tədqiqi” adlı beynəlxalq qrant layihəsinin yerinə yetirilməsi məqsədi ilə Böyük Britaniya Krallığının Haddersfild Uinversitetinə (Mançester) ezam edilmişdir.
İnstitutun elmi işlər üzrə direktor müavini Məhəmməd Babanlı 08.11.2015-ci il tarixdən 6 gün müddətinə “Kondensə olunmuş mühitlərdə və faza sərhədlərində fiziki-kimyəvi proseslər” mövzusunda keçirilən VII Ümumrusiya konfransında iştirak etmək üçün Rusiyanın Vorenej şəhərinə ezam edilmişdir.
“Beynəlxalq əlaqələr, qrant layihələri və innovasiya” şöbəsinin müdiri Ziya Əliyev 02.12.2015-ci il tarixdə 29 gün müddətinə yeni yaranmış “Advanced Materials for Spintronics and Quantum Compouting” adlı beynəlxalq laboratoriyanın proqramı əsasında İspaniyanın San Sebastyan şəhərinin Donostia Beynəxalq Fizika Mərkəzinə, İnstitutun elmi işlər üzrə direktor müavini Məhəmməd Babanlı 07.12.2015-ci il tarixində 5 gün müddətinə Rusiya Elmlər Akademiyasının Ümumi və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutuna ARDNŞ qrantı üzrə, laboratoriya müdiri Eldar Zeynalov 16.12.2015-ci il tarixində 78 gün müddətinə Berlin Texniki Universitetində Funksionallaşdırılmış karbon nanoboruları sahəsində birgə elmi işlərin aparılması üçün Almaniyanın Berlin şəhərinə, laboratoriya müdiri Akif Əliyev 17.12.2015-ci il tarixində 5 gün müddətinə laboratoriyada alınmış bəzi nümunələrin elektron mikroskopu ilə tədqiq edilməsi və Naxçıvan Bölməsi ilə gələcəkdə elmi əlaqələrin qurulması perspektivlərini müzakirə etmək məqsədilə Naxçıvan şəhərinə ezam edilmişdir.

BEYNƏLXALQ VƏ DİGƏR QRANTLAR

1. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. ”Propilenin hidrogen peroksid iştirakı ilə propilen oksidi, akrolein, allen, metilasetilen, propion aldehidi və asetona koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşməsi”. Layihənin rəhbəri – k.ü.f.d. Lətifə Həsənova (k.ü.f.d. Nəhməd Əlizadə iştirakçı). Layihənin müddəti – 2014–2016-cı illər. Layihənin məbləği – 80 000 AZN.
2. Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. "Alternativ enerji mənbələrində istifadə və elektron texnikası üçün çoxkomponentli metal xalkogenidləri əsasında yeni funksional materialların alınması və tədqiqi". Layihənin rəhbəri – müxbir üzv Məhəmməd Babanlı. Layihənin müddəti – 24 ay (2014–2016). Layihənin məbləği – 80 000 AZN.
3. Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. “Bəzi biogen metalların kompleks birləşmələrinin sintezi və onların kənd təsərrüfatında mikrogübrə kimi istifadəsi”. Layihənin rəhbəri – Quliyeva Esmira. Layihənin müddəti – 2013–2015-ci illər. Layihənin məbləği – 90 000 AZN.
4. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun Gənc alim və mütəxəssislərin 3-cü qrant müsabiqəsi. ″Modifikasiya olunmuş sintetik və təbii matrislər əsasında Pd, Pt, Ni nanokompozitlərinin formalaşması proseslərinin və katalitik xassələrinin tədqiqi″. Layihənin rəhbəri – k.e.i. Aytən Babayeva. Layihənin müddəti – 12 ay (2015). Layihənin məbləği – 40 000 AZN.
5. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. “Neft və qaz sənayelərinin avadanlıqları üçün korroziyaya davamlı nazik mühafizə təbəqələrinin alınması”. Layihənin rəhbəri – k.e.d. Akif Əliyev. Layihənin müddəti – 2013–2015-ci illər. Layihənin məbləği – 70 000 AZN.
6. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu. “Yeni nəsil Günəş çevriciləri üçün yüksək fotoeffektivliyə malik CdS, CdTe nanotellərinin elektrokimyəvi yolla sintezi, optiko-fiziki parametrlərinin təyini və spirtlərin fotoelektrokatalitik çevrilməsinin tədqiqi”. Layihənin rəhbəri – k.e.d. Akif Əliyev. Layihənin müddəti – 2015–2017-ci illər. Layihənin məbləği – 240 000 AZN.
7. Azərbaycann Dövlət Neft Şirkəti. Metanın asetilenə və 1,4-butandiola selektiv oksidləşməsi. Layihənin rəhbəri – akademik Ağadadaş Əliyev. Layihənin müddəti –2013– 2015-ci illər. Layihənin məbləği – 120 000 AZN.
8. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin inkişafı Fondu. “Mineral tullantılardan qiymətli metalları ayırıb saflaşdıran mobil pilot sisteminin qurulması və yarımsənaye sınaqlarının keçirilməsi”. Layihənin rəhbəri – k.e.d., prof. Arif Heydərov. Layihənin müddəti – 2014–2015-ci illər (12 ay). Layihənin məbləği – 80 000 AZN.
9. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. “Kimya və neft kimyası sənayesinin proses və aparatlarının hesablanması və optimallaşdırılması üçün proqramlar paketinin işlənilməsi”. Layihənin rəhbəri – t.ü.f.d. Manaf Manafov. Layihənin müddəti –2014–2015-ci illər. Layihənin məbləği – 40 000 AZN.

10. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. “Laya vurulan suyun asfalten və mexaniki hissəciklərdən maye faza ekstraksiya üsulu ilə təmizlənməsi texnologiyasının işlənməsi”. Layihənin rəhbəri – müxbir üzv Qüdrət Kəlbəliyev, k.e.d., prof. Gülməmməd Süleymanov (iştirakçı). Layihənin müddəti – 2014–2016-cı illər. Layihənin məbləği – 90 000 AZN.

11. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişaf Fondu. “İfrat yüksək tezlikli (İYT) elektromaqnit sahəsi ilə stimullaşdırılan heterogen-katalitik reaksiyalar üçün universal katalizator daşıyıcısının sintezinin elmi əsaslarının işlənib hazırlanması“. Layihənin rəhbəri – müxbir üzv Yuri Litvişkov. Layihənin mqddəti – 2014-2015-ci illər ( 24 ay). Layihənin məbləği – 80000 AZN.
12. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti. “Yanacaq elementləri üçün hidrogenin alınması və təmizlənməsi katalizatorlarının sintezi“. Layihənin rəhbəri – müxbir üzv Əjdər Məcidov. Layihənin müddəti – 2015–2016-cı illər. Layihənin məbləği – 90 000 AZN.
13. Ukrayna Elm və Texnologiya Mərkəzi. “Azərbaycan ərazisində Xəzər dənizinin sahil sularının özünü təmizləmə qabiliyyətini artırmaq üçün biotexnologiyaların hazırlanması”. Layihənin rəhbəri – Mikrobiologiya İnstitutunun b.ü.f.d. Səidə Əliyeva, iştirakçı – k.ü.f.d., dosent Elnur Məmmədov. Layihənin müddəti – 2014–2015-ci illər (12 ay). Layihənin məbləği – 9000 AZN.
14. Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Elmin İnkişaf Fondunun Gənc alim və mütəxəssislərin 3-cü qrant müsabiqəsinin qalibi. “Laylardan qalıq ağır neftlərin çıxarılması üçün koordinasion polimer əsaslı yeni kompozit materialların alınması və tədbiqi”. Layihənin rəhbəri – k.e.i. Firuzə Əliyeva. Layihənin müddəti – 2015-ci illər. Layihənin məbləği – 20.000 AZN.
15. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu. “Renium əsasında yarımkeçirici xassəyə malik yeni materialların alınması“. Layihənin rəhbəri – k.e.d. Elza Salahova. Layihənin müddəti – 12 ay ( 2015). Layihənin məbləği – 60 000 AZN.
16. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti (SOCAR). “Neft məhsullarının neft şlamlardan ayrılması prosesinin intensivləşdirilməsi və texnoloji rejimin təyin edilməsi”. Layihənin rəhbəri – AMEA-nın Geologiya və Geofizika İnstitutunun t.ü.e.d., prof. Arif Quliyev, k.e.d., prof. Gülməmməd Süleymanov (iştirakçı). Layihənin müddəti – 2014–2016-cı illər. Layihənin məbləği – 70 000 AZN.
17. Azərbaycan Respublikasinin Prezidenti Yaninda Elmin İnkişafi Fondunun Sənaye Qrantı. “Hidrotexniki qurğuların metal avadanlıqlarının istismar şəraitində korroziyaya davamlılığının proqnozlaşdırılması və mühafizəsinin təşkili”. Layihənin rəhbəri –k.ü.f.d., dosent Hilal Tahirli. Layihənin müddəti – 2014–2015-ci illər (12 ay). Layihənin məbləği – 95.000 AZN.
18. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Yanında Elmin İnkişafı Fondu. “Polimer mühitində metal nanozərrəciklərinin ölçüsünü və zeta potensialını təyin edən Zetasizer Nano ZS90 (Malver, Böyük Britaniya) markalı cihazın sifarişi”. Layihənin rəhbəri – k.ü.f.d. Şamo Tapdıqov. Layihənin müddəti – 2014–2015-ci illər. Layihənin məbləği – 50 000 AZN.

İNSTİTUTUN MUZEY ŞÖBƏSİNİN FƏALİYYƏTİ

1. 1998-ci ildə AEA-nın Kimya Texnologiyasının Nəzəri Problemləri İnstitutunun binasında akademik Murtuza Nağıyevin anadan olmasının 90 illiyi münasibətilə onun həyatı və elmi yaradıcılığına həsr olunmuş muzeyin təntənəli açılışı olmuşdur. Tədbirdə AEA-nın prezidenti Fərəməz Maqsudov və respublikanın tanınmış alimləri iştirak etmişlər. İnstitutun binasının əsaslı təmiri zamanı bu muzeyin də tam təmiri aparılmışdır.
2. Muzey görkəmli alim, kimyaçı-texnoloq akademik Murtuza Nağıyevin həyatı və elmi fəaliyyətini, xarici alimlərlə görüşlərini, onun elmi əlaqələrini əks etdirən eksponatların və alimin çoxlu sayda elmi və bibliografiya əsərlərinin nümayiş etdirilməsi üçün müasir dizayn əsasında yeni divar sərgiləri ilə təmin olunmuşdur.

KİTABXANA İŞİ

Hesabat ilində institutda aparılan əsaslı təmir işləri ilə əlaqədar kitabxana fondunun bərpası davam etdirilmişdir. Hal-hazırda fondun bərpa işlərinin 90% yerinə yetirilib. Aparılan inventarlaşdırma nəticəsində kitabxana fondu müəyyənləşdirilmişdir:
– Elmi-texniki ədəbiyyatın ümumi sayı – 22126 ədəd
O cümlədən
– Kitablar – 12709 ədəd
– Elektron informasiya daşıyıcıları – CD – 48 ədəd
– Disketlər – 16 ədəd
– Dissertasiyalar – 546 ədəd
– Avtoreferatlar – 4041 ədəd
Cari ildə abunə əsasında kitabxanaya Rusiya Federasiyasında nəşr olunan 6 ədəd elmi- texniki ədəbiyyat daxil olmuşdur (cədvəl). İnstitutun ötən illərdə komplektləşdirilmiş fondu rus dilində 72 adda, Avropa ölkələrində və ABŞ-da ingilis və digər dillərdə nəşr olunmuş 96 adda elmi jurnaldan ibarətdir.
• kitabxananın oxucularının ümumi sayı – 450
• kompüterlərin ümumi sayı – 5
• o cümlədən
• internetə çıxışı olanlar – 5
• oxucuların istifadəsində olanlar – 3
• internetdən istifadə edən şöbənin əməkdaşlarının sayı – 2
Hesabat ilində abunə əsasında kitabxanaya daxil olan elmi ədəbiyyatın siyahısı

Elmi ədəbiyyatın adı

1

Катализ  в  промышленности

2

Кинетика и катализ

3

Неорганические материалы

4

Теоретические основы химической технологии

5

Теоретическая и эксперименталньная  химии

6

Успехи   химии

UNİKAL VƏ MÜASİR CIHAZLARLA TƏMİNAT ÜZRƏ FƏALİYYƏT

İnstitutda Fiziki-kimyəvi analiz cihazlarından kollektiv istifadə mərkəzi fəaliyyət göstərir. Mərkəzin rəhbəri: müxbir üzv Əjdər Məcidov
Mərkəzin nəzdində aşağıdakı qruplar vardır:
- Quruluş kimyası, termiki və rentgenoqrafik analiz qrupu
- Spektral analiz qrupu
- Elektroparamaqnitrezonans qrupu
- Element analizi qrupu
- Elektron mikroskopiyası qrupu

 

 

Patent–lisenziya işləri

Elmi  müəssisənin

adı

Patentə verilmiş

iddia sənədlərin

sayı

Alınmış patent­lərin ümumi sayı

Ekspertizadakı

sənədlər

Xarici ölkələrdən alınmış patentlər

1

2

3

4

5

Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu

16

2

20

-

 

2015-cü ildə İnstitut əməkdaşları tərəfindən təqdim edilən 6 layihə qrantlara layiq görülmüşdür

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun qrantları:
 Yeni nəsil Günəş çevriciləri üçün yüksək fotoeffektivliyə malik CdS, CdTe nanotellərinin elektrokimyəvi yolla sintezi, optiko-fiziki parametrlərinin təyini və spirtlərin fotoelektrokatalitik çevrilməsinin tədqiqi (Rəhbər – k.e.d. Akif Əliyev, layihənin məbləği – 240 000 AZN)
 Hidrotexniki qurğuların metal avadanlıqlarının istismar şəraitində korroziyaya davamlılığının proqnozlaşdırılması və mühafizəsinin təşkili (Rəhbər –k.ü.f.d., dosent Hilal Tahirli, layihənin məbləği – 95.000 AZN)
 Mineral tullantılardan qiymətli metalları ayırıb saflaşdıran mobil pilot sisteminin qurulması və yarımsənaye sınaqlarının keçirilməsi.( Rəhbəri – k.e.d., prof. Arif Heydərov, layihənin məbləği – 80 000 AZN).
 Renium əsasında yarımkeçirici xassəyə malik yeni materialların alınması (Rəhbər – k.e.d. Elza Salahova, layihənin məbləği – 60 000 AZN).
 Laylardan qalıq ağır neftlərin çıxarılması üçün koordinasion polimer əsaslı yeni kompozit materialların alınması və tədbiqi (Rəhbər – k.e.i. Firuzə Əliyeva, layihənin məbləği – 20.000AZN)
 Modifikasiya olunmuş sintetik və təbii matrislər əsasında Pd, Pt, Ni nanokompozitlərinin formalaşması proseslərinin və katalitik xassələrinin tədqiqi (Rəhbər – k.e.i. Aytən Babayeva, layihənin məbləği – 40 000 AZN)

Onların ümumi məbləği: 1.404.000 AZN

 

İMPAKT FAKTORLU JURNALLARDA

ÇAP OLUNMUŞ MƏQALƏLƏR

 

Jurnal

İmpact

factor

Məq.

sayı

Nano Letters (Amerika)

13.59

1

Physical Review Letters (Amer.Phys.Soc.)

TR - 7.510

1

RSC Advances (Royal Soc.Chem.)

3.840

1

Physical   Review B (Amer.Phys.Soc.)

3.664

1

New Journal of Physics (Almaniya)

3.558

1

Journal of Alloys and Compounds (Elsevier)

2.999

4

Materials Science in Semiconductor Processing (Elsevier)

1.955

1

Digest Journal of Nanomaterials and Biostructures (Rumıniya)

0.945

1

Physics of the Solid State (Springer)

0.821

2

Russian Journal of Organic Chemistry (Springer)

0.658

1

Theoretical foundations of chemical engineering (Springer)

0.576

1

Inorganic Materials. (Springer)

0.556

7

Polish J.Chemical Technology

0.536

1

Russian Journal of Inorganic Chemistry (Springer)

0.489

1

Russian Chemical Bulletin (Springer)

0.480

1

National Academy of  Science Letters (Hindistan)

0.292

1

Russian Journal of Applied Chemistry (Springer)

0.276

2

Intern J. of Adv.  Scientific and  Technical Research

Google IF  3.54

1

Advances in Chemical Engineering and Science

0.89

3

Materials Sciences and Applications

0.83

1

J.of  Materials Science and Chemical Engineering

0.58

2

 

 

 

 

“Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsinin 2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

H E S A B A T

Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Mübariz Əhmədov
Mövzu: Respublikanın filiz və qeyri-filiz mineral xammal ehtiyatlarının kompleks emal texnologiyasının elmi əsaslarının yaradılması
Mövzuya aid işlər: 1.1; 1.2; 1.3; 1.4;

LABORATORİYANIN ADI : Qeyri-filiz mineral xammalının emalı
LABORATORİYA RƏHBƏRİ : AMEA-nın müxbir üzvü Mübariz Əhmədov
Laboratoriyada 14 əməkdaş çalışır. Onlardan 9 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər e.i., 1 nəfəri k.e.i., 2 nəfər mühəndis, 1 nəfər baş laborantdır: Adil Ağayev – k.ü.f.d., a.e.i., Rəhman Həmidov – k.ü.f.d., a.e.i., Emma Teymurova – t.ü.f.d., dos., Nailə Qasımova – k.ü.f.d., a.e.i., Sevil Cəfərova – k.ü.f.d., a.e.i., Əli İbrahimov – k.ü.f.d., a.e.i., Nuranə Abbasova –k.ü.f.d., b.e.i., Sevinc Səlimova – k.ü.f.d., b.e.i., Mahirə Xəlilova – k.ü.f.d., b.e.i., Yeganə Qəhrəmanova – e.i., Rəna Vəkilova – k.e.i.
İş 1.1.: Alunit filizinnin kompleks emalına innovativ yanaşma.
MƏRHƏLƏ I: Alunit filizinin hidrokimyəvi emal üçün hazırlanması.
Cari ildə alunit filizinin hidrokimyəvi emal üçün hazırlanması məsələsinə baxılmışdır. İlk öncə filizin kimyəvi və rentgenofaz tərkibi müəyyənləşdirilmiş, termoqrafik analizi aparılmışdır. Məlum olmuşdur ki, filizin tərkibində alunit 50%-dən çoxdur. Tərkibdə 40%-dən çox kvars mineralı vardır. Alunitin tərkibindəki alüminium əsaslı sulfat duzu şəklindədir. Alunitin termiki analizi müasir cihazda aparılmış, DTA, TQA, TA əyriləri çıxarılmışdır. Analiz 20–2000C temperatur intervalında azot mühitində aparılmışdır. DTA əyrisi üzərində 3 endotermik (80–1200C), (480–5800C) və (720-8500C) və bir ekzotermik (700–7200C) effekt müşahidə olunmuşdur. Nümunədə çəki itkisi ˜19–20%-dir. Dehidratlaşma 4800C-dən 5800C-yə qədər davam edir. Tərkibdəki sulfatın parçalanması 7200C-dən sonra intensiv olaraq baş verir. Üyüdülmüş alunitin dənəvərləşdirilməsi məlum üsulla aparılmışdır. Alunit dənələrinin bərkliyinin ölçülərindən asılılığı öyrənilmiş, onların bərkliklərinin artırılması üçün yeni üsul işlənib hazırlanmışdır. Nəticədə tələbata cavab verən alunit dənələrinin əldə olunmuşdur.
MƏRHƏLƏ II: Alunit filizinin emalı prosesində alınan hidrogen-sulfidin zərərsizləş-dirilməsi.
Hesabat dövründə müxtəlif qatılıqlı hidrogen sulfid qazının zərərsizləşdirilməsi və paralel olaraq sərbəst kükürdün alınması istiqamətində tədqiqat işləri aparılmışdır. Bunun üçün mövcud ədəbiyyat materialına əsaslanaraq, H2S-in maye fazada tutulmasına üstünlük verilmişdir.
Ədəbiyyat materialı toplanmış, laboratoriya qurğusu qurulmuşdur. Hidrogen sulfidin HNO3 turşusu ilə qarşılıqlı təsiri öyrənilmiş və reaksiya məhsulu olan NO-nun NO2-yə, reaksiya mühitində HNO3-ə çevrilməsi üçün tədqiqat işləri aparılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, reaksiyanın aparılma temperaturu 250C, götürülmüş HNO3-ün qatılığı 30%, qazın verilmə sürəti 100-200 ml/dəq. H2S-hava nisbəti=1:4 olduqda, H2S tamamilə kükürdə çevrilir və reaksiya mühitində HNO3 tamamilə regenerasiya olunur.
Beləliklə, sübut edilmişdir ki, heç bir katalizator sərf etmədən, başqa reagentlər götür-mədən, nitrat turşusunu bərpa etməklə H2S-dən kükürdün alınması və H2S-in tam tullantı qazlarından təmizlənməsi mümkündür.
NƏTİCƏ
Sənaye tullantı qazlarını H2S-dən təmizləməklə yanaşı sərbəst kükürdün alınması həyata keçirilmişdir. Bunun üçün oksidləşdirici kimi 30%-li HNO3 götürülmüş, istənilən qatılıqlı H2S heç bir katalizator və əlavə reagent sərf etmədən kükürd alınmışdır. Bu zaman hava-H2S nisbəti - 1:1; temperatur 250C olduqda reaksiya mühitində reaksiya NO vəNO2-nin hesabına HNO3-ün tam bərpası baş verir.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
1. Jafarova S.T., Akhmadov M.M., Belous A.G., Pashkova E.V., Ivanitski V.P. Phase composition of the ferrite catalyst with the spinel structure and its catalytic activity in the water-gas shift reaction of carbon monoxide. Russian Chemical Bulletin, 2015, issue 2, pp. 332-336.
2. Теймурова Э.А., Ахмедов М.М., Меликова И.Г., Валиев Б.С. Исследова-ние кинетики окислительно-агломерирующего обжига высокопиритистой свинцовой шихты // Химическая промышленность. 2015, Т. 92, № 3, с.87-93.
KONFRANS MATERİALLARI
1. Əhmədov M.M., Həmidov R.H., Talıblı İ.Ə. Alunit milli sərvətimizdir. T.N.Şahtax-tinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş konfrans materialları. Bakı- 2015
2. Yalcin B., Fattulayeva P.A., Abbasov M.G., Agayeva S.A., Jafarova S., Medjidov A. Reduction of the metal nitrates by ethylenglycole and glycerine in hydrothermal conditions / International Congress on Chemical, Biological and Enviromental Sciences, Kyoto Japan Conference Proceedings, May 2015, p.884

KADR HAZIRLIĞI
1. Sevil Cəfərova – dissertant, 2012–2017-ci illər. Məsləhətçi – müxbir üzv Mübariz Əhmədov
Dissertasiyanın mövzusu: Hidrogenin nanokompozit katalizatorları üzərində alınması və təmizlənməsi.
2. Rəna Vəkilova – doktorant, 2013–2016-cı illər. Elmi rəhbərlər: müxbir üzv Mübariz Əhmədov , k.ü.f.d. Əli İbrahimov.
Dissertasiyanın mövzusu: Kükürd tərkibli qazların Klaus mərhələsində H2S-ə qədər katalitik reduksiyası və maye fazada təmizlənməsi.
3. Nailə Qasımova – dissertant, 2012–2016-ci illər. Məsləhətçi – müxbir üzv Mübariz Əhmədov.
Dissertasiyanın mövzusu: Kükürd qazından sintez qaz, texniki hidrogen və hidrogen sulfidlə (klaus prosesi) reduksiya etməklə sərbəst kükürdün alınmasının elmi əsaslarının işlənib hazırlanması.
BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏR.
Akademik Vernadski adına Ümumi və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu (Ukrayna – Kiev şəhəri)
QRANTLAR
Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti. Layihənin adı: Yanacaq elementləri üçün hidrogenin alınması və təmizlənməsi katalizatorlarının sintezi. Layihə rəhbəri – müxbir üzv Əjdər Məcidov, iştirakçı müxbir üzv Mübariz Əhmədov. Layihənin müddəti – 2014-2016. Layihənin məbləği: 90 000 AZN.

PATENTLƏR VƏ İDDİA ƏRİZƏLƏRİ
1. İbrahimov Ə.A., Əhmədov M.M., Vəkilova R.M. Hidrogen sulfiddən kükürdün alınması üsulu. a-2014 0012 (patent alınma ərəfəsindədir.)
2. İbrahimov Ə.A., Əhmədov M.M., Vəkilova R.M., Həmidov R.H. Qazların hidrogen sulfid və kükürd dioksiddən təmizlənməsi üçün absorbent. a-2015 0092(iddia ərizəsi)

 

LABORATORİYANIN ADI: Dəmir və titan tərkibli filiz xammalının emalı
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: Əlizadə Zaur
Kimya elmləri doktoru, prof. Məmmədov Asif
Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 4 nəfər e.i., 1 nəfər b. lab., 1 nəfər texnikdir. Qasım Səmədzadə – k.ü.f.d., a.e.i, Ofeliya Əbdülrəhimova – e.i., Tatyana İsaçenko – e.i., Ülviyyə Şərifova – e.i., Afəridə Qasımova – e.i.
İş 1.2: Acınohur qum daşlarından alınan titanmaqnetit konsentratının kompleks istifadəsi üçün dəmir ovuntusu ilə yanaşı tıtan konsentratının və “süni rutilin” alınması
MƏRHƏLƏ: Acınohur qum daşlarının flüslaşmış, reduksiya olunmuş titanmaqnetit dənəvərlərindən alınan titan konsentratının silisium, kalsium, maqnezium, alüminium və başqa qarışıqlardan hidrokimyəvi üsullarla təmizlənməsi.
Acınohur titanmaqnetitli qum daşları yatağı aşkar edildikdən sonra (Şəkil 1), 2007-ci ildən bu filizlərin emalı texnologiyasının işlənilməsinə başlanılmışdır və bu istiqamətdə titanmaqnetitli qum daşlarından konsentratların alınması, bu konsentratlarin CH4-lə reduksiyası, maqnit fraksiyasından ПЖ-3 (98%Fe) markalı dəmir ovuntusu və qeyri-maqnit fraksiyasından titan (rutil TiO2) fraksiyasının ayrılmasının prinsipial texnologiyası işlənib hazırlanmışdır (sxem 1). Reduksiya olunmuş titanmaqnetit dənəvərlərindən titanatlar olan fraksiyası qarışıqlarının (Si, Al, Mg, Ca, Fe, Na) tərkiblərinin öyrənilməsi, silisium və alüminiumun prosesdə özünü aparması öyrənilmişdir. Titan fraksiyasının aşağıdakı tərkibdə olduğu müəyyən edilmişdir (%): TiO2-40; SiO2-18.5; Al2O3-4.1; CaO-12.5; MgO-12.5; ; Na2O-8 və s.

Sxem 1. Acınohur qum daş-larının emalının titanmaqnetitl konsentratlarından titan fraksi-yasının ayrılması və dəmir ovuntusunun alınması prose-sinin prinsipial texnoloji sxemı.

Titan konsentratından TiO2 titandioksidin silisium, kalsium, maqnezium, alüminium və başqa qarışıqlardan hidrokimyəvi üsullarla – xlorid turşusu və duru natrium hidroksid məhlulu ilə ayrılması işi yerinə yetirilmişdir. İş aşağıdakı ardıcıllıqla aparılmışdır (sxem 2).

Sxem 2. Titan konsentratından TiO2 titandioksidin alınmasının prinsipial sxemi.

Qeyri-maqnit fraksiyası dənəvərləri yuyulmuş, karbonat-vanadat məhlullarından süzül-müşdür. Titan fraksiyası olan bərk faza 100–1150C-də qurudulmuşdur. Xlorid turşusundan (15%-li) istifadə etdikdə TiO2 və SiO2-dən başqa praktiki olaraq oksidlərin hamısı adi şəraitdə xloridlər əmələ gətirərək məhlula keçirlər. Titan konsentratının 15%-li HCl turşusu ilə (bərk maddə:maye turşu nisbəti=1:10) ~850C-də 1 saat müddətində TiCl4 koaqulyantından (konsentratın kütləsinin 0.01–0.05%-i qədər) istifadə olunması ilə işlənməsi TiO2-ın konsentratda kütləsinin 40%-dən 92%-çatdırılmasına imkan vermişdir. 3%-li NaOH məhlulu (bərk:maye=1:6) ilə 15–20 dəq qaynadılmaqla (~100–1050C) konsentrat silisiumdan təmizlənmiş və bərk halda metatitan turşusu kütləsi alınmışdır. Metatitan turşusunun 850–9000C-də gözərdilməsi ilə tərkibində 96–98% TiO2 olan rutil – texniki titan dioksid alınmışdır.

NƏTİCƏ

Titan konsentratından TiO2 titandioksidin silisium, kalsium, maqnezium, alüminium və başqa qarışıqlardan hidrokimyəvi üsullarla – xlorid turşusu və duru natrium hidroksid məhlulu ilə ayrılmasının optimal şəraiti – qatılıq, temperatur parametrləri və onların kinetik asılılığı müəyyən edilmişdir. TiO2-nin 98%-ə qədər kütləsinin konsentratdan ayrılması mümkün olmuşdur.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
RESPUBLİKADA 1. Асадов М., Мамедов А.Н. Расчет термодинамических свойств мало-растворимых солей в пластовых водах. Азербайджанское нефтяное хозяйство. 2015. №5, c. 44–47 2. Quliyeva S.Ə., Məmmədov A.N., Cahandarov Ş.C., Cəlaləddinov F.F. Составляющее свободной энергии смешения немолекулярных соединений. Kimya problemləri, 2015, N.1(13), c. 39-42.

XARİCDƏ

1. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Tagiev D.B., Mammadov A.N. Effect of Composition on the Physical Properties of (TlInSe2)1-х(TlGaTe2)х Solid Solutions // Cambridge Journals. MRS Online Proceeding Library 01/2015; V.1766. DOI:10.1557/ opl. 2015.419.
2. Asadov M.M., Mammadov A.N., Tagiev D.B., Akhmedova N.A. Defining Borders of Vitrification Region in the Li2O.B2O3–B2O3–Yb2O3.B2O3 System // MRS Online Proceedings Library, Volume 1765. 2015. imrc2014 s4a-p020. doi: 10. 1557/opl. 2015.816, Published online by Cambridge University Press 01 Oct 2015. 6 p.
3. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mamedov A.N., Aljanov M.A., Kerimova E.M. and Nadjafzade M.D. Dielectric Properties and Heat Capacity of (TlInSe2)1– x(TlGaTe2)x Solid Solutions // Inorganic Materials. 2015. V. 51. № 8. P. 772-778.
4. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mamedov A.N., Tagiyev D.B. Effect of Composition on the Properties of (TlInSe2)1–x(TlGaTe2)x Solid Solutions // Inorganic Materials. 2015. V. 51. № 12. P. 1232-1236.
5. Mamedov A.N., Tagiev E.R., Mashadiyeva L.F. and Babanly M.B. Thermodynamic Calculation and 3d Modeling of the Liquidus Surface of the YbTe–Sb2Te3– Bi2Te3 System. International Research Journal of Pure & Applied Chemistry.10(2): 1-5, 2016, Article no.IRJPAC.21890.ISSN: 2231-3443, NLM ID: 101647669
6. Мамедов А.Н., Салимов З.Э., Кулиева С.А., Бабанлы М.Б. 3D моделирование поверхности кристаллизации меди в тройной системе Сu-Pb-Tl. Успехи современного естествознания, 2015,N.1,,с.804-807
7. Mamedov AN, Rasulova KD, Babanly M.B. Thermodynamic equations for solving the inverse problem of phase equilibrium in the ytterbium telluride – bismuth sesquitelluride system. Intern. Journal of appl. and fundamental research. 2015;8(5):869-873.

KONFRANS MATERİALLARI

1. Садыхов Ф.М., Самедзаде Г.М., Меликова Э.Т., Мамедова И.Г., Садыгова Н.С., Гахраманов Г.С. Исследования по грануляции пылевидной глины капельным методом в стационарных условиях. Тезисы докладов республиканской науч. конф., посвящ. 90-летнему юбилею академика Тогрула Шахтахтинского Баку. Октябр 2015, с.166.
2. Садыхов Ф.М., Самедзаде Г.М., Джахандаров Ш.Д., Гахраманов Г.С., Атакишиев Р.Г., Ахмедова А.Н. Гранулирование порошкообразной глины на вибро-грануляторе. Тезисы докладов республиканской науч. конф., посвящ. 90-летнему юбилею академика Тогрула Шахтахтинского Баку. Октябр 2015, с.167. 3. Məmmədov A.N., Rəsulova K.D., Tedenac J-C., Babanlı M.B. YbTe–Sb2Te3–Bi2Te3 sistemində Sb2-xBixTe3 əsasında bərk məhlulların likvidus və solidus səthlərinin 3D modelləşdirilməsi. Müasir biologiya və kimyanın aktual problemləri elmi praktik konfransı. Gəncə. 05-06 may 2015. II hissə, s.20-21. 4. Məmmədov A.N., İbadova G.İ., Tağıyev E.R., Əliyev Z.S. YbTe-PbTe-SnTe sistemində bərk məhlul sahələrinin 3D modelləşdirilməsi. Müasir biologiya və kimyanın aktual problemləri elmi praktik konfrans. Gəncə. 05-06 may 2015. II hissə, s.49-50.
5. Məmmədov A.N., Tağıyev E.R., Rəsulova K.D., Babanlı M.B. Yb–Bi–Te sisteminin termodinamiki trianqulyasiyaı və komponentlərin qatılığının çevirici matrisaları. Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Bakı-2015. s. 95.
6. Məmmədov V.S., Bəxtiyarlı İ.B., Məmmədov A.N. Ga2S3–La2O2S–Y2O2S sistemində (La2O2S)0.48(Y2O2S)0.52–(Ga2S3)0.86(Y2O2S)0.14 kəsiyinin tədqiqi. Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Bakı-2015. s.100.
7. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mammadov A.N. Thermphysical properties of (TlInSe2)1-х(TlGaTe2)х // Abstracts of 19th Symposium on Thermophysical Properties. Boulder, CO, USA. Colorado, National Institute of Standards and Technology. June 21-26, 2015. PaperID 2639. P. 331.
8. Mustafaeva S.N., Asadov М.М., Mammadov A.N. Concentration dependence of thermodynamical, structural and physical properties of (TlInSe2)1−x(TlGaTe2)x // Abstracts of XX International Conference on Chemical Thermodynamics in Russia (RCCT-15). Nizhni Novgorod. 22-26 June. 2015. Section 3. P-3-36. P. 276.
9. Асадов М.М., Мустафаева С.Н., Мамедов А.Н. Корреляции между физическими свойствами и составом в системе (TlInSe2)1–х(TlGaTe2)х // Материалы Всероссийской научной конференции с международным участием «Второй Байкальский материаловедческий форум». Республика Бурятия, г.Улан-Удэ – оз.Байкал. 29 июня–5 июля 2015. Ч. 1. С. 29-30.
10. Asadov M.M, Mustafaeva S.N., Mamedov A.N. Modeling of GaS-GaSe phase diagram and properties of materials // Abstracts of 1st International Conference on Computational Design and Simulation of Materials (CDSM 2015). Shenyang, China. August 17-19, 2015. Abstract № 68. Invited, O-20. P. 6. 11. Mамедов А.Н., Расулова К.Д., Тагиев Э.Р., Бабанлы М.Б. Термодинамические уравнения решения обратной задачи для ликвидуса квазибинарных систем с общим катионом. VII Всероссийской конференции «Физико-химические процессы в конденсированных средах и на межфазных границах – ФАГРАН-2015. Воронеж. 10-13 ноябрь 2015.
12. Мамедов Н., Бахтиярлы И.Б., Асадов М.М., Мамедов В.С. и др. Характер химического взаимодействия и термодинамический анализ системы Ga2S3 – Eu2O2S – Y2O2S. Полифункциональные химические материалы и технологии: Матер. Межд. научной конф. 21–22 мая 2015 г. Томск: Издатель. Дом ТГУ, 2015. То 2. с.148-151.

DƏRSLİK VƏ MONOQRAFİYALAR

  1. Dilqəm Tağıyev, Asif Məmmədov. Tək atomdan supramolekulyar kimyaya. Bakı: Elm, 2015, 315 s.
  2. Mамедов А.Н. Термодинамика систем с немолекулярными соединениями: расчет и апроксимация термодинамических функций и фазовых диаграмм. LAP. Germany 2015. 124c. 

ELMİ ƏLAQƏLƏR

1. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Geologiya və Geofizika İnstitutunun «Filiz və qeyri-filiz faydalı qazıntı yataqlarının geologiyası və Geokimyası» şöbəsi

2. Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksi  Qapalı Səhmdar  Cəmiyyətİ    

3. A.A.Baykov adına Rusiya Elmlər Akademiyasının Metallurgiya və  Materialşünaslıq İnstitutu. Kompleks filizlərin metallurguya problemləri laboratoriyası. 

 

PATENTLƏR VƏ İDDİA SƏNƏDLƏRİ

  1. Mustafayeva S.N, Əsədov M.M., Məmmədov A.N. Xalkopirit quruluşlu mis-indium disulfid kristallarının alınması üsulu // a2015 0028. (İlkin ekspertizanın müsbət nəticəsi.)
  2. Mustafayeva S.N., Əsədov M.M., Kərimova E.M., Məmmədov A.N. Rentgen şüaları detektorunun rentgenhəssaslığının idarə edilməsi üsulu // a2015 0005. (İlkin ekspertizanın müsbət nəticəsi.)

İSTİNADLAR – 9.

LABORATORİYANIN ADI:  Əlvan metal tərkibli mineral xammalın emalı 

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya  elmləri doktoru, prof.  Arif Heydərov

Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d, a.e.i., 1 nəfər e.i., 2 nəfər  k.e.i., 1 nəfər mühəndis, 2 nəfər b. laborantdır. Bəkir Vəliyev – k.ü.f.d., a.e.i., Sülhiyyə  Kələntərova – e.i., Aybəniz Quliyeva – k.e.i., Nailə Yusifova – doktorant, k.e.i.

İŞ 1.3: Əlvan metal tərkibli xammalın emalı zamanı qiymətli komponentlərin çıxarılması

MƏRHƏLƏ:Mis filizinin kompleks emalı zamanı alınan məhlullardan misin çıxarılması.

Mis bir çox sahələrdə tətbiq olunan ən vacib metallardan biri sayılır. Mis istehsalı üçün lazım olan ilkin xammallar ilbəil azalır. 5% misi olan filizlər misə görə çox zəngin sayıldığı halda, bir çox ölkələrin sənayesi tərkibində 0,5% mis olan filizləri emal edirlər. Respublikamızın iqtisadi potensialının yüksəldilməsi onun ərazisində kəşfiyyatı başa çatdırılmış müxtəlif faydalı qazıntı yataqlarının ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunması, emal sənayesi sahələrinin inkişaf etdirilməsi ilə bağlıdır. Hesabat dövrü ərzində Gədəbəy rayonunda «Azərbaycan Beynəlxalq Mədən Əməliyyatı» şirkətinin ərazisində olan mis kolçedan yatağından tədqiqat işlərini yerinə yetirmək üçün filiz və tullantı nümunələri gətirilmiş, onların mineraloji və kimyəvi tərkibi araşdırılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, kükürd kolçedanlı filizin 90%-dən çoxu pirit mine­ralından, az miqdarı isə xalkopirit, sfalerit, markozit və pirrotin mineral qarışığından ibarətdir. Mis-sinkli filizlər isə tərkibcə dəyişkən olub, xalkopirit, sfalerit və barıt kimi əsas minerallardan təşkil olunmuşdur. Təqdim olunan süxur və tullantılar əsas kompo­nentlərin miqdarının azlığına görə fərqləndikləri halda, mineroloji tərkiblərinə görə filizdən fərqlənmirlər. Materialların mineroloji tərkibini Bruker D8 difraktometrində, nəcib metalların konsentrasiyası Varian və Perkin Elmer atom adsorbsiya cihazında, kompleks element analizi isə Bruker S2 Picofox rentgen flüoressent analizatorunda aparılmışdır. Nümunələr bir neçə sahədən götürüldüyü üçün tədqiqatlar müxtəlif tərkibli tullantı filiz nümunələri üzərində aparılmışdır.

Komponentlərin yuyulması laboratoriya şəraitində yeraltı yumaya oxşar spiralvari borularda və perkolyasiyon kolonkalarda (hündürlük – 1 metr, diametr – 10 sm)  aparılmışdır. Yerləşdirilən tullantıların miqdarı 500 q-dan 5 kq-a qədər dəyişdirilmişdir. Hipoxlorit məhlulu natrium xloridin suda məhlulunun elektrokimyəvi emalından alınmışdır. Məhlulun Eh potensialı titan elektrodundan olan elektroliz qurğusunda 4 V, 100 A sabit cərəyanın təsiri ilə 15–20 dəqiqə müddətində Eh=1150–1190 mV səviyyəsinə qədər artırılır.

Şəkil 1.  Yuma zamanı məhlula çıxan Cu, Au və Ag ionlarının  qatılıq dəyişməsi.(Au və Ag-ün qatılığı mq/l-lə, Cu-un qatılığı qr/l-lə verilmişdir)

Şəkil 2.  Yuma zamanı məhlula çıxan  Cu, Au və Ag-un çıxım faizi.

Şəkil 1, 2-də mis, qızıl və gümüşün zamandan asılı olaraq yuyulma dinamikası göstərilmişdir. Alınan nəticələrdən görünür ki, ilkin saatlarda nəcib metalların konsentrasiyasının maksimal qiyməti müşahidə olunur.  Süxurların fraksiyası < 0,8 mm, vaxt 80 saat olduqda yuma zamanı məhlula 81,6% Au, 29,2%  Ag, 41,2%  Cu keçmiş olur. Məhlulda hipoxlorit ionunun qatılığı 0,8%, oksidləşmə-reduksiya potensialı 750 mv, pH isə 8 olmuşdur. Oksidləşmiş mis süxuru 1 M HCl və 0,8%-li NaClO məhlulları ilə yuyulmuşdur. Yuyulmadan sonra məhlulun tərkibi aşağıdakı kimi olmuşdur (mq/l): Fe - 56,1; Zn - 55; Cu - 51,5; Ca - 70,5; Cd - 0,41; Pb - 0,74; Mn - 1,57; Ag - 0,54. Həllolmadan sonra məhlulun pH-ı 1,29-a, Eh-ı isə 576 mv səviyyəsinə gətirilmişdir. Hidrogen xlorid məhlulu çox aqressiv olduğuna görə ilkin saatlardan turşu mis, gümüş, sink və dəmir elementlərinin yuyulmasına sərf olunur. Təcrübələr qapalı şəraitdə getdiyindən heç bir atmosfer çirklənməsi müşahidə olunamamış və oksigensiz şəraitdə çox yaxşı nəticələr alınmışdır. Məhlullardan nəcib metalların sorbsiyası qızıla selektiv olan Amberlit D360 sorbenti ilə aparılmışdır. İlkin təcrübələr model xloridli mis və sink məhlullarında sorbsiyanın öyrənilməsi ilə aparılmışdır.  Sink və mis ionlarının sorbsiyasına aid təcrübələr statistik şəraitdə izlənilmişdir. Bu ionların xlorid və hipoxloritli məhlullardan sorbsiyası üçün yüksək turşulu kationit KУ-2 və yüksək əsaslı anionit AB-17-dən istifadə edilmişdir. Sink və mis ionlarının sorbsiyası xlorid turşusunun geniş interval turşuluğunda 1x10-6–5N və müxtəlif pH-da (1–5) aparılmışdır. İon dəyişmə sorbsiyası üçün KУ-2 kationitinin H formasından AB-17 anionitinin Cl formasından istifadə edilmişdir. İonların sorbsiyasına təsir edən ən mühüm amil məhlulların turşuluğu və metal ionlarının qatılığıdır. Ona görə də mis və sinkin sorbsiyasına turşuluğun təsiri model məhlul kimi 0,1–4 N xlorid turşusu və natrium xlorid məhlullarında öyrənilmiş və texnoloji məhlullarda yoxlanılmışdır. Alınan nəticələr göstərdi ki, xloridli məhlullardan kationitlə sinkin sorbsiyası pH azaldıqca azalır və  HCl-un məhlulda qatılığı 1 N və ya daha çox olduqda dayanır. Sinkin anion formada sorbsiyası pH=2-dən başlayır.

Xlorid turşusunun qatılığı artdıqca AB-17 anioniti ilə sinkin sorbsiyası artır və 1–4 N turşuluqda maksimal qiymət alır. 4 N-dan sonra sinkin sorbsiyası azalmağa, misin sorbsiyası isə artmağa başıayır. Bu onunla izah edilir ki, sink 0,15 N-dan yuxarıda mənfi yüklü kompleks ionlar əmələ gətirdiyi halda, mis 4 N-dan artıq qatılıqda kompleks anion formalarına keçir. pH-ın 1,3 qiymətində texnogen məhlullardan təklif olunan anionitlə mis tutulmur, sink isə anion formada olduğu üçün 97,1% sorbsiya olunur. KУ-2 kationiti ilə sorbsiya olunan mis və sink isə NaCl-in 100 qr/l məhlulu ilə desorbsiya olunub qatılaşdırılır.

NƏTİCƏ

Gədəbəy mis tərkibli oksidləşmiş filizinin xlorid və hipoxlorit məhlulları ilə yuyulmasının və yuyulmadan alınan məhlullardan mis və sinkin iondəyişdirici sorbentlər vasitəsi ilə ayrılmasının optimal şəraiti müəyyən edilmişdir.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

  1. Heydərov A.Ə., Əhmədov M.M., Yusifova N.V., Vəliyev B.S., Mahmudov M.K. Kobalt tərkibli qeyri-ənənəvi xammalın kompleks emalı prosesində kobaltın çıxarılması. Kimya Problemləri № 1, 2015, s. 69-73
  2. Heydərov A.Ə., Əhmədov M.M., Yusifova N.V., Quliyeva A.A. Tərkibində kobalt olan əlvan metallı kekin sulfatlaşmasının tədqiqi. Kimya Problemləri 2015, №4, s. 262-266.

 

KONFRANS MATERİALLARI

  1. Heydərov A.Ə., Yusifova N.V. Kobalt tərkibli Daşkəsən filizinin emalı. Ümummilli Lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 92-ci ildönümünə həsr olunmuş doktorant, magistr və gənc tədqiqatçıların “Kimyanın aktual problemləri IX Respublika Elmi konfransının” materialları. BDU-nun Kimya fakültəsi, Bakı 2015, 06-07 may.
  2. Heydərov A.Ə., Əhmədov M.M., Yusifova N.V., Vəliyev B.S., Qurbanzadə A.X., Mahmudov M.K.  Kobalt tərkibli keklərin sulfat turşusu ilə sulfatlaşmasının tədqiqi. Akademik T.N.Şahtaxtinskinin 90 illik yubleyinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı-2015, s. 92.
  3. Heydərov A.Ə., Əhmədov M.M., Ağayev Ə.N., Kələntərova S.X., Məmmədova L.M. Xlorid və hipoxlorit tərkibli emal məhsullarından mis və sinkin sorbsiya üsulu ilə çıxarılması. Akademik T.N.Şahtaxtinskinin 90 illik yubleyinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı-2015, s. 124.
  4. Heydərov A.Ə., Əhmədov M.M., Quliyeva L.T. Sulfatlı məhlullardan qallium və  indiumun ekstraksiyası. Akademik T.N.Şahtaxtinskinin 90 illik yubleyinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı-2015, s. 93.

KADR HAZIRLIĞİ

1. Nailə Yusifova – doktorant, 2014–2017, elmi rəhbər: k.e.d., prof. Arif Heydərov

Dissertasiya mövzusu: Daşkəsən yatağının kobalt tərkibli filizindən kobaltın  çı­xa­rılması.                                                                                             

2. Leyla Tağıyeva – dissertant,  2014–2017, elmi rəhbər: k.e.d., prof. Arif Heydərov

Dissertasiya mövzusu: Qeyri-üzvi istehsal tullantılarından qallium və indiumun çıxarılması.

