AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI

KİMYA ELMLƏRİ BÖLMƏSİ

 

 

 

 

 

 

AKADEMİK M.NAĞIYEV adına 

KATALİZ VƏ QEYRİ-ÜZVİ KİMYA İNSTİTUTU

 

 

 

2021-Cİ  İLDƏ  ELMİ VƏ ELMİ-TƏŞKİLATİ

FƏALİYYƏT HAQQINDA

 

 

 

 

H E S A B A T

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

BAKI – 2021

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Məsul redaktor                                                       akademik Dilqəm Tağıyev

 

 

Tərtibçilər

 

Kimya üzrə elmlər doktoru                                 Mina Münşiyeva

Kimya üzrə fəlsəfə doktoru                               Esmira Qulu-zadə

Kimya üzrə fəlsəfə doktoru                                Rəna Mirzəyeva

Elmi işçi                                                                   Səadət Behbudova

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

İNSTİTUTUN ELMİ POTENSİALI

 

2021-ci ildə fundamental və tətbiqi xarakterli elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetiril­mə­sində  akademik – 5, müxbir üzv – 3, elmlər doktoru – 31,  elmi işçi – 254, onlardan 112 fəlsəfə doktoru, həm­çinin doktorant  və dissertantlar iştirak etmişlər.

Əməkdaşların ümumi  sayı 434 nəfərdir.

 

Kadr potensialı

 

Yaş həddi	Elmi  işçilər			Onlardan alimlik dərəcəsi olanlar
				Elmlər doktoru			Fəlsəfə doktorları
	cəmi	kişilər	qadın­lar	cəmi	kişilər	qadın ­lar	cəmi	kişilər	qadın­- lar
30 yaşa qədər	19	4	15	-	-	-	-	-	-
30-39 yaşda	48	6	42	-	-	-	12	3	9
40-49 yaşda	32	4	28	1	1	-	15	2	13
50-59 yaşda	34	6	28	-	-	-	14	4	10
60-69 yaşda	52	17	35	9	7	2	34	11	23
70 və yuxarı yaşda	69	32	37	21	17	4	37	13	24
Elmi işçilərin ümumi sayı	254	69	185	31	25	6	112	33	79

 

 

İNSTİTUTDA GÖRÜLƏN ELMİ-TƏDQİQAT İŞLƏRİNİN İSTİQAMƏTLƏRİ

 

Elmi-tədqiqat işləri  4 istiqamət  üzrə yerinə yetirilmişdir:

v  Karbohidrogenlərin çevrilməsi, qaz kim­yası və ətraf mühitin qorunması üçün səmərəli katalizatorların və ad­sor­­bent­lərin işlənib hazırlanması.

v  Kimyəvi  proseslərin kinetika və mexa­nizminin öy­rə­nil­məsi, model­ləş­diril­məsi və optimal­laş­dırıl­ması.

v  Müxtəlif təyinatlı funksional materi­al­ların, topoloji izolyatorların nano­kom­pozitlərin, nano­gellərin molekul­yar maq­ne­tik­lərinvə keçiricilərin sintezi.

v  Yerli mineral xammalın emalı və  qiymətli metalların tullantılarından çıxarıl­ması  üç­ün sə­mərəli proseslərin yaradıl­ması, hidrotexniki qurğuların korroziya­dan  müha­fi­zə­si.

 

• Bu istiqamətlərə daxil olan 8 mövzu, 34 iş və 58 mərhələ üzrə elmi-tədqiqat işləri apa­rılmışdır.
• İnstitutda 30 laboratoriyanı birləşdirən 7 elmi şöbə və 5 elmi yardımçı şöbə fəaliyyət göstərir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Elmİ-tədqİqat işləri planlarının yerinə yetirilməsi

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

İNSTİTUTUN ŞÖBƏLƏRİ VƏ  LABORATORİYALARI

 