    

BEYNƏLXALQ  ƏLAQƏLƏR                                                       

  1. A.A.Baykov adına Rusiya Elmlər Akademiyasının Metallurgiya və  Materialşünaslıq İnstitutu. Kompleks filizlərin metallurguya problemləri laboratoriyası. k.e.d., prof. Sadıxov H.B.                                                                        
  2. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Geologiya və Geofizika İnstitutunun «Filiz və qeyri-filiz faydalı qazıntı yataqlarının geologiyası və geokimyası» şöbəsi. k.e.d., prof. Qaşqay Ç.M.

 

QRANTLAR

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin inkişafı Fondu. “Mineral tullantılardan qiymətli metalları ayırıb saflaşdıran mobil pilot sisteminin qurulması və yarımsənaye sınaqlarının keçirilməsi”. Layihənin rəhbəri – k.e.d., prof. Arif Heydərov.  Layihənin müddəti – 2014–2015(12 ay). Layihənin məbləği – 80 000 AZN.

İSTİNADLAR – 3

 

Laboratorİyanın adı: Analitik kimya laboratoriyası

Laboratorİya rəhbərİ: kimya  üzrə fəlsəfə doktoru Aydın Paşacanov

 

Laboratoriyada 11 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.e.d. b.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i.,
2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., e.i., 1 nəfər k.e.i., 3 nəfər  mühəndis, 1 nəfər
b. laborantdır. Nuşirəvan Rüstəmov – k.e.d., prof., b.e.i., Namiq İsmayılov – k.ü.f.d. a.e.i., Mələk Ağamalıyeva – k.ü.f.d., a.e.i., Elmira Allahverdi­yeva – k.ü.f.d., b.e.i.; Şahin Bayramov – k.ü.f.d., b.e.i., Gülü Abbasova – k.ü.f.d., e.i., Arzu Osmanova – k.e.i.

 

İŞ 1.4: Metal ionlarının mürəkkəb tərkibli obyektlərdə təyini üçün yeni səmərəli üsulların işlənib hazırlanması.

 

MƏRHƏLƏ: Metal ionlarının bisazobirləşmələrlə komplekslərinin və əsası boyalarla ion assosiatlarının alınması, tədqiqi və onların yeni ekstraksiyalı  fotometrik və ekstraksiyalı atom-absorbsiya təyini üsullarının işlənməsi. Bəzi o-hidroksi-aril-metilketonların oksimlərinin sintezi.

Bu məqsədlə aşağıdakı elmi-tədqiqat işləri aparılmışdır.

   

həddində əmələ gəlir. Optimal pH 2,5÷3,0 müəyyən edilmişdir. Kompleks əmələgəlmə setilpiridinin iştirakı ilə daha yüksək turşuluqda baş verir.

Eyni və müxtəlifliqandlı komplekslərin udma spektrləri çəkilmişdir. Ge(IV)-ün stilbazo ilə eyniliqandlı kompleksi λ=400 nm-də, müxtəlifliqandlı kompleksi isə Ge(IV) stilbazo-setilpiridin λ=490 nm-də maksimum işıq udur. Setilpiridinin iştirakı ilə udma spektrində güclü batoxrom sürüşmə müşahidə olunur, intensivlik artır. Stilbazonun 0,6 ml (1,2∙10-4) qatılığı kompleksin maksimal əmələ gəlməsinə kifayət edir. Ber qanununa tabelik 0,05–15 mkq Ge (IV) 25 ml qatılığında ödənilir. Komplekslərin analitik xarakteristikaları müəyyən edilmişdir. Molyar işıqudma əmsalı ε=39706, davamlılıq sabiti βk=3,8∙108. Kompleksin tərkibində kompo­nentlərin mol nisbətləri izomolyar seriya metodu ilə Ge (IV):stil:SP = 1:2:4 təyin edilmişdir. Nazarenko metodu ilə Ge-un kompleksəmələgətirici formasının Ge+4 vəziyyətində olduğu müəyyən edilmişdir. Bu isə metalın hidroliz etmədiyini göstərir.

Ge-un təyininə kənar ionların təsiri: Ge-un  təyininə qələvi, qələvi torpaq metalları, Cu (II), Te (III), Bi (III), tartarat, EDTA, limon turşusu, çaxır turşusu vəs. mane olmur. F-, Zr (IV), Sb (III), Fe (III), ionları kompleksəmələgəlməyə  mane olur.

Yeni işlənmiş metodika neft koksunda və buruq suyunda Ge (IV)-un təyininə tətbiq edilmişdir. Müqayisə metodu kimi fenilfluoron  metodu istifadə edilmişdir.

Etoksiakridinin dietil azotörəməsinin (9-amino-4-etoksiakridin-6-azo-N=N-dietil anilin) Te (IV) xloridlə ion assosiatının  əmələgəlmə şəraiti və ekstraksiyası müəyyən edilmişdir. Assosiatın ekstraksiyası üçün müxtəlif üzvi həlledicilərdən və onların müxtəlif nisbətlərdə qarışığından istifadə edilmişdir.

İon assosiatının ən yüksək ekstraksiyası xloroform-aseton 3:2 nisbətində gedir. Su və üzvi fazanın optimal həcmi eyni olub 5 ml-ə bərabərdir.

İon assosiatının əmələgəlmə şəraitinə təsir edəcək faktorlar öyrənilmişdir. Müəyyən edil­mişdir ki, ion assosiatının ən yüksək ekstraksiyası mühitin turşuluğu 3N(HCl)  olduqda baş verir. Te (IV) ionunun [TeCl6]2- alınması üçün mühitdə xlor ionunun 0,1 mol qatılığı kifayət edir. Ion assosiatın və reagentin spektrləri çəkilmişdir. Assosiatın maksimal işıq udması 520 nm-də müşahidə edilir. Reagentlə ion assosiatın eyni dalğa uzunluğunda işıq udması alınmış kompleksin həqiqətən ion assosiat olduğunu təsdiq edir (batoxrom yerdəyişmə yoxdur).

Aparılmış tədqiqatlar əsasında tellurun təyininin dərəcəli əyrisi qurulmuşdur. Müəyyən edilmişdir ki, Buqer-Lambert-Ber qanunu tellurun 0,5÷15,0 mkq qatılığında ödənilir. Müxtəlif spektrofotometrik üsullarla (asmusun düz xətt, tarazılığın yerdəyişməsi) assosiatın tərkibində  metalla boyanın nisbətlərinin 1:1 olduğu müəyyən edilmişdir.

İon assosiatın fiziki-kimyəvi analitik xarakteristikaları müəyyən edilmişdir.

Cədvəl 1.  

AEADA [TeCl6]2- ion assosiatının fiziki-kimyəvi və analitik parametrləri

Turşuluq,

N

λmax,

nm

ε∙10-4

βK.D∙105

D

R%

Tərkib

Tl:Cl:R+

3

520

6,2

4,7

105,8

98,64

1:6:1

Kənar ionların Te (IV) təyininə təsiri: Co (III), Cd (II), Ge (IV), Cu (II), Pb (IV), Hg(II), SCN-,  Al, CH3- COO-, Se (IV), SO42-, C2O42-, PO43-, NO3- NTE, Zn (II), Sb (III) ionları yüksək nisbətdə Te (IV) – təyininə mane olmur. Te (IV) – təyininə aşağıdakı ionlar mane olur: Fe (III), Sb (V), Te (III), In (III), Au (III), Ga 3+, askarbin turşusu.

Tellurun ərintidə təyini: Aparılmış tətqiqat işlərinə əsasən Te (IV)-un müxtəlif ərintilərdə təyini metodikası  işlənib hazırlanmışdır. Bu metodika Te (IV)-ün dövlət standart nümunələrində təyininə tətbiq edilmişdir.

Üzvi birləşmələr arasında oksimlər analitik kimyada geniş istifadə olunan ilk sinifdir. Bu sinfə ayid reagentlərin imkanlarından  tam istifadə  olunmamışdır. Bu məqsədlə  2-hidroksi­arilmetil- və 2-hidroksiarilketonların oksimləri sintez edilib.

Reaksiyalar aşağıdakı sxem üzrə aparılıb:

Sintez edilmiş 2-hidroksi-5-fluorasetofenon (I) və 2-hidroksi-5-metilbenzofenon (II) − rəngsiz kristal maddələrdir. Suda zəif, spirtlərdə və alkilhalogenlərdə (xloroformda və karbon 4-xloriddə)  yaxşı həll olurlar. Maddələr təkrar kristallaşma ilə təmizlənib. Onların təmizliyi nazik təbəqəli xromatoqrafiya, quruluşu isə  İQS üsulu ilə təyin olunub. Sintez olunmuş oksimlərin bəzi metal ionları ilə kompleks əmələ gətirməsi vəsfi yoxlanılıb. Fe3+-lə hər iki oksim suda həll olan rəngli kompleks verir. Qalan metalların oksimlərlə kompleksləri rəngli çöküntü halın­dadır.

Oksim fraqmenti − farmakofor qruplaşma sayılır və tərkibində olan birləşmələr müxtəlif bioloji aktivliyə malikdir. Bunu nəzərə alaraq, tərkibində flüor olan oksimin  bir sıra patogen və şərti patogen mikroorqanizmlərə təsiri öyrənilib.

Müəyyən edilmişdir ki 2-hidroksi-5-flüorasetofenon bağırsaq çöpü bakteriyalarına qarşı çox aktivdir.

NƏTİCƏ

Ge(IV)-un stilbazo və səthi aktiv maddə setilpiridinlə  müxtəlifliqandlı kompleksi, tellur-xlorid asidokompleksinin isə etoksiakridinin azotörəməsi ilə ion assosiatı tədqiq edilmişdir. Hər iki elementin müxtəlif nümünələrdə təyininin fotometrik, ekstraksiyalı-fotometrik və ekstraksiyalı atom-absorbsiya üsulları işlənmişdir. İki yeni bidentant oksim − 2-hidroksi-5-fluorasetofenon, 2-hidroksi-5-metilbenzofenon − sintez edilmişdir.

 

Nəşr olunmuş  əsərlər

XARICDƏ

  1. Pashajanov A.M. Extraction and Atomic Absorption Determination of Zirconium (IV) with Azo-Derivative Para-Tret-Butylphenol // United Kingdom, Chemistry Journal, 2015, Vol. 05, No 4, p.76-79;
  2. Pashajanov A.M. Extraction and Atomic Absorption Determination of  Palladium on the basis of the complexation reaction with 2-Hydroxy-5-T- Butylphenol-4¢-Methoxy-Azobenzene // İndia, Journal of Advances in Chemistry, 2015,  Vol. 11, No 9, p. 3779-3783;

 

KONFRANS MATERIALLARI

  1. Пашаджанов А.М., Агамалиева М.М., Исмаилов Н.Н. Экстракционно-атомно-абсорбционное определение ванадия и циркония с азопроизводными пикраминовой кислоты // Bakı, 2015, akademik T.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı, s.108;
  2. Исмаилов Н.Н., Пашаджанов А.М. Азопроизводные этоксиакридина – новые реагенты для экстракционно-фотометрического определения индия (III) и теллура (IV) // Bakı, 2015, akademik T.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı, s.112.
  3. Пашаджанов А.М. Экстракционно-атомно-абсорбционное определение некоторых d-элементов с азопроизводными пара-трет-бутилфенола // II Всероссийская конференция с международным участием по аналитической спектроскопии; Краснодар, 2015, стр.120.

 

KADR HAZIRLIĞI:

İntizam Əhmədov – doktorant, qiyabi 2013–2017, elmi rəhbər – k.ü.f.d. Aydın Paşacanov.

Dissertasiya mövzusu: Sirkoniumun(IV) bis-azopirokatexinlər və səthi-aktiv maddələrlə təyininin fotometrik metodikalarının işlənməsi.

 

BEYNƏLXALQ   ƏLAQƏLƏR

1. Voronej şəhəri Dövlət Texnoloji Akademiyası;

2. Moskva Filiz yataqlarının Geologiyası, Petroqrafiyası, Mineralogiyası və Geokimya İnstitutu

 

İSTİNADLAR3

 

“Qeyri-üzvi  funksional materiallar” şöbəsinin

2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında 

HESABAT

 

Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Məhəmməd Babanlı

 

       Mövzu: Yüksək texnologiyalar üçün yeni qabaqcıl qeyri- üzvi funksional materialların istiqamətli sintezinin elmi əsaslarının yaradılması

 Mövzuya aid işlər:  2.1;  2.2;  2.3.1 ;  2.3.2 ; 2.4

 

LABORATORİYANIN ADI: Keçid elementlərinin xalkogenidləri

LABORATORİYA  RƏHBƏRİ : kimya elmləri doktoru, prof. İxtiyar  Bəxtiyarli

Laboratoriyada 13 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.e.d., prof., b.e.i.,  4 nəfər k.ü.f.d., a.e.i.,  2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i.-dir.  Asif  Məmmədov – k.e.d., prof., b.e.i., Əminə Mirzəyeva – k.ü.f.d., a.e.i., dos., Ruksana Qurbanova – k.ü.f.d., a.e.i., dos., Ziyafət Muxtarova – k.ü.f.d., a.e.i., Faiq Məmmədov – k.ü.f.d., a.e.i., dos., Oruc Kərimli –k.ü.f.d., b.e.i., Şərafət Məmmədov – k.ü.f.d., b.e.i., Fatma  Məmmədova – e.i., Vilayət Məmmədov – e.i., Şəfa Hüseynova – e.i. Şəhri Abdullayeva – k.e.i., Elnarə İsmayılova – k.e.i., Ülviyyə  Həsənova – k.e.i.

 

İŞ 2.1: Keçid elemen tlərinin xalkogenidləri və oksixalkogenidləri əsasında yeni yarım­keçirici və lüminessent xassəli maddələrin məqsədli sintezi və tədqiqi 

MƏRHƏLƏ: Ln2S3 –Ga2S3–Ln2/S3(EuS) kvaziüçlü sistemlərində   şüşəəmələ­gəl­mə sahə­si­nin sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi  və yeni fazaların fiziki-kimyəvi xassələrinin öyrənil­məsi. 

Spektrin İQ-ya yaxın sahəsində lantanoidlərin qarışıq kationlu sulfid matrisalarında Nd3+ ionunun güclü işıqlanma effektinə malik olması bu materiallardan lazer elementi kimi istifadə olunmasına imkan yaradır. Qeyd olunanları və lantanoidlərin xalkogenidli şüşələrinin spektrin İQ sahəsində akustooptiki cihazlarda optiki linza, süzgəc( filtr)  kimi işlənə biləcəyini, hətta xalkogenidli şüşələrdən hazırlanmış nazik təbəqələrdə aşırma effektinin (еффект переключения)  müşahidə edilməsi ilə əlaqədar onlardan EHM-nın yaddaşında istifadə olunmasına imkan yarandığını nəzərə alaraq hesabat dövründə La2S3–Ga2S3–Nd2S3, La2S3–Ga2S3–EuS və Sm2S3–Ga2S3–EuS sistemlərində şüşəəmə­ləgəlmə sahələrinin sərhədləri müəyyən edilmiş və yeni fazaların fiziki-kimyəvi və termodinamiki xassələri öyrənilmişdir.

Şüşə əmələgəlmə sahələrinin nümunələri kükürd təzyiqi altında ilkin komponentlərdən 1425 K temperaturda kvars reaktora yerləşdirilmiş stekloqrafit butada aparılmışdır. Kəskin soyutma prosesi reaktoru sintez temperaturundan  birbaşa otaq temperaturunda suya salmaqla həyata keçirilmişdir (şəkil 1,2).

 

Şəkil 2. Lantanoidlərin qalliumla sulfid şüşələri

Laboratoriyada sintez olunan nümunələr fiziki-kimyəvi analizin müasir kompleks metodları ilə (DTA Almaniyanın “NETZSCH” firmasının “Jupiter”  STA449  F3 cihazında, RFA  Almaniyanın   “Bruker” firmasının “D2 PHASER” avtomatik rentgen difraktometrində, spektral analiz isə Perkin Elmer System FT-İr və Perkin Elmer Lambda 9 spektrometrində) tədqiq olunmuşdur.

Öyrənilən sistemlərdə şüşə əmələgəlmə sahələrinin qatılıqdan asılılığı şək.3-də gös­tərilmişdir.

 

Şəkildən görünür ki, tədqiq olunan sistemlərdə rənglənmiş şəffaf şüşə əmələgəlmə sahəsi hər iki tərəfdən ştrixlənmiş qeyri-şəffaf şüşə sahəsi ilə hüdudlanmışdır. Şüşənin qeyri-şəffaf olmasının səbəbi tərkibdə ilkin kristallaşma mərkəzlərinin əmələ gəlməsidir ki, bu da RFA-nın nəticələri ilə təsdiq edilmişdir. Alınan ikili şəffaf şüşələrin rəngi  Ln3+ ionlarının rənglərinə uyğundur. Belə ki, lantan qızılı-sarı, niodium yasəməni-qəhvəyi, samarium moruğu, evropium (EuS)  isə tünd-boz rənglidir. Tərkibə üçüncü komponentin daxil edilməsi rəngi tündləşdirir. Lantanoidlərin nüvələrinin yükünün artması istiqamətində şüşə əmələgəlmənin azalması fikrimizcə, sulfidlərin quruluşu ilə, başqa sözlə lantanoidlərin koordinasiya ədədlərinin dəyişməsi ilə əlaqədardır, çünki lantanoid birləşmələrinin xassələri ion radiusunun kiçil­məsinə nisbətən metalın koordinasiya ədədinin dəyişməsinə daha həssasdır.

(Ga2S3)0,65(La2S3 )0,20(Nd2S3 )0,15 tərkibli şəffaf şüşənin derivatoqrafik analizi göstərir ki, 880 K müşahidə edilən və şüşələrə xas olan balıqqulağıya oxşar effekt bu şüşənin yumşalma temperaturunu göstərir. 915–1200 K temperaturdakı ekzoeffektlər və kütlə itkisi şüşənin pilləli  oksidləşməsini xarakterizə edir.

(Ga2S3)0,65(La2S3)0,35 tərkibli şüşədə tg=895 K, tk=950 K-dir.  (Ga2S3)0,70(EuS)0,30 tərkibli şüşədə isə  tg=835 K, tk=855 K-dir. EuS-in miqdarından asılı olaraq üçlü şüşələrdə tg-nin qiyməti 895 K-dən 835 K-ə qədər,  tk-nın qiyməti isə 890 K-dən 855 K-ə qədər azalır, uyğun olaraq Hμ-nün qiyməti  520 mPa–560 mPa intervalında artır.

Şüşələrin  İQ spektrlərində  Me–S  rabitəsini xarakterizə edən zolaqlar ilkin kristallik komponentlərin spektrlərindəki zolaqlara nisbətən daha yüksək intensivliyə malikdir və yüksək tezlikli sahəyə tərəf sürüşmüşdür. Bu da şüşələrdə Me–S kovalent rabitəsinin güclənməsindən irəli gəlir.

Bundan başqa, hesabat dövründə (Ga2S3)1-x(La2S3 )x-y(Nd2S3)y tərkibli şəffaf şüşədə ilk dəfə olaraq lazer xassəsini öyrənmək məqsədi ilə spektrin görünən və İQ sahəsində adsorbsiya spektrləri çəkilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, göstərilən tərkibli şüşə otaq temperaturunda 1,08 mkm dalğa uzunluğunda lazer xassəsi göstərir. Lakin müvafiq kristallik matrissalarla müqayisədə Nd3+ ionunun lazer xassəsi şüşələrdə zəifdir. Bu da şüşələrdə şüa itkisinin nisbətən çox olması ilə əlaqədardır. Hesab edirik ki, lazerin keyfiyyətinin yüksəldilməsi aktivatorun optimal qatılığı və nümunənin uzunluğu hesabına artırmaq mümkündür.

Bu şüşələrdən optiki linza, süzgəc (filtr), eləcə də lifli xətti rabitə sistemlərində – telekomunikasiya üçün 1,3 mkm dalğa uzunluqlu gücləndiricilərin hazırlanmasında lazer elementi kimi istifadə oluna bilər.  

Tədqiq olunan sistemlərdə şüşəəmələgəlmənin termodinamiki analizi

Ln2S3–Ga2S3–EuS (Ln – Nd, Sm) və Ln2S3–Ga2S3–EuS sisteminin Ga2S3 sahəsindəki maye ərintilərinin relaksiya sürəti soyuma sürətinə nisbətən çox kiçik olduğundan bu tərkib ərintilərdən şüşələr alınır. Şüşə  kinetik dondurulmuş termodinamiki sistemdir. Şüşələlərin entalpiyası və sərbəst enerjisi kristallik haldan çox olduğundan metastabil haldadır. Tədqiq edilən sistemlərdə Kauzman və Kutsov formulları sınaqdan keçirilmişdir.

DTA və hesablamalar göstərir ki, (Ga2S3)0,65(La2S3)0,35 tərkibli şüşədə kristallaşma tempe­ra­turu ilə şüşə əmələgəlmə temperaturunun fərqi Tk–Tg=950–895K = 55, Tg/Tk=0.94;  (Ga2S3)0,70(EuS)0,30 tərkibli şüşədə isə Tk–Tg=855–835K = 20, Tg/Tk=0.976 təşkil edir.  EuS-in miqdarından asılı olaraq üçlü şüşələrdə Tg-nin qiyməti 895 K-dən 835 K-ə qədər, Tk-nın qiyməti isə 890 K-dən 855 K-ə qədər azalır. Uyğun olaraq Tg/Tk=0.93 və Tg/Tk=0.96. Müəyyən olunmuşdur ki, La2S3-Ga2S3-EuS sisteminin Ga2S3 əsasında alınan şüşələr üçün Kauzman və Kutsov tənliklərindən kənara çıxma böyükdür. Bu La2S3 və EuS kompo­nentlərinin təsiri ilə struktur relaksiyasının sürətinin və şüşənin termiki stabilliyinin artması ilə izah edilir.

NƏTİCƏLƏR

  1. Ln2S3–Ga2S3–Ln/2S3(EuS) sistemlərində şüşə əmələgəlmə sahəsinin sərhədləri müəy­yənləşdirilmiş və yeni fazaların dinamik şəraitdə termolizi və İQ spektrləri öyrənilmişdir.
  2. Şüşələrin İQ spektrlərində Me–S rabitəsini xarakterizə edən zolaqlar ilkin kristallik komponentlərin zolaqlarına nisbətən daha yüksək intensivliyə malikdir və yüksək tezlikli sahəyə tərəf  sürüşür. Bu da şüşələrdə kovalent rabitənin güclənməsindən irəli gəlir.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

  1. Бахтиярлы И.Б., Асадуллаева С.Г.,  Тагиева К.О., Зломанов В.П. Разрез (BaSiO3)0.75(Er2O3)0.25–(BaSiO3)0.75(Er2O3)0.25 системы Er2O3-ErF3-BaSiO3 // Ж. Не­орган. Материалы. 2015, т. 51,  № 5, с. 538-541.  (www.naukaran.ru; www.maik.ru)
  2. Мамедов А.Н., Салимов З.Э., Кулиева С.А., Бабанлы М.Б. 3d моделирование по­верхности кристаллизации меди в тройной системе Сu–Pb–Tl // Успехи совре­менного естествознания, Москва, Академия естествознания. 2015, ч.5, №1, c. 804-807.
  3. Mammadov A.N., Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Tagiev D.B. Effect of Composition on the Physical Properties of (TlInSe2)1-х(TlGaTe2)х // Solid Solutions. Cambridge Journals.MRS Online Proceeding Library. 10.1557/opl. 2015, p.419.

 

KONFRANS MATERİALLARI

  1. Бахтиярлы И.Б., Асадуллаева С.Г., Фатуллаева Г.М., Керимли О.Ш., Мирзоева А.А. Физико-химические свойства  стеклообразующих расплавов Nd2S3–Ga2S3–EuS и La2O3–As2S3–Eu2S3–Eu2O3 / Mатериалы  Международной  научной конференции  «По­лифункциональные химические материалы и технологии». Томск-2015, т.1, с.20-22.
  2. Мамедов Ф.М., Нейматова А.В., Бахтиярлы И.Б., Исмайлова Э.Ф. Исследование раз­реза (Pr2S3)0.15(Pr2O3)0.85–(Bi2S3)0.85(Pr2O3)0.15 тройной системы Pr2S3–Bi2S3–Pr2O3 /Mатериалы Международной научной конференции «Полифунк­циональные  хими­ческие материалы и технологии». Томск-2015, т.1, с.128-131.
  3. Абдуллаева Ш.С., Бахтиярлы И.Б., Гасымов В.А., Мамедов Ф.М.  /Физико-химичес­кие свойства соединения CuFeIn3S6 , образовающегося в системе CuInS2–FeIn2S4 / Mатериалы Международной научной конференции «Поли­функциональные  химические материалы и технологии». Томск-2015, т.2, с.6-8.
  4. Мамедов А.Н., Бахтиярлы И.Б., Асадов М.М., Мамедов В.С. Характер хими­ческого взаимодействия и термодинамический анализ системы Ga2S3–Eu2O2S–Y2O2S/ Mатериалы Международной научной конференции «Полифунк­цио­нальные  хими­ческие материалы и технологии». Томск-2015, т.2, с.149-151.
  5. Гурбанов Г.Р., Мамедов Ш.Г. Физико-химические  взаимодействия в системе PbSn–Bi4S8–SnS / Mатериалы Международной научной конференции «Поли­функ­­циональные  химические материалы и технологии». Томск-2015, т.1, с.52-55.
  6. Исмайылова Э.Н., Курбанова Р.Д., Мамедов Ш.Г., Мухтарова З.М., Мамедов Ф.М. Исследование сечения Sn2Sb6S11–In2S3 в квазитройной системе In2S3–SnS–Sb2S3 / Mатериалы Международной научной конференции «Полифунк­циональные  хими­ческие материалы и технологии». Томск-2015, т.1, с. 98-101.
  7. Мамедов А.Н., Бахтиярлы И.Б., Асадов М.М., Мамедов В.С.  Характер хими­ческого взаимодействия и термодинамический анализ системы Ga2S3–Eu2O2S–Y2O2S / Mатериалы  Международной  научной конференции «Полифунк­цио­нальные химические материалы и технологии». Томск, 2015. т. 2. с.148-151.
  8. Бахтиярлы И.Б., Курбанов Р.Д., Керимов Р.И., Мамедова Ф.М., Исмайылова Э.Н., Абдуллаева А.С. Фазовая диаграмма разреза (Ga2S3)0,75(EuS)0,25
    (EuGa2S4)0,86 EuNd2S4)0,14 / XIX Международная конференция «Физика прочности  и  пластичности материалов». Самара -2015, с. 224.

9. Гурбанов Г.Р., Мамедов Ш.Г., Мухтарова З.М., Мамедов В.С. Характер  взаимодействия  в системе  PbBi4S7–Pb2SnBi2S6 / Ümummilli  lider Heydər  Əliyevin anadan olmasının 92-ci ildönümünə həsr olunmuş doktorant, magistr və gənc tədqiqatçıların “Kimyanın aktual problemləri” IX respublika elmi konfransının materialları. Bakı-2015, с. 43.

10. Гурбанов Г.Р., Мамедов Ш.Г., Бахтиярлы И.Б., Исмайылова Е.Н. Исследование разреза PbBi4S7–PbSnBi4S8 в квазитройной системе SnS–Bi2S3–PbS / Ümummilli  lider Heydər  Əliyevin anadan olmasının 92-ci ildönümünə həsr olunmuş doktorant, magistr və gənc tədqiqatçiların “ Kimyanın aktual problemləri” IX respublika elmi konfransının materialları. Bakı-2015, с.42.

11.Kərimov R.İ., Bəxtiyarlı İ.B., Qurbanova R.C., Əliyeva S.N., Məmmədova F.M. EuGa2S4 və  (EuGa2S4)0,98(NdGaS3)0,02 tərkibli monokristallarda fotolüminessensiya / Ümummilli  lider Heydər  Əliyevin anadan olmasının 92-ci ildönümünə həsr olunmuş doktorant, magistr və gənc tədqiqatçiların “ Kimyanın aktual problemləri” IX respublika elmi konfransının materialları. Bakı-2015, s. 101-102

12. Мухтарова З.М., Бахтиярлы И.Б. Проекция поверхности ликвидуса системы
Ge–Te–Sm / Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri Bakı 2015,s.96

13. Fətullayeva G.M., Bəxtiyarlı İ.B., Əliyeva S.N. A2S3-Eu2O3 sistemində şüşəəmələgəlmə / Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri Bakı 2015,s.97

14. İsmayılova E.N., Qurbanova R.C., Bəxtiyarlı İ.B., Məmmədova F.M. / In2S3-SnS sistemində faza rarazlığına ziddiyyətli baxış. Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri Bakı 2015,s.98

15. Abdullayeva Ş.S., Bəxtiyarlı İ.B. Cu2S-İn2S3-FeS kvaziüçlü sistemində trianqulyasiya / Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri Bakı 2015,s.99

16. Məmmədov V.S., Bəxtiyarlı İ.B., Məmmədov A.N. La2O2S–Ga2S3–Y2O2S sistemində (La2O2S)0.48(Y2O2S)0.52–(Ga2S3)0.86(Y2O2S)0.14 kəsiyinin tədqiqi /Akademik Toğrul Şahtax­tinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri Bakı 2015,s.100

17. Abdullayev A.S., Kərimli O.Ş., Bəxtiyarlı İ.B. (Ga2S3)0.70(La2S3)0.25(Nd2S3)0.05 tərkibli şüşə­­nin lazer xassəsi / Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri Bakı 2015,s.101

18. Məmmədov F.M., Neymətova A.V., Bəxtiyarlı İ.B.. Pr2S3–Bi2S3–Pr2O3 kvaziüçlü sisteminin (Bi2S3)0.45(Pr2S3)0.55 –(Bi2S3)0.45(Pr2O3)0.55 qeyri-kvazibinar kəsiyinin tədqiqi / Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı 2015,s.102

BEYNƏLXALQ  ƏLAQƏLƏR

  1. Montan universitetinin «Qeyridəmir metallurgiyasının departamenti» (prof. Helmot Antrekowitsch, Dr. Holger Schnideritsch,  Leoben, Avstriya)
  2. RHİ-nin mərkəzi elmi tədqiqat laboratoriyası, (Leoben, Avstriya)
  3. «Simens VAİ»-nin mərkəzi ofisi ( Dr. Martin Koch, Offenburq, Almaniya)
  4. Moskva Dövlət Universiteti  (prof.V.P.Zlomanov, Rusiya)
  5. Belarusiya Dövlət İnformatika və Radioelektronika Universiteti (prof. İ.V.Bodnar, Minsk, Belarus) 

İSTİNADLAR16

 

LABORATORİYANIN ADI: Funksional materialların komponentlərinin sintezi                  

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, prof.  İmir Əliyev

 

Laboratoriyada 15 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.e.d., b.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər b.e.i., 1-i e.i., 1 nəfər k.e.i.-dir.  Özbək Əliyev – k.e.d., b.e.i., Dilbər Əjdərova – k.e.d., b.e.i., Tamella Maksudova – k.e.d., b.e.i., Validə Rəhimova – k.ü.f.d., a.e.i., Şəfiqə Həmidova – k.ü.f.d., a.e.i., Sevil Mehdiyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Naibə Məmmədova – k.ü.f.d., b.e.i.,  Kəmalə Babanlı – k.ü.f.d., e.i.,  Gülbəstə Ağammədova – k.e.i.

 

İŞ 2.2: Germanium və arsen yarımqrupu elementlərinin sulfid və selenidləri əsasında fotoelektrik və optiki xassələrə malik yarımkeçirici materialların alınması.

 

MƏRHƏLƏ:As2Se3–Cr2Se3, CaSe–As2Se3, AsSe–Mn, GaAs–CdSe və PbS–Cu2S–Sb2S3 sistemlərində faza tarazlığının tədqiqi, optik və maqnit xassələrinin öyrənilməsi.

Yüksək effektli optiki həssas və termoelektrik materialların alınması məqsədi ilə As2Se3–Cr2Se3, CaSe–As2Se3, AsSe–Mn, GaAs–CdSe və kvaziüçlü  PbS–Cu2S–Sb2S3 sistemin PbS–CuSbS2 kəsiklərində faza tarazlığı  tədqiq edilmişdir. Fiziki-kimyəvi analiz metodlarının nəticələrinə əsasən As2Se3 -Cr2Se3 sisteminin hal diaqramı qurulmuşdur.

As2Se3–Cr2Se3 kəsiyi, Cr–As–Se üçlü sisteminin kvazibinar kəsiyi olub, evtektik diaqramlar tipinə aiddir. Sistemdə As2Se3 əsasında otaq temperaturunda 2 mol % qədər həllolma sahəsi əmələ gəlir. Sistemdə 3650C-də 15 mol% Cr2Se3 olan təcrübədə evtektika kristallaşır. Evtektikanın yeri qrafiki yolla Tamman üçbucağı qurmaqla da bir daha dəqiqləşdirilir. Evtektik nöqtədə nonvariant tarazlıq yaranır: M ↔ α + CrAs3Se6.

As2Se3–Cr2Se3 sistemində komponentlərin 3:1, 1:1 və 1:2 nisbətlərində üç yeni üçlü peritektik  birləşmə əmələ gəlir.

                             M + CrAsSe3↔  CrAs3Se6     4700C-də

                             M + Cr4As2Se9 ↔ CrAs Se3   5000C-də

                             M + Cr2Se3 ↔ Cr4As2Se9      6900C-də

Müəyyən edilmişdir ki, sistemdə As2Se3 əsasında 15 mol% Cr2Se3 şüşə sahəsi əmələ gəlir. Şüşə sahəsindən olan ərintilərin fiziki-kimyəvi analizi həm şüşə və həm də kristal halında aparılmışdır. Sistemdə As2Se3 və CrAs3Se6 birləşmələrinin birgə kristallaşması ikili evtektikada başa çatır, tərkibi 15 mol% Cr2Se3, temperaturu 3650C-dir. AS2Se3 əsasında alınmış şüşə halında olan ərintilərin termiki emaldan əvvəl mikrobərkliyi 130–146 Mpa,  sıxlığın qiyməti 4,58–5,12 q/sm3, nümunələr kristallaşdırıldıqdan sonra ərintilərinin mikro­bərkliyi 750–800 МPа, sıxlıqları isə 5,10–5,28 q/sm3 arasında dəyişir. Mikrobərkiiyin ölçül-məsi zamanı alınmış digər fərqli qiymətlər: 1500–1540; 1850–1900; 2150–2190 MPa isə sistemdə əmələ gələn yeni fazalara CrAs3Se9, CrAsSe3 və Cr4As2Se9, 2500–2580  qiymətləri isə  Cr2Se3 fazasına uyğundur. Beləliklə, termiki və mikroquruluş  analizlərinin nəticələri rentgenfaza analiz metodu ilə təsdiq edilmişdir. As2Se3-Cr2Se3 sisteminin şüşə sahəsindən olan ərintilərin qələvilərdə həll olmasının qələvinin qatılığından və vaxtdan asılı olaraq artması müşahidə edilmişdir.  5, 7 və 10 mol % Cr2Se3 tərkibli nümunələrin həllolma sürəti 0,5–1 N NaOH qatılıq intervalında uyğun olaraq, 1,36.10-9–6,5.10-6, 1,26.10-9– 8,5.10-7 və 3,4.10-9–6,6.10-8  intervalında dəyişir.

AsSe-Mn sisteminin ərintilərinin sintezi Mn və AsSe komponentlərinin 0.1333 Pa təzyiqinə qədər havasızlaşdırılmış   kvars ampulda 400-1100oC temperatur intervalında birgə əritməklə aparılmışdır. Sistemdə AsSe birləşməsi əsasında şüşə sahəsinin olduğu müəyyən edilmişdir. Şüşəvarı ərintiləri kristallaşdırılmaq üçün 200oC-də 750 saat müddətində termiki emal edilmişdir. AsSe–Mn  sisteminin faza diaqramı qurulmuşdur. Sistemin hal diaqramı kvazibinar olub, sadə evtektik tiplidir. AsSe–Mn sistemində AsSe birləşməsi əsasında 10 mol% Mn şüşə sahəsi müəyyən edilmiş və onun yumşalma və kristallaşma temperaturu dəqiq­ləşdirilmişdir.

As2Se3-CaSe sisteminin ərintilərinin sintezi As2Se3 və CaSe komponentlərinin 0.1333 Pa təzyiqinə qədər havasızlaşdırılmış kvars ampulda 600-11000C temperatur intervalında birgə əritməklə aparılmışdır. As2Se3-CaSe sisteminin ərintiləri sintezdən sonra kompakt kütlə halında alınmış qara rəngli nümunələrdir.  Fiziki-kimyəvi analiz metodları vasitəsi ilə  tədqiq nəticələrinə əsasən sistemin mikrodiaqramı qurulmuşdur. Mikrobərkliyin 1300–1350 MPa qiyməti şüşə halında olan As2Se3-nin, 1250 MPa qiyməti isə CaSe birləşməsinin mikro­bərkliyinə uyğundur. Kristallaşdırıldıqdan sonra şüşəvarı ərintilərin mikrobərklikləri kristal halında olan ərintilərə nisbətən kiçik olur. Termiki emaldan sonra şüşəvarı ərintilərin mikrobərklikləri 760–800 MPa qiymətini almışdır. Sistemdə adi soyudulma zamani As2Se3 əsasında 20 mol % CaSe şüşə sahəsinin əmələ gəldiyi müəyyən edilmişdir.                                                                                             

Cd3As2S3Se3 birləşməsinin nanoölçülü nazik təbəqəsi vakuumda tozlandırma yolu ilə alınmışdır. Cd3As2S3Se3 nazik təbəqəsinin optik xassələrini öyrənmək üçün «U-5100 spektrofotometrindən» istifadə edilmişdir.

 

Məlum olduğu kimi yarımkeçiricilərdə düz keçid halı üçün udma əmsalı Tauç düsturu ilə ifadə olunur: 

α-udma əmsalı, -fotonun enerjisi, Eg-yarımkeçiricinin gadağan olunmuş zonasının enidir.

Cd3As2S3Se3 nazik təbəqələri üçün  Eg-ni müəyyən etmək üçün aldığımız qiymətlər əsasında - nın -dən asılılığı qurulmuşdur. Bu asılılığın düz xətt oblastının absis oxu ilə kəsişməsinə əsasən  Cd3As2S3Se3 nazik təbəqəsinin qadağan olunmuş zonasının eni müəyyən edilmişdir: Eg= 2,16 eV. Alınan material fotorezistor kimi optik cihazlarda istifadə oluna bilər.

PbS–Cu2S–Sb2S3  kvaziüçlü sisteminin PbS–CuSbS2 kəsiyində faza tarazlığı tədqiqi edilmiş, hal diaqramı qurulmuşdur (şəkil 2). Sistemdə qarşılıqlı təsir mürəkkəb xarakterli olub, komponentlərin 1:1 nisbə­tində tərkibi PbCuSbS3  olan sulfoduzun əmələ gəlməsi ilə xarakterizə olunur. Bu birləşmə 1125K temperaturda konqruyent əriyir və ümumi sistemi  CuSbS2–PbCuSbS3  və  PbCuSbS3–PbS  alt  sistemlərinə bölür. Göründüyü kimi, hər iki alt  sistem evtektik xarakterlidir. Evtektik  nöqtələrin koordinatları:  20 mol%  PbS  və  T=675K,  70 mol% PbS  və  T=950K. CuSbS2  əsasında həllolma sahəsi  6 mol%  təşkil edir,  PbS  əsasında  isə bərk məhlul praktiki  olaraq müəyyən edilməmişdir. Rentgenfaza  analizinin  nəticələri  sistemdə dördlü  PbCuSbS3  sulfoduzunun əmələ gəldiyini təsdiq edir.

Dördlü fazanın rentgenoqramının indekslənməsi onun rombik singoniyada Kristal­laşmasını göstərir: a=8,162,  b=8,710, c=7,810Å. Fəza qrupu  Pmn21  olub,  ele­mentar  qəfəsdə  4 mol  (Z=4) yerləşir.

PbCuSbS3  birləşməsi dəyişən tərkibli faza olub, onun həllolma sahəsi  45–53 mol% PbS  qatılıq intervalında dəyişir. Rentgenoqrafik analizin nəticələrinə görə bu bərk məhlullar burnonit tipində ortorombik singoniyada kristallaşırlar. Ərintinin tərkibində qurğuşun sulfidin miqdarı artdıqca elementar qəfəsin parametrləri əvvəlcə azalır (50 mol% PbS-ə qədər), sonra isə artır. Analoji xarakter tərkibdən asılı olaraq piknometrik sıxlığın dəyişməsində də müşahidə olunur, başqa sözlə homogen sahədə  PbS-in  ərintidə miqdarı artdığca sıxlığın qiyməti  5,98 q/sm3-dən  5,75 q/sm3-ə  qədər azalır (50 mol % PbS-də), sonra isə  5,91 q/sm3  qədər artır (tərkibində 53 mol% PbS olan ərinti). Elementar qəfəs parametrlərinin və piknometrik sıxlığın 45–53 mol% PbS qatılıq intervalında belə dəyişməsi PbCuSbS3  birləşməsinin dəyişən tərkibli faza olduğunu göstərir. PbS–CuSbS2  sistemində üç  sıra mikrobərklik alınır:  230–244, 250–264  və 72 q/sm3. Bunlar α-bərk məhlulun (CuSbS2  əsasında),  PbCuSbS3 və  PbS-in  mikrobərkli­yinə uyğun gəlir. Bərk məhlul sahəsində mikrobərkliyin qiyməti artır, ikifazalı sahədə isə praktiki olaraq sabit qalır.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

  1. Əliyev İ.İ., Həsənquliyeva Ş.Ə., İlyaslı T.M., Novruzova F.Ə. AsSe-AsMn2 sistemində faza tarazlığı və şüşəəmələgəlmə // Azərb. kimya jurnalı. 2015. № 2. s.94-98.
  2. Гамидова Ш.А., Кули-заде Э.С., Новрузова Ф.А., Мехтиева С.А. Стекло­обра­зование в системах Bi2O3-B2O3-Ln2O3 (Ln=La, Nd, Sm,Yb,Y) // Химические проблемы. 2015.  № 2. с.209-212.
  3. Aliev O.M., Agayeva R.M., Ajdarova D,S., Maksudova T.V., Rahimova V.M., Gasymov V.A.,  Synthesis and study of synthetic analogues of nufteldite mineral with rare earths elements  //Reports Nat. Acad. Sei. of. Azerbaijan. 2015. V.LXX1. № 1. Р.42-46.
  4. Əliyev İ.İ., Babanlı N.B., Cem Kevser Osman, Yusibov Y.Ə., Süleymanova M.H. SnTe-AgBiTe2 sistemində qarşılıqlı təsirin xarakteri // Kimya Problemləri. 2015. № 1. с.344-348. 

 

XARİCDƏ

  1. Aхмедов O.Р.,Исмаилов Ф.И.,Алиев И.И, Гасымов В.А., Мамедова И.Т. Синтез и физико-химические исследования сплавов системы (PbS)1-X(Се)X (х=0,01-0,7) .// Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований (Москва «Академия естествознания»). 2015. № 2. с.262-265.
  2. Алиев И. И.,  Джафарова Г. З., Мамедова А. З., Велиев Дж. А. Характер химичес­кого взаимодействия по разрезу InSe–In3Sb2S3Se3 системы In–Sb–S–Se // Журн. неорган. химии. 2015. т.60. №2.с.282-285.  
  3. Yagubov N.I., Aliyev I.I., Veliyev C.A., Ali Riza KUL.Likvidus Surface Projection for the CaTe–In–Te Quasi-ternary system // Journal of Alloys and Compounds.  2015. 619.  p.319-324.
  4. ЯгубовН.И., Алиев И.И., БабанлыК.Н., АлиевО.А., Рагимова В.М. Физико-хи­мические и физические свойства сплавов системы  InSe-CaIn2Se4 // Меж­ду­на­родный журнал прикладных и фундаментальных исследований (Москва «Академия естествознания»). 2015. № 7, часть 1, с.45-47.
  5. Ягубов Н.И., Алиев И.И., Мамедова Н.А., Бадалли И.Ф. Фазовое равновесие в системе GaSe–CaSe // Международный журнал прикладных и фунда­ментальных исследований (Москва «Академия естествознания»). 2015. № 3. с.18-22.
  6. Ильяслы Т.М., Гасангулиева Ш.А., Алиев И.И., Шахбазов М.Г. Xaрактер взаимо­действия в системe Se-CrAsSe3 // Международный журнал прик­ладных и фун­даментальных исследований (Москва «Академия естествознания»). 2015. № 9. часть 1. с.92-93.
  7. Алиев О.М., Аждарова Д.С., Рагимова В.М., Байрамова С.Т., Алиева С.И. Изучение квазитройной системы  Cu2S–PbS–Bi2S3  по разрезам  CuBiS2–PbS, Bi2S3–PbCuBiS3, Cu2S–PbCuBiS3 // Междун. журн. прикладных и функциональных исследований. Москва. 2015. № 6. С.465-468.
  8. Юсибов Ю.А, Cem Kevser Osman, Бабанлы Н.Б., Алиев И.И. Фазовoе равновесиe в системe SnTe-[AgSbTe2] Международный журнал прикладных и фундамен­тальных исследований (Москва «Академия естествознания»). 2015. № 10. ч. 4. с. 345-347

KONFRANS MATERİALLARI

  1. Əliyev İ.İ., Yaqubov N.İ., Əliyev F.H., Şahbazov  M.H., Əliağayeva Z.T. CaGa2Se4–GaSe sistemində faza tarazlığı. Ümummilli lider  Heydər Əliyevin 92-ci ildönümünə həsr olunmuş ” Müasir biologiya və kimyanın aktual problemləri” Elmi-praktik konfrans. Məqalə toplusu. Gəncə 2015. s.10-13.
  2. Yusibov Y.Ə, Cem Kevser Osman, Babanlı N.B., Əliyev İ.İ. SnTe–[AgSbTe2] sistemində faza tarazlğı  // Ümummilli lider  Heydər Əliyevin 92-ci ildönümünə həsr olunmuş “Müasir biologiya və kimyanın aktual problemləri” Elmi-praktik konfrans. Məqalə toplusu. Gəncə. 2015. s.17-20.
  3. Əliyev İ.İ., Yusibov Y.Ə., İlyaslı T.M., Həsənquliyeva Ş.Ə. Se-CrAs3Se6 sistemində kimyəvi qarşılıqlı təsirin xarakteri // mummilli lider  Heydər əliyevin 92-ci ildönümünə həsr olunmuş “Müasir biologiya və kimyanın aktual problemləri “Elmi-praktik konfransı. Məqalə toplusu. Gəncə. 2015. s.15-17.
  4. Алиев О.М., Аждарова Д.С., Максудова Т.М. Система  СuPbSbS3–Cu2S // Материалы ХIХ Междун. конф. Физика прочности и пластичности материалов. Самара, Россия. 2015. С.219.
  5. Mаксудова Т.Ф., Аждарова Д.С., Алиев О.М. Выращивание монокристаллов соединения  YbSbS3 // Материалы VI Междунар. Конф.  Кристаллофизика и деформационное поведение перспективных материалов. Москва. 2015. С.202.
  6. Əliyev  İ.İ., İlyaslı T.M., Xuduyeva A.Q. As2Se3-Nd2Se3 sistemində şüşə sahəsinin tədqiqi // Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı.  Məruzələrin tezisləri. Bakı 2015. s.122.
  7. Aliyev I.I., Soydal U., Ahmetli G.S., Novruzova F.A. Study of chemical interaction and phаseformetion in As2S3-TlS system // Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı.  Məruzələrin tezisləri. Bakı 2015. s.118.
  8. Manafova A.İ., Əliyev İ.İ.AsSe-AsMn2 sistemində kimyəvi qarşılıqlı təsirin xarakteri // Ümummilli Lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 92-ci ildönümünə həsr olunmuş doktorant, magistr və gənc tədqiqatçıların “Kimyanın Aktual problemləri” IX Respublika Elmi Konfransının materialları, Bakı-2015. 6-7 may. C.45.

 

KADR HAZIRLIĞI

Şəfəq Həsənquliyeva – doktorant, 2013–2016-ci illər. Elmi rəhbər – k.e.d., prof. İmir Əliyev

Dissertasiya mövzusu: As–Mn(Cr)–Se üçlü  sistemlərində faza tarazlığı, şüşəəmələgəlmə və alınan yeni fazaların  xassələrinin tədqiqi.

Dosent  Nağı Yaqubov – kimya üzrə elmlər doktoru. Məslətəçi – k.e.d., prof. İmir Əliyev.

 

BEYNƏLXALQ  ƏLAQƏLƏR

1.İspaniyanın  Beynəlxalq  Donostiya Fizika mərkəzi

2.Türkiyənin Adıyaman Universiteti

 

QRANTLAR

Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. Layihənin adı: “Alternativ enerji mənbələrindən  istifadə və elektron texnikası üçün çoxkomponentli metal xalkogenidləri əsasında yeni funksional komponentlərin alınması və tədqiqi.”. Layihənin rəhbəri- AMEA-nın müxbir üzvü, k.e.d.. prof. M.B.Babanlı, k.e.d., prof. İ.Əliyev (iştirakçı).  Müddəti 24 ay (2014-2016). Məbləğ.80 000 man.

İSTİNADLAR – 3.

 

LABORATORİYANIN ADI: Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası

LABORATORİYA RƏHBƏRİ:  kimya üzrə fəlsəfə doktoru Səadət  Bənənyarlı

 

Laboratoriyada  9 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i.,
6 nəfər k.e.i.-dir. Rəna Qasımova – k.ü.f.d., a.e.i., Samirə İmaməliyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Leyla Məşədiyeva – k.ü.f.d., b.e.i.,  Leyla Xəlilova – k.e.i., Nigar Cəfərova – k.e.i., Şəlalə Əliyeva –k.e.i., İlahə Yusifova – k.e.i., İlahə Mehdiyeva – k.e.i., Aynur Qəhrəmanova – k.e.i.

 

İŞ 2.3.1.  p-elementlərin birləşmələri əsasında topoloji izolyatorların,  termoelektrik və maqnit xassəli funksional materialların alınması və tədqiqi (İşin rəhbəri – müxbir üzv Məhəmməd Babanlı)

 

MƏRHƏLƏ: Sb–Sb2Te3 və Bi–Bi2Te3 sistemlərinin faza diaqramlarının qurulması və tetradi­mitəbənzər homoloji sıranın yeni nümayəndələrinin istiqamətli sintezi.

 

Sb(Bi)–Te sistemlərində tetradimitəbənzər laylı quruluşa malik birləşmələrin nSb2×mSb2Te3 və nBi2×mBi2Te3 homoloji sıraları mövcuddur. Lakin həmin birləşmələrin yalnız az bir qismi bu sistemlərin faza diaqramlarında öz əksini tapmışdır. Tetradimitəbənzər quruluşlu fazaların kristalloqrafik xüsusiyyətlərini araşdırmaqla müəyyən edilmişdir ki, Sb(Bi)–Te sistemlərinin ənənəvi üsulla qurulan faza diaqramlarında homoloji sıraların ayrı-ayrı nümayəndələrinin fərdi şəkildə alınması mümkün olmur. Əridilmə və termiki emal yolu ilə alınan nümunələr, bir qayda olaraq müxtəlif birləşmələrin qarışığından ibarət olur. Onların difraksiya mənzərələri çox oxşar olduğundan faza diaqramlarının Sb–Sb2Te3 və Bi–Bi2Te3 tərkib intervallarında geniş bərk məhlul sahələrinin mövcudluğu təsəvvürü yaranır. Lakin kristalloqrafik analiz göstərir ki, qeyd edilən homoloji sıraların ayrı-ayrı nümayəndələrinin geniş homogenlik sahələrinin olması mümkün deyil.

Qeyd edilənləri, həmçinin stibium və bismut telluridlərinin topoloji izolyatorlar və termoelektrik materialları kimi böyük maraq kəsb etməsini   nəzərə alaraq, hesabat ilində Sb–Te və Bi–Te  sistemlərinin faza diaqramları yeni yanaşma tətbiq etməklə təkrar tədqiq edilmişdir. Tətbiq edilən yanaşmada nümunələr standart metodikadan fərqli olaraq müxtəlif tərkibli maye məhlullardan istiqamətli kristallaşma yolu ilə alınmışdır. Alınan nümunələrin mayedən ilk kristallaşan hissələri rentgenfaza analizindən keçirilmiş və DTA üsulu ilə tədqiq edilmişdir. 

Faza diaqramlarının yeni qurulmuş variantlarında Sb2Te, Sb10Te6, Sb4Te3, Sb6Te5, Sb2Te2, Bi14Te6, Bi2Te, Bi5Te3, Bi4Te3, Bi6Te5, Bi2Te2, Bi6Te7, Bi4Te5 birləşmələri öz əksini tapmışdır. Həmin birləşmələrin hamısının peritektik reaksiya üzrə parçalanmaqla əriməsi müəyyən edilmiş və peritektik tarazlıqların koordinatları təyin edilmişdir. Şəkildə Bi–Bi2Te3 altsisteminin faza diaqramının yeni variantı verilir.

Şəkil. Bi-Bi2Te3 alt sisteminin faza diaqramının ədəbiyyatda verilən (a) və yeni qurulan (b) variantları       

Ovuntu difraktoqramlarının analizi əsasında bu birləşmələrin tetradimitəbənzər laylı quruluşda kristallaşmaları müəyyən edilmiş və qəfəs parametrləri təyin edilmişdir.

Dəqiqləşdirilmiş faza diaqramları əsasında göstərilən birləşmələrin monokristallarının yetişdirilmə  metodikaları işlənib hazırlanmış və onların bir neçəsi mükəmməl iri kristallar şəklində  alınmış, Laue və SEM üsulları ilə onların monokristallığı təsdiq edilmişdir. Alınan monokristal nümunələri topoloji izolyator xassələrinin tədqiqi üçün beynəlxalq kolaboratorlara təqdim edilmişdir.

 

İŞ 2.3.2.  Tərkiblərinə NTE, Bi, Zn, Cu oksidləri daxil olan üçlü borat sistemlərində şüşə əmələgəlmə, faza tarazlığının öyrənilməsi və alınan materialların istilik və elektrofiziki xassələrinin tədqiqi (İşin rəhbəri – Səadət Bənənyarlı)

 

MƏRHƏLƏ: Bi2O3-B2O3-Er2O3 üçlü sistemlərini sərhədləndirən kvazibinar sistemlərin fiziki-kimyəvi tədqiqi və daxili kvazibinar kəsiklərin müəyyən edilməsi.

 

Cari ildə laboratoriyada aparılan elmi tədqiqat işlərinin davamı olaraq Bi2O3, CuO, ZnO, SiO2, B2O3, Gd2O3, Er2O3 əsasında alınmış yeni fazaların elektrofiziki və istilik xassələri öyrə­nilmişdir. Tərkibləri 50 mol%(3CuO·B2O3)–50 mol%[ZnO1-x·(Er2O3)x] (x=0,02 və 0,05), və
95 mol%2Bi2O3·B2O3–5 mol% 2Bi2O3·3SiO2+0,04Gd2O3  (0,02Gd2O3) olan nümunələrin elektrik müqavimətinin və dielektrik nüfuzluqlarının temperaturdan asılılıqları (T=300-740K) öyrənil­miş, mexaniki bərklikləri və  sıxlığları təyin edilmişdir.

Bi2O3-B2O3–Er2O3 üçlü sisteminin fiziki-kimyəvi tədqiqi üçün onu sərhədləndirən kvazibinar  Bi2O3–Er2Ovə B2O3–Er2O3  sistemlərinin nümunələri sintez edilmişdir.

 

NƏTİCƏLƏR

1. Faza tarazlıqlarının tədqiqinə yeni yanaşma tətbiq etməklə Sb-Sb2Te3 və Bi-Bi2Te3 sistem­lərinin faza diaqramları dəqiqləşdirilmiş, nSb2×mSb2Te3 və nBi2×mBi2Te3 homoloji sıralarının topoloji izolyator kimi böyük maraq kəsb edən bir sıra yeni nümayəndəsi aşkar edilmiş və fərdi şəkildə alınmış, onların ərimə xarakterləri, kristal qəfəs tipləri və parametrləri təyin edilmişdir.

2.Bi2O3–SiO2–B2O3–Gd2O3(Er2O3),CuO–ZnO–B2O3–Gd2O3(Er2O3) sistem­lərin­də yüksək mü­qa­vimətli (ρ≥106-104 Om·sm) p-tip keçiriciliyə malik şüşəvari yarımkeçirici ərintilər alınmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, onların dielektrik nüfuzluğu T=300–500 K temperaturda 20–60, dielektrik itkisi isə 0,02–0,06 arasında dəyişir və nisbətən sabitdir. Maksimal (ε≈1100) dəyişmə T=580–630K temperatur intervalında müşahidə olunur.

 

NƏŞR OLUNMUŞ  ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

1.  Aliev Z.S., Musayeva S.S., Jafarli F.Y., Babanly M.B. The phase equilibria in the Sb–Sb2S3–SbI3 ternary system // Azerb. Chem. J., 2015,  №2, с. 57-61.

2. Алиев З.С., Амирасланов И.Р., Бабанлы М.Б. Физико-химические аспекты разра­ботки топологических изоляторов – нового класса функциональных материалов // Азерб. хим. журн., № 3, с. 6-37.

3. Imamaliyeva S.Z., Gasanly T.M.,Sadygov F.M.,Babanly M.B. Phase diagram of the Tl2Te–Tl9TbTe6 system // Azerb.Chem. J., 2015, №3, с.93-97.

 

XARİCDƏ

  1. Politano A., Silkin V.M., Nechaev I.A., Vitiello M.S., Viti L., Aliev Z.S., Babanly M.B., Chiarello G., Echenique P.M., Chulkov E.V. Interplay of surface and Dirac plasmons in topological insulators: the case of Bi2Se3 // Phys. Rev. Lett. 2015, v.115, pp. 216802-5.

2.  Pielmeier F., Landolt  G., Slomski B., Mu S., Berwanger J., Eich A., Khajetoorians A., Wiebe J., Aliev Z.S., Babanly M.B., Wiesendanger R., Osterwalder J., Chulkov E.V., Giessibl F.J., Hugo Dil. Response of the topological surface state to surface disorder in TlBiSe2  // New J. Phys., 2015, v.17, pp.  023067-8.

3. Nechaev I.A., Aguilera I., De Renzi V., di Bona A., Lodi Rizzini A., Mio A.M., Nicotra G., Politano A., Scalese S., Aliev Z.S., Babanly M.B., Friedrich  C., Blügel S., Chulkov E.V. Quasiparticle spectrum and plasmonic excitations in the topological insulator Sb2Te3 // Phys. Rev. B, 2015, v.91, pp.245123-8.

4. Aliev Z.S., Ibadova G.I., Tedenac J.C., Babanly M.B. Phase equilibria in the YbTe–Sb2Te3–Te system //J. Alloys Compd., 2015, v.618, pp.167–171.

5. Bagheri S.M.,Alverdiyev I.J.,Aliev Z.S.,Yusibov Y.A., Babanly M.B. Phase relation­ships in the 1.5GeS2+Cu2GeSe3«1.5GeSe2+Cu2GeS3 reciprocal system // J. Alloys Compd, 2015, v.625, pp.131–137.

6.Rasulova K.D., Aliev Z.S., Zavrajnov A.Y., Imamalieva S.Z., Babanly M.B. Phase equilibria in the system YbTe–PbTe–Bi2Te3 // American Chemical Sciences Journal, 2015, 7(2), pp. 120–128.

7.  Aliev Z.S., Rasulova K.D., Imamalieva S.Z., Babanly M.B. Phase Equilibria in the YbTe–Bi2Te3–Te System //Chemistry Journal, 2015, №2, p.35-39.

8.Imamaliyeva S.Z., Gasanly T.M., Amiraslanov I.R., Babanly M.B. New phase of variable composition in the Tl9GdTe6-Tl9BiTe6 system //Australian Journal of Basic and Applied Sciences, 2015,  9(23), 541-546.

9. Bananyarly S.I., Gasimova  R.N., İsmayilov Sh.S., Chernisheva N.V. Nonlinear  variations of electrical  resistance  and dielectric properties (έ and tgδ) of glasses of the 2Bi2O3∙B2O3–2Bi2O3∙3SiO2 system // International Journal of Advanced  Scientific and  Technical Research, 2015, v3, issue 5, p65-69.

10. Имамалиева С.З., Машадиева Л.Ф., Зломанов В.П., Бабанлы М.Б. Фазовые равновесия в системе Tl2Te–YbTe–Te // Неорганические материалы, 2015, т. 50, № 12, с.1333-1338.

11.  Алиев З.С., Расулова К.Д., Имамалиева С.З., Бабанлы М.Б. Поверхность ликвидуса системы YbTe–PbTe–Bi2Te3// Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований, 2015, № 3, ч. 2, с.186-189.

12. Мамедов А.Н., Салимов З.Э., Кулиева С.А., Бабанлы М.Б. 3D модели­рование  поверхности  кристаллизации меди  в тройной системе Сu–Pb–Tl // Успехи современного естествознания, 2015, №1, часть 5, с.804-807.

13.   Мамедов А.Н., Расулова К.Д., Бабанлы М.Б. Термодинамические урав­нения ре­ше­ния обратной задачи фазовых равновесий в системе теллурид иттербия– сеск­вителлурид висмута // Международный журнал прик­ладных и фундаментальных исследований, РАЕ, 2014, №8, ч.5, с.869-873.

KONFRANS MATERİALLARI

Hüsabat ilində laboratoriya əmərdaşları bir sıra beynəlxalq və regional konfranslarda məruzələrlə çıxış etmiş və 50-dən artıq məruzə tezisi çap olunmuşdur:

1. International Conference Applied Mineralogy and Advanced materials, AMAM-2015, (Castellaneta Marina, İtaliya),

2. 1st International Turkic World Conference on Chemical Sciences and Technologies (Sarayevo, Bosniya),

3. XV International Conference on Physics and Technology of Thin Films and Nanosystems ICPTTFN-XV (Ivano-Frankivsk, Ukraine),

4. 5-ямеждународная конференция "HighMatTech" (Киев, Украина),

XX International Conferenceon Chemical Thermodynamic in Russia, RCCT-2015 (Nizhni Novgorod, Russia),

5. Всероссийская научная конференция с международным участием «II Байкальский материаловедческий форум», (Улан-Уде, Россия),

6. XV Всероссийская конференция "Высокочистые вещества и материалы. получение, анализ, применение" (Нижний Новгород, Россия),

7. XV International Conference on Physics and Technology of Thin Films and Nanosystems, ICPTTFN-XV (Ivano-Frankivsk, Ukraine),

8. Международная научная конференция "Полифункциональные химические ма­те­риалы и технологии" (Томск, Россия),

VII Научно-практическая конференция «Современные методы в теоретической и экспериментальной электрохимии» (Плёс,Россия),

VII Всерос. Конф. "физико-химические процессы в конденсированных средах и на межфазных границах- ФАГРАН-2015" (Воронеж,Россия),

Biokimyəvi nəzəriyyələrin aktual problemləri" II-ci Beynəlxalq Konfransı (Gəncə), 

Akademik T.N.Şahtantinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş  respublika elmi konfransı (Bakı).

 

DƏRSLİK VƏ MONOQRAFİYALAR

Babanlı M.B., Ilyaslı T.M., Sadıqov F.M.,Yusibov Y.Ə. Fiziki-kimyəvi analizin əsasları. Bakı, Azərbaycan nəşr., 2015, 248s

 

KADR HAZIRLIĞI

Aynur Seyidzadə - fəlsəfə doktorluğu hazırlığı üzrə doktorant, 2014–2017-ci illər. Elmi rəhbər – müxbir üzv M.B.Babanlı.

Dissertasiya mövzusu – Stibium, bismut və qalay telluridləri əsaslnda yeni çoxkomponentli fazaların alınması və fiziki-kimyəvi tədqiqi.

 

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

Laboratoriya Avropa və Rusiyanın bir sıra elmi müəssisələri ilə əməkdaşlıq edir:

- Donostia Beynəlxalq Fizika Mərkəzi və Bask Ölkəsi Universiteti, İspaniya;

- Sürix Universiteti, İsveçrə;

- Calabria Universiteti, İtaliya;

- Montpellier II Universiteti, Fransa;

- Regensburg Universiteti, Almaniya;

- M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universiteti, Rusiya;

- Voronej Dövlət Universiteti, Rusiya;

- REA Sibir bölməsinin Geologiya və Mineralogiya İnstitutu, Rusiya və s.

 

QRANTLAR

Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. Layihənin adı: "Alternativ enerji mənbələrində istifadə və elektron texnikası üçün çoxkomponentli metal xalkogenidləri əsasında yeni funksional materialların alınması və tədqiqi".  Layihənin rəhbəri-müxbir üzv M.Babanlı. Layihənin müddət-24 ay (2014-2016).  Layihənin məbləği- 80 000 AZN.

 

İSTİNADLAR

Hesabat ilində laboratyoriya əməkdaşlarının 50-yə yaxın elmi əsərinə 140-dan artıq istinad edilmişdir.

 

LABORATORİYANIN ADI: Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafi­zə

LABORATORİYA RƏHBƏRİ:   kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent  Hilal Tahirli       

 

Laboratoriyada 13 əməkdaşı çalışır. Onlardan  5 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i., 1 nəfər b.laborantdır. İzida Məmmədyarova – k.ü.f.d., a.e.i., Aydın Kazımov – k.ü.f.d., a.e.i., Dilşad Səlimxanova – k.ü.f.d., a.e.i. Tamilla Ağalarova – k.ü.f.d., b.e.i, Talıb Hüseynzadə – k.ü.f.d., ap.e.i., Süleyman Verdiyev – k.ü.f.d., ap.e.i., Alfred Qayanov ­– e.i., Dilarə Baxışova – e.i., Solmaz Vəliyeva – e.i., Nigar Əliyeva – k.e.i., Ruqiyə Rzayeva – k.e.i., Afaq Hüseynova – k.e.i.

İŞ 2.4:Polad konstruksiyalarının korroziyadan mühafizəsi üçün bəzi d-elementlərinin karbidləri, silisidləri və nitridləri əsasında yeni kompozisiya örtük materiallarının alınması

MƏRHƏLƏ: ШХ 15 çeşidli polad üzərində termodiffuziya üsulu ilə formalaşdırılmış xromun və titanın qarışıq karbid örtüklərinin korroziya-elektrokimyəvi və fiziki-mexaniki xassələrinin öyrənilməsi

Termodiffuziya üsulu ilə poladların səthində formalaşdırılmış xromun və titanın karbidləri bir sıra aqressiv mühitlərdə poladı korroziyadan etibarlı surətdə mühafizə edir. Lakin, bəzi mühitlərdə, məsələn, xlorid turşusunda, bu örtüklər dayanıqlı olmayıb nisbətən yüksək sürətlə həll olur. Ədəbiyyat materiallarından məlumdur ki, xlorid ionları olan mühitlərdə paslanmayan poladların korroziya-elektrokimyəvi xassələrini yaxşılaşdırmaq üçün onların tərkibinə müəy­yən miqdarda molibden daxil edilir ki, bu da ərintinin pittinq korroziyasının qarşısını alır. Poladın tərkibində molibdenin miqdarı 2–3% olduqda onun xlorid turşusu məhlularındakı passiv oblast intervalı xeyli genişlənir (>E=1.2 V). Titanın tərkibinə molibdenin daxil edilməsi nəticəsində onun 40%-li H2SO4 məhlulunda t=1000C tempetaturada korroziya sürəti 1000 dəfə azalır. Molibdenı alınacaq örtüyə daxil etmək üçün xromlama qarışığının tərkibinə müxtəlif  miq­darda (1–5%) Mo daxil edilimişdir və t=11000C temperaturada 6 saat ərzində СНОЛ tipli sobada qızdırılmışdır. Termodiffuziya prosesi başa çatdıqdan sonra polad nümunələr kon­teynerdən çıxarılmış, alınan örtüyün qalınlığı və bərkliyi ölçüldükdən sonra onun poten­siostatik əyriləri çəkilmişdir. Təcrübədə elektrolit kimi xlorid turşusu məhluları istifadə edil­mişdir. İVİUN STAT potensiostatının köməyi ilə çəkilmiş polyarlaşma əyrilərı şəkil 1-də gös­trərilmişdir.

Şəkil 1.Termodiffuziya metodu ilə ШХ-15 yastıq poladı üzərində formalaşdırılmış xrom karbid (1),  xromla titanın qarışıq karbidi (2) və xrom-titan qarışıqına molib­den əlavə edilmiş (3) karbid ör­tüklərinin  polyarlaşma əyriləri

Müqayisə üçün üzərində yalnız Cr (1), Cr–Ti (2) ibarət karbidlər forma­laşdırılan polad nümunələrin 5%-li HCl məhlulunda alınmış potensiostatik polyarlaşma əyriləri də verilmişdir. Göründüyü kimi tərkibində molibden olan nümunə üzərində müşahidə olunan anod cərəyan sıxlığının qiyməti xromun karbidləri formalaşdırılan polad üzərində müşahidə olunan anod cərəyanından  əhəmiyyətli dərəcədə (~0,5 tərtib)  kiçikdir və pittinq əmələgəlmə potensialı isə Cr–Ti örtüklü polada nisbətən təqribən  200 mV müsbət tərəfə sürüşüb.

Alınmış nəticələrin təhlili deməyə əsas verir ki, molibden atomları poladın səthyanı təbəqələrinə nüfuz edərək xromla yanaşı molibdenin də karbidini əmələ gətirir, belə ki, molibdenin atom radiusunun qiyməti (r0=1,55 A0) nisbətən kiçik olduğundan onun poladın daxilinə nüfuz etmə ehtimalı da kifayət qədər yüksəkdir Müqayisə üçün karbonlu poladların səthyanı təbəqələrinə asanlıqla diffuziya etmək qabilliyyətinə malik olan titanın atom radiusunu (r0=1,614 A0) göstərmək olar. Molibdenin poladın səthində hansı formada – intermetallik və ya ayrıca faza şəklində paylanması haqqında məlumatlar rentgen faza  və yaxud rentgen mikroanaliz metodlarının köməyi ilə aparılacaq tədqiqatlardan sonra məlum olacaqdır.

 

MÜHÜM NƏTİCƏ

ШХ15 poladı üzərində qarışıq Cr–Ti karbidləri formalaşdırılmış örtüyə molibdenin daxil edilməsi ilə poladın korroziyaya və eroziyaya dayanıqlığı əsaslı şəkildə yüksəldilmiş və onun pittinq əmələgətirmə potensialı 200 mV müsbət tərəfə sürüşdürülmüşdür. Termodiffuziya üsulu ilə işlənmiş bu tip poladlar sənayenin bir çox sahələrində, o cümlədən hərbi sənayedə də istifadə oluna bilər. (k.ü.f.d. Hilal Tahirli,  e.i. Elşən Əkbərov)

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

RESPUBLİKA

1. Кязимов А.М., Мамедьярова И.Ф., Селимханова Д.Г., Бахышова Д.А. Антикор­ро­зионные средства на основе нафтеновых кислот для защиты тоннельных сооружений. Азерб. хим. журн. 2015, №1, с. 79.

 

XARİCDƏ

  1. Aliyev A.Sh., Tahirli H.M., Mahmoud Elrouby, Soltanova N.Sh., Tagiyev D.B. Electrochemical Synthesis of Corrosion Resistant Ternary Lead Based Alloys on the steel surface. Journal Surface Sciences, 2015 (çapa verilb).
  2. Мамедярова И.Ф., Селимханова Д.Г., Акберов Э.М. Азотсодержащие органические соединения как ингибиторы коррозии стали. Сборник статей. LAP Lambert. Германия. 2015. 51 с.
  3. Мамедярова И.Ф., Селимханова Д.Г., Бахышова Д.А. Азотпроизводные нафте­но­вых кислот как ингибиторы коррозии стали. Нефтепереработка и нефтехимия. М. 2015. №2, с.27

 

KONFRANS MATERİALLARI 

1. Вердиев С.Ч., Тагирли Г.М.,  Агаларова Т.А., Велиева С.М.,  Акберов Э.М., Гу­сей­нова А.С.. Влияние агрессивных ионов на эффективность защиты стали в смеси неорганических окислителей и моноэтаноламина. Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı, Bakı  2015, s. 107.

2. Агаларова Т.А., Тагирли Г.М.,  Вердиев С.Ч., Велиева С.М., Гусейнова А.С., Ак­беров Э.М. Защита стали в морской воде путем комбинирования алюми­ниевого протектора с ингибиторами. Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı, Bakı 2015, s. 114.

3. Мамедярова И.Ф., Селимханова Д.Г., Бахышова Д.А. Ингибиторы коррозии из промышленных компонентов перегнанных нефтей. Akademik Toğrul Şahtaxtin­skinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı, Bakı 2015, s. 172.

  

BEYNALXALQ ƏLAQƏLƏR

Rusiya (Физико-Химический Институт им. Л.Я. Карпова РАН) və Ukrayna (Институт Металловедения им. И.Н.Францевича).

 

QRANTLAR

Azərbaycan Respublikası Prezidenti Yaninda Elmin İnkişafi Fondunun Sənaye Qrantı. “Hidrotexniki qurğuların metal avadanlıqlarının istismar şəraitində korroziyaya davamlılığının proqnozlaşdırılması və mühafizəsinin təşkili”. Layihənin rəhbəri – k.ü.f.d., dosent Hilal Tahirli.  Layihənin müddəti – 2015-2016 (12 ay). Layihənin məbləği – 95.000 AZN.

 

İSTİNADLAR – 10

 

“Koordinasiya    birləşmələri” şöbəsinin

 2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Əjdər Məcidov

Mövzu: Molekulyar maqnitlər, keçiricilər, metal örtüklər və selektiv sorbentlərin alınması üçün komplekslər və metal üzvi birləşmələrin sintezi, quruluş və xassələrinin tədqiqi. 

    Mövzuya aid işlər:  3.1;  3.2;  3.3 ;  3.4.

 

LABORATORİYANIN ADI: Molekulyar magnitlər və keçiricilər

LABORATORİYA  RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü Əjdər Məcidov

Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır.  Onlardan 3 nəfər  k.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfəri e.i., 2 nəfər k.e.i., 1 nəfər b.lab., 1 nəfəri mühəndis, 1nəfər texnikdir. Pərizad Fətullayeva – k.ü.f.d., a.e.i., Səbirə Ağayeva – k.ü.f.d., a.e.i., Mirheydər Abbasov – k.ü.f.d., a.e.i., Akif İsrafilov – e.i., Sevinc Osmanova – e.i., Şəmsiyyə İsmayilova – k.e.i., Səbinə İsmayilova – k.e.i.

 

İŞ 3.1: Metalların karboksilat və oksimat liqandları ilə maqnit komplekslərinin sintezi və quru­luşlarının  tədqiqi.

MƏRHƏLƏ I: Keçid metalların oksalat turşusu amidləri, aminturşu törəmələri  və fenilendiaminlərlə komplekslərinin sintezi və tədqiqi.

Oksalat turşusu törəmələri, karbon turşularının hidrazidləri, aminturşular və onların törəmələri keçid metallarla çoxnüvəli kompleks  birləşmələr əmələ gətirmək qabiliyyətinə malikdir. Buna görə də biz bu sistemlərə oxşar sintezlərlə məşğuluq.

Keçən müddət ərzində tərkibində karboksilat, oksalat və digər qruplar olan müxtəlif li­qandlarla  keçid metalların çoxnüvəli  kompleksləri sintez olunmuşdur.

1. Salisil aldehidi ilə  N,N-ditsikloheksiltsikloheksil qlisin hidrazon  sintez olunmuşdur.

Bu liqandla Cu(II), Co(II), Ni(II), Mn(II) və Fe(III) kompleksləri alınmışdır. İQ, elektron absorbsion spektroskopiya, termoqravimetriya üsulları ilə müəyyən olunmuşdur ki, alınmış komplekslər iki nüvəlidir.

2. Salisilhidrazid ftalimidlə  iki nüvəli metal komplekslərin sintezi və tədqiqi

3. 8-aminoxinolin  törəmələri və salisil aldehidi və onun analoqları ilə əmələ gəlmiş şiff əsasları, həmçinin onun hidrogenləşmiş analoqları ilə Cu(II), Ni(II), Co(II) və Pd(II) kompleksləri sintez olunmuşdur. Bu komplekslərin tərkibində metal miqdarının analizi, eləcə də termoqravimetrik analiz, İQ, elektron spektroskopiya analizi göstərir ki, komplekslər M(L)X tərkibinə uyğundur, X – həlledici  molekuludır. 

Göstərilmişdir ki, şiff əsası kompleksəmələgəlmə prosesində asanlıqla oksidləşdirici dehidro­genləşmə reaksiyasına uğrayır.

4. Tərkibində fəza hərəkəti çətinləşdirilmiş amin qrupu olan 2,2,6,6-tetrametilpiperidin tö­rəməsinin aminturşularla qarşılıqlı təsirindən gözlənilən aminturşunun əvəzinə hidroxlorid duzu alınmışdır ki, onun struktur quruluşu rentgenstruktur analizi ilə müəyyən olunmuşdur. (şəkil 1.)

Şək.1. 2,2,6,6-tetrametil-4-hidroksipiperidin hidroxloridin strukturu.

 

5. o- və p- fenilendiaminlərin etilen, etan və p-ksililendibromidin dihalogenli törəmələri ilə qarşılıqlı təsirindən yeni polimer birləşmələr sintez olunmuşdur. Birelektronlu oksidləşdiricilərlə oksidləşdirmək yolu ilə polimer kation radikal alınmışdır.

Sintez olunmuş birləşmələr üzvi keçirici və yarımkeçiricilərin alınmasında əsas xammal ola bilər.

NƏTİCƏ

İlk dəfə olaraq o- və p-fenilendiamin əsasında yeni potensial elektrik keçirici polimerlər alınmışdır.

 

MƏRHƏLƏ II: Nanoölçülü  oksid kompozisiyalarının (Cu, Co, Ni, Mn, Ag, Al) hidrotermal  redoks  sintez üsulu ilə alınması.

Metal nitratlar və onların qarışıqlarının reduksiyası  yolu ilə katalitik kompozisiyalar sintez olunmuşdur. Fərdi kobalt, nikel, mis nitratların və eləcə də onların ikili, üçlü qarışıqlarının reduksiyası tədqiq edilmişdir. Fərdi nitratların 3200C-də reduksiyası metallik fazaların alınmasına səbəb olur. Göstərilmişdir ki, stexiometrik miqdarda oksidləşdirici (nitrat) və reduksiyaedici (etilenqlikol və qliserin) iştirak etdikdə tam reduksiya prosesi gedir:

5M(NO3 )2 + 6HOCH2-CH2OH → 5M0 + 12CO2 + 5N2 + 18H2O

7M(NO3)2 + 6HOCH2CHOHCH2OH → 7M0 + 18CO2 + 7N2 + 24H2O

Metal ionlarının metallik hala keçməsi temperaturdan, metalın  və reduksiyaedicinin təbiətindən və asılıdır. Belə ki, qliserin iştirakı ilə metallik mis tozu 2400C-də əmələ gəldiyi halda kobalt ionlarının reduksiyası üçün 3000C-dən artıq temperatur tələb olunur. Co–Cu–Al, Ni–Co–Al, Ni–Cu–Al üçlü nitrat  sistemlərdə reduksiyaedici olaraq qliserin və formaldehid iştirakı ilə hidrotermal reduksiya reaksiyası öyrənilmişdir. Kobalt, mis, alüminium nitratlarının formaldehidlə qarışığı reaksiyasında 230–2500C-də metallik fazaların əmələ gəlməsi hiss olunmur. İQ və UB spektrlər kobalt və mis formiatların əmələ gəldiyini göstərir. Toz nü­munələrinin rentgenoqramlarında alüminium birləşmələri müşahidə olunmur. Lakin elektron mikroskopik ölçmələr (energetik dispersion rentgen spektroskopiya EDS) göstərir ki, nümunələrdə alüminium hiss olunacaq  dərəcədə mövcuddur.  Bu göstərir ki, alüminium bir­ləşmələri nümunələrdə yüksək dispers (və ya amorf) haldadır. Aşağıda alınmış nəticələrdən bəzi misallar göstərilir. Bu seriyadan olan nümunələrin sonradan 5000C-dək kozərdilməsi  mis və kobalt oksidləri fazasının əmələ gəldiyini göstərir, elektron mikroskopik ölçmələr hissəciklərin nanoölçülərini göstərir (şəkil 2, 3)

 

 

Şək.2. Kobalt, mis, alüminium nitratların formaldehidlə reduksiyası yolu ilə alınmış və 5000C-yə kimi közərdilmiş nümu­nə­lərinin 2500C-də (a), 3000C-də (b) və  3200C-də (c) difraktoqramları. 

 

Şək.3. Kobalt, mis, alüminium nitratların formaldehidlə reduksiyası yolu ilə alınmış və   5000C-yə kimi közərdilmiş nümunələrin elektron mikroskopik təsviri.

NƏTİCƏ

Metal nitratlarınhidrotermal şəraitdə  reduksiyası  ilə metal və metal oksidi nanotozlarının sintezi katalizatorların və elektrodların alınmasında faydalı ola bilər.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

  1. Fatullayeva P.A., Abbasov M.H., S.A.Ağayeva, A.İ.İsrafilov, Ə.Ə.Məcidov 8-ami­noxinolinin tetradentat törəmələrinin Cu(II), Co(II), Ni(II) kompleksləri.  // Азерб.   хим. журнал, №1, 2015. S.50.

XARİCDƏ

  1. Мамедов А.Х., Фарзалиев В.М., Кязим-заде А.К., Нагиева Э.А., Алиева М.Н., Аббасов M.Г. Cинтез и исследование азот-, сера- и карбоксилсодержащей модификации алкилфенолятной присадки // Нефтепереработка, нефтехимия, Москва, 2015. № 5.

KONFRANS MATERİALLARI

  1. Yalcin B., Fatullayeva P.A., Agayeva S.A., Abbasov M.G., Jafarova S., Medjidov A.A. The Reduсtion of the Metal Nitrates by Ethyleneglycole and Glycerine in Hydrothermal Conditions Kioto (Japan ) Conference Proceeding. May 2015. P.884.
  2. Məcidov Ə.Ə., İsmayılov S.Z. Malein anhidridi və salisil turşusunun hidrazidi əsasında sintez edilmiş liqandla bəzi keçid elementlərinin kompleks birləşmələrinin sintezi və tədqiqi.   Akademik Ə.Quliyev adına Aşqarlar kimyası institutunun yaradılmasının 50 illiyinə həsr olunmuş "Sürtkü materialları, yanacaqlar, xüsusi mayelər, aşqar və reagentlər" mövzusunda respublika elmi konfransı.13-14 oktyabr, Bakı 2015, s.55.
  3. Hüseynova M.T., Əliyeva M.N., İsmayılova S.Z. Ditsikloheksilaminhid­razi­din  salisil al­de­hidi əsasında metal kompleks birləşmələrinin sintezi və tədqiqi. Akademik Ə.Quliyev adına Aşqarlar kimyası institutunun yaradılmasının 50 illiyinə həsr olunmuş "Sürtkü materialları, yanacaqlar, xüsusi mayelər, aşqar və reagentlər"   mövzusunda respublika elmi konfransı.13-14 oktyabr, Bakı-2015.

KADR HAZIRLIĞI

Rayyət İsmayılov – elmlər  doktoru  elmi dərəcəsi almaq üçün (2013–2015-ci illər).  Məsləhətçi  müxbir üzv Əjdər Məcidov.

Dissertasiya mövzusu: Keçid metalların çoxnüvəli strinq (xətvari) kompleksləri və koor­di­nasion birləşmələri (sintez, struktur və xassələr).

 

BEYNƏLXALQ  ƏLAQƏLƏR

Mərmərə Universiteti ( Türkiyə)

 

QRANTLAR

Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti.“Yanacaq elementləri üçün hidrogenin alınması və təmizlənməsi katalizatorlarının sintezi“.Layihənin rəhbəri –müxbir  üzv ƏjdərMəcidov. Layihənin müddəti – 2015-2016.  Layihənin məbləği – 90 000 AZN.      

                                        

PATENTLƏR   VƏ İDDİA SƏNƏDLƏRİ

“Yüksek dispersli metal tozlarının alınma üsulu”  a-2011 0024 (patent alınma ərəfəsindədir). 

 

LABORATORİYANIN ADI: Keçid metalların metalüzvi birləşmələri

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru İltifat Lətifov

 

Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır. Onlardan 4 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər mühəndis, 1nəfər texnik, 1nəfər baş lobarant, 1nəfər laborantdır. Qəzənfər Cəfərov – k.ü.f.d., a.e.i., Rəfail Səlimov – k.ü.f.d., a.e.i., Sima Məmmədova – k.ü.f.d., a.e.i., Dilarə Əliyeva –  k.ü.f.d.,  a.e.i.,

 

İŞ 3.2: Metalüzvi birləşmələrin sintezi, tədqiqi və onlar əsasında karbon əsas­­­­lı nano­­­materialların alınması.

 

MƏRHƏLƏ: Dəmir, molibden və xromun mono- və ikinüvəli alkil­tsiklopenta­dienil­karbonil kom­­plekslərinin sintezi və tədqiqi.

İndiyədək nanomaterialların alın­ma­sında əsasən sen­­dviç tipli tsiklopentadienil kompleksləri (ferro­sen, kobaltosen, nikelosen, rutenosen) və keçid metalların karbo­nilləri (Fe(CO)5, Mo(CO)6, Ru3(CO)12) istifadə olunmuşdur. Alkil­tsiklopenta­dienil­karbonil kompleks­lərinə maraq onunla əlaqədardır ki, bu komplekslərin tərkibində keçid metal atomu eyni zamanda həm karbonil, həm də tsiklopentadienil liqandları ilə birləşmişdir. Ona görə bu komplekslər karbon əsaslı nanomaterialın alınmasında həm katalizator rolunu oynayır, həm də karbon mənbə­yidir. Bu sintezlərdə məhz 1,2,4-trimetiltsiklopentadienil və üçlü-butiltsiklopentadienil liqand­ların­dan isti­fadə edilməsi onların oxşar tip komplekslərdə göstərdikləri elektron və sterik qarşılıqlı təsirlə əlaqədardır. Belə ki, bu liqandlar əsasında alınmış sendviç, yarımsendviç və dimer tipli  komplekslər bir çox üzvi həlledicilərdə yaxşı həll olur, nisbətən aşağı temperaturda parçalanır və yüksək uçuculuğa malik olmaqla yanaşı, tərkiblərində lazımi qədər karbon saxlayır. Hər iki kompleks 2 mərhələ üzrə sintez edilmişdir.

 

Bis[dikarbonil(h5-1,2,4-trimetiltsiklopentadienil) dəmir(I)]

[h5-1,2,4-(CH3)3C5H2Fe(CO)2]2 kompleksinin sintezi

 

1-ci mərhələdə Qrinyar reaksiyası üzrə 2,4-dimetiltsiklopentadien-2-on-1 ilə metilmaq­ne­zium-yodidin qarşılıqlı təsirindən 1,2,4-trimetiltsiklopentadien liqandı sintez olun­muş­dur:

 

2,4-(CH3)2C4H4C=O + CH3MgI  →  1,2,4-(CH3)3C5H3  +   Mg(OH)I¯

 

2-ci mərhələdə 1,2,4-trimetiltsiklopentadien dəmir-pentakarbonillə 1700C-də dekan həlle­dici­sin­də 12 saat ərzində qaynadılaraq 82% çıxımla [1,2,4-(CH3)3C5H2Fe(CO)2]2 kompleksinin tünd-qonur rəngli kristalları sintez edilmişdir:

 

2Fe(CO)5 + 2(CH3)3C5H3) →  [h5-(CH3)3C5H2Fe(CO)2]2  + 6CO­ + H2­

 

Bu kompleks ilkin əvəz olunmamış homoloqa – [C5H5Fe(CO)2]2 dimerkompleksinənəzərən alifatik karbohidrogen­lərdə orta dərəcədə həll olur. Bir çox polyar üzvi həlledicilərdə (dixlormetan, xloroform, aseton, tetrahidrofuran və s. ) yaxşı həll olur. Havada məhlulda bir sutka ərzində tam parçalanır. Bərk halda havada bir qədər davamlıdır.  2040C-də əriyir (parçalanaraq).Yüksək vakuumda 120–1300C-də sublimə olunur (qismən parçalanaraq).

İQ spektri (KBr) – 1944, 1930, 1748; [n(CO)] sm–1.

1H NMR spektri (CDCl3) – δ 4,25 (sinqlet C5H2),   δ 1,90 (4-CH3),  δ 1,75 (1,2-CH3).

 

Bis[trikarbonil(h5-üçlü-butiltsiklopentadienil) molibden(I)] 

[h5-üçlü-C4H9C5H4Mo(CO)3]2 kompleksinin sintezi

 

Birinci mərhələdə tsiklopentadienin alkilləşməsi ilə üçlü-butiltsiklopentadien liqandı sintez olunmuşdur. Bu məqsədlə natrium-tsiklopentadienid duzu tetrahidro­furan məhlulunda üçlü-butilbromidlə işlənilmişdir:

 

 

İkinci mərhələdə üçlü-butiltsiklopentadien molibden-heksakarbonillə birgə 1500C-də diqlimdə (etilenqlikolun dimetil efirində) molibden-heksarkarbonil tam qurtarana qədər qızdırılaraq 85% çıxımla [üçlü-C4H9C5H4Mo(CO)3]2 komplek­sinin tünd-qırmızı rəngli kristalları alınmışdır:

 

 

Bu kompleks ilkin əvəzolunmamış homoloqa – [C5H5Mo(CO)3]2  dimer kompleksinə nəzərən  alifatik karbohidrogen­lərdə bir qədər həll olur. Polyar üzvi həlledicilərdə (dixlormetan, xlo­ro­form, aseton) və benzolda yaxşı həll olur. Havada hazırlanmış məhlulda qısa müd­dət ərzində parçalanır. Bərk halda havada nisbətən davamlıdır. 223°C-də əriyir (par­ça­lanaraq). Yüksək vakuumda 140–1500C-də sublimə olunur (qismən parça­la­na­raq). İQ spektri (KBr) – 1949, 1915, 1892; 1884 [n(CO)] sm–1. 1H NMR spektri (CDCl3) – d 4,95; 4,85 (C5H4), d 1,80, 1,70, 1,74 (CH3). Eyni zamanda onlardan nanomaterialların alınması məqsədi ilə hər iki kompleksin tam parçalanma temperaturu, təmizlik dərəcəsi və uçuculuq qabiliyyəti müəyyən edilmişdir.

 

NƏTİCƏ

Yüksək çıxımla [1,2,4-(CH3)3C5H2Fe(CO)2]2 və [üçlü-C4H9C5H4Mo(CO)3]2 komplek­sləri  alınmışdır. Bu komplekslər bəzi fiziki və kimyəvi xassələrlə, İQ- və 1H NMR-spektroskopiya üsulları ilə xarakterizə olunmuşdur.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR 

KONFRANS MATERİALI

Джафаров Г.М., Ибрагимова Н.З., Салимов Р.М., Мамедова С.Г., Алиева Д. Г., Лятифов И.У. Cинтез и свойства бис(трет-бутилциклопента­диенил­три­карбо­нил) молибдена [(трет-(CH3)3СC5H4Mо(CO)3]2 и бис(1,2,4-триметилцикло­пента­­ди­енил­­­ди­карбо­нил) железа [1,2,4-(CH3)3C5H2Fe(CO)2]2. Akademik T.N.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş elmi konfrans. 2015 il.

 

KADR HAZIRLIĞI

Nigar İbrahimova – magistr, 2015–2016, Elmi rəhbər – k.e.d. İ.Lətifov. Mövzunun adı -  “Alkilferrosen və alkilferrisinium sistemində oksidləşmə-reduksiya proseslərinin kinetikası”.

 

 

LABORATORİYANIN ADI:  Nadir metalların kompleks birləşmələri

LABORATORİYA RƏHBƏRI  v.i.e.: kimya üzrə fəlsəfə doktoru, aparıcı elmi işçi, Fədail Cəlaləddinov

 

Laboratoriyada 11 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i.,  1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i., 1 nəfər k.e.i., 1nəfər mühəndis, 1 nəfər baş laborant, 1 nəfər  texnikdir. Rəhim Xudaverdiyev – k.ü.f.d., a.e.i., Esmira Quliyeva – k.ü.f.d., a.e.i., Hidayət Məmmədov – k.ü.f.d., b.e.i., Şahnaz Qəhrəmanova – e.i., Mehriban Məmmədova – e.i., Təranə Əsgərova – e.i., Tamilla Haqverdiyeva – k.e.i.

 

İŞ 3.3: Nadir metalların kompleks birləşmələrinin sintezi və onların termiki çevrilmələri vasitəsi ilə müxtəlif materialların səthində metal örtüklərin və nanokompozitlərin alınması.

 

MƏRHƏLƏ: Renium və manqanın bəzi  aminturşularla kompleks birləşmələrinin  sintezi, onların quruluş və xassələrinin öyrənilməsi.

 

Renium (ІV) və manqanın (II)  m-aminbenzoy turşusu ilə bir sıra koordinasion birləş­mələrinin sintez şəraiti işlənib hazırlanmışdır. Alınmış kompleks   birləmələrin tərkib və quruluşları kimyəvi, İQ spektposkopiya, rentgenfaza, termoqravimetrik və işığın dinamik səpilməsi (İDS)  tədqiqat metodlari ilə öyrənilmişdir. 

Sintez olunmuş [NH3-C6H4-COOH]2[ReX6] (X=Cl-, Br-) tərkibli kompleks birləşmələr yenidən uyğun halogenid turşularında qızdırıldıqda (50-600C) tədricən dehid­roha­logenləşərək Anderson qruplaşmasına məruz qalırlar və nəticədə ion formadan neytral formaya keçirlər. Bütün alınmış komplekslər halogen hidrogen turşularında yaxşı həll olur və bu məhlullarda turşuların 4mol/l-ə qədər  qatılıqlarında  dayanıqlıdırlar. Qeyd edək ki, sonradan turşuları durulaşdırdıqda onların qatılıqlarının 4mol/l-dən aşağı qiymətlərində, komplekslərin tədricən halogenid ionlarının hidroksil qrupları ilə əvəz olunması ilə gedən hidrolizi baş verir. Halogenid ionların hidroksil qrupları ilə tam əvəz olunmasından sonra, reniumun(ΙV) oksidi əmələ gəlməklə kompleksin tamamilə parçalanması baş verir. Alınmış kompleks bir­ləşmələrin karboksil qrupunun kompleksəmələgətirici ilə koordinasiyasının xarakterini müəyyənləşdirmək məqsədi ilə onların İQ udma spektrləri öyrənilmiş və müəy­yənləş­diril­mişdir ki, kaliumheksa­halogenrenatın m-aminobenzoy turşusu ilə turş mühitdə qarşılıqlı təsiri nəticəsində yalnız ion tipli kompleks birləşmələr alınır.

İDS üsulu ilə НВr/Н2О mühitində komponentlərin müxtəlif nisbətlərində və 293–353 К temperatur intervalında p-aminbenzoy turşusunun kompleksəmələgətirməsi tədqiq edilmişdir. 

Şəkil 1. İDS üsuluna görə, 298К temperaturda və aminturşusu/renium duzu=1:1  (mol/mol) nisbətində K2ReBr6 komplekslərinin aminbenzoy turşusu ilə sulu  məhlulunda  hissəciklərin ölçülərə görə paylanması.