I.“Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsi “

1. “Dəmir və titan tərkibli filiz xammalının  emalı” laboratoriyası

2. “Əlvan metaltərkibli mineral xammalın emalı”  laboratoriyası

3. “Analitik kimya“ laboratoriyası

II. “Qeyri-üzvi funksional materiallar” şöbəsi

1. “Keçid   elementlərinin xalkogenidləri” laboratoriyası

2. “Funksional materialların komponentlərinin  sintezi” laboratoriyası

3. “Funksional qeyri-üzvi mad­dələrin termodinamikası” laboratoriyası

4. “Metal oksidləri əsasında funksional materiallar” labo­ra­toriyası

5. “Kompozisiya örtük materialları  və  korroziyadan   mühafizə” laboratoriyası

III. “Koordinasiya birləşmələri” şöbəsi

1. “Molekulyar  maqnetiklər və keçiricilər” laboratoriyası

2. “Keçid  metallarının  metal-üzvi birləşmələri” laboratoriyası

3. “Nadir  metalların  kompleks birləşmələri” laboratoriyası

4. “Metal-klatrat birləşmələr” laboratoriyası

IV.“Koherent - sinxronlaşdırılmış  oksidləşmə  reaksiyalari”  şöbəsi

1. “Monooksigenaz reaksiyalarının modelləşdirilməsi”  laboratoriyası

2. “Biomimetik sensorlar  və  azot 1-oksidlə  oksidləşmə” laboratoriyası

3. “Biomimetik  katalizatorlar üçün  üzvi  liqandların  sintezı” laboratoriyası

4. “Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə” 

laboratoriyası

V.“Oksidləşdirici heterogen  kataliz” şöbəsi

1. “Seolit  katalizi” laboratoriyası

2. “Ekoloji  kataliz“ laboratoriyası

3. “Katalizatorların hazırlanması” laboratoriyası

VI. “Nano- və  elektrokataliz” şöbəsi

1. “Nanokompozit  katalizatorlar” laboratoriyası

2. “Nanostrukturlaşdırılmış  metal-polimer  katalizatorları” laboratoriyası

3. “Metal-üzvi  birləşmələr  əsasında  nanokatalizatorlar”  laboratoriyası

4. “Nanoelektrokimya və elektrokataliz” laboratoriyası

5. “Renium  ərintilərinin elektrokimyası  və  elektrokatalizi” laboratoriyası

VII.“Kimyəvi və ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi  və texnologiyası”  şöbəsi

1. “Kimyəvi-texnoloji proseslərin  modelləşdirilməsi” laboratoriyası

2. “Fiziki-kimyəvi  texnologiyalar və onların modelləşdirilməsi” laboratoriyası

3. “Kimya sənayesinin yan məhsullarının  emalı” laboratoriyası

4. “Zəhərli  kimyəvi  maddələrin zərərsizləşdirilməsi” laboratoriyası

5.“Qeyri-üzvi  sintetik  sorbentlər” laboratoriyası

6.“Mineral  sorbentlər“ laboratoriyası

 

Elmi-yardımçı qurumlar:

 

 “Elmi-informasıya  və  patent tədqiqatları” şöbəsi

 “Elmi  nəşrlər”  şöbəsi

 “Beynəlxalq əlaqələr, qrant  layihələri  və  innovasiya” şöbəsi

 “Təhsil” şöbəsi

 “Fiziki-kimyəvi analiz” şöbəsi

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

MÜHÜM  NƏTİCƏLƏR

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

PROBLEM

 

Texnoloji proseslərin modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması

 

MÖVZU 7:Kimya və neft kimyası proseslərinin, fiziki-kimyəvi reaksiyaların modelləşdirilməsi

 

 

ƏN  MÜHÜM  NƏTİCƏ

 

Qeyri-Nyuton neftlərinə xas olan hidravlik diffuziya tənliyinin analitik həllinə əsas­lanaraq, məsaməli mühitlərdə hidravlik diffuziya və keçericilik əmsallarının qiymət­ləndirilməsi üçün yeni ifadələr alınmış, bu neftlərin məsaməli mühitlərdə hidrodina­mik süzülmə prosesi üçün yeni filtrasiya tənliyi təklif olunmuşdur.