Şəkil 2. İDS üsuluna görə, 298К  temperaturda və aminturşusu/renium duzu=4:1   (mol/mol) nisbətində, K2ReBr6 komplekslərinin aminbenzoy turşusu ilə sulu  məhlulunda  hissəciklərin ölçülərə görə paylanması.

Göstərilmişdir ki, qeyd olunan mühitdə aminbenzoy  turşusunun heksahalogen­renatlarla kompleksləri əmələ gəlir. Bu komplekslərin ölçüləri komponentlərin nisbə­tindən və ölçmə temperaturundan asılı olaraq 3-dən 6000 nm-ə qədər dəyişir.

EUS (elektron udma spektrləri) üsulu ilə НВr/Н2О mühitində heksahalogenrenatların  p-aminbenzoy  turşusu ilə qarşılıqlı təsiri tədqiq edilmişdir.

Halogenrenatların aminbenzoy turşusu ilə qarşılıqlı təsiri zamanı  onların ilkin spektrinin əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməsi göstərilmişdir. Bu komplekslər üçün səciyyəvi olan yü­kün daşınması zolaqları və d-d keçidləri müəyyən edilmişdir. Göstərilmişdir ki, bu mü­hitlərdə amin turşusu protonlaşır və kompleksin tərkibinə onium kationu kimi daxil olur.

Manqanın(II) m-aminbenzoy turşusu ilə sintez edilmiş kompleks birləşmələrinin İQ-spektrləri sərbəst liqandın spektrindən demək olar ki çox az fərqlənirlər. Lakin liqandın spektrinin aşağı tezlik sahəsində (400-550 sm-1) müşahidə olunan bir neçə udma zolağı komplekslərin spektrlərində tamamilə itir və onların əvəzində 515 sm-1 tezlikdə orta intensivlikli yeni udma zolağı əmələ gəlir. Bu zolaq yəqin ki, Mn-N rabitəsinin valent rəqslərinə aiddir.

Sintez olunmuş kompleks birləşmələrin tərkiblərini və termiki davamlılıqlarını müəy­yənləşdirmək məqsədi ilə işdə termoqravimetrik tədqiqatlar aparılmış və məlum olmuşdur ki, onlar 80–1100C temperatura qədər davamlıdır. Yuxarı tempe­raturlarda isə komplekslərin tədricən destruksiya prosesi baş verir və bu proses bir neçə mərhələdə başa çatır. Bütün hallarda termoliz prosesinin son məhsulu metal oksidlərindən ibarət olmuşdur.

 

NƏTİCƏ

Renium(IV) və manqan(II) halogenid törəmələrinin m-aminbenzoy turşusu (m-NH2C6H4COOH) ilə turş şəraitdə kompleks birləşmələri sintez edilmiş, onların quruluş və xassələri müasir fiziki-kimyəvi metodlarla öyrənilmişdir (k.ü.f.d. Esmira Quliyeva, e.i. Şahnaz Qəhrəmanova)

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

RESPUBLİKADA

  1. Məmmədov A.N., Cahandarov Ş.C., Novruzova F.Ə., Quliyeva S.A., Cəlaləd­dinov F.F. Qeyri-molekulyar birləşmələrin qarışma sərbəst enerjisinin konfiqu­rasiya hissəsi. Kimya Problemləri. 2015, №1, s. 39-44.
  2. Shakiliyev F.I., Rustamova A.I., Kakhramanova Sh.I., Kuliyeva E.A. Extractions of some divalent metal ions with new multi coordination benzene derivatives, study of the stability constant of the resulting complexes and impact of anions on them. The Reports of National Academy of Sciences of Azerbaijan, 2015, Volume LXXI, № 2.
  3. Osmanova S.N., Mejidov A.A., Osmanov N.S., İsmailov E.H., Gulalov O.M.,  Khu­da­ver­diyev R.A. The composition and electronspectra of aqueous disper­sions of manqanese(II) chloride with cysteine complexes. The Reports of National Academy of Sciences of Azerbaijan, 2015, Volume LXXI, №1, p.37-41.

 

XARİCDƏ

  1. Mahmudov K.T., Sutradhar M., Martins L.M., Silva F.C., Ribera A., Nunes V.M., Kakhramanova Sh.I., Marchetti F., Pombeiroa A.L. MnII and CuII complexes with arylhydrazones of active methylene compounds as effective heterogeneous catalysts for solvent- and additive-free microwave-assisted peroxidative oxidation of alcohols . RSC Advances An international journal to further the chemical sciences The Royal Society of Chemistry 2015. 525979-25987 25979
  2. 2.  Кахраманова Ш.И., Кулиева Э.А., Сулейманов Г.З., Азизов И.В. Синтез ком­плексов марганца с аминокислотами и изучение их влияния на морфо­физиологические показатели проростков пшеницы. Сборник научных трудов по материалам IX Международной научно-практической конференции. Белгорoд, 31 марта 2015, с. 35-37.

 

KONFRANS MATERIALLARI

  1. Qəhrəmanova Ş.İ., Quliyeva.E.A., Süleymanov G.Z. İkivalentli manqan, sink və misin leysin, ß-alanin, qlisin və 4-tsikloheksen-3-karboksiamid o-benzoy turşu liqandlı koordinasion birləşmələrinin sintezi, xassə və quruluş xüsusiyyətlərinin tədqiqi. Akademik T.N.Şaxtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika Elmi Konfransı. Bakı, 2015.
  2. Qəhrəmanova Ş.İ., Kərimova Ü.Ə., Quliyeva.E.A., Xudaverdiev R.A., Əsgərova T.Ə. Reniumun və manqanın m-aminobenzoy turşusu ilə komplekslərin sintezi və tədqiqi. Akademik T.N. Şaxtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika Elmi Konfransı. Bakı, 2015.
  3. Кахраманова Ш.И., Кулиева Э.А., Сулейманов Г.З., Керимова У.А., Аскерова Т.Я. Взаимодействие марганца(II) с валином и ß-аланином. Международная молодежная научно-практическая конференция студентов, аспирантов и молодых ученых «Фундаментальные и прикладные исследования в области химии и экологии», г.Курск, с. 29-31 /www.belstu.by/.
  4. Османова С.Н., Меджидов А.А., Османов Н.С., Ахвердиева Т.М., Сулей­мано­ва С.А., Исмаилов Э.Г. Динамическое рассеяние света водными дисперсиями комплексов хлорида марганца(II) с цистеином. Современная химическая физика XXVII Симпозиум. г.Туапсе, 2015.

 

BEYNƏLXALQ  ƏLAQƏLƏR

Centro de Química Estrutural, Instituto Superior Técnico, Universidade de Lisboa, Av. Rovisco Pais,1049–001 Lisbon, Portugal

 

QRANTLAR

Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. “Bəzi biogen metalların kompleks birləşmələrinin sintezi və onların kənd təsərrüfatında mikrogübrə kimi istifadəsi”. Layihənin rəhbəri – Quliyeva Esmira. Layihənin müddəti 2013–2015-ci illər. Layihənin məbləği – 90 000 AZN.

 

 

LABORATORİYANIN ADI: Metal-klatrat birləşmələri

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru Mina Munşiyeva

 

Laboratoriyada 12 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər  k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i.-dir. Qudrət Əliyeva – k.ü.f.d., a.e.i., Əsmət Əzizova – k.ü.f.d., a.e.i., Humay Məmmədova – e.i., Nərmilə Məmmədova – e.i., Ofeliya Quliyeva – e.i., Firuzə Əliyeva – k.e.i., Sevinc Rəhmanova – k.e.i.

 

İŞ 3.4: Metalların çoxəsaslı aromatik karbon turşuları və bioloji aktiv liqandlarla komp­leksləri əsasında klatrat birləşmələrin alınması

 

MƏRHƏLƏ: d- və f-elementlərin ftal turşuları və paraaminosalisil  turşusu ilə komplekslərinin neftin reoloji xassələrinə təsirinin araşdırılması.

 

1. Məlumdur ki, neftin tərkibində küllu miqdarda mexaniki qarışıqlar (qum, gil, müxtəlif duzlar və su) var. Suyun miqdarı nəql edilən neftdə 1,0–0,3%-dən artıq olmamalıdır. Bu baxımdan neftçıxarma idarələrində ilkin emaldan əvvəl onu müxtəlif üsullarla qurudurlar. Belə üsullar arasında neftin polimer kompozisiyalarla susuzlaşdırılması xüsusi yer tutur. Təklif etdiyimiz ekoloji təmiz, laylı quruluşa malik makroskopik məsaməli polimer kompleks birləşmələrin neftin susuzlaşdırılmasına və reoloji xassələrinə təsiri öyrənilmişdir.

Mono- və ikiəsaslı karbon turşuları ilə bəzi d-elementlərin koordinasion polimerləri  RFA, İQ  spektroskopiya və DTA üsulları ilə öyrənilmişdir. Onlar ilk dəfə olaraq neftçıxarmaya tətbiq olunmuşlar: sahə laboratoriyalarında ayrı-ayrı neft quyularından götürülmuş neft  nümunə­lərinə təsirləri yoxlanılmışdır. Qöstərilmişdir ki, bu tip polimerlər laylara vurulduqda neftlə təmas nəticəsində onun tərkibindəki sudan başqa heteroatomlu aromatik birləşmələrlər qeyri-valent rabitələr əmələ gətirməklə, onları kiçik hissələrə parçalayaraq neftin özlüyünü 50–60% aşagı salır.

Bu iş üzrə cari ildə Əliyeva Firuzə və Məmmədova Səbinə Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun gənc alim və mütəxəssislərin 3-çü qrant müsabiqəsinin  qalibi olmuşlar. 

2. p-Aminosallisil turşusundan  dərman preparatı kimi geniş istifadə olunur. Bioloji aktiv liqand olan  bu birləşmənin metallarla kompleksləri  kifayət qədər öyrənilməyib. Bunu nəzərə alaraq,  p-aminosalisil turşusu ilə keçid metalların (Cu, Zn, Cd) kompleks  əmələgətirməsi tədqiq edilib. Paralel olaraq onun qələvi torpaq metalı Mg-la kompleksi alınıb. Keçid metallarla komplekslər polimer tipli olduğu üçün reaksiyanın sonunda ana məhluldan polikristallar toz şəklində çökür. Mg-la alınan kompleks suda yaxşı həll olur və fikrimizcə, bu ion tipli kompleksdir. Bu istigamətdə tədqiqatlar davam edir 

3. Samaruimun(III) ftal turşusu ilə kompleksi sintez edilərək, rentgenoqrafik, derivatoqrafik və İQ spektroskopiya üsulları ilə öyrənilib. Kompleksin termiki davamlılığının tədqiqi onun dehidratratlaşmasının 100–1650C-də birmərhələli olmasını və 2 su molekulunun ayrılmasını göstərir. 1740C-dən başlayaraq onun parçalanması və stabil keçid kompleksin əmələ gəlməsi aşkar edilir. 4000C yuxarı bu kompleksin üzvi hissəsinin tam yanması və 7000C-dək qızdırıldıgda əmələ gələn Sm2(CO3) 7300C-də Sm2O2CO3 samarium dioksikarbonata keçir. 7820C-də son məhsul kimi Sm2O3 alınır (cədv.1).

Kompleksin qarışqa turşusu ilə klatrat birləşməsi {Sm2[C6H4(COO)2]3·2H2O·3HCOOH} gös­tərilən üsullarla tədqiq edilmişdir. Onun termiki davamlılığının öyrənilməsi göstərmişdir ki, temperaturun artması ilə əvvəlcə metalla birləşməyən “gonag” molekuları (HCOOH) itirilir, sonra isə koordinasiya olunmuş suyun və susuz kompleksin parçalanması müşahidə edilir (cəd.1)

Cədvəl 1                    

 

MƏRHƏLƏ: Platin və palladiumun tərkibində N-, S-, О-elementləri saxlayan bioloji aktiv liqandlarla komplekslərinin sintezi və tədqiqi.

Platin və palladiumun bir çox qarışıqliqandlı kompleksləri alınıb tədqiq edilmişdir. Qarışıq­liqandlı komplekslərdə bəzi hallarda daimi komponent  kimi helat əmələ gətirən yalnız azot tərkibli liqandlardan və S-, O-tərkibli kompleksonlardan istifadə edilmişdir. Azot tərkibli liqand kimi tetrametiletilendiamin – (CH3)2NCH2CH2N(CH3)2, komplekson kimi etilenditiodiasetat – HOOCH2SCH2CH2SCH2COOH (HSSH) və merkaptoetanol – HSCH2CH2OH istifadə edil­mişdir. Merkaptoetanol tərkibli həm fərdi, həm də qarışıqliqandlı komplekslər sintez edil­ mişdir.

İlk dəfə müəyyən edilmişdir ki, sintez olunmuş qarışıqliqandların kompleksdə [Pt(HSSH){S(CH2COOH)2}2]Cl2 etilenditiosirkə HSSH sis- vəziyyətdə  kükürd atomu ilə bi­den­tatlı, tiodisirkə turşusu  isə S(CH2COOH)2, kükürd atomu ilə monodentat  koordinasiya edir.

Bioloji fəal liqand kimi istifadə edilən β- merkaptoetanol HS-CH2CH2OH sistamin reduktazanın tio-modelidir. Başlanğıc maddələrin stexiometrik nisbətləri və digər fiziki-kimyəvi faktorlar tənzimlənərək ədəbiyyatda quruluş və xassəsi məlum olmayan altınüvəli [Pd6(SCH2 CH2OH)n] yeni qeyri-klaster tipli kompleks birləşmə alınmışdır. Ondan kristallar yetişdirilərək quruluşu spektoskopik və rentgen quruluş analizi üsulu  ilə müəyyənləşdirilmişdir (şəkil).

Yeni alınan çoxnüvəli kompleksdə dörd ədəd Pd-O rabitəsinin anormal uzunluğa malik olması spirt hidroksil qrupunda –O-H-  rabitəsinin tam qırılmaması və Pd....O ½  kovalent rabitənin yaranması müşahidə edilir Yəni oksigen – hidrogen rabitəsi tam qırılmayıb və hidrogen- metal rabitəsi tam yaranmayıb. Kompleksdə  bimodal xarakterli paylanmanın müşahidə edilməsi bunu subut edir. 

Şəkil. Pd(II) metkaptoeta­nol­la kompleksinin rentgen - quruluş analizi.

 

nətİcə

İlk dəfə olaraq mono-  və  iki əsaslı aromatik karbon turşularının d-elementlərlə koordinasion polimerləri əsasında hazırlanmış kompozit materialların neftin reoloji xassələrinə təsiri  öyrənilib və onun özlülüyünün 50–60% azalması müşahidə olunub.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

  1. Алиева Ф.Б., Усубалиев Б.Т., Мурватов Ф.Т., Муншиева М.К., Мамедова З.А. Применение клатратообразования в добыче и транспортировке нефти. Azerbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi, Azərbaycan Milli Neft Komitəsi, Beynəlxalq Şərq Neft Akademiyası, Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası “Neftin, Qazın Geotexnoloji Problemləri və Kimya” ETİ. Məqalələr Toplusu. 2015.
  2. Алиева Ф.Б., Усубалиев Б.Т., Муншиева М.К., Мурватов Ф.Т., Джалаладдинов Ф.Ф., Мамедова З.А., Сафарова П.С. Синтез и физико-химические исследования комп­лексного соединения моноаква-трибензоато-моножелеза (III). Azərbaycan Mühən­dislik Akademiyasının Xəbərləri. Aprei-iyun 2015. Cild 7. №2. S. 82-89.

 

XARİCDƏ

1.  Usubaliyev B.T., Ramazanova E.E., Murvatov F.T., Aliyev E.N., Salakhova Y.S., Munshiyeva M.K., Aliyev F.B., Rzayeva A.K. Application of coordination polymers to increase the reservoir oil recovery. Science and applied engineering quarterly. Jan- Feb-mar 2015. p. 16-20.

2. Azizova A.N., Gyulalov O.M., Gasimov G.S., Gasanov Kh.I. Biological activity of mixed­ligands complexes of platinum. The USA journal of applied sciences. 2015. p. 40-42.

3. Tagiyev D.B., Gasimov Sh.G., Gasanov Kh.I., Azizova A.N. Hexanuclear complexes of platinum (II) with cleavage product of cystamine dihydrochloride by β-mercapto­ethyl­amine.  Advances in chemical Engenering and Sciences. 2015, p.222–227. ISSN: 2160–0392. Impact Faktor –0.8.

4. Gasanov Kh.I, Rzayeva S.J., Gasimov Sh.G., Azizova A.N. Changing properties of liqands during coordinating with  metals. Прикладныенаучныеразработки – 2015», Чехия, Р.35.

 

KONFRANS MATERİALLARI

  1. Azizova A.N., Kasumov Sh.G., Gasanov H.I. Multinuclear palladium complexes. The second European Conference on Chemical Sciences. 20 may, 2015, Vienna.
  2. Tagiyev D.B., Azizova A.N., Imamverdieva S.R., Asadov M.M. A Novel Bioactive Compound of Palladium(II) with Mercaptoethanol // 3rd International Conference on Nanotechnologies and Biomedical Engineering. September 23-26, 2015, Chisinau, Republic of Moldova. IFMBE Proceedings. Springer. P. 289-291. ISBN 978-981-287-735-2. DOI 10.1007/978-981-287-736-
  3. Asadov М.М., Azizova A.N., Imamverdieva S.R. Thermodynamics of heterogeneous systems with biologically active complexes of platinum and palladium // XX International Conference on Chemical Thermodynamics in Russia. RCCT 2015. Section 3. P-3-3. Abstracts. Nizhni Novgorod. 22-26 June. 2015. P. 270.
  4. Azizova A.N., Tagiev D.B.,  Asadov M.M., Imamverdieva S.R. Interaction of palla­dium(II) compounds with mercaptoethanol // XXIV International Materials Research Congress 2015.6G. Materials Science of Pharmaceutical Solids. 16–20 August 2015, Cancún, Mexico. 2015. Sim23-abs001. S6G-P001. P. 220.
  5. Asadov M.M., Azizova A.N., Imamverdieva S.R., Tagiyev D.B. Calculation of the equilib­rium constant of solutions containing platinum (II) complex // Abstracts of 1st International Conference on Computational Design and Simulation of Materials (CDSM 2015). Shenyang, China. August 17-19, 2015. Abstract № 70. P. 08.
  6.  Азизова А.Н., Имамвердиева С.Р., Тагиев Д.Б., Асадов М.М. Синтез, строение и расчет межмолекулярных взаимодействий комплекса палладия(II) с меркапто­этанолом // Программа IX Международной Научно-Технической Конференции Фундаментальные и Прикладные Проблемы Физики. 16–18 ноября 2015. Саранск 2015. С. 20.
  7.  Азизова А.Н., Гасанов Х.И. Тагиев Д.Б. Смешанолигандные комплексы палладия (II) с серу- и азотсодержашими лигандами. Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı-2015, s. 103.
  8. Tagiyev D.B., Mammadova H.F., Azizova A.N. Coordinating ways of polydentate ligands in a mixedligands complexes of platinum. AMEA-nın 70 illiyinə həsr olunan gənc mütəxəssislərin “Akademik elm həftəliyi–2015” adlı beynəlxalq multidissplinar forumu, 2015, s. 22.
  9. Əliyeva F.B., Usubaliyev B.T., Munshiyeva M.K., Mamedova S.R. Studying of coordi­nation compound heksaakva 1, 2, 4, 5 benzoltetracarbonat iron (II)  structure.   AMEA-nın 70 illiyinə həsr olunan gənc alim və mütəxəssislərin   Akademik elm həftəliyi – 2015 adlı beynəlxalq multidissiplinar forumu.

 

KADR HAZIRLIĞI

Əsmət Əzizova – doktorant, 2014–2019,   məsləhətçi – akademik Dilqəm Tağıyev

Dissertasiya mövzusu: Platin və palladium metallarının kükürd və azotlu bioloji fəal liqanlarla komplekslərinin formalaşmasının fiziki-kimyəvi qanunauyğunluqları və bioloji aktivliyinin modelləşdirilməsi.

Səadat Cəfərova – laborant,  2015, İtaliyanın Bolonya şəhərində “Ətraf mühitin mühəndisliyi” ixtisası üzrə maqistraturaya daxil olub.

 

ELMİ ƏLAQƏLƏR

Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının (indiki Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti) nəzdindəki «NQGP və K» ETİ ilə elmi əməkdaşlıq. 

 

QRANTLAR

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Elmin İnkişaf Fondunun Gənc alim və mütəxəssislərin 3-cü qrant müsabiqəsinin qalibi. “Laylardan qalıq ağır  neftlərin çıxarılması üçün  koordinasion polimer əsaslı yeni kompozit materialların alınması və tədbiqi”. Layihənin rəhbəri – k.e.i. Firuzə Əliyeva. Layihənin müddəti –2015. Layihənin məbləği –20.000AZN.

 

PatentLƏR  VƏ İDDİa ƏRİZƏLƏRİ

Tağıyev D.B., Əsədov M.M., Əzizova Ə.N., İmamverdiyeva S.R.  Az  həll olan duzların və həll olan kompleks birləşmələrin reaksiyalarının tarazlıq sabitlərinin təyini üsulu. Azərbaycan Patenti. a2015  0007. (İlkin ekspertizanın müsbət nəticəsi).

 

 

“Koherent-sinxronlaşdırılmış  oksidləşmə  reaksiyalari”  şöbəsinin

2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri : akademik Tofiq Nağıyev

 

       Mövzu: Heterogen biomimetik katalizatorlar iştirakında hidrogen peroksid və azot 1-oksidlə koherent sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalarının

                              fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi və innovasion işlənilmələrin tətbiqi

                            

     Mövzuya aid işlər:  4.1;  4.2;  4.3 ;  4.4.

 

LABORATORİYANIN ADI : Monooksigenaz reaksiyaların modelləşdirilməsi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ:  kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent  Lətifə Həsənova

 

Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır: Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər e.i.-dir. Çimnaz Mustafayeva – a.e.i., Ulduz Məmmədova – e.i., Səriyyə Ağaməmmədova – e.i., Gülşən Nəhmətova  – k.e.i.

                

İŞ 4.1: Yeni monooksidləşdirici biomimetik katalizatorların sintezi və onların iştirakında karbohidrogenlərin hidrogen peroksidlə  kimyəvi əhəmiyyətli məhsullara oksidləşməsi.

 

MƏRHƏLƏ: Tsikloheksanın biomimetik katalizator üzərində hidrogen peroksidlə koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşməsi reaksiyasının mexanizmi və kinetikasının tədqiqi.

 

Bu mərhələdə sintez olunmuş dəmirporfirin tərkibli biomimetik katalizatorların tsikloheksanın H2O2 ilə oksidləşməsi prosesində tərkibində tsikloheksandan başqa əlavə maddələr olan qarışıq xammala qarşı seçicilik qabiliyyətinin müəyyənləşdirilməsi və tsikloheksanın H2O2 ilə biomimetik oksidləşməsi reaksiyasının mexanizminin öyrənilməsi istiqamətində geniş eks­pe­rimental tədqiqatlar aparılmışdır. Tədqiqatlarda müşahidə etdiyimizə görə per-FTPhPFe(III)/Al2O3 biomimetik katalizatorunun iştirakında H2O2 ilə oksidləşmə prosesində istifadə olunan xammalın tərkibində tsikloheksandan başqa mövcud olan 2,54% metiltsikloheksan demək olar çevrilməyə məruz qalmır. Dəmirporfirin tərkibli digər biomimetik katalizator PPFe(III)/Al2O3 üzərində tərkibində 38-40% metiltsikloheksan olan süni hazırlanmış tsiklo­heksan+metiltsikloheksan qarışığının H2O2 ilə oksidləşməsi reaksiyasının müxtəlif temperatur şəraitində və 20%-li H2O2-in müxtəlif verilmə sürətlərində eksperimental tədqiqi aparılmışdır. Təcrübələr zamanı hemin/Al2O3 (PPFe(III)/Al2O3) biomimetik katalizatorunun da verilən şəraitdə tsikloheksanı sürətlə aktivləşdirdiyi, metiltsikloheksanın isə çox zəif çevrilməyə məruz qaldığı müşahidə olunur. Bu tədqiqatlardan belə nəticəyə gəlmək olar ki, sintez etdiyimiz dəmirporfirin tərkibli biomimetik katalizatorlar tsikloheksan və onun törəmələrindən ibarət qarışıq xammalla aparılan oksidləşmə prosesində tsikloheksana qarşı yüksək seçicilik qabiliyyətinə malikdirlər. 


Beləliklə, tsikloheksanın H2O2 ilə biomimetik (per-FTPhPFe(III)/Al2O3) oksidləşməsi reaksi­yasının mexanizminin öyrənilməsi istiqamətində aparılan tədqiqatların nəticələri göstərir ki, bu proses tsikloheksanol, tsikloheksanon və tsikloheksenin alınması ilə gedən ardıcıl-paralel reaksiyalardan ibarətdir (şəkil 1, 2) .     

I Katalaz reaksiyanın mexanizmi:

 

 

Həmçinin, biomimetik katalizator səthində tsikloheksanın H2O2 ilə oksidləşməsi reaksiyasının elektron ötürülməsi və aralıq substrat – katalizator kompleksinin əmələ gəlməsi ilə rabitələrin zəncirvari paylanması prinsipinə əsaslanmış hər mərhələsinin mexanizmi verilmişdir.

 

NƏTİCƏ

Eksperimental tədqiqatların nəticələri əsasında tsikloheksanın oksidləşməsi reaksiyasının mexanizmini dəqiqləşdirmək, qarışıq xammalın oksidləşdirilməsi prosesində istifadə olunan biomimetik katalizatorların seçicilik qabiliyyətlərini müəyyənləşdirmək mümkün olmuşdur.

 

NƏŞR OLUNMUŞ  ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

  1. Nağıyev T.M. The Theory of Coherent Synchronized Reactions: Chemical Interference Logics.// Materials Sciences and Applications, 2015, 6, 152-170. USA
  2. Eldar Zeynalov and Tofik Nagiev. Enzymatic Catalysis of Hydrocarbons Oxidation “IN VITRO” (Review) Chemistry and Chemical Technology. 2015, Volume 9, Number 2,  pp.157-164. Ukraine.

 

KONFRANS MATERİALLARI

1. Tofik Nagiev. The Theory of Coherent Synchronized Reactions: Chemical Interference Logics. 5th International Conference on Chemistry and Chemical Process (ICCCP 2015) Amsterdam, Netherlands, February 14-15, 2015,Table of Contents p.395, program p.18.

    Session Chair: Prof. Tofik Nagiev

2. Nagiev T., Gasanova L., Nagieva I., Nasirova U. Kinetics and mechanism of coherent synchronized oxidation reactions of alkenes  by hydrogen peroxide on biomimetic catalyst. Operando V, Deauville, France, May 17- 21, 2015, ID262.

3. Nasirova U., Nagieva I., Gasanova L., Nagiev T. Coherent Synchronized Mono­oxidation of  Etylene by Hydrogen Peroxide on a Biomimetic Catalysts. XII EUROPEAN CONGRESS on Catalysis, Kazan, Russia, 30 August–4 September 2015.

4. Gasanova L.M., Agamammadova S.A., Nahmatova G.Ch., Nagiev T.M. Hete­ro­genous bioimitators of Catalase Reaction. 34th International Conference on   Solution Chemistry ICSC 2015, 23-28 August 2015, Proque, Czech Republic.

5. Ağaməmmədova S.Ə. Tsikloheksanın hidrogen peroksidlə oksidləşməsi prosesində biomimetik katalizatorun seçiciliyinin tədqiqi. “Akademik elm həftəliyi – 2015” adlı beynəlxalq multidissiplinar forum, 2-4 noyabr 2015.

6. Nəhmətova G.Ç. Metanın dəmirtetrafenilporfirin/Al2O3 biomimetik katalizato­ru üzə­rin-də  monooksidləşməsi.  “Akademik elm həftəliyi – 2015” adlı beynəlxalq multidissiplinar forum, 2-4 noyabr 2015.

 

KADR HAZIRLIĞI

1. S.Ağaməmmədova – doktorant, 2012–2016-cı illər, elmi rəhbər – akademik Tofiq Nağıyev. 

Dissertasiya mövzusu: “Tsikloheksanın hidrogen peroksidlə koherent-sinxron oksidləş­məsi”

2. G.Nəhmətova – doktorant, 2014–2018-ci illər, elmi rəhbər – akademik Tofiq Nağıyev. 

Dissertasiya mövzusu: “Metanın modifikasiya olunmuş dəmirporfirin tərkibli biomimetik ka­talizator üzərində H2O2 ilə monooksidləşməsi”.

 

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

Akademik Tofiq Nağıyev 2015-ci il 19-21 oktyabrda Kiyevde (Ukrayna) keçirilən “Dövlətlər və Milli Elmi Cəmiyyətlərin Beynəlxalq Təşkilatlarla Elmi Biliklərin İnkişafı və Tətbiqi üçün qarşılıqlı əlaqəsi” adlı Beynəlxalq Simpoziumda (Interactions of Governments and National Scientific Communities with International Organizations for Development and Utilization of Scientific Knowledge) iştirak etmişdir. 

Eyni zamanda Kiyev şəhərində Elmlər Akademiyalarının Beynəlxalq Assosiasiyasında (International Association of Academies Sciences) Azərbaycan nümayəndəliyinin sədri AMEA-nın vitse-prezidenti akademik Tofiq Nağıyev çıxış etmişdir. 20 oktyabr 2015.

 

QRANTLAR

Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. ”Propilenin hidrogen peroksid iştirakı ilə propilen oksidi, akrolein, allen, metilasetilen, propion aldehidi və asetona koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşməsi”. Layihənin rəhbəri – k.ü.f.d. Lətifə Həsənova. Layihənin müddəti – 2014–2016-cı illər. Layihənin məbləği – 80 000 AZN.

 

İSTİNADLAR – 4 

  

 

LABORATORİYANIN ADI: Biomimetik sensorlar və azot-1oksidlə oksidləşmə

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent  Nəhməd Əli-zadə

 

Laboratoriyada 5 əməkdaş çalışır: 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i. – İnarə Nağıyeva; 1 nəfər e.i. –  Nuranə Məlikova; 1 nəfər k.e.i. – Badam Babayeva; 2 nəfər laborant.

 

İŞ 4.2: Molekulyar azotun hidrogen peroksidlə fiksasiyasından alınan azot-1oksid vasi­təsilə oksigenli birləşmələrin alınması üçün səmərəli proseslərin və biomimetik sensorların işlənib hazırlanması

 

MƏRHƏLƏ I:Piridinin azot-1oksidlə oksidləşməsinin və kinetikasının tədqiqi.

 

Piridinin azot-1oksidlə oksidləşməsi reaksiyasının kinetik qanunauyğunluqlarının eksperi­mental tədqiqi aparılmışdır. Piridinin azot-1 oksidlə koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyasının eksperimental tədqiqi prosesin parametrlərini geniş intervalda dəyişməklə (temperatur 530–620oC, piridinin verilmə sürəti 0.95–1.89 ml/s, azot-1 oksidinin verilmə sürəti 250–750 ml/s)  tədqiq olunmuşdur.

Reaksiya məhsullarının analizi yeni “Agilent technologies 7820A” xromatokütlə-spek­troskopiya cihazında aparılmışdır.

Göstərilmişdir ki, reaksiya məhsulları kimi əsasən 2,2-dipiridil (25,0%), 2,3-dipiridil (26,8%) alınır.

Bundan əlavə 2-piridon (2–3%), 4,4-dipiridil (3%), terpiridil (2–5%), 2,2-oksidipiridil  (0,5%) alınır. 

Hal-hazırda piridinin azot-1 oksidlə oksidləşməsi reaksiyasının mexanizminin öy­rə­nilməsi istiqamətində tədqiqatlar davam etdirilir. 

 

MƏRHƏLƏ II: Biomimetik sensor elektrodlarının sintezi və onların katalaz aktivliyinin öyrənilməsi. 

Üzərinə dəmirporfirin tərkibli katalizator yerləşdirilmiş yarımkeçirici Si elektrodu hazırlanmış və onun katalaz aktivliyi öyrənilmişdir. Tədqiqatlar nəticəsində sulu məhlulda hidrogen peroksidin aşağı qatılıqlarının müəyyən olunması üçün katalaz tipli biomimetik elektrod sintez olunmuş və onun fiziki-kimyəvi xassələri öyrənilmişdir. Şəkil 1-də еlektrokimyəvi hücrə göstərilmişdir.

Biomimetik elektrodun katalaz aktivliyi potensiometrik metodla müəyyən edilmişdir. Bu təcrübələrin aparılması üçün istifadə olunan  qurğu elektrod hissədən, hücrədən, B7- 21A voltmetrdən ibarətdir (şək.1).

     Şək.1 Elektrokimyəvi hücrə

Qurğunun elektrod hissəsi müqayisə elektrodundan (AlAgClCl) və biomimetik elektroddan ibarətdir. Potensiometrik tədqiqat aşağıdakı ardıcıllıqla aparılır: müəyyən miqdar bidistillə suyu ilə (fon məhlulu) doldurulmuş hücrədə elementin e.h.q.-si (E) müəyyən olunur, sonra H2O2-in müxtəlif miqdarlarını əlavə etməklə alınan məhlulların e.h.q.-də (E) baş verən dəyişikliklər qeyd edilir. Bütün ölçmələr maqnit qarışdırıcı ilə fasiləsiz qarışdırılma şəraitində aparılmışdır.                   

Tədqiqatlar göstərir ki, fon məhlulunun elektrod potensialı H2O2-in suda məhlulunun
1 küt.% qatılığı üçün ∆Е=(-0,25 mV); 0,5 küt.% üçün ∆Е=(-0,30 mV); 0,1 küt.% üçün ∆Е=(-0,23 mV); 1×10-4 küt.% üçün ∆Е=(-0,231 mV); 1×10-6 küt.% üçün ∆Е= (-0,305 mV) təşkil edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, H2O2-in (bütün hallarda) bir neçə saniyə ərzində əlavə olunması ilə sistemin elektrod potensialının kəskin dəyişməsi müşahıdə olunur.

Silisium elektrodu əsasında hazırlanmış biomimetik sensorun davamlı və işində stabil olduğu, uzun müddət aktivliyini itirmədiyi məlum olmuşdur və bu da onun təkrar istifadəsi üçün əlverişli şərait yaradır.

 

MÜHÜM NƏTİCƏ

İlk dəfə olaraq əsas işçi elementi dəmirporfirin biomimetik katalizatoru olan yarımkeçirici (Si) tərkibli katalaz tipli biomimetik elektrod hazırlanmışdır. Elektrodun yüksək aktivliyi və həssaslığı H2O2-in məhlulda 10-6 küt.%-ə qədər qatılığını təyin etməyə imkan verir və H2O2-in təsirinə qarşı davamlı olub təkrar istifadə üçün əlverişlidir. ( akademik Tofiq Nağıyev, k.ü.f.d. Nəhməd Əli-zadə, e.i. Nurana  Məlikova)

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

1.Ali-zadeh N.I., Malikova N.N. Nagiev T.M. Catalase biomimetic sensor on base of electrochemical electrode TPhPFe(III)/Al2O3/Pb and TPhPFe(III)/Al2O3/Si. Journal of Chemistry and Chemical Engineering (USA), №, 2015, p.67-70.

  

KONFRANS MATERİALLARI

  1. Nagieva I.T., Ali-zadeh N.I., Valieva T.G., Nagiev T.M. Coherent-Synchronized oxidation of Pyridine With Nitrous Oxide to 2.2- and 2,3-Dipyridil. 19tn European Simposium on Organic Chemistry. 12-16 July, 2015, Lisboa, Portugal, P40, p.202.
  2. Ali-zadeh N.I., Malikova N.N., Nagiev T.M. Catalase biomimetic sensor on base of silicon electrode TPhPFe3+/Al2O3/Si. 34th International on Solution Chemistry ICSC 2015, 23- 28August, Prague, Czech Republic, P41, p.21.
  3. Ali-zadeh N.I., Malikova N.N., Nagiev T.M. Peroxidase- biomimetic sensor on base of silicon electrode TPhPFe(III)/Al2O3/Si.10th European Congress of Chemical Engineering 3rd European Process Intesification Conference. September 27- October 1, 2015, Nice, France, S02-317, p.1039.
  4. Меликова Н.Н. Биомиметический сенсор каталазного и пероксидазного типов на основе кремниевого электрода. Dedicated to the 92nd Anniversary of the National leader of Azerbaijan, Heydar Aliyev III International scientific conference of young researchers 1st Book Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan P.203-205
  5. Али-заде Н.И., Нагиева И.Т., Нагиев Т.М. Когерентно-сихронизированные ре­ак­ции селективного окисления пиридина и его производных пероксидом во­до­рода. Международный Конгресс «КОСТ-2015» по химии гетеро­цикли­чес­ких соединений. 18-23 Октября, 2015, Москва, РФ. Р222
  6. Malikova N.N.  Research of peroxidase biomimetic sensor AMEA-nın 70 illiyinə həsr olunan “Akademik elm həftəliyi – 2015” adlı beynəlxalq multidissiplinar forum 2-4 noyabr, 2015, s.79-80.

 

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

Akademik Tofiq Nağıyev 2015-ci il 19-21 oktyabrda Kiyevde (Ukrayna) keçirilən “Dövlətlər və Milli Elmi Cəmiyyətlərin Beynəlxalq Təşkilatlarla Elmi Biliklərin İnkişafı və Tətbiqi üçün qarşılıqlı əlaqəsi” adlı Beynəlxalq Simpoziumda (Interactions of Governments and National Scientific Communities with International Organizations for Development and Utilization of Scientific Knowledge) iştirak etmişdir.

 

Eyni zamanda Kiyev şəhərində Elmlər Akademiyalarının Beynəlxalq Assosiasiyasında (International Association of Academies Sciences) Azərbaycan nümayəndəliyinin sədri AMEA-nın vitse-prezidenti akademik Tofiq Nağıyev çıxış etmişdir. 20 oktyabr 2015.

 

QRANTLAR

Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. ”Propilenin hidrogen peroksid iştirakı ilə propilen oksidi, akrolein, allen, metilasetilen, propion aldehidi və asetona koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşməsi”. Layihənin rəhbəri – k.ü.f.d. Lətifə Həsənova (k.ü.f.d. Nəhməd Əlizadə iştirakçı). Layihənin müddəti – 2014–2016-cı illər. Layihənin məbləği -

80 000 AZN.  

 

LABORATORİYANIN ADI: Biomimetik katalizatorlar üçün üzvi liqandların sintezi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya  elmlər doktoru, professor  Sərdar Zeynalov 

 

Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır. Onlardan 4 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər e.i., 1 nəfər k.e.i. E.Hüseynov – k.ü.f.d., ap.e.i., S.Şarifova – k.ü.f.d., ap.e.i., R.Budaqova – k.ü.f.d., ap.e.i., G.Sadıxova – k.ü.f.d., ap.e.i., G.Mursakulova – e.i., X.Abiyeva – e.i., İ.Lütvəlizadə – e.i.,  N.Abdullaeva – k.e.i.

 

İŞ 4.3:  Hidrogen peroksidlə oksidləşmə reaksiyalarında biomimetik katalizatorlar üçün mo­difi­kasiya olunmuş üzvi liqandların sintezi.

 

MƏRHƏLƏ:  Kraun birləşmələri əsasında biomimetik katalizatorlar üçün modifikasiya olun­muş üzvi liqandların sintezi.

Karbohidrogenlərin hidrogen peroksidlə oksidləşmə reaksiyaların getmə istigamətlərinin və sürətinin idarə edilməsini təmin edən biomimetik oksidləşmə katalizatoru üçün məqsədyönlü modifikasiya olunmuş üzvi liqandların sintezi bu günün ən aktual istiqamətlərindəndir. Bu aspektdə təbii birləşmələr – modifikasiya olunmuş aminturşular daha səmələri sayılır. Çünki məlumdur ki, aminturşular təbiətdə canlı orqanizmlərin mühüm tərkib hissəsini təşkil edirlər. Bu baxımdan serin əsasında aparılan reaksiyalar nəticəsində kompleks birləşmələr alınmışdır və onların quruluşu İQ spektroskopiya analizi ilə təsdiq olunmuşdur.

Amintirşusunun tərkibinə 3:1 nisbətində mis-fosfat ələvə olunur və reaksiya 300C  4 saat müddətində davam edir. Məhlulda göy səma rəngində kristallar çökür. Alınan maddələrin quruluşu İQ spektroskopiya ilə təsdiq olunur.

Son illərin ədəbityyatından məlumdur ki, oksidləşmə proseslərində modifikasiya olunmuş kraun efirlərindən istifadə edilir. Buna görə də kraun birləşmələrinin məqsədyönlü sintezi və onların karbohidrogenlərin hidrogen peroksidlə oksidləşməsi proseslərində istifadəsi aktualdır. Ədəbiyyatdan məlumdur ki, kraun birləşmələr yüksək ekstraksiya və kompleks əmələ gətirmək qabiliyyətinə malik olan birləşmələrdir.

Ona görə də ilkin mərhələdə  benzo-18-kraun-6 birləşmələrinin alınma üsulu işlənib hazırlanmışdır. Onun quruluşu PMR spektroskopiya ilə təsdiq olunmuşdur.

 

İkinci mərhələdə kraun birləşmələrin dəmir tərkibli kompleksinin alınması üçün aşağıdaki üsuldan istifadə olunmuşdur: FeCI3 duzunu mütləq etanolda həll edərək, ona etilformiat əlavə edib benzo-18 kraun 6 mütləq etanolda yenidən həll  etdikdən sonra heksan əlavə edirlər. Alınan sarı rəngli bərk maddəni xloroform və dietil efiri ilə yuyaraq, vakuum şəraitində P2O5 üstündə qurudurlar.

Alınan kompleksin quruluşu İQ spektroskopiya ilə təsdiq olunmuşdur.

 

NƏTİCƏ

Benzo-18-kraun-6 əsasında dəmir tərkibli kompleks birləşmələr alnmışdır.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

  1. Будагова Р.Н., Зейналов С.Б., Садыхова Г.К., Ходжаев Г.Х. Спиро- и анса-краун со­единения.  Austrian journal of technical and natural Sciences., № 56. 2015,  С.128-130.
  2. Гусейнов Э.Р., Зейналов С.Б., Агаев З.З. Экстракция алюминия из щелочных растворов и разделение его от сопуствующих ионов галлия // Хим. про­мышленность. Раздел промышл. экология. том 92, № 4, 2015, с. 191-197.

 

KONFRANS  MATERİALLARI

  1. Зейналов С.Б., Шарифова С.К., Гусейнов Э.Р., Абдуллаева Ф.А. Синтез эпокси­эфиров ароматических кислот. XXV Российская молодежная научная конфе­ренция «проблемы теоретической и экспериментальной химии», г. Екатеринбург, 22–24 апреля, 2015 г., c. 446-447.
  2. Синтез и исследование хелатных комплексов ортофосфата меди с α-аминокис­лотами. Междунар. Научн.конференция «Теоретическая и экспе­риментальная  химия глазами молодежи, Иркутск – 2015г. с.54-55.
  3. Зейналов С.Б., Гусейнов Э.Р., Шарифова С.К., Абдуллаева Ф.А. Исследование ре­­а­к­ции образования комплекса железа с глицином. Тез. докл. респ. научн. кон­фе­ренции, посвящ. 90-лет. юбилею акад. Т.Н.Шахтахтинского. Oктябрь  2015, с. 168.
  4. Зейналов С.Б., Шарифова С.К., Гусейнов Э.Р., Абдуллаева Ф.А., Мурсакулова Г.М.  Исследование реакции железа с аланином в отсутствие растворителя с обра­зованием комплексных соединений. Тез. докл. респ. научн. конференции, посвящ. 90-летнему юбилею акад. Т.Н.Шахтахтинского. Октябрь с.169.
  5. Шарифова С.К., Гусейнов Э.Р.,Зейналов С.Б., Абдуллаева Ф.А. Получение слож­ных эфироаминоспиртов на основе салициловой и пара­ами­носалициловой кислот.  Тез. докл. конференции, посвящ. 50-летию Института Химии Присадок., Баку октябрь 2015.
  6. Будагова Р.Н., Абиева Х.М., Садыхова Г.К., Лютвализаде И.С., Азимзаде P.  Синтез и свойства ароматических краун-эфиров. XXV Российская молодеж­ная научная конференция «Проблемы теоретической и экспериментальной химии», ека­теринбург, 22-24 апреля, c. 435-436.
  7. Будагова Р.Н., Зейналов С.Б. Простые эфироаминоспирты – как присадки к смазочным маслам», Тез. докл. конференции, посвящ. 50-летию Института Химии Присадок., Баку октябрь 2015, с. 53.
  8. Будагова Р.Н., Ходжаев Г.Х., Рушиназ И.Р. Сложно-простые эфироамины как присадки к смазочным маслам. Тез. докл. конференции, посвящ. 50-летию Института Химии Присадок, Баку, октябрь, 2015, с. 54.
  9. Будагова Р.Н., Зейналов С.Б., Ароматические азотсодержащие полиэфиры. Тез. докл. респ. научн. конференции, посвящ. 90-летнему юбилею акад. Т.Н.Шахтах­тинского,  октябрь 2015,с. 171.
  10. Будагова Р.Н., Зейналов С.Б., Ходжаев Г.Х. Краун-эфиры на основе алицик­ли­ческих диоксимов.  VIII Междун.конф.студентов, аспирантов и молодых ученых, УФА 27 сентябрь–1 октябрь, 2015, с. 184-185.
  11. Будагова Р.Н., Ходжаев Г.Х., Хыдырова М.Ф. Комплексообразующиеся соеди­нения на основе анилина.  Междунар. научн-практич. конференция студентов, аспирантов и молодых ученых,  Курск, с. 23-26, сентябрь 2015, с.11-12.
  12. Budaqova R.N., Zeynalov S.B., Abdullayeva N.A.  Synthesis of macrocyclic polyethers based on alicyclic dioximes.  1-st international turkish world conference on chemical sciences and technologies 27/x-1/x1 2015, Sarajevo.
  13. Зейналов С.Б., Ходжаев Г.Х., Будагова Р.Н., Абдуллаева Н.А.  Краун-эфиры α-фурилдиоксима. Междунар. конгресс «KOS'Т-2015 по химии гетероциклических соединений, Москва, МГУ им. Ломоносова 18/х-23/х, с.119.
  14. Зейналов С.Б., Ходжаев Г.Х., Будагова Р.Н. Синтез азотсодержащих краун-эфиров – мономеров для полимеризации. III Всероссийская научная конференция «Тео­ре­тические и экспериментальные исследования процессов синтеза, модификации и переработки полимеров»,  Уфа. 28-31/Х, 2015. с. 6-7.
  15. Будагова Р.Н., Абиева Х.М., Садыхова Г.К., Лютвализаде  И.С., Азимзаде Р.  Синтез и свойства макроциклических полиэфиров //Международн. научн. конференция «Теоретическая и экспериментальная химия глазами молодежи». Иркутск. 2015, с. 48-49.

 

PATENTLƏR VƏ İDDİA  SƏNƏDLƏRİ

R.Budaqova, S.Zeynalov, H.Xocayev.  Kraun efirlərinin alınma üsulu. i -2015 00 3 (Patent alınma ərəfəsindədir)

 

LABORATORİYANIN ADI: Nanokarbon katalizatorları iştirakında  hidrogen peroksidlə  oksidləşmə

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, prof. Eldar Zeynalov 

Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d.,  b.e.i., 1 nəfər tex., 1 nəfər b. laborantdır. Sevər Əliyeva – k.ü.f.d.,  a.e.i., Firidun Məmmədov – k.ü.f.d., a.e.i.,  Yaqub Nağıyev – k.ü.f.d., a.e.i., Lətifə Əhmədova – k.ü.f.d.,  b.e.i., Mehparə Nadiri – k.ü.f.d., b.e.i., Mətanət Məhərrəmova – k.ü.f.d., b.e.i. 

 

İŞ 4.4: Nanokatalizatorların  iştirakında  karbohidrogenlərin oksigenlə və hidrogen peroksidlə  oksidləşməsi.

 

MƏRHƏLƏ: Fulleren C60, N-hidroksiftalimid və nano-titan dioksid katalizatorları iştira­kında izopropilbenzolun və tsikloheksanın oksidləşməsi

Oksidləşmə reaksiyalarının aparılması üçün 3 tip qurğu yığılıb işə salınmışdır.

Laboratoriya şəraitində yodometrik üsulla maddələrdə (H2O2) aktiv oksigenin miqdarını və məhlullarda turşu ədədinin təyini kimi analitik üsullar təşkil olunmuş və reaksiya məhsullarının analizində istifadə edilmişdir.

Tsikloheksanın və izopropilbenzolun müxtəlif katalizatorlar iştirakında oksidləşməsi proseslərinə dair  Thomson Reuters, Web of Science/Knowledge,  Elsevier’s Scopus, Google Scholar, Science Research elektron bazalarından müasir ədəbiyyat toplanılıb, sistemləşdirilib  təhlil edilmişdir.

PC-500 anataz nano-TiO2  və fülleren C60 dudasının  əlavələri kumolun molekulyar oksigenlə oksidləşmə prosesini əsaslı surətdə sürətləndirir. Fulleren dudasının qatqıları ilə aparılan reaksiyada kiçik induksiya dövrü müşahidə olunur. Katalizatorların birgə istifadəsi sinergetik effektlə səciyyələnir.

Nano-TiO2 (PC-500) iştirakında kumolun (RH) molekulyar oksigenlə oksidləşmə prosesində uyğun reaksiya şəraitində {[RH]=6,6mol/l (25 cm3), [TiO2] = 4q/l, reaksiyanın müddəti= 6 saat, 100oC-də}  kumolhidroperoksid əsas oksidləşmə məhsuludur.

N-hidroksiftalimid (NHFİ), ferrosen (FS) və hidrogen peroksidin (H2O2) iştirakı ilə aparılantsikloheksanın (TH) oksidləşmə prosesində uyğun reaksiya şəraitində {[TH] = 8,7 mol/l (50 cm3), [FS] = 1q/l (50mq), [NHFİ] = 20 q/l (1q), [H2O2] = 100 ml/l (5ml), reaksiyanın müddəti = 6 saat, 700C-də} bir mərhələdə adipin turşusu alınır.

NƏŞR  OLUNMUŞ  ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

  1. Зейналов Э.Б., Надири М.И., Гусейнов И.Ш., Ахмедова Л.И., Ищенко Н.Я.  Окисление циклогексана пероксидом водорода. Обзор. Нефтегазовые технологии. 2015, № 5, с. 72-77
  2. Zeynalov E.B., Friedrich J.F., Wagner M., Hidde G. Effect of Br-grafted multi-walled carbon nanotubes on the model oxidation environment. Chemistry&Chemical Technology. 2015, 9(1), p.51-54
  3. Zeynalov E.B.,  Nagiyev T.M. Enzymatic catalysis of hydrocarbons oxidation “in vitro” (Review). Chemistry & Chemical Technology. 2015, 9(2), p.157-164.
  4. Nagiyev Ya.M. Synthesis of N-Substituted Imides of 2,3-Dichlorobicyclo [2.2.1] hept-5-ene-2,3-dicarboxylic Acid. Journal of Organic Chemistry. 2015, 51(8), p.1202-1205
  5. Зейналов Э.Б., Магеррамова М.Я. Окисление изопропилбензола (обзор). Вестник Фонда Фундаментальных Исследований НАН Беларуси 2015, N.3[73], c.112-123

 

KONFRANS MATERİALLARI

  1. Zeynalov E.B., Magerramova M.Ya. Fulleropyrrolidines as promising antioxidant moieties in polymer materials. 4th International Caucasian Symposium on Polymers and Advanced Materials, 01-04.07.2015, Batumi, Georgia. Batumi, 2015, p.124.
  2. Zeynalov E.B., Məmmədov F.M.,.Nadiri M.İ, Əhmədova L.İ., Nağıyev Y.M. İzopropil­benzolun oksidləşmə prosesi üçün tətbiq olunan aktiv katalizatorlar. Akad. T.N.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika  Elmi Konfransı, Məruzələrin tezisləri, 22 oktyabr 2015, s.29
  3. Магеррамова М.Я., Зейналов Э.Б. Бакминстерфуллерен и его аминные произ­вод­ные в  составе  пакета аддитивов для полимерных материалов. Тезисы докладов Республиканской Научной Конференции, посвященной 90-летнему юбилею акад. Т.Н.Шахтахтинского, 22 октября 2015, с. 38
  4. Зейналов Э.Б., Магеррамова М.Я., Салманова Н.И. Кинетический анализ при­родных нефтяных ингибиторов и индивидуальных углеводородов, моде­ли­рую­щих их структуры. Тезисы докладов Республиканской Научной Конференции, посвя­щенной 90-летнему юбилею акад. Т.Н.Шахтахтинского, 22 октября 2015, с.170
  5. Нагиев Я.М. Синтез галогенсодержащих норборненовых имидов на основе N-фе­нилимида 2,3-дихлорбицикло-[2.2.1]-гепт-5-ен-2,3-дикарбоновой кисло­ты и гекса­хлор­циклопентадиена. Тезисы докладов Республиканской Научной Конференции, посвященной 90-летнему юбилею акад. Т.Н.Шахтахтинского, 22 октября 2015, с. 216
  6. Насибова Г.Г., Фридрих Й.Ф., Зейналов Э.Б. Исследование кинетики поглощения кис­лорода в реакции инициированного окисления кумола в присутствии Br- содер­жащих углеродных нанотрубок. Тезисы докладов Республиканской Научной Кон­ференции, посвященной 90-летнему юбилею акад. Т.Н. Шахтахтинского, 22 октября 2015, с. 39.
  7. Искендерова С.А., Садиева Н.Ф., Зейналов Э.Б., Нуриев Л.Г., Агаев Б.К., Ждан Е.А. Сравнительная каталитическая активность микро- и нанораз­мерных диоксидов титана в реакции этерификации. Тезисы докладов Респуб­ликанской Научной Конференции, посвященной 90-летнему юбилею акад. Т.Н.Шахтахтинского, 22 октября 2015, с.175.
  8. Sədiyeva N.F., İsgəndərova S.A., Zeynalov E.B., Ağayev B.K. Polivinilxlorid üçün alitsiklik plastifikatorların yeni əlverişli alınma üsulu. Akad. T.N.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika  Elmi Konfransı, Məruzələrin tezisləri, 22 oktyabr 2015, s.176.

KADR HAZIRLIĞI

Moskva Dövlət Universiteti Bakı Filialının bakalavrları A.A.Tuşev «Аэробное окисление изопропилбензола в присутствии пероксида водорода и нано-TiO2» və C.X.Zabirova «Окисление циклогексана в присутствии N-гидроксифталимида» adlı mövzular üzrə diplom işlərini laboratoriyada  yerinə yetiriblər.

Nərmin Abdurəhmanova – magistr, 2015 .

 

ELMİ ƏLAQƏLƏR

Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetinin  «Ümumi və qeyri-üzvi kimya» kafedrası ilə «Metal- və protoporfirin saxlayan karbon nanobirləşmələrinin iştirakında hidrogen-peroksid və molekulyar oksigenlə model karbohidrogenlərin oksidləşmə reaksiyalarının tədqiqi» mövzusunda birgə  elmi-tədqiqat işinin aparilmasi üzrə müqavilə imzalanaraq təsdiqlənib.

 

BEYNƏLXALQ  əlaqələr

Berlin Texniki Universiteti, Belarus Milli Elmlər Akademiyasının İstilik və Kütlə Dəyişmə İnstitutu və Böyük Britaniyanın Huddersfild Universiteti ilə birlikdə «Neft mənşəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materialları əsasında katalizatorların sintezi və tətbiqinə dair fundamental tadqiqatlar» İNTELABCAT laboratoriyası yaradılıb  (AMEA-nın Rəyasət Heyətinin  24 iyun 2015-ci il tarixli qərarı.)

 

QRANTLAR

Azərbaycan Respublikası Elmin İnkişaf  Fondu. “Müxtəlif çeşidli nano-TiO2 katalizatorlarının aktivliyinin  alitsiklik karbon turşularının mürəkkəb efirlərinin alınmasında tədqiqi”. Layihənin rəhbəri – k.e.d., prof. E.Zeynalov. Layihənin  müddəti – 12 ay (2015–2016). Layihənin məbləği – 80.000AZN.

 

İSTİNADLAR – 38

“Oksidləşdirici heterogen  kataliz”şöbəsinin


 2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

 HESABAT 

 

Şöbə müdiri : akademik Ağadadaş Əliyev

 

Mövzu: Müxtəlif sinif karbohidrogenlərin və onların  törəmələrinin, zəhərli qazların  selektiv  və  tam  oksidləşməsi  üçün  heterogen katalizatorların  işlənib hazırlanması, katalizatorların  səmərəsini yüksəltmək  üçün  fiziki  amillərin təsirinin tədqiqi.

                            

Mövzuya aid işlər:  5.1.1;  5.1.2;  5.2 ;  5.3.

LABORATORİYANIN ADI: Seolit katalizi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: akademik Ağadadaş  Əliyev

 

Laboratoriyada 15 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər t.ü.f.d, a.e.i., 3 nə­fər e.i., 3 nəfər mühəndis və 2 nəfər texnikdir. Ə.Səricanov – k.e.n., a.e.i., A.Hüseynova – t.ü.f.d., a.e.i., O.İsmayılov – t.ü.f.d., a.e.i., G.Əlizadə – k.ü.f.d., a.e.i, Z.Şabanova – k.ü.f.d., a.e.i, M.Bəhmənov – t.ü.f.d., a.e.i,  A.Səfərov – t.ü.f.d., b.e.i, V.Yarıyev – e.i, M.Əliyeva – e.i, Ü.Nəcəf-Quliyev – e.i.

 

İŞ 5.1.1: Karbohidrogenlərin seolit katalizatorları üzərində oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyaları.

 

MƏRHƏLƏ I. Tsikloheksanın tsikloheksadienə, tsiloheksanolun tsikloheksanona oksid­ləş­dirici dehidrogenləşmə reaksyalarının mexanizminin öyrənilməsi və kinetik modelinin işlənib hazırlanması.

 

İşin məqsədi  seolitlərin məlum fiziki-kimyəvi və katalitik xassələri, eləcə də keçid element­lə­rinin kationlarının məlum katalitik  xassələri əsasında  tsikloparafinlərin (tsikloheksan, tsiklo­pentan, metiltsikloheksan və.s.) uyğun dien karbohidrogenlərinə və tsiklik spirtlərin (tsiklo­heksanol, tsiklopentanol) uyğun ketonlara (tsikloheksanon, tsiklopentanon) oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyaları üçün katalitik sistemlərin sintezindən, aktiv və selektiv kata­lizatorların seçilməsindən, reaksiyaların ehtimal olunan getmə mexanizminin aydınlaş­dırıl­masından və kinetik modellərinin tərtibindən,  riyazi modelin işlənib hazırlanmasından və optimal texnoloji rejimlərin müəyyən edilməsindən ibarətdir.

Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində tsikloheksanın oksidləşdirici dehidrogenləşməsi ilə 1,3-tsik­loheksadienin yüksək çıxımla (23.3% ) alınması üçün Cu, Zn, Co, Cr kationları ilə modifi­kasiya olunmuş təbii klinoptilolit seoliti əsasında yüksək aktiv polimetalseolit katalizatoru sintez olunmuşdur. Bu katalizator üzərində reaksiyanın kinetik qanuna­uyğunluqları öyrə­nilmişdir. CuZnCoCr-klinoptilolit katalizatoru  üzərində tsiklo­heksanın 1,3-tsiklo­heksadienə selektiv oksidləşdirici dehidrogenləşməsi reaksiyasının ehtimal olunan getmə mexanizmi öyrənilmiş, nəzəri cəhətdən əsaslandırılmış kinetik modeli işlənib hazırlanmış və kinetik modelin parametrlərinin ədədi qiymətləri hesablanmışdır.

Müxtəlif keçid elementlərinin kationları ilə modifikasiya olunmuş təbii və sintetik seolitlər üzərində tsikloheksanolun tsikloheksanona oksidləşdirici dehidrogenləşməsi reaksiyası tədqiq olunmuşdur. Müəyyən olunmuşdur ki, Cu, Pd və Sn kationları ilə modifikasiya olunmuş təbii klinoptilolit üzərində optimal şəraitdə 96.6% selektivliklə 96.1% tsikloheksanon alınır. Tsikloheksanolun tsiklo­hek­sanona oksidləşdirici de­hidro­gen­ləş­mə reaksiyası üçün seçilmiş aktiv metalseolit katalizatoru üzərində reaksiyanın mərhələli mexanizmi verilmiş, kinetik modeli tərtib olunmuş və onun  parametrlərinin ədədi qiymətləri hesablanmışdır.

 

NƏTİCƏ

Tsikloheksanın 1,3 tsikloheksadienə selektiv oksidləşdirici dehidrogenləşməsi reaksiyası üçün yüksək aktiv metalseolit katalizatoru sintez olunmuş, bu prosesin nəzəri cəhətdən əsaslandırılmış kinetik modeli işlənib hazırlanmışdır

 

MƏRHƏLƏ II.Metanın asetilenə oksidləş­məsi reaksiyasının kinetik modelinin işlənib hazr­lan­­ması.

 

Üzvi sintezin mühüm maddəsi olan asetilenin Respublikada asan əldə olunan və ucuz xammal – metanın Azərbaycan yataqlarının təbii seolitlərinin modifikasiya olunmuş for­maları üzərində katalitik oksidləşdirici çevrilməsi ilə sintezi mühüm praktiki əhəmiyyət kəsb edir.

Labotatoriyada aparılmış tədqiqatlar nəticəsində metanın asetilenə oksidləşdirici çevril­məsi re­ak­siyası üçün modifikasiya olunmuş aktiv seolit katalizatoru seçilmişdir. Mü­əyyən olun­muşdur ki, silikat modulu 10,8 olan və 7 kütlə % Li+, 8 kütlə % Ca2+  и 8 kütlə % Mg2+  kati­onları ilə modi­fikasiya olunmuş təbii klinoptilolit ikipilləli reaktorda oksigenin mərhələli verilməsi ilə metanın asetilenə oksidləşdirici çevrilməsi reak­siyasında yüksək aktivlik göstərir. Təcrübi nəti­cələrin analizi göstərir ki, metanın etana dimerləşməsi katalizator üzərində baş ve­rir. Asetilen reaktorun sərbəst həcmində katalizatorun üzərindən bura daxil olan etanın adi dehidrogenləşməsindən əmələ gələn etilenin ka­talitik oksidləşdirici dehidrogenləşməsindən alınır.

Ədə­biyyat materiallarının analizi və alınmış təcrübi nəticələr əsasında reak­siya­la­rın ehtimal olunan getmə mexanizmləri təklif olunmuş, prosesin nəzəri əsas­lan­dırılmış kinetik modeli tərtib olunmuşdur və kinetik modelin parametrlərinin ədədi qiymətləri hesablanmışdır.

İŞ 5.1.2. Katalitik krekinq və piroliz qazlarının emalı kompleksinin optimal layihələşdi­ril­mə­sinin elmi əsas­larının yaradılması.

 

MƏRHƏLƏ I. Butanol-2-nin CuZnPdCaA katalizatoru üzərində metiletil­ketona oksidləşməsi prosesinin riyazi modelinin işlənib ha­zır­lanması.

 

Butanol-2-nin metiletilketona oksidləşməsi prosesi üçün kinetik model tərtib olunmuş və onun əsasında reaktorun optimal tipi seçilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, proses tərpənməz lay katalizatorlu reaktorlarda aparılmalıdır. Məqsədli məhsula görə katalizatorun maksimal məhsuldarlığını təmin etmək üçün prosesin kinetik tənlik əsasında nəzəri optimallaşdırılması aparılmışdır. Nəzəri optimallaşdırılması nəticəsində reagentlərin optimal mol nisbətləri və prosesin optimal temperaturu müəyyən edilmişdir. Prosesin nəzəri cəhətdən əsaslandırılmış kinetik modelinin parametrlərinin ədədi qiymətlərini təyin etmək üçün alqoritm və proqram tərtib edilmişdir. Prosesin riyazi modeli qurulmuşdur.

MÜHÜM NƏTİCƏ

Krekinq və piroliz qazlarının emalı kompleksinin optimal layihələşdirilməsi misalında kimya-texnoloji sistemlərin modelləşdirilməsi və optimal layihələş­dirilməsinin yeni metodu (optimal uzlaşdırılmış material və istilik axınlarının təyini) işlənib hazır­lanmışdır. (akademik Ağadadaş Əliyev, t.ü.f.d., ap.e.i. Alla Hüseynova, t.ü.f.d., b.e.i. Aqil Səfərov)

 

NƏŞR OLUNNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

RESPUBLİKADA

  1. Алиев А.М., Сарыджанов А.А., Шабанова З.А. , Мамедова У.А. Парофазная этерификация уксусной кислоты эти­ловым и изобутиловыми спиртами на цеолитных катализаторах и изучение кинетики этих реакций // Gənc tədqiqatçı, I cild, 2015, №1, s.72.
  2. Алиев А.М., Сафаров А.Р., Гусейнова А.М., Османова И.И. Материальный баланс хими­ко-технологического ком­плекса // Азерб. хим. журн. 2015, № 4, с.16.
  3. Алиев А.М., Сафаров А.Р., Гусейнова А.М., Османова И.И. Этиленовый регион хими­ко-технологического ком­плекса по переработке га­зов крекинга и пиролиза  // Азерб. хим. журн. 2015, № 3, с.9
  4. Сафаров А.Р. Расчет материального баланса процесса прямой гидратации этилена и конструкционных размеров гидрататора // Хим. Проб. 2015. № 3. С.546
  5. .Aliyev A.M, Agayev F.A. Kinetics and Mechanism of Selective Oxidative Dehydro­genation of 2-Butanol to Methyl Ethyl Ketone on a Modified Zeolite Catalyst CuZnPdCaA // Azərbaycan MEA “Məruzələr” Jurnalı 2015. LXXI Cild. №1, s.15.

 

XARİCDƏ 

  1. Aliyev A.M., Shabanova Z.A., Aliyev F.V. Oxidative dehydrogenation of hydrocarbons and the partial oxidation of aliphatic alcohols on modified zeolites // European Applied Sciences. 2015. № , p. 67-79.
  2. Алиев А.М., Агаев Ф.А., Сафаров А.Р., Бахманов М.Ф., Агаевa Р.Ю. Кинетика селективного оки­с­лительного дегидриро­вания бутанола-2 в метилэтилкетон на модифицированном цео­лит­ном катализаторе CuZnPd­CaA // Нефтепереработка и нефтехимия. 2015. №10. С.54.
  3. Aliyev A.M., Shabanova Z.A., Najaf-Guliyev U.M. Selection of active modified zeolite catalyst and kinetics of the reaction of selective oxidative dehydrogenation of cyclohexane  to cyclohexadiene 1,3 // Modern Rese­ar­ches in Catalysis. 2015. №4. P. 86-97.

 

KONFRANS MATERİALLARI

  1. Ağayev F.A., Əlizadə G.Ə., Əliyev A.M. Modifikasiya olunmuş CuZnPdCaA seoliti üzərində amil spirtinin valerian aldehidinə oksidləşdirici dehidrogenləşməsi // Akademik Toğrul Şah­taxtinskinin 90 il­­lik yubileyinə həsr olun­muş respublika elmi konfransının materialları.  Bakı, 2015, s.25.
  2. Ağayev V.Ş., Məmmədova Ü.Ə., Əliyev F.V. Toluolun dismutasiya reak­si­yasında alınan ksilol izomer­lə­rinin tarazlıq çıxımları əsasında katalizatorun tərkibinin təyin edilməsi // Akademik Toğrul Şah­taxtinskinin 90 il­­lik yubileyinə həsr olun­muş respublika elmi konfransının materialları Bakı, 2015, s.78.
  3. Алиев А.М., Шабанова З.А., Керимов А.И., Наджаф-Кулиев У.М. Селективное окисли­тель­ное де­гидрирование метил­цик­логек­сана на модифи­ци­рованных цеолитах  // Akademik Toğrul Şah­taxtinskinin 90 il­­lik yubileyinə həsr olun­muş respublika elmi konfransının materialları, Bakı, 2015. s.20.
  4. Алиев А.М., Шабанова З.А. , Алиева М.К., Сарыджанов А.А., Али-заде Г.А. Окислительное дегидри­рование циклогексанола на модифицированных цео­литах / 7ая Все­российская цео­лит­ная конференция "Цео­ли­ты и мезопо­рис­тые материалы: Дости­же­ния и перс­пективы", Тезисы док­ладов Звенигород, 2015, с.193.
  5. Алиев А.М.,  Шабанова З.А. , Керимов А.И., Наджаф‐Кулиев У.М. Исследо­ва­ние катали­ти­ческой активности мо­ди­фицированных це­олитов в реакции окис­лительного дегидрирования метил­цик­логексана / 7ая Все­российская цео­лит­ная конференция "Цео­ли­ты и мезопо­рис­тые материалы: Дости­же­ния и перс­пективы", Тезисы док­ладов. Звенигород, 2015.с.197.
  6. Aliyev A.M., Aliyeva M.G., Shabanova Z.A., Alizade G.A.Oxidative dehydro­ge­nation of cyclohexanol to cyclohexa­none over modified zeolite // 1st Internatio­nal Turkic World Conferenece on Che­mi­cal Sciences and Technologies, 28 october-1 november, Sarayevo, 2015. Р.319.
  7. Aliyev A.M., Shabanova Z.A., Karimov A.I., Najaf-Guliyev U.M. Studies of the catalytic activity of the modified zeolite in the oxidative dehydrogenation of methyl­cyclohexane  // 1st Internatio­nal Turkic World Conferenece on Che­mi­cal Sciences and Technologies, 28 october-1 november, Sarayevo, 2015. Р.320.
  8. Aliev A.M., Fuad Agayev. Effective Method For Obtaining Methyl Ethyl Ketone. 1st Internatio­nal Turkic World Conferenece on Che­mi­cal Sciences and Technologies, 28 october-1 november, Sarayevo, 2015. Р.322.

 

KADR HAZIRLIĞI

1. Solmaz Məcidova – doktorant,  2011–2015. Məsləhətçi – akademik Ağadadaş Əliyev.

Dissertasiya mövzusu: Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində C1-C5 alifatik spirtlərin oksidləşməsinin elmi əsasları.

2. Zümrüd Şabanova –doktorant, 2012-2017. Məsləhətçi – akademik Ağadadaş Əliyev.

Dissertasiya mövzusu: Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində naften kar­bohidrogenlərinin və tsiklik spirtlərin oksidləşdirici dehidrogenləşməsinin elmi əsasları

3. Aqil Səfərov – doktorant, 2012–2017. Məsləhətçi – akademik Ağadadaş Əliyev.

Dissertasiya mövzusu: Krekinq və piroliz qazlarının emalının kimya-texnoloji kompleksin optimal layihələndirilməsinin elmi əsaslarının yaradılması.

4. Fuad Ağayev – dissertant, qiyabi, 2012–2016. Elmi rəhbərlər – akademik A.M.Əliyev, k.ü.f.d. Sarıcanov Ə.Ə.

Dissertasiya mövzusu: Alifatik spirtlərin seolitlər üzərində katalitik oksidləşməsi üçün məqsədyönlü katalizatorların sintezi və onların aktivliklərinin öyrənilməsi

4. Əlibala Kərimov – dissertant, qiyabi, 2014–2018. Məsləhətçi – akademik Ağadadaş Əliyev, rəhbər: k.ü.f.d. Z.Şabanova

Dissertasiya mövzusu: Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində metiltsikloheksanın metiltsikloheksadienə selektiv oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyasının optimal layihələşdirilməsinin elmi əsaları

5. Vüsal Ağayev – dissertant,  qiyabi, 2014-2018. Məsləhətçi – akademik Ağadadaş Əliyev, rəhbər – k.ü.f.d.  Ü.Məmmədova

Dissertasiya mövzusu: Toluolun benzola və ksilollara dismutasiya reaksiyası üçün modifikasiya edilmiş seolit katalizatorunun seçilməsi, onun kinetika və mexanizminin öyrənilməsi

6. Mahizər Əliyeva – dissertant, 2013–2017. Məsləhətçi – akademik Ağadadaş Əliyev,

Dissertasiya mövzusu: Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində tsikloheksanolun oksidləşdirici dehidrogenləşməsi

 

BEYNƏLXALQ  ƏLAQƏLƏR

ABŞ-ın Viskonsin Universiteti (professor M.Harriman Rey, Benni Xarri F.),  Fransanın Leon şəhərində “Kataliz” İnstitutu (prof. Ben Taarit), Almaniyanın Köln universiteti (prof. İ.İ.Leyçkis), Türkiyənin Mərmərə Araşdırmalar Mərkəzi ilə elmi əməkdaşlıq əlaqələri olmuşdur.

 

QRANTLAR

Azərbaycann Dövlət Neft Şirkəti. “Metanın asetilenə və 1,4-butandiola selektiv oksid­ləşməsi”. Layihənin rəhbəri – akademik Ağadadaş Əliyev. Layihənin müddəti – 2013- 2015 . Layihənin məbləği – 120 000 AZN

 

PATENTLƏR VƏ İDDİA SƏNƏDLƏRİ

  1. Əliyev A.M., Məcidova S.M., Nəcəf-Quliyev Ü.M., Əli-zadə G.Ə. 1.3 Tsikloheksadienin alınma üsulu. a -2011 0100 (patent alınma ərəfəsindədir)
  2. Əliyev A.M., Məcidova S.M., Əliyeva M.Q., Əli-zadə G.Ə. Tsikloheksanonun alınma üsulu.   a -2011 0183  (ilkin ekspertizanın müsbət rəyi)
  3. Əliyev A.M., Əliyev F.V., Mətiyev K.İ., Mohammad Al-Dosari . Asetilenin alınma üsulu.  a -2012 0080 (patent alınma ərəfəsindədir)
  4. A.M.Əliyev, F.A.Ağayev, A.A.Sarıcanov, K.İ.Mətiyev. Valerian aldehidinin alınma üsulu.  a- 2014 139 (ilkin ekspertizanın müsbət rəyi
  5. A.M.Əliyev, F.A.Ağayev.  Valerian turşusunun alınma üsulu. a- 2015 0047(ilkin ekspertizanın müsbət rəyi)
  6.  A.M.Əliyev, F.V.Əliyev, K.İ.Mətiyev, F.A.Ağayev, A.R.Səfərov. 1,4-butandiolun alınma üsulu. a-2015 0106 (ilkin ekspertizanın müsbət rəyi) 

 

LABORATORİYANIN ADI: Ekoloji kataliz

LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru, professor Arif Əfəndi

 

Laboratoriyada 22 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər t.ü.f.d., a.e.i., 6 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 6  nə­fər e.i., 3  nəfər k.e.i., 1 nəfər mühəndis, 2 nəfər texnik, 2 nəfər isə baş laborantdır.İradə Məlikova –t.ü.f.d., a.e.i., Fəxriyyə Nəsiri – k.ü.f.d., a.e.i., Lyudmila Kojarova – k.ü.f.d., a.e.i., Sabir Əliyev – t.ü.f.d., a.e.i., Adilə Əliyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Ceyran Rüstəmova –k.ü.f.d., b.e.i., Natəvan Aykan – k.ü.f.d., b.e.i.  Firuzə Yunusova – k.ü.f.d., b.e.i. İsrafil Allahverdiyev – e.i., Tamilla İsmayılova – e.i., Təranə Şixlinskaya – e.i., Ruqiyyə Sultanova – e.i., Natəvan Əliyeva – e.i., Minayə Xıdırova – k.e.i., Elmir Babayev – k.e.i., Bilqeyis İsmayılova – k.e.i., Tərlan Yarməmmədov – e.i.

 

İŞ 5.2:Müxtəlif sinif karbohidrogenlərin və onların  törəmələrinin, zəhərli qazların selektiv və tam oksidləşməsi üçün heterogen katalizatorların işlənib hazırlanması, katalizatorların səmərəsini yüksəltmək üçün fiziki amillərin təsirinin tədqiqi.

MƏRHƏLƏ:  Seçilmiş  daşıyıcıların (seolit, Al2O3, SiO2) üzərinə müxtəlif üsullarla V, Mo, Sb, Co, Ni, Cu, Zn keçirilməsi və alınmış katalitik sistemlərin  xlorlu karbohidrogenlərin  oksidləşməsi üçün aktivləşdirilməsi.                                  

Xlorkarbohidrogenlərin katalitik oksidləşmə reaksiyalarını tədqiq etmək üçün ilkin olaraq bir sıra katalitik sistem sintez edilmişdir. Bu katalitik sistemlər əsasən Al2O3 və SiO2 üzərinə çökdürülmüş vanadium, fosfor, molibden, kobalt oksidlərindən ibarət olmuşdur.

Katalizator nümunələri əsasən ammonium vanadat (NH4VO3) və ammoniummolibdat (NH4)6Mo7O24·4H2O), natrium hidrofosfat (Na2HPO4H2O) duzlarında və ortofosfat duz­la­rında, bəzən də kobalt xlorid və ya Co2O3 əlavə edilərək oksalat və ya HCl turşusu  məhlullarında həll etməklə alınmışdır. Bundan sonra alınmış katalizator  hava mühitində 453–523 K temperaturda 1 saat, sonra 543–653 K-də daha 2 saat, sonra isə 773 K-ə qədər 1 saat qızdırılır. Həmçinin reaksiyadan əvvəl katalizator nümunəsi reaksiya tem­peraturunda 373 K yuxarı hava mühitində qızdırıldıqdan sonra, reaksiya temperaturuna (573–773 K)  gətirilərək oksidləşmə reaksiyası aparılır. 

Katalitik sistemlər əsasən qeyd olunan elementlərin parçalana bilən müvafiq duzlarından istifadə etməklə hopdurma və birgə çökdürmə üsulları ilə, həm də onların oksidləri ilə birgə mexaniki-kimyəvi yolla alınmışdır. Sintez olunmuş katalitik sistemlərin rentgenfaza analizi üsulu ilə faza tərkibləri müəyyən edilmişdir. Həmçinin termo­desorbsiya və infraqırmızı spektroskopiya üsullarından istifadə edərək sintez olunmuş katalitik sistemlərin səthindəki aktiv mərkəzlərin təbiəti, miqdarları müəyyən edilmişdir.                    

Katalitik sistemlərin polixloraromatik və alkilxloraromatik birləşmələrin oksidləşməsində aktivlikləri açıqaxınlı reaktorlarda katalizatorların tərpənməz və “psevdoqaynar” lay­larında öyrənilmişdir. Oksidləşmə prosesi üçün götürülmüş ilkin xloraromatik birləş­mələr və alınan reaksiya məhsulları müasir fiziki-kimyəvi analiz üsullarından istifadə etməklə aparılmışdır. Reaksiya məhsulları əsasən malein anhidridi, onun xlorlu törəmələri, CO2, HCl, Cl2, xlorbenzoy turşusu, sirkə turşusu, xlorbenzol, xlortoluoldan ibarət olunmuşdur. Xloraromatik və xloralkilaromatik birləşmələrin sintez olunmuş katalizatorların iştirakı ilə oksidləşməsi temperaturun 573–773 K, kontakt müddətinin 0,2–1,0 san, ilkin komponentlərin   qatılıqlarının ПХВ:O2=1:1–1:30 mol nisbətində dəyişmə intervalında öyrənilmişdir. İlkin olaraq alınmış katalizatorların aktivlikləri monoxlorbenzol və 2-xlortoluolun oksidləşmə reaksiyasında yoxlanılmışdır. Alınmış nəticələr cədvəldə verilmişdir.

Nəticələrdən göründüyü kimi xlorbenzol və 2-xlortoluolun konversiyaları müxtəlif  kata­lizatorların iştirakında 62-98% çərçivəsində dəyişir. Bu zaman alına bilən anhidridlərin miqdarı çıxımları cəm halında 30-80 arasında olur ki, bu da qənaətbəxş hesab oluna bilər.

NƏTİCƏLƏR

  1. Xlorlu karbohidrogenlərin zərəsizləşdirilməsi üçün  Al2O3, SiO2 üzərinə keçirilmiş V, Mo, Sb və s. katalizator nümunələri alınmışdır, onların tərkibi müxtəlif fiziki-kimyəvi tədqiqat üsulları ilə öyrənilmişdir.
  2. Bu katalitik sistemlərin xlorlu karbohidrogenlərin oksidləşmə prosesində aktivlikləri tədqiq edilmişdir.

           

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

  1. Yarməmmədov T.T., Əfəndi A.C., Aykan N.F., Məlikova İ.H., Fərəcov H.M. Neft məhsullarının heterogen-katalitik  demerkaptanizasiyasının mexanizmi və kinetik modeli. //Azərb. Kim. Jurnalı. 2015, №1, s. 37–43.

 

XARİCDƏ

  1. Рустамова Дж.Т., Алиева А.М., Эфенди А.Дж., Меликова И.Г., Бабаев Э.М., Исмаилова Б.А., Шихлинская Т.А., Магеррамова Л.Г.  Превращение метанола на природных цеолитах и его модифицированных формах //European Journal of Analytical and Applied Chemistry. Вена. 2015, №2, р. 85–91.
  2. Fakhriyya M. Nasiri., Fikret A. Kuliev, Arif J. Efendy, Lyudmila I. Kojarova, Farida A.Abdullayeva, Irada H. Melikova, Natevan F. Aykan. The Study of Inhibition Effect of Rhenium Thioacetic and Dithiocarbonic Acids in Oxidation Reaction // J.Advances in Chemical  Engineering and Sciences. 2015. V. 5, No 3, p.338-340.

 

 KONFRANS MATERİALLARI

  1. Əfəndi A.J., Məlikova İ.H., Babayev E.M., Aykan N.F., İsmayılova B.A., Fərəcov H.M. Aromatik birləşmələrin katalitik zərərsizləşdirilməsi / Ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 92-ci ildönümünə həsr olunmuş “Müasir biologiya və kimyanın aktual problemləri” elmi-praktiki konfrans materialları. 05–06 may 2015, Gəncə. s. 66–69.
  2. Əfəndi A.C., Babayev E.M., Yunisova F.Ə., İsmayılova B.A., Aykan N.F., Məlikova İ.H., Fərəcov H.M. Polixlortoluolların katalitik zərərsizləşdirilməsi. / Akademik  Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı-2015, s. 30
  3. Алиевa А.М., Рустамова Дж.Т., Эфенди А.Дж., Меликова И.Г., Юнисова Ф.А., Мамедов С.И., Магеррамова Л.Г. Каталитические превращения С2–С4 алканов из отходящих  газов на гидридных системах на основе Ti, Zr,  V. /Akademik  Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı-2015, s. 31.
  4. Рустамова Дж.Т., Эфенди А.Дж., Алиевa А.М., Юнисова Ф.А., Аллахвердиева И.К., Исмаилова Б.А. Хыдырова М.Ф., Магеррамова Л.Г. Адсорбция метанола на поверхности цеолитсодержащих катализаторов / Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı-2015, s. 32.
  5. Насири Ф.М., Эфенди А.Дж., Кожарова Л.И., Султанова Р.С., Исмаилова Т.А., Шихлинская Т.А. Исследование реакции каталитического распада гидропер­ок­сида кумoла (ГПК) с дитиокарбоматом и ксантогенатами /Akademik  Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı-2015, s. 333.
  6. Эфенди А.Дж., Алиев С.А., Меликова И.Г., Рустамова Дж.Т., Султанова Р.С., Айкан Н.Ф. Экологическое состояние атмосферного воздуха и улучшение его каталитическим путем  /Akademik  Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı-2015, s. 37.
  7. Рустамова Дж.Т., Эфенди А.Дж., Кожарова Л.И., Алиева А.М., Айкан Н.Ф., Меликова И.Г. Адсорбционные свойства природных цеолитов по двуокиси серы.  The Second European Conference on Chemical Sciences. 20th May 2015, Vienna,  2015, з.29–31.

 

KADR HAZIRLIĞI

Elvin Babayev – doktorant (əyani). 2014-2017-ci illər. Elmi rəhbəri k.e.d., prof. Arif Əfəndi.

Dissertasiya mövzusu: “Xlortoluolların katalitik oksidləşməsi reaksiyalarının kinetikasının öyrənilməsi” .

 

LABORATORİYANIN ADI:  Katalizatorların hazırlanması

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü Yuriy Litvişkov

 

Laboratoriyada 17 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər akademik,  2 nəfər k.e.d., b.e.i., 1 nəfər k.e.d., a.e.i., 5 nəfər  k.ü.f.d., a.e.i., 5 ­ nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 2 nəfər e.i.,  1 nəfər b.laborantdır. R.Rizayev – akademik, Ə.Məmmədov ­– k.e.d., b.e.i., A.Süleymanov –k.e.d., b.e.i., A.Qaşqay – k.e.d., a.e.i., E.Seyidrzayeva – k.ü.f.d., a.e.i., M.Əfəndiyev –k.ü.f.d., a.e.i., Ə.Əsgərov – k.ü.f.d., a.e.i., S.Zülfüqarova – k.ü.f.d., a.e.i., N.Həsə­nquliyeva – k.ü.f.d., a.e.i., N.Şakunova – k.ü.f.d.,  b.e.i., S.Cəfərova ­– k.ü.f.d., b.e.i., Yu.Nağdəliyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Ə.Əsgərova – k.ü.f.d, b.e.i., P.Muradova – k.ü.f.d., b.e.i., Z.Ələsgərova – e.i., L.Quliyeva – e.i.

 

İŞ 5.3. Ətraf mühitin mühafizəsi və neft-kimya prosesləri üçün ifrat yüksək tezlikli (İYT), ultra-bənövşəyi (UB), rentgen, və qamma-diapazonun elektromaqnit şüallanması ilə aktivləşdirilmiş oksid və tərkibində seolit olan yeni effektiv katalizatorların alınmasının elmi əsaslarının  işlənib hazırlanması.

MƏRHƏLƏ I: İYT şüalanmanı fəal udma qabiliyyətli  katalizatorlar üçün alüminium, maqnetit və karbon ilə armaturlaşdırılmış alüminiumoksid və alümosilikat daşıyıcıların sintezi və tədqiqi.

İYT  diapazonda  elekromaqnit süalanmanı udan heterogen katalizatorlar üçün universal daşıyıcının alınma metodunun işlənib hazırlanması məqsədi ilə ən əvvəl məlum sənaye daşıyıcıların (silikagel, alüminium oksid) termotransformasion xarakteristikaları  təyin olunmuşdur.

İYT şüalanmanı yüksək udmaq qabiliyyətinə, böyük səthə və məsaməli struktura malik γ-Al2O3/Al daşıyıcısının hazırlanması məqsədi ilə təzə çökdürülmüş alüminium hidrok­sidin və xirda disperslı alüminium tozunun  qarışığı  ardıcıllıqla  hidrotermal emal olunmuş, qurudulmuş və közərdilmışdir. Bu mərhələlərdə alümooksid matrisin forma­laşması baş verir. Bütün adı çəkilən mərhələlər  tezliyi 2450 Мhs, rezonatorun həcmi 23 litr və maqnetronun maksimal gücü 1000 vatt olan ЕМ-G5593V «Panasonic»  markalı mikrodalğalı soba əsasında hazırlanan qurğuda aparılıb. Bununla yanaşı γ-Al2O3 matrisin maqnetit, texniki karbon və titan oksidlə armaturlaşdırılmış nümunələri də eyni şəraitdə tədqiq olunmuşdur.

Müxtəlif cərəyan keçirən materiallarla armaturlaşdırılmış alüminium oksid matrisin mikrodalğalı şüalanmanı udma və onu istiliyə transformasiya dərəcəsi öyrənilib. Mikrodalğalı şüalanmanın katalizator nümunələrinin kütləsinə nüfüzetmə dərinliyi ölçülüb.

Dietilaminin m-toluil turşusu ilə asilləşmə reaksiyası uçün  γ-Al2O3/Al daşıyıcı üzərində Zn–B–P oksid katalizatorun İYT şüalanma sahəsində  sintezinin mümkümlüyü tədqiq edilib. Kompozisiyanın termoemalı mikrodalğalı sobada maqnetronun 800 W  gücündə aparılıb.

 

NƏTİCƏLƏR

1.Müəyyən edilmişdir ki, istilik udma qabiliyyətinə görə (qızma sürəti) bu nümunələr yuxarıda adı çəkilən  sənaye daşıyıcılardan  çox-çox üstündür. Bir-biri ilə müqayisədə isə istiliyi udma qabiliyyətinə görə onları belə sıralamaq olar:

                         TiO2/Al2O3 < Al/Al2O3 <  Fe3O4/Al2O<  C/Al2O         

2.Təcrübələr nəticəsində müəyyən edilib ki,  Zn–B–P/γ–Al2O3/Al-katalizatorun termiki emalını mikrodalğalı şüalanma ilə apardıqda onun tələb olunan komponent tərkibinin formalaşması mümkümdür, vaxt və enerjinin qənaəti nöqteyi nəzərindən isə daha sərfəlidir.

3. Müəyyən edilib ki, Аl/Аl2О3  daçıyıcının termotransformasion xassələri və İYT şüalanmanın onun kütləsinə nüfüz dərinliyi alüminium oksid matrisində  alüminium kristallitlərinin  miqdarından asılıdır. Аl/Аl2О3  daçıyıcının İYT şüalanmanı  udmaq və istiliyə transformasiya  etmək qabiliyyəti  matrisdə  alüminiumum optimal miqdarı 1.0-1.5% (kutlə) olduqda baş verir.         

4. Sintez olunmüş daşıyıcıların və onların əsasında  katalizatorların tekstur xassələrinin tədqiqi SORBİ aparatında azotun adsorsiyasına görə tədqiq olunub. Nəticələr aşağıdakı cədvəldə verılib.

Nümunə                                                 S, m2/q                                 Vməs., sm3

C/ Al2O3(10%)                                             160                                        0.52

Fe3O4/Al2O(10%)                                    155                                        0.54

Аl/Аl2О3 (1.0%)                                            182                                        0.60

TiO2/Al2O3 (20%)                                         115                                        0.42

 

MƏRHƏLƏ II: İYT elektromaqnit sahəsində sulfatlaşdırılmış oksid katalizatorların sintezi və onların xassələrinin tədqiqi.

Sulfatlaşdırılmış sirkonium və dəmir oksidləri aşağıdakı metodla  sintez olunmuşdur: əvvəlcə çökdürmə üsulu ilə bu metalların hidroksidləri alınmışdır. Bunun üçün sirkoniumun oksinitrat duzu – ZrO(NO3)2·2H2O, dəmirin nitrat duzu Fe(NO3)2·9H2O  və ammonyak məhlullarından istifadə olunmuşdur. Alınan hidroksid çöküntüləri distillə suyu ilə yuyulduqdan sonra mikrodalgalı sobada maqnetronun 300 vatt gücündə 15 dəqiqə ərzində qurudulur. Bundan sonra hidrogellər (NH4)2SO4 məhlulun hesablanmış miqdarı  ilə  emal olunur.  Sulfatlaşdırılmış hidrogel yenə mikrodalgalı sobada 15 dəqiqə ərzində qurudulur və sonra 6000C közərdilir.

Müxtəlif cərəyan keçirən materiallarla (alüminium, maqnetit, texniki karbon) arma­turlaşdırılmış ZrO2–SO42- katalizatorunun  İYT şüalanmanı udmaq qabiliyyəti (qızma sürəti) tədqiq edilib. Bunun üçün sirkonium  hidroksidi adı çəkilən materiallarla müəyyən miqdarda qarışdırılıb qurudulur. Bu mərhələ mikrodalğalı sobada aparılır. Bundan sonra qarışıq (NH4)2SO4 məhlulun hesablanmış miqdarı ilə  emal olunur,  mikrodalgalı sobada 15 dəqiqə ərzində qurudulur və  közərdilir.

 

NƏTİCƏLƏR

1.Sintez olunmuş ZrO2-SO42-  və Fe2O3-SO42- katalizatorların aktivlıyı heksen-1-in dimer­ləşmə reaksiyasında öyrənilib. Nəticələr göstərir ki, heksen-1-in dimerləşməsində  ZrO2–SO42-  katalizatoru  daha aktivdir: C12-olefinlərın çıxımı 20.8% , selektivlik isə 88%  təşkil edir. Həmin göstəricilər Fe2O3–SO42-   katalizatoru üçün 5.6 və 73%-dir.

2. Müəyyən edilib ki, adı çəkilən materiallarla armaturlaşdırılmış sirkonium sulfat nü­munələri kifayət qədər  yuksək istilik  udma qabiliyyətinə malikdirlər.

3. ZrO2-SO42- katalizatorun xüsusi səthi SORBİ MS cihazında BET metodu ilə ammonyakın adsobsiyasına görə təyin edilib.   ZrO2-SO42- (5%) katalizator nümunəsinin  xüsusi səthi  126 m2/q təşkil edilir.

4.İlk dəfə olaraq  dietilaminin m-toluil turşusu ilə asilləşmə reaksiyası üçün Zn-B-P/γ-Al2O3/Al-katalizatoru  2450 Mhs tezlikli mikrodalğalı şüalanma sahəsində sintez olunub. Ənənəvi termiki təsir  və İYT şüalanma ilə emal olunan katalizator nümunələrinin  faza tərkibinin  eyniliyi müəyyən edilib. Göstərilib ki, katalizatorların hazırlanmasında ənənəvi termiki emal üsulunun enerji sərfi onların  sintezini mikrodalğalı şüalanma ilə aparılarkən sərf olunan enerjı sərfindən daha çoxdur. 

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

1.  Литвишков Ю.Н., Гасангулиева Н.М., Нагдалиева Ю.Р., Шакунова Н.В., Ас­ке­рова А.И., Кашкай А.М., Алескерова З.Ф., Джафаров З.Р. Bлияние хими­ческого состава и условий  синтеза металл-силикатной матрицы на ак­тивность цеолитсодержащих катализаторов в процессе пиролиза бен­зина   // Kimya Problemləri, 2015, 1, c.50-56.

 2. Мурадова П.А., Зульфугарова С.М., Гасанкулиева Н.М., Шакунова Н.В., Лит­вишков Ю.Н. Разработка и исследование характеристических параметров но­сителей активной массы катализаторов для реакций стимулируемых микро­волновым излучением

XARİCDƏ

1. Литвишков Ю.Н., Гасангулиева Н.М., Зульфугарова С.М., Мурадова П.А., Шакунова Н.В., Кашкай А.М., Марданова Н.М. Исследование характе­рис­тических параметров СВЧ-поглощающих носителей активной массы катализаторов для реакций, стимулируемых микроволновым излучением.  «Нефтепереработка и нефтехимия», Москва. 2015, № 4. c.33-37 (ISSN 0233-5727).

2.  Мурадова П.А., Литвишков Ю.Н. Металлокаркасные катализаторы обезвре­живания выхлопных газов автотранспорта. Автогазозаправочный комплекс и альтернативное топливо. Международный научно-технический журнал. Москва. 2015 №3(96), стр.3-13.

3.  Muradova P.A., Litvishkov Yu.N. Synthesis and investigation of the activity of Cu-Cr–Co/Al2O3/Al-catalysts in the microwave radiation-stimulated reaction joint deep oxidation of hydrocarbons and carbon monoxide // Modern Researchs in Catalysis. 2016. V. 5.№ 1.  

4.  Литвишков Ю.Н., Талышинский Р.М., Зульфугарова С.М., Шакунова Н.В., Джафарова С.А., Нагдалиева Ю.Р., Алескерова З.Ф. Кислотные свойства по­верх­ности армированных алюминием алюмооксидных носителей, сфор­ми­рованных в поле СВЧ. Журнал «Нефтегазохимия» Россия, Москва. 2015. В печати.

5.  Мурадова П.А., Третьяков В.Ф., Зульфугарова С.М., Талышинский Р.М., Лит­вишков Ю.Н. Синтез Zn–B–P/Al2O3-катализаторов aцилирования диэтилами­на м-толуиловой кислотой в условиях воздействия излучения СВЧ-диа­пазона. Ж. Нефтепереработка и нефтехимия. Москва.  2015. В печати

 

 KONFRANS MATERİALLARI

1.  Мурадова П.А., Литвишков Ю.Н. Кинетические закономерности стимули­ро­ванной микроволновым излучением реакции деалкилирования толуола с водяным паром в присутствии Ni-Co-Cr /Al2O3/Al катализатора «Актуальные вопросы современной науки». Международная научная конференция  МДК-2015-04, Россия, г. Москва, 14-15 сентября 2015 г.

2. Мурадовa П.А.. Интенсификация гетерогенно- каталитических реакций мик­роволновым излучением. Актуальные вопросы и перспективы развития математических и естественных наук Выпуск II.  Сборник научных трудов по итогам международной научно-практической конференции. 7 мая 2015 г. Омск

3. Гасанкулиева Н.М., Эфендиев М.Р., Джафарова С.А., Гусейнова Э.М., Ма­медов А.Б., Литвишков Ю.Н. Исследование термотрансформационных свойств армированных токопроводящими материалами алюмооксидных но­сителей при воздействии микроволнового излучения  // Akademik T.Şah­taxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Bakı, 2015, oktyabr.

4. Kашкай A.M., Литвишков Ю.Н. Cтабилизация органических веществ с ис­пользованием ПАВ. // Akademik T.Şaxtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Bakı, 2015, oktyabr.

5.  Шакунова Н.В., Зульфугарова С.М., Кашкай А.М., Аскерова А.И.,   Абдуллаева  Ф.А., Литвишков Ю.Н. Bлияние природы прекурсоров и условий микро­вол­новой термической обработки на формирование активной поверхности Co–Mn/Al2O3–Al-катализаторов жидкофазного окисления м-ксилола // Akademik T.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Bakı, 2015, oktyabr.

6.Зульфугарова С.М., Аскеров А.Г., Алескерова З.Ф., Литвишков Ю.Н. Mик­роволновый синтез сульфатированных ZrО2/Аl2О3/Аl катализаторов со свойствами сверхкислот // Akademik T.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Bakı, 2015, oktyabr.

7.  Мурадова П.А., Эфендиев М.Р., Гусейнова Э.М., Нагдалиева Ю.Р., Литвишков Ю.Н. Cтимулированное СВЧ-излучением ацилирование диэтиламина м-толу­иловой кислотой в присутствии Zn–B–P/Al2O3/Al катализатора // Akademik T.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransi. Bakı, 2015, oktyabr.

 

KADR HAZIRLIĞI

Pəri Muradova – dissertant, 2015–2019. Məsləhətçi – AMEA-nın müxbir üzvü, prof. Yu. Litvişkov

Dissertasiya mövzusu – “Heterogen-katalitik oksidləşmə, dealkilləşmə və asilləşmə proseslərinin intensivləşdirilməsində ifrat yüksək tezlikli (İYT)  şüalanmanın tətbiqi”.  

 

QRANTLAR

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişaf Fondu. “İfrat yüksək tezlikli (İYT) elektromaqnit sahəsi ilə stimullaşdırılan heterogen-katalitik  reaksiyalar üçün  universal katalizator daşıyıcısının sintezinin elmi əsaslarının işlənib hazırlanması”. Layihənin rəhbəri – müxbir üzv Yu. Litvişkov. Layihənin  mqddəti – 2014-2015 ( 24 ay).  Layihənin məbləği – 80000 AZN.

 

“Nano- və elektrokataliz” şöbəsinin

2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri : akademik Dilqəm Tağıyev

Mövzu: Katalitik, elektrokatalitik və fotoelektrokatalitik proseslər üçün oksid və polimer əsaslı nano-strukturlaşdırılmış katalizatorların işlənib hazırlanması.

Mövzuya aid işlər:  6.1; 6.2; 6.3 ; 6.4; 6.5

LABORATORİYANIN ADI: Nanokompozit katalizatorlar  

LABORATORİYA RƏHBƏRİ:kimya elmləri doktoru, prof. Vaqif Əhmədov 

 

Laboratoriyada 10 əməkdaş  çalışır. Onlardan  3 nəfər – k.ü.f.d., 2 nəfər – e.i., 3 nəfər – k.e.i., 2 nəfər – mühəndisdir. İsrafil Əhmədov – k.ü.f.d., a.e.i., Natalya Melnikova – k.ü.f.d., a.e.i., Həbulla Nurullayev – k.ü.f.d., a.e.i., İradə  Cəfərova – e.i., Zaminə Əliyeva – e.i., Vüsal Əhmədov – k.e.i., Aytən Babayeva – k.e.i.

 

İŞ 6.1:Parafinlərdə və polisaxaridlərdə C–H, C–C və C–O əlaqələrini  mülayim  şəraitdə  aktivləşdirmək üçün  yeni   nanokompozit  kаtаlizаtоrların  işlənib hazırlanması.

 

MƏRHƏLƏ I: Pt-tərkibli kompozitlərin sintezi və onların üzərində n-dekanın konver­si­yası.

 

ZSM-5, HY-seolit və ZSM-5(30%)/HY(55%)Al2O3(15%) tərkibli müxtəlif modifikasiyaya malik daşıyıcıların səthində Mo, Re və Pt saxlayan mono-, Re(1%)/Pt(2)/ZSM-5(30%)/HY(55%)Al2O3(15%) və Mo(2%)/Pt(1%)/ZSM-5(30%)/ HY(55%)Al2O3(15%) bi-metal saxlayan nümunələr hazırlanmışdır. Tərkibində narın tozvarı daşıyıcılar, H2PtCl6 və polifunksional üzvi maddə olan su mühitində formalaşan nümunələr 110-1200C-də qurudulduqdan sonra 370-4000C-də hidrogen axınında reduksiya edilmişdir. Rent­ge­noqrafik analizin nəticələrinə görə nümunənin tərkibində Pt hissəciklərinin ölçüsü təqribən 15-17 nm təşkil edir .

Hazırlanmış nümunələrin iştirakı ilə n-dekanın hidrokonversiya prosesinin kompleks tədqiqi nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, bu katalizatorlar mülayim temperaturlarda yüksək effektivliyə və seçiciliyə malikdirlər. Bu nümunələrin hər üçü yüksək katalitik aktivliyə malikdir. n-Dekanın 270–3000C-də konversiyası 93-97% təşkil edir.

Pt/ZSM-5 və Pt/HY tərkibli nümunələr n-dekanın hidrokonversiya prosesində ilkin yüksək katalitik aktivliyə malik olsalar da, onların aktivliyi 15-20 saat ərzində kəskin azalır. Re(1%)/Pt(2)/ZSM-5(30%)/HY(55%)Al2O3(15%) (I) və Mo(2%)/Pt(1%)/ZSM-5(30%)/HY(55%)Al2O3(15%) (II) kompozit sistemlər isə yüksək katalitik aktivlikliyə və stabilliyə malikdir. Bu katalizator dörd aydan çox müddətdə istifadə edildikdən sonra da yüksək katalitik aktivliliyini saxlayır. Online xromatoqraf analizi vasitəsilə reaksiya məhsullarının izoalkanlar, naften və aromatik birləşmələrdən ibarət olduğu müəyyən edilmişdir. Reaksiya məhsullarının PONA metodu ilə müəyyən edilən oktan ədədi 76,37 (I) və 86,88 (II) bərabər olduğu müəyyən edilmişdir.

 

MƏRHƏLƏ II: Fosforlu birləşmələrlə modifikasiya olunmuş metal oksidlərinin sellülo­zun çevrilməsində tədqiqi

 

Müasir sivilizasiyanın inkişafı keyfiyyətli maye yanacağın və mühüm kimyəvi yarım­məhsulların – 5-hydroxymetilfurfural (HMF) və levulin turşusu – alınması üçün tükənməz bitki mənşəli xammala (sellüloz, heksoz karbohidratlar) keçməyi məqsədə uyğun hesab edir. Sellülozun və digər karbohidratların (KH) qiymətli texniki  məhsullara çevrilməsi üçün heterogen katalitik sistemlər çoxsaylı tədqiqatçiların diqqət mərkəzindədir. Bu sistemlərlə proses nisbətən aşağı temperaturlarda (100–1200C), məqsədli məhsulların yüksək çıxımla, humus maddəsinin az alınmasına imkan verir, adi süzülmə yolu ilə  regenerasiyası və çoxlu təkrar istifadəsi mümkün  olur.

2015-ci ildə plana uyğun olaraq laboratoriyada polisaxaridlərin və digər aşağı molekul çəkili KH-ın ion mayesi – 1-n-butylmetilimidazolbromid (BMİB), DMSO, DMFA mühitində konversiyası üçün bərk daşıyıcılara hopdurulmuş CrCl3, LaCl3 duzları əsasında heterogen katalitik sistemlər işlənmişdir. Bərk daşıyıcı olaraq təbii mordenitdən, ZSM-5 seolitindən və grafitə bənzər polimer karbon nitriddən istifadə olunmuşdur.

Təbii (mordenit) və sintetik (ZSM-5) seolitləri çoxsaylı Brensted və Lyuis  turşu mər­kəzlərinə  malik olduğu üçün KH-ın  konversiyası prosesində katalizator  və daşıyıcı kimi çox maraqlıdırlar.

Polimer karbon nitrid – grafitə bənzər g-C3N4 – hal hazırda  müxtəlif  kimyəvi proseslərdə  katalizator kimi çox geniş tədqiq olunur. Müəyən edilmişdir ki, KH-ın konversiyası prosesində g-C3N4  katalitik aktivlik göstərir və bu zaman alınan HMF-ın çıxımı 4%-dən çox  olmur.g-C3N4  inert mühitdə  350–6500C-də  melaminin  mərhələli qızdırılması yolu ilə alınır.

Yuxarıda qeyd edilən katalitik sistemlərin effektivliyini artırmaq məqsədi ilə daşıyıcılar  mineral turşularla və ya NH4Cl-lə protonlaşdırılır  və sonra PCl3-lə  modifikasiya  olunur.

H-formalı g-C3N4 katalitik sistemi iştirakı ilə fruktozun çevrilməsi prosesindən alınan HMF-ın çıxımının adı protonlaşmamış g-C3N4 ilə alınan HMF-ın çıxımının müqayisəsindən  qörünür ki, əsas məhsulunun çıxımı 5-7 dəfə artır.

Metal duzları H-formalı daşıyıcılaradoydurulması yolu ilə daxil edilir.

Sellülozun və KH-ın çevrilmə reaksiyası stasionar reaktorda 100–1200C temperaturda 5–6 saat müddətində aproton həlledicilərdə (DMSO, DMFA) və ion mayesi mühitində (BMİB) aparılır. Proses zamanı HMF-ın əmələ gəlməsi UB spektroskopiya  üsulu ilə
285 nm dalğa uzunluğuna uyğun udulmaya görə nəzarət edilir. Sellülozun, saxarozun, fruktozun, qlukozun alınan katalitik sistemlərin iştirakı ilə konvertasiya reaksiyasının təcrubi nəticələri cədvəldə verilir.

 

İQ, UB spektroskopik və QMX üsulların nəticələri əsasında demək olar ki, alınmış heterogen katalitik sistemlərin iştirakı ilə KH-ların konvertasiya prosesinin əsas məhsulu 5-HMF-dan  və levulin turşusundan ibarət olub, ümumi çevrilmə dərəcəsi nisbətən aşağı temperaturlarda (100–1100C) və qısa reaksiya müddətində (2–4 saat) 70–90%, məqsədli məhsulların isə 40–75% təşkil edir. Alınan katalitik sistemlər məqsədli məhsulların yüksək çıxımına, humus maddəsinin az miqdarda alınmasına  imkan verir. Bu sistemlərin adi süzülmə yolu ilə regenerasiyası və 5–6 dəfə təkrar istifadəsi mümkün olur. Protonlaşmış  g-C3N4-ün  katalitik iştirakında proses aşağı temperaturda – 1000C qədər, reaksiya müddəti – 1,5 saat, HMF-ın çıxımı 40% çatır, katalitik sistem 3 re­aksiya tsiklində aktivliyini saxlayır.

 

NƏTİCƏ 

1.İlk dəfə olaraq oksid tərkibli bərk daşıyıcılar (seolit, alüminium oksid) əsasında poliol tipli templantlardan istifadə etməklə səthində kiçik ölçülü Pt nanohissəciklər (13-17 nm) saxlayan yüksək aktivliyə və selektivliyə malik  katalizator nümunələri sintez edilmiş və onların üzərində n-parafinlərin mülayim şəraitdə (270–2900C, 1 atm.) oktan ədədi 85–86 olan benzin komponentlərinə birmərhələli hidrokonversiyasının müm­künlüyü göstərilmişdir.

2.Sellülozun 5-HMF-a çevrilməsi prosesi üçün bərk modifikasiya olunmuş daşıyıçılar (mordenit, ZSM-5, polimer karbon nitrid) və onlara əlavə olunmuş CrCl3, LaCl3   əsasında effektiv heterogen katalitik sistemlər alınmışdır.  Bu sistemlər prosesi nisbətən yumşaq şəraitdə və humin birləşmələrinin azalması ilə aparmağı təmin edir və daha təmiz məqsədli məhsulun alınmasına imkan yaradır.

 

NƏŞR  OLUNMUŞ  ƏSƏRLƏR

 

RESPUBLİKADA   

  1. Akhmedov V.M., Ahmadov I.D., Nurullayev H.G., Ahmadov V.M. Metal-free he­te­rogen­eous catalyst for selective hydrogenation of phenylacetylene.   Azerb. Chem Journ.  2014, №4, s. 116-118.       
  2. Ахмедов В.М., Ахмедов И.Д., Мельникова Н.Е., Алиева З.М., Сафиева З.А., Агаева Н.A., Аббасова С.С. Усовершенствованный метод получения раство­рителя для процессов конвертирования целлюлозы. Азерб. хим.  журнал, 2015, №1, с.67-71.

 

XARİCDƏ

        Akhmedov V.M., Alfadul S., Maharramov A.M., Azizov A.A., Alosmanov R.M., Buniyad-Zade I.A. Modification of industrial divinyl rubber by oxidative chloro­phos­pho­rylation and assessment of metal ion removal efficiency of obtained polymer sorbent . Pol.J.Chem.Tech.,Vol.17,No.2, 2015.

 

KONFRANS MATERİALLARI

  1. Akhmedov V.M., Ahmadov I., Nurullayev H., Ahmadov V. Metal-free polymer catalyst for selective semihydrogenation of alkynes. XII European Congress of Catalysis: ″Balancing the use of fossiland renewable resources″. Kazan, Russia. 30 Auqust–4 September, 2015. Abstracts, IV – PP03.
  2. Akhmedov V., Tagiyev D. Synthesis and Application of Nano-Metal Catalysts by Metal Vapor Method.İnternational Turkish World Conference on Chemical Sciences and Technologies. 27 October–1 November 2015, Sarajvo. Plenary Lecture – OR55. Book of Abstracts,p.55.
  3. Ахмедов В.М., Ахмедов И.Д., Мельникова Н.Е., Бабаева А.З. Аэробное и катали­ти­чеcкое окисление N-метилморфолина в N-метилморфолин-N-оксид. V Международная научно-техническая конференция ″Альтер­натив­ные источники сырья и топлива″ (″АИСТ-2015″). Минск, Беларусь, 25-28 мая 2015 г. Тезисы докладов, с.70.
  4. Akhmedov V.M., Akhmedov I.D., Nurullayev H.G., Ahmadov V.M.. Metal-Free polymer catalyst for selective partial hydrogenation of phenylacetylene. Abstracts of Respublican sciettific conference dedicated to the 90th anniversary of academician T.Shakhtakhtinsky. Baku, october 2015, p. 211.
  5. Яриев В.М., Ахмедов И.Д., Сафиева З.А., Ахмедов В.М. Получение водо­ро­да из метанола. Республиканская конференция, посвящённая 90-летне­му юбилею акад. Т.Н.Шахтахтинского. Баку, октябрь 2015. Тезисы докладов,
    c. 213.
  6. Бабаева А.З., Ахмедов И.Д., Мельникова Н.Е., Нуруллаев Г.Г., Ахмедов В.М. Синтез и исследование графитоподобного C3N4 и нанокомпозитов g-C3N4 / Pd(0), g-C3N4/Pt(0). Республиканская конференция, посвящённая 90-летне­му юбилею акад. Т.Н.Шахтахтинского. Баку, октябрь 2015.Тезисы докладов, c. 214.
  7. Ахмедов И.Д., Мельникова Н.Е., Бабаева А.З., Ахмедов В.М. Новые поли­мер­ные ионные жидкости для процессов конвертирования целлюлозы. Рес­публиканская конференция, посвящённая 90-летнему юбилею акад. Т.Н.Шахтахтинского. Баку, октябрь 2015.Тезисы докладов,c.238.

 

KADR  HAZIRLIĞI

Aytən  Babayeva – doktorant (qiyabi), 2011–2015-ci illər. Elmi rəhbərlər: k.e.d. Vaqif  Əhmədov, k.ü.f.d. İsrafil Əhmədov

Dissertasiya mövzusu – Ni, Pd, Pt nanohissəcikləri daşıyan polimer komplekslərin sintezi və katalitik xassələrinin tədqiqi.

 

QRANTLAR

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun Gənc alim və mütəxəssislərin 3-cü qrant müsabiqəsi. ″Modifikasiya olunmuş sintetik və təbii matrislər əsasında Pd, Pt, Ni nanokompozitlərinin formalaşması proseslərinin və katalitik xas­sələrinin tədqiqi″. Layihənin rəhbəri – k.e.i. Aytən Babayeva. Layihənin  müddəti: (12 ay) 2015. Layihənin məbləği – 40 000 AZN.

 

PATENTLƏR  VƏ İDDİA ƏRİZƏLƏRİ

Əhmədov V., Əhmədov İ., Melnikova N., Nurullayev H., Əhmədov V. Fenilasetilenin stirola selektiv hidrogenləşmə üsulu. İxtira  a  2015 0042. İlkin ekspertizanın müsbət nəticəsi.  

 

LABORATORİYANIN ADI: Nanostrukturlaşdırılmış  metal-polimer katalizatorları

LABORATORİYA RƏHBƏRİ :  kimya  elmlər doktoru Nizami Zeynalov

 

Laboratoriyada 16 əməkdaş çalışır: Onlardan  4 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 4 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i.-dir. Solmaz  Bağbanlı – b.e.i, Ofeliya Bədəlova – b.e.i., Zərifə   Əfəndiyeva – b.e.i.,  Şamo Tapdıqov – b.e.i., Rəna Süleymanova – e.i., Aytən  Quliyeva – e.i., Samirə Məmmədova – e.i., Səadət  Hümbətova – e.i., Aygün İsazadə – k.e.i., Mirvari  Həsənova – k.e.i., Samirə Səfərəliyeva – k.e.i.

 

İŞ 6.2: Müxtəlif funksional qruplu təbii və sintetik polimer matrisalarında nanoölçülü metal  katalizatorların və selektiv sorbentlərin alınması və tədqiqi.

 

MƏRHƏLƏ I :Nanoquruluşlu palladium,nikel polimer katalizatorların alınması və onların benzolun hidrogenləşməsi reaksiyasında tədqiqi.

Xitozan və qummiarabik matrisaları əsasında nikel nanohissəcikləri sintez olunmuşdur. Tikici agent kimi qlutar aldehidindən istifadə edilmişdir. Xitozan-nikel, qummiarabik-nikel nanokompozitlərinin alınması üçün kimyəvi üsuldan, yəni polimer matrisa mühitində nikel duzlarının sulu məhlullarından nikeli sıfır valent halına qədər reduksiya etməklə istifadə edilmişdir. Öz spesifik xassəsinə görə, o cümlədən yüksək sorbsiya qabi­liyyətinə və reaksiya zamanı səthin aktivliyinin mümkünlüyünə görə, xitozan qummiarabikə nisbətən nikelin kimyəvi reduksiya olunması üçün yararlı matrisa sayılır. Nikelin immobilizə olunması mərhələsi suda yaxşı həll olan nikel duzlarının iştirakı ilə və tərkibində amin qrupu olan xitozan və karboksil qrupu saxlayan qummiarabikin şişmə qabiliyyətinə malik olan sistemlərdə həyata keçirilmişdir. Məhlulda Ni(II) ionunun Ni0-a reduksiya etmək üçün reduksiyaedici kimi NaBH4-dən istifadə olunmuşdur. Müəyyən olunmuşdur ki, daşıyıcının müntəzəm quruluşa malik olması immobilizə olunmuş və ölçülülərinə görə kiçik nanohissəciklər almağa imkan yaradır (12-15 nm). Hissəciklərin ölçüləri RFA üsulu ilə təyin edilmişdir. Xitozan-nikel və qummiarabik-nikel nano­katalizatorları mühitində benzolun hidrogenləşməsi reaksiyası otaq temperaturu və atmosfer təzyiqində aparılmışdır. Xitozan-nikel və qummiarabik-nikel katalizatorlarının iştirakı ilə benzolun hidrogenləşməsi reaksiyasının selektivliyinə (tsikloheksana görə) reaksiya vaxtının təsiri öyrənilmişdir. Göstərilmişdir ki, hidrogenləşmə reaksiyasının ilkin mərhələsində (1–1,5 saat) tərkibində tsikloheksadien, tsikloheksen, tsikloheksan və benzol olan qarışıq alınır. Birinci iki məhsul qismən tsikloheksana çevrilir. Məlum edilmişdir ki, xitozan-nikel və qummiarabik-nikel nanokatalizatorları iştirakı ilə benzolun 5 saat ərzində hidrogenləşməsi nəticəsində tsikloheksanın miqdarı 50,2%-ə çatır.  Göstərilmişdir ki, immobilizə olunmuş nikel nanokatalizatorları benzolun hidro­gen­ləşməsi reaksiyasında yüksək aktivlik göstərir və təkrar tsikllərlə onu saxlayır. Xitozan və qummiarabik matrisaları əsasında alınan palladium nanokatalizatorları benzolun hidrogenləşməsi reaksiyasında analoji katalitik xassələr göstərirlər.

 

MƏRHƏLƏ II: Nanoölçülü gümüş, mis, nikel polimer kompozitlərin alınması, onların bioloji fəallığının və fiziki xassələrinin öyrənilməsi.

Xitozan və qummiarabikin 1, 3, 5 və 10% (kütlə) nisbətlərində qlutar aldehidi ilə tikilməsindən polyar və müxtəlif mühitlərdə, 1, 10, 20%-li şəkər və fizioloji (0.9% NaCl) məhlullarda yüksək şişmə qabiliyyətinə malik torvari polimerlər sintez olunmuşdur. Eyni zamanda xitozan və qummiarabik iştirakında gümüş nanohissəcikləri alınmışdır. Gümüş nanohissəciklərinin alınması prosesinə orta molekul kütləsi 40000 olan polietilenqlikolun təsiri öyrənilmişdir. Alınmış gümüş nanohissəciklərin xarakteri rentgenfaza, ultra­bənövşəyi, infraqırmızı spektroskopiya, skanedici elektron mikroskop və derivatoqrafik üsullarla tədqiq edilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, xitozan və qummiarabik mühitində stabilləşən gümüş nanohissəciklərinin ölçüləri başlangıc maddələrin mol nisbəti, temperatur, reduksiya müddəti və poliakril turşusunun miqdarından asılı olaraq 14÷18 nm aralığında dəyişir.

Alınmış xitozan və qummiarabik əsaslı hidrogelər və onların gümüş nanohissəcikləri saxlayan kompozitləri ilə doksorubisin hidroxloridin su mühitindən adsorbsiyası prosesləri öyrənilmişdir. Antibiotikin sorbsiya dərəcəsi və sorbsiya tutumlarının mühitin pH-dan və doksorubisinin başlanğıc qatılığından asılılığı tədqiq edilmiş və hidrogellər ilə antibiotik arasındakı kimyəvi qarşılıqlı təsirin təbiəti infraqırmızı, ultrabənövşəyi, nüvə-maqniti rezonansı spektroskopiya üsulları ilə açıqlanmışdır. Müəyyən olunmuşdur ki, 3% qlutar aldehidi ilə tikilmiş xitozanın və onun gümüş nanohissəcikləri saxlayan kompozitinin doksorubisinə görə sorbsiya tutumları uyğun olaraq 16.8 və 18.4 mq/qr təşkil edir. UB- və İQ spektroskopiya üsulları ilə tədqiq olunmuşdur ki, hidrogellər ilə antibiotik arasında qarşılıqlı təsir hidrogen rabitəsi və elektrostatik qüvvələr hesabına baş verir.

 

MÜHÜM NƏTİCƏ

Doksorubisin antibiotikinin uzun müddətli bioloji aktivliyini saxlamaq məqsədilə onun immobilizasiyası üçün daşıyıcının tərkibində 14-18 nm ölçülü gümüş nanohissəcikləri olan poli-N-vinilpirrolidon və qummiarabik əsaslı nanobiokompozitlər sintez olunmuşdur.

(k.e.d. Nizami Zeynalov,  k.ü.f.d.,b.e.i. Şamo Tapdıqov, e.i. Samirə Məmmədova)

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

RESPUBLİKADA

1.  Мовлаев И.Г., Ибрагимова С.М., Зейналов Н.А., Мамедова Г.М. Исполь­зование отхода, образующегося при разработке месторождения доломита в качестве наполнителя в резиновых смесях // Азербайджанский химический журнал, 2015, № 2, с.77-80.

 

XARİCDƏ

1. Tapdiqov Sh.Z., Zeynalov N.A., Babayeva D.T., Nasiyyati E.F., Humbatova S.F. Copolymerization of N-vinylpyrrolidone with N,N`-methylen-bis-acrylamide: Properties and Structure// American Journal of Polymer Science, 2015, v.5, N1, pp.18-23.

KONFRANS MATERİALLARI

1. Taghiyev D.B., Zeynalov N.A.. Hydrogenation of Benzene in the Presence of Nickel Nanocatalysts Immobilized on Chitosan // XII European Congress on Catalysis ”Catalysis: Balancing the use of fossil and renewable resources”, 2015, Kazan (Russia).

2. Məmmədova S.M., Tapdıqov Ş.Z., Hümbətova S.F., Nəsiyyəti E.F., Zeynalov N.A. Doksorubisin antibiotikinin poliakril turşusu əsasli hidrogel ilə sorbsiyasi// Akademik T.N.Şahtaxtinskinin 90 illik yubilinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı, Məruzələrin tezisləri, Bakı 2015, s.236.

3. Məmmədova S.M., Tapdıqov Ş.Z., Hümbətova S.F., Babayeva D.T., Zeynalov N.A. Poliakril turşusu əsasli hidrogelin sintezi və müxtəlif mühitlərdə şişmə dərəcələri // orada, s. 237.

4. Hümbətova S.F., Tapdıqov Ş.Z., Məmmədova S.M., Nəsiyyəti E.F., Zeynalov N.A. Polietilenqlikol və qummiarabik sistemində gümüş nanohissəciklərinin sintezi// orada, s. 234.

5. Hümbətova S.F., Tapdıqov Ş.Z., Məmmədova S.M., Babayeva D.T., Zeynalov N.A. Xitozan iştirakinda gümüş nanohissəciklərinin alınmasi və stabilləşdirilməsi // orada, s. 235.

6.  Сулейманова Р.Г., Зейналов Н.А., Бадалова О.Т., Шарифзаде Н.Ф., Кулибекова Л.Н. Жидкофазное окисление парафиновых углеводородов в присутствии металлополимерных комплексов // orada, s. 36.

7.  Сулейманова Р.Г., Зейналов Н.А., Бадалова О.Т., Багбанлы С.И., Эфен­ди­е­ва З.С., Кулиева А.Р. Комплексы меди, никеля и кобальта с азотсо­дер­жа­щими лигандами-катализаторы окисления н-алканов // orada, s.35.

8. Zeynalov N.A., Tapdıqov Ş.Z. Xitozan–poliakril turşusu sistemində gümüş na­nohissəciklərinin formalaşması, “Monomerlər və Polimerlər Kimyasının müasir problemləri” III Respublika Elmi Konfransının Materialları, Sumqayıt 2015,         s.109-110.

9. Tapdıqov Ş.Z., Hümbətova S.F., Babayeva D.T., Zeynalov N.A. “Polimetakril  turşusunun xitozan iştirakinda alınan gümüş nanohissəciklərinin stabilləşməsində rolu” // orada, s.136-137.

10. Бадалова О.Т., Багбанлы С.И., Эфендиева З.С., Кулиева А.Р., Шарифзаде Н.Ф., Зейналов Н.А. “Изучение кинетических закономерностей олиго­ме­ри­зации стирола и α-метилстирола в проточной системе” // orada, s.106-107.

11.  Сулейманова Р.Г., Кулибекова Л.Н., Исазаде А.Ф., Сафаралиева С.Ф., Зейналов Н.А. “Жидкофазное окисление циклогексанона в присутствии металлополимерных катализаторов” // orada,  s.58.

12.  Сулейманова Р.Г., Бадалова О.Т., Кулубекова Л.Н., Сахратов Г.Х., Исазаде А.Ф., Зейналов Н.А. “Каталитическое превращение кислородсодер­жащих соединений в присутствии металлополимерных комплексов” // orada, s.54.

13. Бадалова О.Т., Багбанлы С.И., Эфендиева З.С., Гасанова М.Х., Зейналов Н.А. “Изучение кинетики взаимодействия металлического лития с изопреном, бу­тадиеном по периодической технологии в реакторах смещения” // orada, s.57.

 

KADR HAZIRLIĞI

1. Qafar Sahratov –  doktorant, (qiyabi), 2014–2017. Elmi rəhbər – k.e.d. N.Zeynalov

Dissertasiya  mövzusu – «Nanoölçülü metalpolimer katalizatorların iştirakı ilə benzolun hidrogenləşməsi»

2. Aygün İsazadə  – doktorant, (əyani),  2015–2017. Elmi rəhbər – k.e.d. N.Zeynalov

Dissertasiya mövzusu – «Polimerlərdə immobilizə olunmuş nanoölçülü manqan kata­lizatorlarının iştirakı ilə C6–C8 alkanların oksidləşməsi»

3. Səadət Hümbətova – dissertant, (əyani), 2015–2018. Elmi rəhbər – k.e.d. N.Zeynalov

Dissertasiya  mövzusu – «Polimer matrisalar əsasında metal nanokompozitlərin alınmasi və tətbiqi».

 

BEYNƏLXALQ  ƏLAQƏLƏR

İran İslam Respublikası Beynəlxalq Tədqiqatlar və Təlim Mərkəzi Bərzəgar Zenouz İnstitutu, İran.

 

QRANTLAR

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Yanında Elmin İnkişafı Fondu. “Polimer mü­hitində metal nanozərrəciklərinin ölçüsünü və zeta potensialını təyin edən Zetasizer Nano ZS90 (Malver, Böyük Britaniya) markalı cihazın sifarişi”. Layihənin rəhbəri – k.ü.f.d. Şamo Tapdıqov. Layihənin müddəti ­– 2014–2015. Layihənin məbləği – 50 000  AZN.

 

LABORATORİYANIN ADI: Metal-üzvi birləşmələr əsasında nanokatalizatorlar     

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, prof., Gülməmməd Süleymanov

 

Laboratoriyada 11 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.e.d., a.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i.-dir.V.Vislovskiy – k.e.d., a.e.i., T.Abbasova – k.ü.f.d., a.e.i., A.Rüstəmova – k.ü.f.d., a.e.i., R.Muradxanov – k.ü.f.d., a.e.i., İ.Cavadova – k.ü.f.d., b.e.i., F.Paşayeva – k.ü.f.d., b.e.i., A.Sərdarlı – e.i., S.Zəkiyeva – e.i., Z.Məmmədova – e.i., A.Rzayeva – k.e.i., F.İbrahimova – k.e.i.

 

İŞ 6.3: Keçid elementlərinin metalüzvi və karbonil liqandlı birləşmələrinin sintezi  və onların əsasında nanostrukturlaşdırılmış katalizatorların alınması və tədqiqi.

 

MƏRHƏLƏ:Vanadium üzvi birləşməsi əsasında nanostrukturlaşdırılmış katalitik sistemlərin yaradılması və C2–C4 parafinlərin oksidləşdirici dehidrogenləşdirilməsi. 

Hesabat ilində vanadiumun V(IV) üzvi liqandlı birləşmələri əsasında nano­struk­turlaşdırılmış katalitik sistemlərin yaradılması üçün aşağı parçalanma temperaturuna malik və üzvi həlledicilərdə daha asan həll ola bilən yeni vanadium metal kompleksləri sintez edilmiş, alınan birləşmələrinin itkisiz, yüksək təmizlik dərəcəsini və parça­lan­masını təmin edən metodlar işlənib hazırlanmışdır.

Qarşıya qoyulmuş elmi-tədqiqat işinin yerinə yetirilməsi üçün dörd oksidləşmə dərəcəli vanadiumun tsiklopentadienil və üzvi turşu liqandlı π- və ion tip komplekslərinin sintezi və onlardan istifadə etməklə daşıyıcı səthində nanostrukturlaşdırılmış katalitik sis­temlərin yaradılması imkanları tədqiq edilib. Bunun üçün iki tip reaksiya tədqiq edilmişdir. Onlardan biri dietilaminlə aktivləşdirilmiş monotsiklopentadienin (C5H6) VCl4-lə THF (tetrahidrofuran) həlledicisində (1) qarşılıqlı təsir reaksiyası əsasında bis (π-tsiklopentadien) vanadium bis (tetrahidrofuranat) dixlorid, (π-C5H5)2VCl2(OC4H8) I me­talkompleksinin alınması reaksiyasıdır.

I metal kompleksinin çox asanlıqla oksidləşmə və hidrolizə uğraması nəticəsində nis­bətən stabil II vanidil tip metal kompleksinə (π-C5H5)2V2+=O·(THF)5, onun (2) reaksiya mühitində qızdırılması isə onun daha stabil – III dimersolvat kompleksinə keçməsi ilə nəticələnir.

Müəyyən edilmişdir ki, I və II-dən fərqli olaraq III dioksovanadil kompleksi NMR 1H spektrinin nəticələrinə görə δC5H5=6.17m.h. və δC5H5-6.38 m.h. kimyəvi sürüşmələrinə malik olmaları tsiklopentadil həlqələrinin vanadiumla qeyri-simmetrik və ionlaşmış formada olmalarını müəyyən edir.

Termoqravimetrik analizin nəticələrinə görə I–III tsiklopentadienil üzvi liqandlı vanadil metalkompeksləri çox aşağı ərimə (I Tər.87–880C; II Tər.107–1080C; III Tər. 114–1150) və parçalanma (I Tparç 1200C; II Tparç 1280C; III Tparç 1700C) temperaturlarına malikdirlər. Mikroanaliz metodunun nəticələrinə görə yeni sintez edilmiş I–III komplekslərin tər­kiblərini təsdiq edən brutto-formul onlar üçün verilmiş nəzəri hesablamalarla üst-üstə dü­şür. Onların polyar və qeyri-polyar həlledicilərdə həllolma qabiyyətlərinə gəlincə,  qeyd etmək lazımdır ki, hər üç metalkompleks DMSO, DMFO, aseton kimi üzvi həll­edicilərdə yaxşı, qeyri-polyar həlledicilərdə isə pis həll olurlar.

Vanadiumun ion tip metalkompleksinin sintezi üçün ikiəsaslı 2,3-dihidro­karbok­si­bu­tandiol karbon (çaxır) turşusu HOOCC–CH(OH)–COOH (IV) ilə vanadil kationun V2+=O qarşılılıqlı təsir reaksiyası nəticəsində V-bis 2,3-dihidroksibutandiol dekahidrat vanadil iki nüvəli metal kompleksi (V) sintez edilərək tədqiq edilmişdir.

(3) reaksiyası ilə əldə olunmuş V karboksilat tip vanadil kompleksinin reaksiya qarı­şığından ayrılması üçün maye fazalı ektraksiya metodu tədbiq etməklə yüksək çıxım (84%) və təmizlik  dərəcəsi ilə açıq-göy rəngli kristallar şəklində Tər =136–1370C ərimə, Tparç 1940C, parçalanma temperaturlu V karboksilat kompleksi əldə olunmuşdur. Mik–roanalizin nəticələrinə görə V kompleksi üçün alınmış element tərkibi nəzəri he­sablanmış tərkiblə üst-üstə düşür.

Beləliklə də, yeni sintez edilmiş üzvi liqandlı vanadil metal komplekslərinin reaksiya qarışıqlardan yüksək təmizliklə və itkisiz əldə olunması metodlarının işlənib ha­zır­lanması və onların bir çox üzvi həlledicilərdə həllolma qabiliyyətinə, aşağı parçalanma temperaturlarına malik olmalarının, onların daşıyıcı (Al2O3, silikaqel) səthinə çökdü­rül­məsinə imkan verir. Odur ki, geniş tədqiq edilmiş I–III və V vanadil metalkomplekslərinin daşıyıcı səthinə çökdürülməsi ilə əlaqədar tədqiqat işləri hal-hazırda davam etdirilir.

 

NƏTİCƏ  

C2–C4 parafinlərin oksidləşdirici dehidrogenləşdirilməsi problemlərində vanadium əsaslı nanostrukturlaşdırılmış yeni və daha effektiv katalitik sistemlərin yaradılması üçün aşağı parçalanma temperaturlarına və üzvi həlledicilərdə yüksək həllolma qabiliyyəti göstə-
rən üzvi liqandlı π-tip  bistsiklopentadienil  bistetrahidrofuranat vanadil metal kompleksi

(π-C5H5)2V=O(THF)2 (I) və ikinüvəli ion tip bis-2,3 dihidrokarboksibutan dialpentahidrat divanadil kompleksi sintez edilərək tədqiq edilmişdir

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

RESPUBLİKADA

  1. Гасанов А.А. Массопередача при проточной экстракционной очисткe сточных вод в распылительной колонне и моделирование аппарата. Вестник Азербайджанской Инженерной Академии. Баку. 2015. №1 С.71-84.
  2. Həsənov Ə.A. Lak-boya sənayesinin tullantı sularının qarışdırıcı və səpələyici ekstraktorlarda maye fazalı ekstraksiya üsulu ilə təmizlənməsi. Ekoenergetika. 2015. №1. S.101–113.
  3. Hacıyeva S.R., Rzayeva A.R., Məmmədova Z.M., İbrahimova F.S., Süleymanov G.Z. Ferrosen və simantren əsasli tsiklokarbinol törəmələrinin sintezi, quruluş və tüstüazaldiciliq xassələrinin tədqiqi. Azərb. Kimya Jurnalı 2015, № 1, s. 84-90.       
  4. Shakiliyev F.I., Rustamova A.I., Gahramanova Sh.I., Quliyeva E.A. Extraction of some divalent metal ions with new multi coordination benzene derivatives, study of the stability constant of the resulting complexes and impact of anions on them. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Məruzələr. Jurnal № 2. Çаpda.

 

XARİCDƏ

  1. Gasanov A.A. The mathematical description of liquid-phase extraction of the industrial waste waters in cascaded mixing machines. Letters of India National Academy of Sciences. 2015. № 6, P.32-47.
  2. Азизов.И.В., Кахрамановa Ш.И., Гулиева Э.А., Сулейманов Г.З. Синтез комплексов марганца с аминокислотами и изучение их влияния на мор­фо­физиологические показатели проростков пшеницы. məqalə. Теоретические и прикладные аспекты современной науки. Сборник научных трудов по мате­риалам IX Международной научно-практической конференции. Белгород, 31 марта 2015, ч. I, с. 35-37. 
  3. Abbasova T.A., Ibrahimova F.S., Pashayeva F.K., Rustamova A.I., Javadova H.A. Synthesis and study of structure and some properties of cyclopentadienyl-carbonyl ligand chelate complexes of divalent seven-coordinate rhenium. European Applied Sciences Journal. 2015. № 1. P. 106-107. Stuttgart, Germany.

 

KONFRANS MATERİALLARI

  1. Sardarly A.M., Vislovskiy V.P., Süleymanov G.Z., Tagiyev D.B. Promotion  effect and role of antimony in oxidative  dehydrogenation of isobutane over alumina supported V–Sb oxide catalysts. Intern. Scientific Conf. “Science, Technology and Life-2014”  //Karlovy Vary – Kirov.  2015. P. 57-64.
  2. Məmmədova Z.M., İbrahimova F.S., Qurbanov M.A., Süleymanov G.Z., Tağıyev D.B. Ferrosen törəməli yeni fotohəssas kompozit materiallarinin alınması və tədqiqi. Akademik T.N.Şahtaxtinskinın 90 illik yubleyinə həsr olunmuş respublika elmi konfrans. 2015. 
  3. Ибрагимова Ф.С. Эффект фотогашения электрической проводимости в гомо- и биядерных производных ферроцена. Cборник материалов международной научной конференции  / Москва, Россия. 29-30 апреля. 2015.  С. 52-53.
  4. Sardarly A.M., Vislovskiy V.P., Süleymanov G.Z., Tağıyev D.B. Characterization and reactivity of V–Sb oxides in the oxidative dehydrogenation of isobutene. Akademik T.N.Şahtaxtinskinın 90 illik yubleyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. 2015.
  5. Zəkiyeva S.H. Ftal anhidridinin ferrosenə birbaşa katalitik birləşmə reaksiyasinin bəzi kinetik qanunauyğunluqlarinin tədqiqi. Akademik T.N.Şahtaxtinskinın 90 illik yubleyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. 2015.

 

KADR HAZIRLIĞI

1. Sara Zəkiyeva – doktorant, 2012–2016. Elmi rəhbər – k.e.d., prof. Gülməmməd Süleymanov.

Dissertasiya mövzusu  – “Ftalanhidridin ferrosenə katalitik birləşməsi üsulu ulə ferrosen-o-karboksibenzoil karbon turşusunun alınması və prosesin kinetik qanu­nauy­ğun­luqlarının tədqiqi”.

2. Ələkbər Həsənov – 2013­–2017, texnika üzrə elmlər doktoru dissertasiya işi. Məsləhətçi – k.e.d., prof. Gülməmməd Süleymanov.

Dissertasiya mövzusu – “Avtomobil sənayesinin tullantı sularının maye faza ekstraksiya üsulu ilə təmizlənməsi texnologiyasının elmi əsaslarının işlənib hazırlanması”.

 

ELMİ ƏLAQƏLƏR

1. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti

2. AMEA-nın Fizika İnstitutu

3. Azərnbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetinin  nəznindəki 

“Neftin,  qazın  Geotexnoloji  Problemləri və Kimya” elmi tədqiqat institutu.

 

QRANTLAR

1. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti (SOCAR). “Laya vurulan suyun asfalten və mexaniki hissəciklərdən maye faza ekstraksiya üsulu ilə təmizlənməsi texnologiyasının işlənməsi”. Layihənin rəhbəri – müxbir üzv Qüdrət Kəlbəliyev, k.e.d., prof. Gülməmməd Süleymanov (iştirakçı). Layihənin müddəti –  2014–2016.  Layihənin məbləği – 90 000 AZN.

2. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti (SOCAR). “Neft məhsullarının neft şlamlardan ayrılması prosesinin intensivləşdirilməsi və texnoloji rejimin təyin edilməsi”. Layihənin rəhbəri – AMEA-nın Geologiya və Geofizika İnstitutunun t.ü.e.d., prof. Arif Quliyev, k.e.d., prof. Gülməmməd Süleymanov (iştirakçı). Layihənin müddəti – 2014–2016-cı illər.  Layihənin məbləği – 80 000 AZN.

 

PATENTLƏR  VƏ İDDİA SƏNƏDLƏRİ

1. Süleymanov G.Z., Fariborz A.Z., Tahirli H.M., Həsənov Ə.A., Muradxanov R.M., Kəlbəliyev Q.I., Əliyev A.M. Qoruyucu örtüklərin kation elektroçökdürülməsinin  çirkab sularının üzvi həlledicilərdən   təmizlənməsi üsulu. Azərbaycan Patenti - i20150043.

2. Həsənov Ə.A., Süleymanov G.Z., Əliyev A.M., Muradxanov R.M., Zəkiyeva S.H. Çirkab suların üzvi həlledicilərdən ekstraksiya üsulu ilə təmizlənməsi. Azərbaycan Patenti - i 2015-0044.

3. Süleymanov G.Z., Tahirli H.M., Süleymanova İ.H., Xanlarov A.T., Məmmədov H.N., Muradxanov R.M.. Ferrosen və onun törəmələri poladın korroziyasının ingibitoru kimi. Azərbaycan Patenti.  a-2012/0045 ( ilkin ekspertizanın müsbət rəyi) 

İSTİNADLAR – 6

 

LABORATORİYANIN ADI: Nanoelektrokimya və elektrokataliz

LABORATORİYA RƏHBƏRİ:  kimya elmləri doktoru  Akif  Əliyev

 

Laboratoriyada  11 əməkdaş çalışır. Onlardan 7 nəfər k.ü.f.d., 1 nəfər k.e.i., 1 nəfər  mühəndis və 2 nəfər b.laborantdır. Zöhrab Həsənli – k.ü.f.d., a.e.i., Ruhəngiz Hüseynova – k.ü.f.d., a.e.i., Yaşar Nuriyev – k.ü.f.d., b.e.i., Mehman Abbasov – k.ü.f.d., a.e.i., Kəmalə Haciyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Dünya Babanlı – k.ü.f.d., a.e.i., Vüsalə Məcidzadə – k.ü.f.d., e.i., Soltanova Natəvan – k.e.i.

 

İŞ 6.4: Nikel, kobalt, molibden və volfram əsasında nazik təbəqələrin  nanostruktur­larının elektrokimyəvi sintezi və elektrokatalitik,  fotoelektrokatalitik proseslərdə tətbiqi.

 

MƏRHƏLƏ: Mo əsasında nazik təbəqələrin nanostrukturlarının elektrokimyəvi sintezi, onların fotoelektrokatalitik xassələrinin tədqiqi 

Molibden və onun birləşmələri texnika və sənayenin müxtəlif sahələrində geniş tətbiq olunur. Bu birləşmələr içərisində molibden sulfid kristalik quruluşuna və bir sıra fiziki parametrlərinə, o cümlədən yüksək temperatur və oksidləşmə mühitində yüksək yağlılığa, stabilliyə, yarımkeçrici (Eg=1,7ev) və diamaqnetik  xassələrə malik olması, onun sintezinin müxtəlif üsullarla aparılması və sənayedə tətbiq olunması sahəsində elmi-tədqiqat işlərinin genişlənməsinə səbəb olmuşdur. Bu cür materialların (MoS2) əsas üstünlüyü, yağlayıcı maddə və effektiv fotoelektrod kimi, onlarda kristaldaxili sürüşmənin müşahidə olunması, həmçinin fotokeçidlərin molibden atomlarının rabitəsiz orbitallarında baş verməsi kimi tələblərə cavab verməsidir. MoS2 tətbiq sahəsindən asılı olaraq müxtəlif  üsullarla sintez edilir. Bu üsullarla MoS2-nin nazik təbəqələr şəklində alınmasında müxtəlif problemlər yaranır. Buna görə də MoS2-nin nazik təbəqə şəklində almaq üçün elektrokimyəvi üsula üstünlük verilir . Bu üsulda nisbətən ucuz avadanlıqlardan istifadə etməklə böyük səthə malik nazik təbəqələr almaq və sintez prosesini idarə etmək nisbətən asandır. Elektrokimyəvi tədqiqatlar üçelektrodlu elektrolizyorda aparılmışdır. Bu elektrolizyorlar elektrolitdən analiz üçün məhlul götürməyə, elektrolitin temperaturunu tənzimləməyə, elektrolitin içərisindən müxtəlif qazların buraxılmasına imkan verir. Elektrolizyorda tempe­raturu tənzimləmək üçün UTU-4 universal ultratermostatından və məhlulu qarışdırmaq üçün ALPHA maqnit qarışdırıcısından istifadə olunmuşdur. Müqayisə və köməkçi elektrod kimi uyğun olaraq gümüş/gümüş xlorid (Ag/AgCl/KCl) və platin lövhədən, işçi elektrod kimi platin naqildən (0,25 sm2) istifadə olunmuşdur. Katod polyarizasiya əyrilərinin çəkilməsi üsulu ilə molibdat ionlarının katodda elektro­reduksiya prosesinin kinetika və mexanizmi müəyyən edilmişdir. Katod polyarizasiya əyriləri kompüterlə təchiz edilmiş “İviumstat Electrochemical İnterface” potensiostatının köməyi ilə çəkilmişdir.Katod polyarizasiyasının təbiəti haqqında ətraflı məlumat almaq üçun elektrod reak­siyasının temperaturdan asılılığını tədqiq etmək lazımdır. Ona görə də molıbdat ionlarının elektroreduksiya sürətinin temperaturdan asılılığı öyrənilmişdir (başqa elektroreduksiya reaksiyaları getmədiyi halda). Buna görə də katod polyarizasiyasının təbiətini müəyyən etmək üçün polyarizasiya əyrilərinin müxtəlif sahələrində temperatur–kinetik metod tətbiq olunmuşdur. Molibdat ionlarının katodda reduksiya prosesinin temperaturdan asılılığının tədqiqi göstərir ki, reduksiya prosesi temperaturun artması ilə sürətlənir. Müəyyən edilib ki temperaturun 295K-dən 343K-ə yüksəlməsi ilə katod prosesi –0.2V potensialda 1.37, –0.62V potensialda 2.48 dəfə sürətlənir. Prosesin aktivləşmə enerjisi hesablanmışdır, onun qiyməti katod potensialının artması ilə nisbətən azalır.  Belə ki, –0.2V potensialda 37.28 kc-dan –0.7V potensialda 36.99 kc-a qədər (T=295K) və T=343K-də müvafiq olaraq, aktivləşmə enerjisi 44.86-dan 40.36 kc-a qədər azalmışdır. Alınmiş bu nəticələr katod prosesinin elektrokimyəvi təbiətliolduğunu göstərir. Beləliklə, laboratoriyada platin elektrodda molibdat ionlarının elektroreduksiya prosesi tədqiq olunmuşdur. Katod polyarizasiya əyrilərinin çəkilməsi üsulu ilə molibdat ionlarının elektroreduksiya prosesinin kinetika və mexanizmi öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, molibdat ionlarının elektroreduksiya prosesinin sürəti katod potensialının dəyişmə sür­ətindən və elektrolitin temperaturundan asılıdır. Molibden sulfit ərintisinin alınması ücün məhlulun tərkibi və elektroliz şəraiti secilmişdir:

 - elektrolitin tərkibi – Na2MoO4⋅2H2O  – 0.1M; Na2SO4  – 0.1 M; NH2–CS–NH2  – 0.1 M

 - cərəyan sıxlığı  – 15–30 mA/sm2,

 - temperatur – 250C,

 - elektroliz müddəti – 20–30 dəq.

Günəş şüasının görünən oblastında MoSO3  fotohəsaslığı tədqiq edilmişdir.

 

NƏTİCƏ

1. Molibdat ionlarının katodda reduksiya prosesinin kinetika mexanizmi müəyyən edilmişdir və prosesin qatılıq polyarizasiya təbiətli olduğu aşkarlanmışdır. Molibdat ionlarının katodda reduksiya prosesinin mərhələli şəkildə getdiyi müəyyənləşdirilmişdir.

MoO42-+ (4-x)H2O +(6-2x)e MoOx –(8-2x)OH-

Bu elektrolitdən molibdenin çökmə potensial sahəsinin –0,75÷–0,8V olduğu müəy­yən­ləşdirilmişdir.

2. Flüorborat elektrolitindən Pb əsasında aqressiv mühitlərdə korroziyaya davamlı nazik təbəqələr alınması üçün elektrolitin tərkibi və elektrolizin şəraiti müəyyən edilmişdir. Təklif olunan elektrolitdən ilk dəfə olaraq PbSb2Te4 kimyəvi birləşməsi elektrokimyəvi yolla alınmışdır və müəyyən olunmuşdur ki, nazik təbəqənin korroziyaya davamlılığını artıran əsas komponent  PbSb2Te  birləşməsidir.

 

NƏŞR   OLUNMUŞ  ƏSƏRLƏR

 

RESPUBLİKADA

  1. Mahmud Elroubi, Həsənli Z.H., Hüseynova R.H., Abbasov M.T. Flüorborat elektrolitindən platin elektrodu üzərində stibium ionlarının elektrokimyəvi reduk­siyasının tədqiqi. Kimya Problemləri, 2015, №1,s.62-68.
  2. Babanlı D.M., Hüseynov Q.M., Hüseynova R.Q., Mustafayeva A.L. Tallium yodidlərinin  kükürdlə fiziki-kimyəvi qarşılıqlı təsiri.   Kimya Problemləri, 2015, №2.
  3. Babanly D.M., Aliev Z.S.,Tagiyev D.B. Tallium yodidlərin selenlə fiziki-kimyəvi qarşılıqlı təsiri.  Azərb. Kimya jurnalı, 2015, №2, с.47-51.

 

XARİCDƏ

  1. Mahmoud El-rouby Cafarova S.M. Electrochemical synthesis of molybdenum sulfide   semiconductor. Materials Science in Semiconductor Processing.  2015, V. 32, p.31-39.
  2. Dunya M. Babanly, Imameddin R. Amiraslanov, Andrei V. Shevelkov, Dilgam B.  Tagiyev. Phase equilibria in the TL–TLI–Se system and thermodynamic properties of the ternary phases. Journal of Alloys and Compounds. 2015.
  3. Dunya M.Babanly, Akif Sh.Aliev, Vaqif A.Gasimov, Mahmoud M.Elrouby, Dilgam B.Tagiyev. «An investigation of phase equilibria in the Tl-S-I system», Journal of Crystal  Growth 2015 (çapa verilib).
  4. Babanly D.M., Bagheri S.M., Jamalarai Z., Guseynov G.M., Tagiyev D.B. T-x-y phase  diagram of the system T–TlCl-S». England, Chemistry Journal, 2015, v.05, Issue 2, p.29-34
  5. Бабанлы Д.М. Темодинамическое  исследование  твердых растворов
    Tl5Te3-xBrx  методом ЭДС // Неорган. Материалы, 2015, том.51, №4, с.378-382
  6. Мустафаева С.Н., Бабанлы Д.М., Асадов М.М., Тагиев Д.Б. Частотная дис­персия   диэлектрических коэффициентов и проводимости  кристаллов Tl6SI4.// Физика твердого тела, 2015, вып.51, №4, с. 1913-1915.

KONFRANS MATERİALLARI

  1. Бабанлы Д.М., Алиев А.Ш., Тагиев Д.Б. Некоторые особенности фазо­образования и фазовых равновесий в системах Tl2Te-TlГ-TlГ' (Г, Г'-Cl, Br, I). Конференция Полифункциональные химические материалы и технологии. Томск, Россия, 21–22 мая, 2015.
  2. Мустафаева С.Н., Бабанлы Д.М., Асадов М.М., Тагиев Д.Б. Частотная дис­персия  диэлектрических коэффициентов и проводимости кристаллов Tl6SI4. АИСТ - 2015, Минск, с.71.
  3. 3 Babanly D.M., Aliev Z.S.,Tagiyev D.B. New non- steichiometric phases with Tl5Te3   structure in the  Tl2Te-TlX-TlX' (X, X'-Cl, Br, I) systems. International Conference on Applied Mineralogy and Advanced Materials. Toronto – Italy. 7-12 June, 2015.
  4. 4.  Джафарова С.Ф., Солтанова Н.Ш., Исмаилов Д.Г. Электрохимическое по­лу­чение тонких полупроводниковых пленок MoS2 для преобразования солнечной энергии.  АИСТ - 2015, Минск, с.71.
  5. Cəfərova S.F., Qəribov R.Q., Soltanova N.Ş., Həsənli Z.H., Əliyev A.Ş. Molibdat ionlarının sulu məhlullardan elektroreduksiyası. Akademmik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı, məruzələrin tezisləri, Bakı, 2015, s.129.
  6. İsmayilov C.Q., Allahverdiyev Q.R., Soltanova N.Ş., Həsənli Z.H. Eletrokimyəvi yolla məsaməli aluminium oksid katodunda nikel nanohissəciklərinin alınması prosesinin  tədqiqi.  Akademmik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı, məruzələrin tezisləri, Bakı, 2015, s.126.
  7. Məcidzadə  V.A. Elektrokimyəvi üsulla qələvi məhlullardan selenin nazik təbəqələ­rinin çökdürülməsi”  AMEA-nın 70 illiyinə həsr olunan gənc alim və mütəxəssislərin  “Akademik elm həftəliyi – 2015” adlı beynəlxalq multidissiplinar forumu, 2–4 noyabr 2015,  Azərbaycan, Bakı, s. 150-151.
  8. Eminov Sh.O., Tağıyev D.B., Aliyev A.Sh., Jalilova Kh.D., Hasanov İ.S. Nano­structured  hybrid of photovoltaic solar cell and supercapacitor. 31st  Eurpoean Photovoltaic Solar Energy Conference and Exhibition,  2015, p. 1235-1237.

 

KADR HAZIRLIĞI

Dünya Babanli – elmlər doktoru, 2014–2017-ci llər. Elmi məsləhətçi – k.e.d. Akif Əliyev.

Dissertsiya mövzusu – Tallium xalkogenhalogenidləri əsasında çoxkomponentli qeyri-stexiometrik fazaların  alınmasının  fiziki-kimyəvi əsasları.

 

ELMİ ƏLAQƏLƏR

Laboratoriya  Gürcüstün, Russiya və Ukrayna ilə elmi əlaqələr saxlayır.

 

QRANTLAR

  1. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. “Neft və qaz sənayelərinin  avadanlıqları üçün korroziyaya davamlı nazik mühafizə təbəqələrinin alınması”. Layihənin rəhbəri – k.e.d. Akif Əliyev. Layihənin müddəti – 2013–2015-ci illər. Layihənin məbləği – 70 000 AZN.
  2. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu.  “Yeni nəsil Günəş çeviriciləri üçün yüksək fotoeffektivliyə malik CdS, CdTe nanotellərinin elektrokimyəvi yolla sintezi, optiko-fiziki parametrlərinin təyini və spirtlərin fotoelektrokatalitik çevrilməsinin tədqiqi”. Layihənin rəhbəri – k.e.d. Akif Əliyev. Layihənin müddəti – 2015–2017-ci illər. Layihənin məbləği – 240 000 AZN.

 

İSTİNADLAR – 2

 

LABORATORİYANIN ADI: Renium ərintilərinin elektrokimyası və elektrokatalizi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru Elza Salahova

 

Laboratoriyada 8 əməkdaş (2 dissertant) çalışır. Onlardan 3 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i., 2 nə­fər b.laborantdır. Lidiya Quluzadə – e.i, Kəmalə İbrahimova – e.i, Pərvanə Kələntərova – e.i., Ramilə Hüseynova – k.e.i., Günay İsayeva – k.e.i., Aliyə Əsgərova – k.e.i.

 

İŞ 6.5: Elektrokimyəvi yolla renium tərkibli nanoölçülü təbəqələrin alınması və onların elek­tro­fiziki elektrokatalitik  xassələrinin tədqiqi

 

MƏRHƏLƏ: Elektrokimyəvi yolla renium əsasında üçlü ərintilərin nanoölçülü təbəqə­lərinin alınması prosesinin tədqiqi

 

Elm və texnologiyanın yüksək səviyyədə inkişafı ilə əlaqədar olaraq az material sərf etməklə yüksək keyfiyyətli və mövcud materiallardan daha yüksək effektliyə malik materialların istehsalı müasir dövrün aktual məsələlərindən biridir.

Bu məqsədlə son ildə bir sıra maddələrin nanohissəciklərinin alınması,  fiziki-kimyəvi xassələri onları müasir texnikanın müxtəlif sahələrində perspektiv material kimi tədbiq olunmasına imkan yaradır. Günəş spektrinin görünən oblastında yüksək fotoeffektliyə malik yarımkeçiricilərin nazik və nanotəbəqələrinin elektrokimyəvi yolla alınması, onların xassələrinin tədqiqi bu gün aktualdır.

İşin əsas məqsədi renium əsasında üçlü ərintilərinin nazik təbəqələrinin elektrokimyəvi yolla alınması və optimal şəraitin seçilməsindən ibarətdir. Ədəbiyyatda renium xalkogen əsasında üçlü ərintilərin alınması barədə məlumat demək olar ki, yoxdur. 

Bu məqsədlə reniumun, selenin və misin həmin məhluldan elektrolitik çökməsi prosesi ayrı-ayrılıqda tədqiq edilmiş və prosesin potensiostatik, tsiklik metodla polyarizasiya əyriləri çəkilmişdir. Elmi tədqiqat işi aşağıdakı istiqamətlərdə aparılmışdır:

a) reniumun sulfat məhlullarından elektrolitik çökməsi prosesinin tədqiqi

b) selenin sulfat məhlullarından elektrolitik çökməsi prosesinin tədqiqi

c) misin sulfat məhlullarından elektrolitik çökməsi prosesinin tədqiqi

d) renium-selen-misin sulfat məhlullarından elektrolitik çökməsi prosesinin tədqiqi

Renium, selen və misin sulfat turşusu məhlullarından çökməsi prosesi zamanı polyarizasiyanın təbiəti öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, verilmiş məhlulda renium elektrokimyəvi, selen və mis kimyəvi polyarizasiya ilə çökür. Hər bir elementin verilmiş məhlullardan elektrolitik çökməsi üçün optimal rejim, elektroliz şəraiti və elektrolit seçilmişdir. Misin sulfat məhlullarından çökməsi prosesinə temperaturun, misin qatılı­ğının böyük təsiri vardır. Mis verilmiş məhlulda hədd cərəyanında çökür və misin miqdarı elektrolitdə artdıqca onun çökməsi asanlaşır və çökmə potensialı müsbət tərəfə sürüşür.

Misin sulfat məhlullarından tsiklik polyarizasiya  əyriləri  çəkilmiş və müəyyən edilmişdir ki, katodda misin reduksiyası  baş verir.

Cu­–Se-nin elektrolik çökməsi prosesi də həm potensiostatik, həm də tsiklik metodla tədqiq edilmişdir ki, Cu–Se örtüklərinin nazik təbəqələrinin alınması üçün elektroliz 750C temperaturda, aşağı cərəyan sıxlığında, misin kiçik miqdarında aparılmalıdır.

Məhlula Re əlavə etdikdə isə tsiklik polyarizasiya əyrilərində bir neçə anod piki müşahidə edilir ki, bu da yeni, Re­–Se–Cu kimyəvi birləşməsinin əmələ gəldiyini sübut edir. Müəyyən edilmişdir ki, bu elementlərin çökmə potensiallarının bir-birinə yaxın olması onların birgə çökməsinə və elektroliz prosesində yeni üçlü ərintinin alınmasına səbəb olur (şəkil 1.)

Şəkil 1. Platin elektrodu üzərində Re-Se-Cu ərintisinin tsiklik polyarizasiyası.

             Elektrolitin tərkibi (mol/l):6,9·10-3KReO4+9·10-4SeO2+6·10-4CuCl2·2H2O+2H2SO4; t=70°C, V=0,005 VS-1, pH=0,1.

Daha keyfiyyətli Re–Se–Cu təbəqələrini almaq üçün müxtəlif amillərin təsiri (cərəyan sıxlığı, temperatur, komponentlərin qatılığı, məhlulun pH) öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, daha keyfiyyətli təbəqələr 750C temperaturda və pH=1.0 alınır. Bundan başqa müxtəlif tsikllərdə və açılmalarda voltampermetrik polyarizasiya əyriləri çəkilmiş və çökmə prosesinin mexanizmi öyrənilmişdir.

Re–Se–Cu katod çöküntülərinin tərkibi rentgen faza analizi, Almaniyanın "Bruker" firmasının difraktometrində aparılmışdır. Re–Se–Cu nazik nanotəbəqələrinin səth analizi SEM (skan elektron mikroskopunda) aparılmışdır. Alınan Re–Se–Cu nümunələrinin ölçüləri 50–100 nm oblastında dəyişir. Nümunələrdə eyni zamanda tərkibində olan bütün elementlər kimyəvi analiz edilmişdir (şəkil 2)   

 

Şəkil 2. Mis elektrodu üzərində alınmış Re-Se-Cu ərintisinin SEM-də analizinin nəticələri (Elektroliz şəraiti şəkil 1). 

Renium, selen və mis əsasında üçlü birləşmələrin elektrokimyəvi üsulla alınması haqqında geniş ədəbiyyat materialları toplanmış və reniumun ərintilərinin alınması haqqında icmal yazılmışdır. Bu istiqamətdə elmi tədqiqat işləri davam etdirilir. 

NƏTİCƏ

İlk dəfə olaraq renium xalkogenidləri əsasında ikili birləşmələrin və üçlü ərintilərin nazik örtük təbəqələrinin elektrokimyəvi alınma üsulu işlənib hazırlanmışdır. Alınmış Re–Se–Cu nazik təbəqələr diod kimi yarımkeçiricilər texnikasında və fotoelektrod materialı kimi günəş enerjisinin çevrilməsində perspektivli materiallar hesab edilir.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ELMI ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

  1. Salakhova E.A., Tagiyev D.B., Xankisiyeva N.N., Heybatova A.F.  Mathematical Modelling and Optimization of the Process for Chalcogenides Rhenium Alloys Obtaining. IJECCE (International Journal of Electronics Communication and Computer Engineering), 2015, v. 6 , Issue-3, may  p.370-374
  2. Salakhova E.A., Tagiyev D.B. Semiconducting properties of thin coatings of rhenium chalcogenides. Materials and Technologies for Energy Efficiency, 2015. p.58-63
  3. Salakhova E.A., Tagiyev D.B., İbrahimova K.F., Kalantarova P.E. The inves­tigation of microstructure and the X-ray phase analysis of Re–X alloys (X = S, Se, Te). Journal of Materials Science and Chemical Engineering, 2015, p.1-8, v. 3, 10.
  4. Salakhova E.A., Tagiyev D.B., Kalantarova P.E., Ibrahimova K.F. Physico-chemi­cal properties  of  thin  rhenium  chalcogenides coatings. Journal MSCE, 2015, v. 4, 9.

 

KONFRANS MATERİALLARI

  1. Salakhova E.A., Tagiyev D.B. Semiconducting propertics of thin coatings of rhenium chalcogenides. EMR, 2015, Spain p.107
  2. Салахова Э.А, Ибрагимова К.Ф, Калантарова П.Э, Кулизаде Л.М, Хейбатова А.Ф. Получение сплавов Re-Se-Cu из сульфатного электролита. Конференция по электрохимии. ПЛЕСС 2015, с.171.

 

KADR HAZIRLIĞI

Pərvanə Kələntərova – dissertant, 2013–2016. Elmi rəhbər – k.e.d. Elza Salahova.

Dissertasiya mövzusu – Reniumun müxtəlif elektrolitlərdən çökdürülməsi prosesinin tədqiqi.

Kəmalə İbrahimova  – dissertant. 2014–2017. Elmi rəhbər – k.e.d. Elza Salahova.

Dissertasiya mövzusu – Renium üçlü ərintilərinin nazik təbəqələrinin elektrokimyəvi üsulla alınması.

 

QRANTLAR

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu. «Renium əsasın­da yarımkeçirici xassəyə malik yeni materialların alınması». Layihənin  rəhbəri – k.e.d. Elza Salahova. Layihənin müddəti – 12 ay ( 2015). Layihənin məbləği – 60 000 AZN.

 

PATENTLƏR VƏ İDDİA SƏNƏDLƏRİ  

1. Tağıyev D.B., Salahova E.Ə., Kələntərova P.Ə., İbrahimova K.F. “Renium  tellur misdən ibarət nazik təbəqələrin alınma üsulu.a 2015 0097 (ilkin ekspertizanın müsbət rəyi).

2. Tağıyev D.B., Salahova E.Ə., Heybətova Ə.F., Kələntərova P.Ə., İbrahimova K.F. “Reniumun üçlü ərintilərinin nazik təbəqələrinin alınma üsulu”.a 2015 0099 (ilkin ekspertizanın müsbət rəyi).

 

İSTİNADLAR – 3 

 

“Kimyəvi və ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi  və  texnologiyası”şöbəsinin

2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

 HESABAT

 

Şöbə müdiri :  AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəliyev

Mövzu: Kimyəvi proseslərin modelləşdirilməsi, qeyri-üzvi sistemlərdə fiziki-kimyəvi hadisələrin tədqiqi, zəhərli maddələrin zərərsizləşdirilməsi və kimya sənayesində əmələ  gələn  yan  məhsulların emal texnologiyasının  işlənib  hazırlanması

                            Mövzuya aid işlər:  7.1;  7.2;  7.3;  7.4

 

LABORATORİYANIN ADI :  Kimyəvi-texnoloji prоsеslərin mоdеlləşdirilməsi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ :  AMEA-nın müxbir üzvü,  prof. Qüdrət Kəlbəliyev

 

Laboratoriyada  əməkdaş 16  çalışır. Onlardan 1 nəfər k.e.d., b.e.i., 1 nəfər  t.ü.f.d., a.e.i.,  2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.e.i., 5 nəfər mühəndis, 3 nəfər texnik və 1 nəfər laborantdır. Eldar Məmmədov – k.e.d., b.e.i., Fatimə Novruzova – k.ü.f.d., a.e.i., Manaf Manafov – t.ü.f.d., a.e.i.,  Qoşqar Əliyev – k.ü.f.d., a.e.i., Kamran Mehdiyev – b.e.i., Vəfa Kərimli – k.e.i., Xuraman Hacıəhmədzadə – e.i.      

İŞ 7.1: Kütlə və istilik mübadiləsi proseslərinin modelləşdirilməsi, texnoloji proseslər üçün aparatların seçilməsi və hesablanması, optimallaşdırma üsullarının işlənilməsi və paket proqramların hazırlanması. 

MƏRHƏLƏ:Neft məhsulları ilə çirklənmiş suların maye fazalı ekstraksiya üsulu ilə tə­miz­lənməsi prosesinin təcrübi tədqiqi və kütlə mübadiləsi proseslərinin model­ləş­dirilməsi.

Strukturlaşmış xam neftin məsaməli neft layında filtrasiya modeli işlənib hazirlanmışdır. Bu model neftin tərkibində olan asfaltenlərin koaqulyasiyası, nanoaqreqat, nano­aq­reqatlar klasteri və koaqulyasyoin strukturunun yaranmasını nəzərə alır. Bununla yanaşı, strukturlaşmış qeyri-nyuton neftinin Maksvell tənliyi əsasında yeni  reologi  mo­deli də tərtib olunub və işlənib hazılanıbdır. Neft məhsulları və asfaltenlərlə   çirklənmiş suların maye fazalı ekstraksiya üsulu ilə təmizlənməsi prosesinin təcrübi tədqiqi proseslərinə başlanılmışdır. Təcrübələr göstərir ki, neftin tərkibində olan asfaltenlər yüksək dərəçədə aromatik karbohidrogenlərdə həll ola bilər. Bununla əlaqədər olaraq, ekstrasiya prosesi üçün ekstraget kimi toluol secilmişdir. Bununla yanaşı prosesin kinetikası və kütlə mübadiləsi proseslərinin modelləşdirilməsi üzrə uyğun tənlik sistemlərinin tərtibatı aparılır.  Tərkibində asfalten və bərk faza olan neft emulsiyalarının reoloji modellərinin işlənib hazırlanması bu istiqamətdə əsas prioritetdir. Çirkab suların neft məhsullarından maye ekstraksiya üsulu ilə təmizlənməsinin  təcrübi tədqiqatları daha intensiv aparılmışdır və prosesə təsir edən əsas amillər tapılmişdır. Hesablamalar nəticəsində ekstraksiya prosesini daha effektiv aparmaq üçün ücpilləli cirkab suya görə ardıcıl, toluola görə isə çarpaz texnologi sxem təklif olunur. Turbulent axında maye toluol parçalanır, müxtəlif ölçülü damlalar şəklinə düşür. Qeyd etmək lazımdir ki, turbulent axında damlaların  orta ölçüsü  qarışdırıcının sürətindən asılıdır ( toluol damlalarınln orta diametri, qarışdırıcının dövr sayı). Beləliklə, qarışdırıcının sürəti artdıqca, damlaların ölçüsü də azalır, bu da su fazası ilə toluol fazası arasındakı səthi, ekstraksiya prosesinin sürətini və effektivliyini artırır. Nəticidə toluol damlalarının sayı artdıqca, onların təmas ehtimalı da artır və koalessensiya nəticəsində fazaların təbəqələnmə sürəti də artır.

Bu proseslərin riyazi emalı üçün sinif proqram təminatı zəruriliyini nəzərə alaraq, aşağıdakı işlər görülmüşdür:

 

  • kimya və neft-kimya sənayesinin əksər sinif məsələlərinin həlli zamanı rast gəlinən differensial tənliklər sisteminin həlli üçün metodlar nəzərdən keçirilmiş və analiz edilmişdir.
  • aparılan analiz nəticəsində Runqe-Kutta,  qızıl bölgü (və ya qızıl nisbət), Brent, Piyavski üsullarının proqramlaşdırılması qərara alınmışdır. Belə ki, kimya və neft-kimya sənayesinin əksər sinif məsələlərinin həlli zamanı rast gəlinən differensial tənliklər sisteminin həlli üçün ən universal metodlardır. Qızıl bölgü (və ya qızıl nisbət) metodu və bu metodun alqoritmindən istifadə etməklə başlanan Brent metodlarının üstünlüyü ondan ibarətdir ki, bu metodlar kifayət qədər sadədir, böyük hesablama resursları tələb etmir və ən başlıcası məqsəd funksiyasının törəməsini tapmaq lazım olmur.  Piyavski metoduna üstünlük verilməsinin əsas səbəbləri kimi metodun istifadəsinin asanlığını, sadə yığılma şərtlərinin olmasını və geniş sinif funksiyalara tətbiq oluna bilməsini göstərmək olar.
  • alqoritmik dillərin analizi və inkişaf edən kompütüer sənayesi, eləcə də, respublika və Elmər Akademiyasında mövcud kompüterləşmə durumu - c# - alqoritmik dilinin üstünlüyünü təsdiq edir və platformasından asılı olmayaraq  bu dildə yazılmış proqram paketinin tətbiqi üçün əməliyyat sisteminin seçilməsinə hüdudlar qoymur. Proqram  təminatının c#- alqoritmik dilində tərtib olunması qərara alınmış və artıq hazır olan bir neçə modul testlərdən uğurla keçmişdir.
  • həm mühəndis, həm tədqiqatçılar üçün nəzərdə tutulmiş optimizasiya proqramlarının paket şəklində hazırlanması və onlardan kimya texnologiyası  proseslərinin tədqiqində (həmçinin kimyəvi reaksiyaların kinetikasının öyrənilməsində) geniş istifadə imkanının reallaşması nəticəsində tədqim edilən “optimme” paketinin ölkəmizdə analoqu yoxdur.

Təcrübi və nəzəri tədqiqatlar nəticəsində inkişaf etmiş turbulent axında maye eks­traksiya prosesində kütlə mübadiləsinin, həlledicinin damlalarının koalensensiyası və parçalanması, ekstragentin və rafinadın təbəqələnməsi, neft şlamlarının reoloji, resirkul­yasiya  modelləri işlənib hazırlanacaq. Bu modellər əsasında neft qalıqları ilə çirklənmiş suyun ayrılması üçün maye ekstraksiya prosesinin və neft şlamının emalı proseslərinin və  rejim parametrlərinin optimal qiymətlərinin  hesablanması hazırlanmış, “optimme”  proqramlar paketi vasitəsi ilə qismən həyata keçirilir və test olunur.  İlin  sonuna başa çatdırılacaq bu paket artıq bir sıra proseslərin tədqiqində, digər tədqiqatçılar tərəfindən  yoxnalınmış (Fakhriyya M. Nasiri et al. The study of inhibition effect of rhenium thioacetic and dithiocarbonic acids in oxidation reaction. Advances in chemical engineering and science, 2015, 5, 338-344)və sadə vizual həllinə görə (şəkil 1.) istifadəsi tədqiqatçıların rəğbətini qazanmışdır.

Yaradılmış “OptimME” PP-si  başqalarından aşağıdakı ilə fərqlənir: 1. kimyəvi reaksiyaların və köməkçi kimyəvi xassələrin asanlıqla genişləndirilə bilən göstəricilər bazasının olması; 2. Paketin digər hesablama kodlarının əlavə edilməsinə imkan verən açıq arxitekturasının olması ilə; 3. bir sıra neft-kimya avadanlıqlarının hesablamasına və seçilməsinə imkan verən proqram kodlarının olması ilə; 4. müxtəlif tənliklərin (cəbri tənliklər, differensial tənliklər, xətti və qeyri xətti tənliklər və sistemlər) həllini həyata keçirən proqram kodlarının olması ilə; 5. inteqrallama üçün proqram kodlarının olması ilə; 6. optimallaşdırma üçün proqram kodlarının olması ilə;  7. kinetikanın düz və tərs mə­sələlərinin həlli üçün ayrıca interfeysin və proqram kodlarının olması ilə; 8. Kinetikanın tədqiqi üçün ekspres üsulların (maddəyə görə reaksiyanın tərtibinin tapılması, reaksiya sürəti sabitinin orta qiyməti, aktivləşmə enerjisinin tapılması və s.) proqram kodlarının olması ilə; 9. bir məsələnin müxtəlif riyazi üsullarla həlli üçün proqram modullarının olması ilə fərqlənir. 

Beləliklə PP “OptimME” 1000-dən çox kimyəvi reaksiyanın kinetikasının düz məsələsini (eləcədə tərs məsələsini) həll etməyə və bir çox fiziki-kimyəvi proseslərin tədqiqi üçün effektiv bir alətdir.

Elmi-praktiki nəticələrin əsaslı olması kimyəvi kinetikanın və neft-kimya proses və aparatlarının modelləşdirilməsində müasir riyazi üsulların tətbiqi işlənib hazırlanmış alqoritm və proqramların test edilməsi və hesablama nəticələrinin  məlum təcrübələrin nəticələri ilə uyğunluq əmələ gətirdiyi ilə, təmin edilmişdir.

Elmi-praktiki nəticələrin etibarlılığı kömpüterdə hesablama sınaqlarının nəticələrinin ədəbiyyatda verilmiş və  təcrübələr nəticəsində alınmış göstəricilərlə üst-üstə düşməsi ilə təsdiq olunur və bu müxtəlif yanaşmaların tətbiqi ilə (o cümlədən interval üsullar) işlənib hazırlanmış alqoritm və proqramların effektivliyini isbat edir.

Əsas gözlənilən nəticələr, çirkab sularin asfaltenlərdən təmizlənmə  texnologiyasının yaradılması: neft məhsulları ilə  çirklənmiş suyun  təmizlənməsi üçün üç mərhələli çarpaz axımlı maye  ekstraksiya və təmizlənmiş suyun təkrar istifadəsi.

 

NƏTİCƏ

Strukturlaşmış  xam neftlərin məsamməli neft layında, neftin tərkibində olan asfaltenlərin koaqulysiyası, nanoaqreqat,  nanoaqreqatlar klasteri və koaqulyasion strukturun yaranmasını nəzərə alaraq, filtrasiya modeli təklif olunur. Strukturlaşmış qeyri Nyuton neflərin axımı üçün Maxvell tənliyindən istifadə etməklə, reolojı model işlənib hazırlanmışdır.

Əsas gözlənilən nəticələr: çirkab suların təmizlənmə  texnologiyasının yaradılması; neft məhsulları və asfaltenlərlə   çirklənmiş suyun  təmizlənməsi üçün üç mərhələli çarpaz axımlı maye  ekstraksiya sistemi yaradılıbdır və təmizlənmiş suyun təkrar istifadəsi. Lakin, hələlik ilkin variantda olan bu məsələlərin həlli, yalnız təcrübi tədqiqatların tam bitməsi və proqram təminatının alfa və beta testləri həyata keçirildikdən sonra təqdim ediləcəkdir.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

RESPUBLİKADA     

  1. Kelbaliyev G.I., Rasulov S.R., Rzaev A.G., Suleymanov G.Z., Tagiyev D.B. Rheological model for flows of non-Newtonian petroleum. // National  Academy of  Sciences of Azerbaijan, Reports, 2015, N 1, pp.56-59. 
  2. Алиев А.М., Мамедов Э.М., Алиев Г.С., Абасова У.А. Выбор активного ка­тализа­тора процесса парциального окисления пропана методом опти­маль­ного планирования эксперимента. Xəzərneftqazyataq-2014, dekabr. Elmi-təcrübi konfrans. Məqalələr toplusu. S. 190-194.
  3. Əliyev G.S., Xəlilova H.X. Adsorbsiya üsulundan istifadə etməklə neftlə çirk­lənmiş suların təmizlənməsinin tədqiqi. Energetikanın problemləri jurnalı, 2015-ci il, № 1, s. 65-73.
  4. Manafov M.R., Agamalıyev Z.Z., Aliyev G.S. Investigation of The Process of  
    Obtaining Synthetic Oil Acids Using The Software Package Optimme, 
    ”Fundamental Əsərlər”, 2015, oktyabr-noyabr

XARİCDƏ

  1. Келбалиев Г.И., Сулейманов Г.З., Бахтизин  Р.Н., Рзаев А.Г., Гусейнова Л.В. Моделирование процесса осаждения асфальтосмолистых  веществ при добыче, транспорте и подготовке нефти // Нефтяное хозяйство, 2015, №1,
    с. 86–89.
  2. Kelbaliev G.I., Rzaev Ab.G.,  Rasulov S.R.,  Guseinova L.V. Simulation of Ano­malous Oil Filtration in a Porous Bed.// Journal of Engineering and Thermophysics, 2015, v. 88, No 2, p. 299–307,  Springer New York, LCC.
  3. Келбалиев Г.И., Рзаев А.Г., Расулов С.Р., Сулейманов Г.З., Гусейнова Л.В. Процессы агрегирования и коагуляции частиц асфальтенов в нефти и нефтя­ной эмульсии // Теоретические основы хим. техн., 2015, т. 49, № 3, с. 239–246.
  4. Келбалиев Г.И., Самедли В.М., Самедов  М.М. Кинетические законо­мерности  процесса гранулирования порошкообразных материалов в барабанных грануляторах // Журнал прикладной химии,   2015, т. 88, № 5, с. 812–820.

5. Bagirzade G. A., Tagiyev D. B., Manafov M. R. Vapor Phase Ammoxidation   of 4-Phenyl-o-Xylene into 4-Phenylphthalonitrile on V-Sb-Bi-Zr/g-Al2O3 Oxide Catalyst, Modern Research in Catalysis, v. 4, No 3, 2015, pp. 59-67.

6. Мanafov M.R.,  Mammadov E. M.,  Aliyev G. S. Application of Software Package “OptimMe” for the Study of the Process of Partial Oxidation of Propane, American Journal of Chemistry and Application, v. 2 , No 4, Jul. 2015, p. 47–51.

7.Мanafov M.R., ,  Rustamova C.T., Аliyev G.S., Melikova I.G.,  Aliyeva A.M. Study of Modified Forms of Natural Zeolites as Catalysts for Methanol Oxidation, Ame­rican Journal of Chemistry and Application, 2015, oktober.

8.  Bagirzade G.A., Tagiyev D.B., Manafov M.R. Kinetics Of Vapor Phase Ammoxidation of O-Xylene on V-Sb-Bi-Cr/G-Al2o3  Oxide Catalyst I. About The Competing Ways of Formation of The Main Products, International Journal of Current Research, 2015, oktober.

9.  Bagirzade G.A., Tagiyev D.B., Manafov M.R. Mechanism of the Products For­mation in the Vapor Phase Ammoxidation Reaction of 4-Phenyl-o-Xylene, Advances in Chemical Engineering and Science, 2015, oktober

 

QRANTLAR   

  1. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu.  “Kimya və neft kimyası sənayesinin proses və aparatlarının hesablanması və optimallaşdırılması üçün proqramlar paketinin işlənilməsi”. Layihənin rəhbəri – t.ü.f.d. Manaf Manafov. Layihənin müddəti – 2014-2015. Layihənin məbləği – 40 000 AZN.
  2. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. “Laya vurulan suyun asfalten və mexaniki hissəciklərdən maye faza ekstraksiya üsulu ilə təmizlənməsi texnologiyasının işlənməsi”. Layihənin rəhbəri – müxbir üzv Qüdrət Kəlbəliyev. Layihənin müddəti – 2014–2016. Layihənin məbləği – 90 000 AZN.

 

İSTİNADLAR – 41

 

LABORATORİYANIN ADI: Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdiril­- 

məsi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, prof. Mirsəlim Əsədov

 

Laboratoriyada  14 əməkdaş çalışır:  Onlardan 1 nəfər k.e.d., 4 nəfər k.ü.f.d., 4 nəfər e.i., 2 nəfər müh., 2 nəfər b.lab.,  1 nəfər texnikdir. Əli Axundov – k.e.d., b.e.i., Nailə  Əhmədova – k.ü.f.d., a.e.i., Rafik Məlikov – k.ü.f.d. b.e.i., Səlim Əsədov – k.ü.f.d., b.e.i., Fəridə Hüseynova – k.ü.f.d., b.e.i., Çimnaz Şabanova – e.i., Fidan Əliyeva – e.i., Fahimə Hüseynova – e.i, Nuranə Həsənova – e.i.

 

İŞ 7.2: Çoxkomponentli çoxfazalı sistemlərin, o cümlədən yarımkeçirici-dielektrik materialların optimal parametrlərinin hesablanması üçün modellərin işlənməsi və məlu­mat bazasının hazırlanması.

 

MƏRHƏLƏ I: Yarımkeçirici CdTe və GeSe2 əsasında olan fazalarda tarazlığın, sta­bil­liyin və quruluşun optimal parametrlərini hesablamağa imkan verən modellərin işlənməsi

Hal-hazırda yarımkeçirici strukturlar, o cümlədən A2B6 birləşmələri əsasında olan bərk məhlullar və nanostrukturlar, fundamental elmi-tədqiqat və texniki proqramlar  tətbiq üçün böyük maraq doğurur.

Onlar fotohəssas materiallar, lyüminoforlar, müxtəlif sensorların həssas və aktiv elementləri kimi elektron cihazlarda istifadə olunur.

Bu plana uyğun olan işdə obyekt olaraq Cd, Ge ιι Se, Te sistemi tədqiq edilmişdir. Məlumdur ki, kadmiumun qarışıq xalkogenidləri əsasında olan heterokeçidlər və nanostrukturlar yeni növ yarımkeçirici fotoelektrik sensorlarda aktiv materiallar kimi istifadə olunurlar. Bu əsasda yarımkeçirici materialların maksimum həssaslığı geniş sahədə, yəni spektrin infraqırmızı, görünən və ultrabənövşəyi sahəsində müşahidə olunur.

MƏRHƏLƏ II: Əhəmiyyətli sistemlər (polyar maddələr, fulleren, texnoloji katalizatorlar və digər maddələr) üçün məlumat bazasının hazırlanması.

Məlumat bazasının hazırlanması sahəsində tədqiqatlar aparılmış, AMEA Kataliz və Qeyri-Üzvi Kimya İnstitutunda materialşünaslığın nəzəri və təcrübi obyektləri sahəsində alınan bir sıra obyektlərə rəylər verilmiş və onların nəticələri ABŞ-ın Milli “Standartalar və Texnologiyalar İnstitunda (NİST)” baza məlumatları mərkəzində qəbul edilmişdir.

Qarşılıqlı olaraq NİST tərəfindən AMEA Kataliz və Qeyri-Üzvi Kimya İnstitutuna
AcerS-NİST Phase Equilibria Diagrams PC Database licenziyalı programı (bir kompü­terdə işləmək üçün) ödənişsiz göndərilmişdir.

 

NƏTİCƏLƏR

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

RESPUBLİKADA

1.  Асадов С.М., Мамедов А.Н. Расчет термодинамических свойств малорас­творимых солей в пластовых водах // Азербайджанское нефтяное хозяйство. 2015. № 5. С. 44-47.

2.  Ахундов А.А., Асадов С.М. Теоретически оптимальный температурный профиль процессов окислительного дегидрирования углеводородов // Азербайджанское нефтяное хозяйство. 2015. №  6. С. 52-55.

3.  Ахундов А.А., Асадов С.М. Моделирование и оптимизация каталитического процесса окислительного дегидрирования // Азерб. нефтяное хозяйство. 2015. № 7-8. С. 56-59.

 

XARİCDƏ

1.  Mustafaeva S.N., Asadov M.M., Guseinov D.T. Enhancing Roentgensensitivity of Gold-Doped CdIn2S4 Thiospinel for X-ray Detection Applications // Journal of Materials. 2015. Article ID 956013, 4 pages. DOI.org/10.1155/ 2015/956013.

2.  Mustafaeva S.N., Asadov M.M., Jabbarov A.I., Kerimova E.M. Electrical Conductivity and Thermoelectric Power of (TlInSe2)0.2(TlGaTe2)0.8 Crystals // Inorganic Materials. 2015, v. 51, № 3, p. 220-224.

3.  Mustafaeva S.N., Asadov M.M., Guseinov D.T., Kasymoglu I. Dielectric properties of the CuInS2 single crystal in radio-frequency electric fields // Physics of the Solid State. 2015, v. 57, № 6, p. 1095-1099.

4. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mamedov A.N., Aljanov M.A., Kerimova E.M., Nad­jaf­zade M.D.  Dielectric Properties and Heat Capacity of (TlInSe2)1– x(TlGaTe2)x Solid Solutions // Inorganic Materials, 2015, v. 51, № 8, p. 772-778.

5.  Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Tagiev D.B., Mammadov A.N. Effect of Compo­sition on the Physical Properties of (TlInSe2)1-х(TlGaTe2)х Solid Solutions // Cambridge Journals. MRS Online Proceeding Library 01/2015; V.1766. DOI:10.1557/ opl. 2015.419.

6. Asadov M.M., Mustafaeva S.N. X-ray Dosimetry of an AgGaS2 Single Crystal // Bulletin of the Russian Academy of Sciences. Physics. 2015, v. 79, № 9, p. 1113-1117.

7. Mustafaeva S.N., Babanly D.M., Asadov M.M., Tagiyev D.B. Frequency Dispersion of the Dielectric Coefficients and Conductivity of Tl6SI4 Crystals // Physics of the Solid State. 2015, v. 57, № 10, p. 1963-1965.

8.  Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mamedov A.N., Tagiyev D.B. Effect of Com­position on the Properties of (TlInSe2)1–x(TlGaTe2)x Solid Solutions// Inorganic Materials, 2015, v. 51, № 12, p. 1232-1236.

9. Ramazanova E.E., Asadov M.M., Kerimova A.G. Determining the state parameters for a given mixture of stratal gas // Encyclopedia of Chemical Engineer, 2015,
№ 2, p. 22-27.

10.  Tagiyev D.B., Azizova A.N., Imamverdieva S.R., Asadov M.M. A Novel Bioactive Compound of Palladium(II) with Mercaptoethanol // 3rd International Conference on Nanotechnologies and Biomedical Engineering. September 23-26, 2015, Chisinau, Republic of Moldova. IFMBE Proceedings. Springer. P. 289-291. ISBN 978-981-287-735-2. DOI: 10.1007/978-981-287-736-9.

11.  Asadov M.M., Mammadov A.N., Tagiev D.B., Akhmedova N.A. Defining Borders of Vitrification Region in the Li2O×B2O3–B2O3–Yb2O3×B2O3 System // MRS Online Proceedings Library, Volume 1765. 2015. imrc2014 s4a-p020. DOI: 10.1557/ opl.2015.816, Published online by Cambridge University Press 01 Oct 2015. 6 p.

 

KONFRANS MATERİALLARI

1.  Asadov М.M., Yanushkevich К.I.  Equilibrium in the system MSe-GeTe, structure and magnetic properties // 5th International Advances in Applied Physics and Materials Science Congress & Exhibition. 16-19 Aprel 2015. Sentido Lykia Resort, Oludeniz/Turkey (APMAS 2015). Abstracts. ID 489. P. 456.

2.  Mustafaeva S.N., Asadov M.M., Guseinov D.T., Kasumoglu I. Dielectric relaxation processes in CuInS2 single crystals // Book of Abstracts. 5th International Advances in Applied Physics and Materials Science Congress & Exhibition (APMAS 2015). Sentido Lykia Resort, Oludeniz/Fethiye, Turkey. 16-19 April. ID-89. P. 93.

3.  Мустафаева С.Н., Асадов М.М., Джаббаров А.И. Прыжковая проводимость и термо-э.д.с. в TlGdS2 // Третья Международная научно-техническая конфе­рен­ция «Современные методы и средства исследований теплофизических свойств веществ». Санкт-Петербург. 20-22 мая 2015. Материалы кон­фе­рен­ции. Университет ИТМО. Санкт-Петербург. 2015. С. 87-88.

4.  Мустафаева С.Н., Асадов М.М., Гусейнов Д.Т., Касымоглу И. Диэлек­три­чес­кая спектроскопия монокристалла CuInS2 // Тезисы докладов Шестой Между­народной конференции «Кристаллофизика и деформационное поведение перс­пективных материалов», посвященной 90-летию со дня рождения проф. Ю.А. Скакова на основе конференций «Кристаллофизика 21-го века» и Мос­ков­ские чтения по проблемам прочности материалов. Москва. 26-28 мая 2015. с. 221.

5.  Мустафаева С.Н., Асадов М.М., Исмайлов А.А. Диэлектрические параметры  g-облученных монокристаллов p-GaSe // Тезисы докладов Шестой Меж­дународной конференции «Кристаллофизика и деформационное поведение перспективных материалов», посвященной 90-летию со дня рождения проф. Ю.А.Скакова на основе конференций «Кристаллофизика 21-го века» и Московские чтения по проблемам прочности материалов. Москва. 26-28 мая 2015. C. 222.

6.  Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mammadov A.N. Thermphysical properties of (TlInSe2)1-х(TlGaTe2)х //  Abstracts of 19th Symposium on Thermophysical Proper­ties.Boulder, CO, USA. Colorado, National Institute of Standards and Technology. June 21-26, 2015. PaperID 2639. P. 331.

7.  Рамазанова Э.Э., Асадов М.М., Алиев Э.Н. Изменение концентрации СКФ CO2 в тяжелой нефти со временем // Материалы II Международной научно-практической конференции. Нефтепромысловая Химия. РГУ нефти и газа им. И.М.Губкина. Москва. 26 июня 2015. C. 34-35.

8.  Mustafaeva S.N., Asadov М.М., Mammadov A.N. Concentration dependence of thermodynamical, structural and physical properties of (TlInSe2)1−x(TlGaTe2)x // Abstracts of XX International Conference on Chemical Thermodynamics in Russia (RCCT-15). Nizhni Novgorod. 22-26 June. 2015. Section 3. P-3-36.  P. 276.

9.  Mustafaeva S.N., Asadov M.M., Ismailov A.A. Dielectric properties and charge transport in electron-irradiated TlGaSe2 single crystal // Book of Abstracts. LXV International Conference «Nucleus 2015». New Horizons in Nuclear Physics, Nuclear Engineering, Femto- and Nanotechnologies. Sankt- Peterburg. Russia. June 29–July 3, 2015. P. 297.

10.  Асадов М.М., Мустафаева С.Н., Мамедов А.Н. Корреляции между физичес­кими свойствами и составом в системе (TlInSe2)1–х(TlGaTe2)х // Материалы Всероссийской научной конференции с международным участием «Второй Байкальский материаловедческий форум». Республика Бурятия, г.Улан-Удэ – оз.Байкал. 29 июня–5 июля 2015. Ч. 1. С. 29-30.

11. Mustafaeva S.N., Asadov M.M., Guseinov D.T., Kasimoglu I. Complex dielectric permittivity and conductivity of CuInSe2 single crystals // XXIV International Materials Research Congress 2015. 5B. Structural and Chemical Characterization of Metals, Alloys and Compounds. 16–20 August 2015, Cancún, Mexico. 2015. Sim19-abs022. 5B-P057. P. 146.

12. Mustafaeva S.N., Asadov M.M. Dispersion of complex dielectric permittivity and conductivity of TlGaSe2 single crystals at radio frequencies // Program Book. The 20th American Conference on Crystal Growth and Epitaxy (ACCGE-20) and 17th Workshop on Organometallic Vapor Phase Epitaxy (OMVPE-17) and The Second 2D Electronic Materials Symposium. Big Sky, Montana. USA. August 2-7, 2015. Detector Materials: Scintillators and Semiconductors. Poster Number: Det-7. P. 38.

13.  Mustafaeva S.N., Asadov M.M., Ismailov A.A. Baric characteristics of layered TlS single crystal // Abstracts of 17th International Conference on the Strength of Materials (ICSMA 17). Brno, Czech Republic. August 9-14, 2015. Abstract A-336-1. P. 31.

14.  Mustafaeva S.N., Asadov M.M., Guseinov D.T., Kasimoglu I. Complex dielectric permittivity and conductivity of CuInSe2 single crystals // Abstracts of XXIV International Materials Research Congress.  Symposium 5B, Structural and Chemical Characterization of Metals, Alloys and Compounds. Cancun, Mexico. 16–20 August, 2015. S5B-P059. P. 146.

15.  Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Babanly D.M., Tagiev D.B. Dielectric spec­troscopy of Tl6SI4 // Abstracts of XXIV International Materials Research Congress.  Symposium 5B, Structural and Chemical Characterization of Metals, Alloys and Compounds. Cancun, Mexico. 16–20 August, 2015. S5B-P149. P. 160.

16.  Mustafaeva S.N., Asadov M.M. Physical and physico-chemical properties of (TlGaS2)1-х(TlInSe2)x // Abstracts of XXIV International Materials Research Congress.  Symposium 7A, Advances in Functional Semiconducting Materials. Cancun, Mexico. 16–20 August, 2015. S7A-P080. P. 258.

17.  Asadov M.M, Mustafaeva S.N., Mamedov A.N. Modeling of GaS-GaSe phase diagram and properties of materials // Abstracts of 1st International Conference on Computational Design and Simulation of Materials (CDSM 2015). Shenyang, China. August 17-19, 2015. Abstract № 68. Invited, O-20. P. 6.

18. Ramazanova E.E., Asadov М.М. Phase Equilibria of CO2-Natural Hydrocarbon Systems at SCF state // VIII Scientific and Practical Conference with international participation "Supercritical Fluids (SCF): fundamentals, technology, innovation". BOOK of ABSTRACTS. 14-19 September 2015. Zelenogradsk, Kaliningrad region. Kaliningrad-2015. P2. P. 165-166.

19. Мустафаева С.Н., Керимова Э.М., Асадов М.М., Кязимов C.Б., Велибеков Х.Ш. Низкотемпературная диэлектрическая проницаемость твердых раст­воров системы TlInSe2-TlGaTe2 // Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. AMEA Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu. 22 Oktyabr 2015

 

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

Materialşünaslıq üzrə Elmi-Praktiki Mərkəz BEA (Belarusiya, Minsk).

D.İ. Mendeleyev adına Rusiya Kimya-Texnologiyası Universiteti (Russiya, Moskva).

REA Fizika və Texnologiya İnstitutu (Russiya, Moskva).

Moskva Dövlət “İnformasiya Texnologiyaları, Radiotexnologiya və Elektronika İnstitutu”

 

PATENTLƏR  VƏ İDDİA SƏNƏDLƏRİ

1. Əliyev A.M., Sarıcanov Ə.Ə., Əsədov M.M. Dəniz suyunun şirinləşdirilməsi üsulu //  a 2013 0096. 06.08.2013. İxtira sənədinin dərci haqqında müsbət rəy.

2. Babanlı D.M., Tağıyev D.B., İmaməliyeva S.Z., Babanlı I.M., Əsədov M.M. Kristal­laşma prosesinin idarə olunması üsulu. // a2015 0002. İlkin ekspertizanın müsbət rəyi.

3. Mustafayeva S.N., Əsədov M.M., Kərimova E.M., Məmmədov A.N. Rentgen şüaları detektorunun rentgenhəssaslığının idarə edilməsi üsulu. //  a2015 0005. İlkin ekspertizanın müsbət rəyi.

4. Tağıyev D.B., Əsədov M.M., Əzizova Ə.N., İmamverdiyeva S.R. Az həll olan duzların və həll olan kompleks birləşmələrin reaksiyalarının tarazlıq sabitlərinin təyini üsulu // a2015 0007. İlkin ekspertizanın müsbət rəyi.

5. Mustafayeva S.N, Əsədov M.M., Məmmədov A.N. Xalkopirit quruluşlu mis-indium disulfid kristallarının alınması üsulu // a2015 0028. İlkin ekspertizanın müsbət rəyi.

6. Kərimova E.M, Mustafayeva S.N., Əsədov M.M. Fotohessas material. // a-2015 0051. İlkin ekspertizanın müsbət rəyi.

İSTİNADLAR – 44

 

LABORATORİYANIN ADI: Kimya sənayesinin yan məhsullarının emalı

LABORATORİYA RƏHBƏRİ:  texnika elmləri  doktoru, prof. Fikrət Sadıqov

 

Laboratoriyada  14 əməkdaş çalışır. Onlardan 1nəfər k.e.d., b.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i. Zemfira Məhərrəmova – k.e.d., b.e.i., Şəmistan Cahandarov – k.ü.f.d., a.e.i., Qasım Səmədzadə – k.ü.f.d., a.e.i., İdris Hüseynov – k.ü.f.d., a.e.i., Nurlan Heydərli – k.ü.f.d., b.e.i., Qurban Hacıyev – k.ü.f.d., b.e.i., dos.

 

İŞ 7.3: Kimya sənayesində əmələ gələn yan məhsulların, o cümlədən, piroliz qatran­larının, aşağımolekullu və tullantı polietilenlərin ekoloji təmiz emal texnologiyasının işlənib hazırlanması.

 

MƏRHƏLƏ: Benzinin etilen istehsalında pirolizindən alınan yüngül və ağır qətranların tədqiqi, onlardan əldə edilən maddələrin tətbiq sahələrinin araşdırılması. 

Kimya sənayesinin həmişə həll edilməsi tələb olunan əsas problemlərindən biri istehsal proseslərinin yan məhsullarının məqsədyönlü emalı və istifadəyə yararlı maddələrə çevrilməsidir.  Xam neftin tərkibində benzolun miqdarı 0.5÷1%-ə çatır. Bu səbəbdən neft karbohidrogenləri əsasında piroliz nəticəsində etilen istehsalında əmələ gələn  pirokondensatdan benzolun alınması hiss olunan iqtisadi effekt verir. Bunları nəzərə alaraq, yüksək təmizliyə malik benzol istehsalının yaradılması məqsədi ilə EP-300 qurğusunda əmələ gələn yüngül qatranın kompleks emalı aparılmışdır. Yüngül qatranın xromatoqrafik üsulla tədqiqi onun tərkibində çox saylı karbohidrogenlərin – aromatik (benzolun alkil törəmələri), yan zəncirdə doymamış rabitəli aromatik, bitsiklik və s. – olduğunu göstərdi. 31%-ə qədər benzolun olduğu müəyyən edildi. Pirokondensatın karbohidrogen tərkibi cədvəldə göstərilib.   

 

Eksperiment zamanı yüngül qatran rektifikasiya yolu ilə fraksiyalarına ayrılmışdı. Benzol fraksiyasının tərkibində onun qatılığını artırmaq üçün müxtəlif üsullar istifadə olunmuşdur. Ayrılan benzol fraksiyasının azeotrop rektifikasiyası aparılmışdır. Fraksiyada olan benzol aşağı temperaturda dondurulmuş və ayrılmışdı. Alınan benzol fraksiyası tərkibində olan doymamış karbohidrogenlərdən kimyəvi birləşmələr vasitəsi ilə təmizlənmişdir. Emal prosesində alüminium xlorid və toluol əsasında sintez olunmuş kompleks katalizator istifadə edilmişdir. Xromatoqrafik və eksperimental göstəricilərin analizindən məlum oldu ki, piro­kondensatın emalı katalizatorun iştirakı ilə aparılanda doymuş və doymamış C5–C8 alifatik karbohidrogenlərin miqdarı azalır, benzolun və toluolun miqdarı qarışıqda artır, bu vaxt fraksiyanın tərkibində olan etilbenzol və stirolun kütləsi cuzi dəyişilir. Aromatik karbohidrogenlərin iki-  üç-alkiltörəmələrinin və bitsiklik birləşmələrin faiz miqdarı kəskin azalır. Bütün təcrübələrdə çox qiymətli məhsul olan neftpolimer qatranı alınır. Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində pirokondensatdan təmizliyi 98,5% olan benzolun alınma prosesi təklif edildi. Təklif etdiyimiz üsul ədəbiyyatdan məlum olan işlərdən texnoloji cəhətdən sadəliyi, hidrodealkilləşmə mərhələsini istisna etməyi və nisbətən az enerji, material, iqtisadi əlverişli olması ilə fərqlənir.  

Neft-kimya sənayesində çox istifadə olunan karbohidrogenlərdən biri olan naftalin almaq məqsədilə laboratoriyada etilen istehsalında alınan  ağır qatranın tədqiqi aparılmışdır. Ağır fraksiyanın xromatoqrafik analizi göstərdi ki, onun tərkibində 5%-dən 36%-ə kimi naftalin və onun törəmələri mövcuddur. İlk növbədə, EP 300 qurğusundan müxtəlif vaxtlarda (zaman intervalı 3 ay) götürülmüş ağır qatran nümunələri heterogen-dispers hissəciklərdən sedimentasiya üsulu ilə təmizləndi. Təmizlənmiş ağır qatran nümunələri qaz-xromatoqrafik və kütlə-spektr analiz üsulları ilə araşdırıldı və müəyyənləşdirildi ki, fraksiyaların tərkibində doymuş və doymamış, fərdi və kondensləşmiş tsiklik birləşmələr üstünlük təşkil edir. Bu birləşmələrin içərisində naftalin izomerləri və onların metil, etil, izopropil törəmələri xüsusi yer tutur. Onların miqdarı tədqiq olunan ağır qatran nümunələrinin tərkibində 50%-dən çoxdur. Numunələr qovma qurğusunda 0,75÷0,85 atm vakuumda 2500C temperatura kimi fraksiyalaşdırıldı. Qovma zamanı 15%-ə qədər kiçikmolekullu doymuş və doymamış karbohidrogen qazların ayrılması müşahidə edildi. Əldə edilmiş fraksiyalar daha sonra adi atmosfer təzyiqində 180÷2000C temperaturlu quru buxar vasitəsi ilə qovuldu, nəticədə təmizliyi 98,7% olan naftalin əldə edildi. Əlavə məhsul kimi bitsiklodekapentadiyen və onun metil, etil, izopropil  törəmələri alındı. Təklif olunan üsul iqtisadi cəhətdən əlverişliliyi, texnoloji nöqteyi-nəzərdən sadəliyi ilə seçilir. Müasir tikintidə və metal-konstruksiya işlərində əsas məsələlərdən biri karroziyanın neqativ təsirinin qarşısını almaq üçün izolyasiya materiallarından istifadə olunmasıdır. Məlumdur ki, bitum boyaları və lakları yaxşı adgeziyaya, yüksək izolyasiya və müxtəlif materialları bir birinə yapışdırma qabiliyyətinə görə fəqlənir. Son vaxtlar bitum boyalar və laklar neft və ağır neft məhsulları emalının kub məhsullarından alınır. Bu baxımdan laboratoriyada EP-300 qurğusunun yan məhsulu olan ağır qatran fraksiyası naftalin və onun törəmələrinin emalından sonra qalan kub məhsulunun xüsusiyyətləri məlum bitumların standart xüsusiyyətləri ilə müqayisə edildi. Nəticədə məlum oldu ki, kub məhsulunun göstəriciləri bitumun göstəricilərinə uyğundur. Müxtəlif  həlledicilərin iştirakında və müxtəlif dolduruculardan istifadə etməklə bir-birindən fərqli adgeziya, bərklik, möhkəmlik xüsusiyyətlərinə, səthi örtmək qabiliyyətinə görə xarici görünüşə (parlaq və qeyri-parlaq)  malik nümunələr əldə edildi. Bitum boya və laklarının əsas nöqsan cəhətini – zaman ərzində qatılaşmanı aradan qaldırmaq istiqamətində tədqiqatlar aparıldı. Ağır qatran 0,7÷0,8 atm vakuum təzyiqdə qovuldu və 240÷2600C intervalında fraksiya toplandı. Həmin fraksiya kub qalığı həlledici və doldurucu ilə emal edildikdə bitum laklarının yeni kompozit materialı alındı. Hal-hazırda bu materiallar sınaqdan keçirilir.

 

 NƏTİCƏLƏR

  1. Ağır qatrandan yüksək təmizliyi olan (98,7%) naftalinin ayrılması prosesi təklif olunur. Üsul iqtisadi cəhətdən əlverişliliyi, texnoloji nöqteyi-nəzərdən sadəliyi və  özəlliyi ilə seçilir.
  2. Yeni üsulla müxtəlif fiziki xüsusiyyətlərə malik bitum boyaları və lakları alınması tətbiq üçün yararlıdır.

 

MÜHÜM NƏTİCƏ

Pirokondensatın yüngül qatranından ilk dəfə olaraq yeni texnologiya ilə alkilləşmə prosesində xammal kimi istifadə edilə bilən, təmizliyi 98,5% olan benzolun alınma prosesi təklif olunur. Üsul texnoloji cəhətdən sadəliyi, hidrodealkilləşmə mərhələsini istisna etməyi, az enerji və  metal tutumluğu, iqtisadi cəhətdən əlverişli olması ilə fərqlənir.(t.e.d., prof. Fikrət Sadıxov, k.ü.f.d. İdris Hüseynov, mühəndis İradə Məmmədova)

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

KONFRANS MATERİALLARI

  1. Sadıqov F.M., Məhərrəmova Z.Y., Hüseynov İ.A., Cahandarov Ş.C., Məmmədova İ.H., Sadıqova N.S.. Etilen istehsalında alınan yüngül qatranın emalı. Akademik T. Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika Elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri, s. 163.
  2. Садыхов Ф.М., Самедзаде Г.М., Джахандаров Ш.Д., Гахраманов Г.С., Ата­ки­ши­­ев Р.Г., Ахмедова А.Н. Гранулирование порошкообразной глины на вибро­грануляторе. Akademik T.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Res­publika Elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri, s.167
  3. Садыгов Ф.М., Самедзаде Г.М., Меликова Э.Т., Мамедова И.Г., Садыгова Н.С., Гахра­манов Г.С. Исследования по грануляции пылевидной глины ка­пель­ным методом в стационарных условиях. Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika Elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri, s.166
  4. Садыгов Ф.М., Магеррамова З.Ю., Гаджиев Г.Н., Гейдарлы Н.И., Гасан-заде Г.Г., Меликова Э.Т. О возможности получения бицикло[0,3,5]декапентаена и его производных из тяжелой смолы пиролиза. Akademik T. Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika Elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri, s.165.
  5. Садыгов Ф.М., Магеррамова З.Ю., Гаджиев Г.Н., Гейдарлы Н.И., Гусей­нов И.А., Гасан-заде Г.Г. Перспектива применения тяжелой смолы для получения гидроизолиционного битумного лака. Akademik T.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika Elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri, s.164

 

KADR HAZIRLIĞI

Ramil Axundov – dissertant, 2012-ci il, elmi rəhbər – t.e.d., prof. Fikrət Sadıqov

Dissertasiya mövzusu – Yağ distillatlarının hidrogenlə təmizlənmə prosesi zamanı alınan tullantıların emalı texnologiyasının işlənib hazırlanması .

LABORATORİYANIN ADI: Zəhərli  kimyəvi maddələrin zərərsizləşdirilməsi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Elnur Məmmədov

 

Laboratoriyada 11 əməkdaş çalışır: Onlardan  3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 6 nəfər e. i., 1 nəfər texnikdir. Dilarə Vəliyeva – k.ü.f.d., a.e.i., Tamilla Qulubəyova – k.ü.f.d., a.e.i., Firəngiz İbrahimova – k.ü.f.d., a.e.i., Tamilla Əliyeva – k.ü.f.d. b.e.i. Sara Hüseynova – e.i., Zibeydə Səfərəliyeva – e.i., İradə Rüşınaz – e.i., Sevinc Dadaşova – e.i., Mətanət Qaragözova – e.i.  Seylana Güləhmədova – e.i.

 

İŞ 7.4:Saxlama müddəti başa çatmışzəhərli  kimyəvi maddələrin utilizasiyası və tək­rar işlə­nilməsi prosesinin tədqiqi.

 

MƏRHƏLƏ:Zəhərli  kimyəvi maddələrin zərərsizləşdirilməsi üsullarının   işlənilməsi.

 

Saxlama müddəti bitmiş raket yanacaqlarının oksidləşdirici komponentlərinin zərər­siz­ləş­dirməsi üçün eksperimental tədqiqi işlər aparılmış, komponentlərin neytirallaşdırma reaksiyasının mexanizmi və optimal şəraiti öyrənilmişdir. Zərərsizləşdirmə prosesinin ətraf mühitə ziyan vurmaması məqsədi ilə reagentlərin seçimi müəyyənləşmişdir. Raket yanacağlarıının oksidləşdirici komponentlərinin (melanj) utilizasiyası vacib iqdisadi və ekoloji problemdir.

Melanj son dərəcə ekoloji təhlükəli, yüksək aqressiv və toksiki kimyəvi maddədir, qatılaşdırılmış azot turşusunda həll olunmuş 22%  nitrat oksidindən ibarətdir, üzvi  və ya­­nar maddələrlə  əlaqədə olduqda alışmağa və partlayışa gətirib çıxarır. 

Hal-hazırda məlumdur ki, melanjin utilizasiyası 2 istiqamətdə aparılır:

-  Ləğv etmə (yandırma yolu ilə);  bu üsul iqdisadi və ekoloji səbəblərdən sənaye miqyasında reallaşa bilməz

-  Melanjin neytrallaşması  üsulu ilə texniki təyinatlı məhsulun alınması

Raket yanacağlarıının oksidləşdirici komponentlərinin tərkibi aşağıda göstərilən kimidir:

-АК-20к: 80% HNO3,  20% N2O4, yodtərkibli inhibitor

-АК-27к: 73%HNO,   27% N2O4, yodtərkibli inhibitor

-АК- 27р: 73% HNO3 ,  27% N2O4, ftortərkibli inhibitor

Nitrat turşusunun və nitrat oksidinin korroziyasından qorumaq məqsədi ilə  raket mühərrikinin kommunikasıyasına yod və ftor tərkibli inhibitorlar əlavə olunur.

Nitrat turşusunun əsasında oksidləşdirici komponentlər hiqroskopik və tərkibində 65% reaksiyaya qabilliyyətli oksigen olan yüksək təsirli zəhərli maddələrdir. Bu kompo­nentlərin  fiziki xassələri tərkiblərində nitrat oksidlərinin və suyun olması ilə təyin edilir. Əsas xassələri: rəngi açıq-sarıdan qonura  qədər, 15,60C-də sıxlığı 1,511-1,575q/sm3, qaynama temperaturu – 66–860C.

Melanjın  utilizasiyası nəticəsində alınan, xalq təsərrufatı sahəsində istifadə oluna bilən məhsulun, geniş və maraqlı perspektivləri var.

İşin əsas məqsədi  melanjın sadə iqdisadi cəhətdən əsaslandırılmış, ekoloji təmiz və təhlukəsiz zərərsizləşdirmə  üsulunun yaradılmasıdır.

Bu məsələnin həlli üçün alınan melanjı  kalsium karbonatla neytrallaşdırır, sonra  gübrə kimi istifadə edilən  kalsium nitrata (kalsium selitrası)  keçirirlər.

Melanjın bu neytrallaşma reaksiyası aşağıdakı sxemlə həyata keçirilir: 

N2O4 + H2O → HNO2 + HNO3

2HNO3 + CaCO3 → Ca(NO3)2 + CO2 + H2O

2HNO2 + CaCO3 → Ca(NO3)2 + CO2 + 2H2

2HF + CaCO3 → CaF2 + CO2 + H2O

 

NƏTİCƏ

Eksperimental tədqiqatların əsasında raket yanacaqlarının oksidləşdirici komponentinin (melanj) kalsium karbonatla  aparılan neytrallaşma prosesi göstərir ki, melanjın zərərsiz kalsium selitrasına çevrilməsi mümkündür. 

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

RESPUBLİKADA

  1. Мамедов Э.Ш., Велиева Д.С., Ибрагимова Д.М., Дадашева С.Д., Рушиназ И.Р., Гюльахмедова С.А. Исследование реакции взаимодействия фторурацила с галогенпропенами. Химические проблемы, 2015, (13) 1 с. 93-97

 

XARİCDƏ

  1. Mammadov E.Sh., Qulubeyova T.N., Veliyeva D.S., Huseynova S.E., Safaraliyeva  Z.S. Thermal stability and Chemical activity to metals of ethers of xanthic, dithiophosphoric dithiocarbamine acids. European Applied Sciences, 2015, №5 Europaische Tachhochschule, p.87-90.

 

QRANTLAR

Ukrayna Elm və Texnologiya Mərkəzi. “Azərbaycan ərazisində Xəzər dənizinin sahil sularının özünü təmizləmə qabiliyyətini artırmaq üçün biotexnologiyaların hazırlanması”. Layihənin rəhbəri – Mikrobiologiya İnstitutunun b.ü.f.d. Səidə Əliyeva, iştirakçı – k.ü.f.d., dosent Elnur Məmmədov. Layihənin müddəti – 2014–2015 (12 ay). Layihənin məbləği – 9000 AZN.

 

Sorbsiya  prosesləri” şöbəsinin

2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri:  AMEA-nın müxbir üzvü Əli Nuriyev

 

Mövzu: Qeyri-üzvi birləşmələr və təbii minerallar əsasında sorbentlərin alınması və modifikasiyası, onlarla təbii sulardan mikroelementlərin çıxarılması, tullantı sularının zəhərli komponentlərdən təmizlənməsi.

                               Mövzuya aid işlər:  8.1;  8.2

LABORATORİYANIN  ADI: Qeyri-üzvi və sintetik sorbentler

LABORATORİYA  RƏHBƏRİ:  AMEA-nın  müxbir üzvü Əli Nuriyev

 

Laboratoriyada  17  əməkdaş  çalışır. Onlardan 4 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 5 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər b.e.i., 4 nəfər e.i., 1 nəfər k.e.i., 1 nəfər mühəndis, 1 nəfər b.lab.-dır. Fəxrəddin  Mahmudov ­– k.ü.f.d., a.e.i.,  Zarema  Cabbarova – k.ü.f.d., a.e.i., Mənzər  Rəhimli – k.ü.f.d., a.e.i., Mürvət  Abbasov – k.ü.f.d., a.e.i., Nərmin  Əfəndiyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Validə Əliyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Səbinə  Əliyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Şəlalə  Əfəndiyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Elmira Teymurova – k.ü.f.d., b.e.i., Sevinc Məmmədova –b.e.i.,   Xuraman  İlyasova – e.i., Sara  Soltanova – e.i., Məhyəddin  Hacıyev – e.i., Təranə  Əsgərova – k.e.i., Leyla Binnətova – e.i.

                                              

İŞ 8.1: Silikat əsaslı sorbentlərin alınması və dəniz, neft, sənaye tullantı sularında mövcud olan mikroelementlərə (Co2+, Cu2+, Ni2+, U6+) qarşı seçiciliyinin tədqiqi.                       

 

MƏRHƏLƏ: Silikat əsaslı sorbentlərin alınma şəraitinin öyrənilməsi (kinetikası və termodinamikası)

Hal-hazırda sənaye tullantı sularının ağır metal ionlarından təmizlənməsi reagent texnologiyasından istifadə edərək, qələvi vasitəsilə ağır metal ionlarını hidroksidlər şəklində çökdürməyə əsaslanır. Belə texnologiyanın əsas çatışmayan cəhəti ondan ibarətdir ki, bu zaman çoxlu miqdarda bahalı reagentlər sərf  olunmasına baxmayaraq, tam çökdürməyə nail olunmur və onların sututarlarda qatılığı buraxıla bilən qatılıq həddindən yuxarı olur. Bu zaman sorbsiya prosesləri üzrə təyinat köməyə gəlir. Sor­bentlərin  məsaməli  strukturu  və  ion  mübadilə  xüsusiyyətləri  müəyyən  dərəcədə on­la­rın  alınması  üsullarından  asılıdır.  Laboratoriyada II–IV  qrup  elementləri  əsasında  zol-gel üsulu ilə iki və üc komponentli  sorbentlərin sintezi üzrə  tədqiqatlar  aparılmışdır.  Müxtəlif  istiqamətli  bir  necə  qeyri-üzvi  silikat əsaslı  sorbent  hazırlanmışdır. Belə  sor­bentlərdən  biri  titan əsasında alınmış sorbentdir. İlkin mərhələdə TiO2 1N  HCl məh­lulu vasitəsilə emal olunaraq titan-xloridə kecirilir. Alınmış  turş məhlul  ayrı-ayrılıqda 70-800C-də intensiv  qarışdırılaraq həm Na2SiO3, həm də NH4OH vasitəsilə peptizasiyaya uğradılır. Bu zaman iki müxtəlif sorbent alınır. Hər iki sorbent otaq temperaturunda qurudulduqdan sonra 80–1200C arasında qızdırılaraq sorbent halına gətirilir. Alınmış sorbentlərdə  model məhlullardan Co2+, Nİ2+ və Cu2+  ionlarının sorbsiyasının statikası və dinamikası tədqiq olunmuşdur. İlkin kinetik tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edil­mişdir ki, hər iki sorbentdə  ion-mübadilə prosesi zamanı tarazlıq halının 2–4 saat müd­dətində yaranması müşahidə olunur. Hər iki sorbentin hər üç iona görə həm statik, həm də dinamik  ion-mübadilə tutumları  hesablanmışdır (cədvəl 1). Göründüyü kimi hər üç ion üçün ayrı-ayrilıqda  2,5-3,5 mq-ekv/q-a qədər ion-mübadilə tutumu alınır. İstər statik, istərsə də dinamik ion-mübadilə  tutumları o qədər də bir-birindən fərqlənmir.

Laboratoriya şəraitində daha iki,  Mg və Al  hidroksidlərinin birgə çökdürülməsi  nəticəsində qeyri-üzvi sorbent  hazırlanmışdır ki, bu sorbent vasitəsilə Co2+, Cu2+ və Ni2+ agır metal  ionlarının  ayrı-ayrılıqda  model məhlullardan çıxarılması həyata keçiririlmişdir. İkincisi Mg2+ və Al3+ ionlarına  Zr4+ ionlarını əlavə etməklə MgAlZr əsaslı sorbent sintez edilmişdir. MgAlZr-hidroksidli  sorbentdə Co2+, Ni2+ və Cu2+ ionlarına görə alınmış qabarıq izotermlər Lenqmyur tənliyi vasitəsilə xətti hala gətirilir. Alınmış xətti  izotermlərdən  nəzəri maksimal  ion-mübadilə  tutumları (AMAKS.) və ion-mübadilə sabitləri  hesablanır (Ks). Şəkil 1-də Lenqmyur tənliyi ilə tədqiq olunmuş xətti izotermlər verilmişdir. Xətti izotermlərin absis oxu ilə əmələ gətirdiyi bucagın kotangensi nəzəri ion-mübadilə tutumunun mq-ekv/q-la  verilən qiymətləri olur. Xətti izotermin ordinatdan  ayırdıgı parçadan ion-mübadilə sabiti hesablanır. Cədvəl 2-də ion-mübadilə tutumlarının  eksperimental və nəzəri  qiymətləri ilə yanaşı  ion-mübadilə sabitlərinin qiymətləri verilmişdir. Nəzəri və eksperimental  ion-mübadilə tutumları demək olar ki, bir-birindən fərqlənmir. Bu da  aparılan eksperimentin qüsursuz oldugunu göstərən əlamətdir.

Şəkil 1. MgAlZr-hidroksid əsaslı sorbentdə Co2+(∘), Ni2+(x) və Cu2+(·) ionlarının  Lenqmyur  tənliyi vasitəsilə hesablanmış xətti izotermləri.

Tədqiq olunan sorbentlərlə məhlullardan Cu2+, Co2+ və Ni2+ ionlarına görə sorbsiya tutumları ilə müqayisədə sorbsion liatrop sırasını aşağıdakı  kimi göstərmək olar: Silikat əsaslı sorbent > MgAlZr hidroksidli sorbent > MgAl hidroksidli sorbent

NƏTİCƏ

Sintez olunmuş qeyri-üzvi sorbentlər müxtəlif  təbii və tullantı obyektlərindən Co2+, Ni2+ və Cu2+ ionlarının çıxarılmasında tətbiq olunması üçün təklif oluna bilər.

 

Nəşr  olunmuş  əsərlər

 

RESPUBLİKADA

  1. Yaqubov Ə.İ., Alemi A., Məmmədova S.H., Nuriyev Ə.N.  Daş  Salahlı  bentonitinin fiziki-kimyəvi xarakteristikalarına  müxtəlif amillərinin təsirlərinin oyrənilməsi. Kimya  Problemləri,2015,№ 2 (13), s. 213-217.
  2. Исмайлова В.А., Ягубов А.И., Махмудов Ф.Т., Аббасов М.А., Мурадова Н.М. Закономерности кинетики сорбции ионов Pb2+и Mn2+ на природных и синтетических сорбентах. Азерб. хим. журн., № 3, 2015, с. 98-102.

 

XARİCDƏ

  1. В.A.Исмайлова,  X.H.Илъясова,   A.И. Ягубов,  A.Н.Нуриев. Исследование  адсор­б­ции ацетона на модифицированном  бентоните.  Журн. Химия и Xимическая промышленность  №1, 2015, т. 92  с. 37-40.

 

KONFRANS MATERİALLARI

1.  Mahmudov F.T., Nuriyev A.N.,  Əfəndiyeva Ş.Z.,  Əsgərova T.N. Modifikasiya olun­­muş  təbii seolitlərdə Co2+ ionlarının  sorbsiya  xüsusiyyətləri. Akademik  Togrul  Şahtaxtinskinin  90 illik yubileyinə  həsr olunmuş elmi konfransın tezisləri. Bakı, 2015, s.89.

2.  Rəhimli M.Ə., Mahmudov F.T., Abbasov M.A., S.A.Əliyeva, X.Ə.İlyasova,  V.X. Əliyeva.  Lifli sorbentlərin məhlullardan  Co2+ və Cu2+ ionlarına gorə  sorbsiya  xü­su­siyyətlərinin  tədqiqi. Akademik Togrul  Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş elmi konfrasın tezislərı. Bakı, 2015, s.110.

3.  Исмайлова В.А.,  Махмудов Ф.Т.,  Ягубов А.И.,  Мурадова Н.М., Аббасов М.А.,  Валиева Н.В. Динамика сорбции ионов Pd2+и Mn2+ из растворов на  моди­фицированных   природных  сорбентах.  Akademik  Togrul Şahtaxtinskinin  90 illik yubileyinə  həsr olunmuş  elmi konfransın  tezisləri. Bakı, 2015,s.105.

 

İSTİNADLAR ­– 22

 

LABORATORİYANIN ADI: Mineral sorbentlər

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, baş elmi işçi Əli Yaqubov

 

Laboratoriyada 14 əməkdaş çalışır. Onlardan 4 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 4 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 2 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i.-dir.  Zenfira Ağayeva – k.e.d., b.e.i., Nişabur Muradova – k.ü.f.d., a.e.i., Səadət Məmmədova – k.ü.f.d., a.e.i., Tamilla Səlimova – k.ü.f.d., a.e.i., Nailə İmanova – k.ü.f.d., a.e.i., Gülşən Heydərzadə – k.ü.f.d., b.e.i., Sultan Məmmədova – k.ü.f.d., b.e.i., Ülvi Məmmədov – k.ü.f.d., b.e.i., Sevinc Bayramova – k.ü.f.d., e.i., Elxan Əliyev – e.i., Vüsalə İsmayılova – k.e.i., Rəfiqə Ramazanova – k.e.i., Xuraman İlyasova – k.e.i.

 

İŞ 8.2: Bentonit gilləri əsasında səmərəli adsorbentlərin, bentonların, nanogillərin hazırlanması, onların tullantı sularının təmizlənməsində, lak-boya sənayesi üçün koaqulyantların alınmasında tətbiqi.

 

MƏRHƏLƏ:Təbii bentonit əsasında alınan adsorbentlərin fiziki-kimyəvi xassələrinin tədqiqi, tərkibində olan radioaktiv elementlərin miqdarının onların xarakteristik xüsusiyyətlərinə təsirinin öyrənilməsi. 

Daş Salahlı və digər yataqlardan alınmış bentonitlərdə radioaktiv elementlərin aktivliyi Canberra markalı gamma-spektrometrın köməyi ilə təyin olunmuşdur. Uranın və toriumun izotopları maye (Perkin Elmler) TriCarb 3100 TR  xromotoqrafından  istifadə etməklə aşkarlanmışdır.

Radioaktiv elementlərin miqdarlarının aydınlaşdırılmasina dair aparılmış tədqiqat işləri nəticəsində müəyyən edimişdir ki, bentonit gillərinin tərkibində aşkar olunan radioaktiv elementlərin (U,Ra, Th, Cs, Pb və s.) paylanması  bentonit yataqlarınnın tərkibinin əsas hissəsini təşkil edən montmorillonitin miqdarından asılı olmasa da, bentonit yataq­larınnın coğrafi yerləşməsindən asılı olaraq dəyişir. Üzvi səthi aktiv maddələrlə (SAM) modifikasiya olunmuş bentonit əsaslı gillər çox geniş tətbiq sahələrini əhatə edir. Üzvi gillərin fiziki-kimyəvi xassələrinin tədqiqi aparılmışdır. Bu məqsədlə müasir analiz metodlarından (İQ spektroskopiya, rentgenoqrafiya, derivatoqrafiya) istifadə edilmişdir. Bentonitin həm üzvi, həm də su mühitində uzun zəncirli üzvi aminlərlə modifikasiyası öyrənilmişdir. Müəyyənləşdirilmişdir ki, ionogen və qeyri-ionogen üzvi boyalara qarşı bentonit mineralının sorbsiya qabiliyyəti əsaslı surətdə onun kation mübadilə tutu­mundan, amin duzlarının qatılığından, alkil radikalının ölçüsündən və kontakt vaxtından asılıdır. BET tənliyindən istifadə etməklə benronit mineralının və onun modifikasiya olunmuş formasının struktur məsaməlilik göstəriciləri təyin edilmişdir  (cədvəl 1.). Qeyri-üzvi kationların üzvi kationlarla əvəz olunması kristal qəfəsin genişlənməsinə səbəb olur. Bu səbəbdən də qeyri-polyar üzvi molekulların adsorbentin daxilində yaranmış sərbəst boşluqlara keçməsinə şərait yaranır. Bu halın olması aminləşmiş bentonitdə xüsusi səthin böyüməsi ilə izah olunur. Xüsusi səth həm xarici, həm də daxili xüsusi səthlərin cəmi kimi hesablanır. SAM-in istifadə olunması bentonitin orqanofil təbəqələrində hissəciklərarası  formalaşmaya və orqanofil təbəqənin yaranmasına səbəb olur. Bu da fazaların bölgü sərhədində səth enerjisini kiçildir, silikat təbəqələri arasında məsafəni böyüdür. Bu səbəbdən də iri həcmli molekulların bentonitin paketlərarası boşluqlarına daxil olmasını asanlaşdırır.

 

 

Am – monotəbəqənin tutumu, S – adsorbentin xüsusi səthinin ölçüsü, V – adsorbentin məsamələrinin ümumi həcmi, reff – adsorbentin məsamələrinin effektiv radiusudur.

Rentgen struktur analiz metodu ilə müəyyən olunmuşdur ki, bentonitin üzvi aminlərlə modifikasiyası zamanı onun məsamələrinin ölçüsü 9,6 Å-dən 17,4 Å-ə qədər böyümüş olur. Qeyri-üzvi kationlarla mübadilə apardıqda isə kationun yükündən və ölçüsündən asılı olaraq məsamələrin ölçüsü 9,6 Å-dən 13,5 Å-ə qədər dəyişmiş olur. Hidro­fob­laş­dırılmış bentonitdə model məhlullardan metilen abısı, rodamin G və s. boyaların adsorbsiyası öyrənilmişdir.

Müəyyənləşdirilmişdir ki, həmin boyalara qarşı hidrofoblaşmış bentonitin sorbsiya tutumu təbii bentonitə nisbətən iki dəfədən də çox artmış olur. Pb2+, Mn2+, Cd2+, Co2+, Zn2+ və Cu2+ monokation formalı bentonit nümunələri 15 mq/l MnSO4, Pb(NO3)2, rodamin G və metilen abısı  (MA) məhlulları ilə işlənmişdir. Sorbent nümunələrinin sedi­mentasion xarakteristikaları tədqiq olunmuşdur. Göstərilmişdir ki, müxtəlif tem­pera­turlarda [100, 200 və 4000C] termiki işlənmiş nümunələrdə hər iki  Zn2+ və Cu2+ ionlarının müxtəlif olmasına baxmayaraq kolloid fraksiyalar arasında ciddi fərqin olması müşahidə olunmur. Müxtəlif yataqlardan olan bentonit nümunələrinin ion mübadilə üsulu ilə monokation formaları alınmışdır.

Tədqiqat nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, bentonitin tərkibində genetik bağlı qarışıqların olması onların turşu və əsas mərkəzlərinin aktivliyinə  böyük təsir göstərir. Belə ki, genetik bağlı olan bentonit nümunələrində turşu və əsas mərkəzlərinin gücü kifayət dərəcədə zəifləmiş olur. Bu da öz növbəsində aktiv mərkəzlərin gücünü zəifləşdirir və nəticədə sorbsiya tutumu azalmış olur. Bu halların mümkünlüyü derivatoqrafik analiz metodlarında öz əksini göstərir. Ağdərə bentonitinin fiziki-kimyəvi xarakteristikaları tədqiq olunmuş və mühüm nəticələr əldə edilmişdir. Həmin bentonitin kolloidal xarakteristikasının öyrənilməsi sahəsində tədqiqatlar davam etdirilir. Termiki işlənmiş nanobentonitin Na və Ca formaları Elektron Səthi Analiz metodu ilə xarakterizə edilmişdir. Sink ionlarının adsorbsiyasının entropiya və entalpiya qiymətləri paylanmanın tarazlıq əmsalının temperatur asılılıqlarından istifadə etməklə hesablanmışdır. Na-bentonitdə Cu2+ və Zn2+  ionlarının filiz sularından çıxarılmasının optimal şəraiti işlənib hazırlanmış və İran İslam Respublikasında sənaye miqyasında sınaqdan keçirilmişdir. Aşağıda göstərilən qurğuda (şəkil) tullantı sularından Cu(II) ionlarının çıxarılması 90% olduğu halda, Zn ionlarınkı 95% olur. 

 

Şəkil. Filiz emalından alınan tullantı sularının təmizlənməsi üçün istifadə olunan qurğu.

Filiz emalından sonra alınan su əvvəlcə Ca(OH)2 vasitəsilə pH~11 qədər qələviləşdirilir, bu zaman bir sıra komponentlər çöküntü halında ayrılır və qalan su paralel olaraq içərisində aktiv kömür və Na-bentonit olan kolonlardan buraxılır. Aktiv kömür olan kolonda Cu2+ və Zn2+  ionlarının çıxarılması 60-65% olduğu halda, Na-bentonitdə  90–95% olur. Təbii bentonitə nisbətən Na-bentonitin həmin ionlara qarşı sorbsiya tutumu 1,5 dəfə yüksək olur, yəni 2,8 mq/ekv-dən 4,2 mq/ekv-ə qədər yüksəlir.

 

NƏTİCƏ

Sənaye tullantı sularının müxtəlif boyalardan (ionogen və qeyri ionogen) təmiz­lən­məsində istifadə və itkisiz texnologiyanın təmin edilməsi üçün bentonit əsasında böyük həcmi səthə malik adsorbent  –  toz şəkilli hidrofob üzvi gil (benton) alınmışdır.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

RESPUBLİKADA

  1. İlyasova X.N., Yaqubov Ə.İ., Muradova N.M., Nuriyev Ə.N., Cəlilov F.Ş. Montmorillonitin kolloidliyinə müxtəlif amillərin təsirinin öyrənilməsi // Kimya Problemləri, № 2, 2015, s.196–199.
  2. 2.  Nasseri Ş.A., Yaqubov Ə.İ., Alemi A., Məmmədova S.H., Nuriyev Ə.N. Daş Salahli bentonitinin fiziki-kimyəvi xarakteristikalarina müxtəlif amillərin təsirinin öyrənil­məsi // Kimya Problemləri, № 2, 2015, s. 213-217.

3.  Исмайлова В.А., Ягубов А.И., Махмудов Ф.Т., Аббасов М.А., Мурадова Н.М.Закономерности кинетики сорбции ионов Pb2+ и Mn2+ на природных и синтетических сорбентах // Azərbaycan Kimya Jurnalı, 2015, № 3, s. 98-103.

4.  NaseriSh., YagubovA.İ., Alemi A., AgayevaZ.R., İsmailovaV.A., Fallahzadeh A. Abarghueeb.Using of  modified  nanoclay on bleaching treatment of the neutralized soybean oil // Azərbaycan Kimya Jurnalı, 2015, № 3, s.124–129.

 

XARİCDƏ

1. Исмаилова В.А., Ягубов А.И., Махмудов Ф.Т., Мурадова Н.М., Аббасов М.А., Нуриев А.Н.Закономерности равновесия сорбции ионов свинца (Pb2+) и марганца (Mn2+) из растворов на природных и синтетических  сорбентах // Журнал Прикладной Химии, 2015, № 12, с.

2. Исмайлова В.А.., Ильясова Х.Н., Ягубов А.И., Мурадова Н.М., Нуриев А.Н. Исследование адсорбции ацетона на модифицированных формах бентонита // Журнал Химическая промышленность, т. 92, № 1, 2015, с. 37–40.

 

KONFRANS MATERİALLARI

  1. Yunusov Y.U., Yaqubov Ə.İ., Əhmədov E.İ., İskəndərova K.A. Kaolinit əsaslı gil dispersiyasının istismar xassələrinə elektrolitlərin təsirinin öyrənilməsi // Ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 92-ci ildönümünə həsr olunmuş doktorant, magistr və gənc tədqiqatçıların “Kimyanın aktual problemləri” IX Respublika Elmi Konfransının Materialları, Bakı-2015, s.56.
  2. Osmanova Ü.H., Babayeva Z.C., Yaqubov Ə.İ. Rodamin-G və metilen abısı boyalarının bentonitdə sorbsiyasının tədqiqi // Ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 92-ci ildönümünə həsr olunmuş doktorant, magistr və gənc tədqiqatçıların “Kimyanın aktual problemləri” IX Respublika Elmi Konfransının Materialları, Bakı-2015, s.67.
  3. Sadıqova A.A., Yaqubov Ə.İ., Əhmədov E.İ., Orucova K.N. Monokation formalı Əli Bayramlı bentonitinin səthlərindəki turşu mərkəzlərinin adsorbsiya olunmuş ammonyakın vasitəsilə tədqiqi // Ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 92-ci ildönümünə həsr olunmuş doktorant, magistr və gənc tədqiqatçıların “Kimyanın aktual problemləri” IX Respublika Elmi Konfransının Materialları, Bakı-2015, s.83
  4. Məmmədov Ə.B., İsmayılov A.Q., Qədirova S.İ., Məmmədov F.Q., Ələsgərov E.A., Məmmədov Ü.Ə. Kimyəvi silahların ətraf mühitə təsiri və ekoloji nəticələri // BDU, Heydər Əliyevin 92 illik yubileyinə həsr olunmuş “XXI əsrdə ekologiya və torpaqşünaslıq elmlərinin aktual problemləri” IV Respublika Elmi Konfransının Materialları, Bakı-2015, s.61–63.
  5. Məmmədov Ə.B., İsmayılov A.Q., Qədirova S.İ., Məmmədov F.Q., Ələsgərov E.A., Məmmədov Ü.Ə. Atmosferi çirkləndirən zəhərli qazların əhalinin sağlamlığına təsiri // BDU, Heydər Əliyevin 92 illik yubileyinə həsr olunmuş “XXI əsrdə ekologiya və torpaqşünaslıq elmlərinin aktual problemləri” IV Respublika Elmi Konfransının Materialları, Bakı-2015, s. 36–37.
  6. Məmmədov Ü.Ə., Yaqubov Ə.İ., Məmmədov Ə.B., Əbdurəhmanova M.B. Ağdərə bentonitindən istifadə perspektivləri // BDU, Heydər Əliyevin 92 illik yubileyinə həsr olunmuş “XXI əsrdə ekologiya və torpaqşünaslıq elmlərinin aktual problemləri” IV Respublika Elmi Konfransının Materialları, Bakı-2015, s.66-67.
  7. Имановa Н.А., Мамедова С.А., Салимова Т.А., Оруджева К.Н., Садыхова А.А. Исследование физико-химических свойств катионообменных форм бентонита// XII Всероссийская конференция с международным участием «Проблемы сольватации и комплексообразования в растворах. От эффектов в растворах к новым материалам», 29 июня–03 июля 2015 г, г.Иваново, Россия, с.70-71.
  8. Ягубов А.И., Биннатова Л.А., Исмайлова В.А., Мамедова С.А., Мурадова Н.М. Исследование влияния концентрации катионоактивных красителей и рН среды на адсорбционные характеристики термообработанного бентонита // XII Всероссийская конференция с международным участием «Проблемы сольватации и комплексообразования в растворах. От эффектов в растворах к новым материалам», 29 июня–03 июля 2015 г, г.Иваново, Россия, с.166.
  9. Агаева З.Р., Ягубов А.И., Меликова И.Г., Алиев Э.М., Джабаров Э.Э. Роль азотсодержащих неионогенных поверхностно-активных веществ в условиях нефтедобычи// XII Всероссийская конференция с международным участием «Проблемы сольватации и комплексообразования в растворах. От эффектов в растворах к новым материалам», 29 июня–03 июля 2015 г, г.Иваново, Россия, с.167.

 

KADR HAZIRLIĞI

1.Ülviyyə Osmanova – doktorant, 2014–2018, elmi rəhbər – k.e.d.,b.e.i., Əli Yaqubov

Dissertasiya mövzusu: Hidrofoblaşmış bentonitin tullantı sularının qeyri-ionogen və ionogen boyalardan təmizlənməsində tətbiqi.

2.Xuraman İlyasova – doktorant, 2012–2016, elmi rəhbər – k.e.d.,b.e.i., Əli Yaqubov

Dissertasiyanın mövzusu: Model məhlullardan kobalt (Co2+) və kadmium (Cd2+) ionlarının bentonitdə sorbsiyasının tədqiqi.

3.Şahab Nasseri – İran İslam Respublikasının vətəndaşı, dissertant, 2011–2015, elmi rəhbər – k.e.d., b.e.i., Əli Yaqubov

Dissertasiya mövzusu: Sənaye tullantılarından metal kationlarının (Cu2+ və Zn2+ ) sorbsiyası.

4.Vüsalə İsmayılova – dissertant, 2013–2017, elmi rəhbər – k.e.d., b.e.i., Əli Yaqubov

Dissertasiya mövzusu: Tullantı sularından qurğuşun (Pb2+) və manqan (Mn2+) ionlarının   sorbsiyası üçün yüksək selektivli sorbentlərin seçilməsi.

 

BEYNƏLXALQ   ƏLAQƏLƏR

İran İslam Respublikası, Təbriz Universiteti.

 

İSTİNADLAR – 4 

 

 

 

JURNALLAR
Faydalı linklər