İşraçılar: AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəliyev, t.ü.f.d.,dos. Manaf Manaflı, k.ü.f.d. Qoşqar Əliyev

G.I. Kelbaliyev, D.B.Tagiyev,  M.R.Manafov. Rheology of Structured Oil Emulsion, In book: Nano-and Micro-Encapsulation-Techniques and Applications. London: Intech Op­en (Web of Science),Chapter 7. 2021, pp.201-236. DOI: 10.5772 /intechopen.927 70

 

 

MÜHÜM  NƏTİCƏLƏR

 

 

 

 PROBLEM

 

Azərbaycanın mineral xammalının kompleks emal texnologiyasının işlənilməsi və yüksək texnologiyalar üçün unikal xassəli yeni qeyri-üzvi materialların alınması.

 

MÖVZU 2: Yüksək texnologiyalar üçün əhəmiyyətli olan az tonnajlı və unikal xassəli qeyri-üzvi materialların alınma üsullarının təkmilləşdirilməsi, hidro­texniki qurğuların korroziyadan mühafizə üsullarının işlənilməsi, tətbiq üçün tövsiyələrin verilməsi.

 

MÜHÜM  NƏTİCƏ

 

 

MnTe×mB^V₂Te₃ (B^V-Bi,Sb) homoloji sıralarına aid laylı birləşmələrin yeni nümayən­dələri sintez edilmiş, monokristallar halında alınmış və xarakterizə edilmişlər. Alın­mış kristal nümunələri tədqiq edilmiş və müəyyən olunmuşdur ki, bu material­ların magnit, elektron və topoloji izolyator xassələri m əmsaılnın qiymətindən kəskin asılıdır. Bu, onlar əsasında topoloji kvant hesablamaları,  həmçinin antiferromagnit və 2D spintronika üçün yeni effektiv funksional Van-der-Vaals heterostrukturları yaratmağa geniş imkanlar açır.

 

İcraçılar: AMEA-nın müxbir üzvü Məhəmməd Babanlı, kiçik elmi işçi Elnur Oruclu, f.ü.e.d, prof. İmaməddin Əmiraslanov (AMEA, Fizika İnstitutu), k.ü.f.d., dos. Ziya Əliyev (Azərbaycan Dövlət  Neft və Sənaye Universiteti)

 

1. 1.  Orujlu E.N., Aliev Z.S., Amiraslanov I.R., Babanly M.B. Phase Equilibria of the MnTe-Sb₂Te₃ System and Synthesis of No­vel Ternary Layered Com­pound – MnSb₄Te₇.               //Physics and Chemistry of Solid State, 2021, v.22, №1, pp.39
2. 2.  Shikin A.M., Estyunin D.A., Zaitsev N.L., Glazkova D., Klimovskikh I.I., Filnov S.O., Rybkin A.G., Schwier E.F., Kumar S., Kimura A., Mamedov N., Aliev Z., Babanly M.B., Kokh K., Tereshchenko O.E., Otrokov M.M., Chulkov E.V., Zvezdin K.A., Zvezdin A.K.. Sample-dependent Dirac-point gap in MnBi₂Te₄  and its response to applied surface charge: A combined photoemission and ab initio study. //Physical Review B, 2021, v.104, pp.115168.

 

 

 PROBLEM

 

Kimya və neft kimya sənayeləri üçün yeni və daha səmərəli katalitik sistemlərin yaradılması.

 

MÖVZU 4: Yaşıl oksidləşdiricilər” vasitəsilə oksidləşmə reaksiyalarının effek-

t­iv­liyini yüksəltmək üçün biomimetik və nanokarbon katalizatorlarının yaradıl­ması və innovativ texnologiyaların işlənilməsi.

 

 

MÜHÜM  NƏTİCƏ

 

Metanın qaz fazada hidrogen peroksidlə birbaşa metanola (19,2%) və onun dimetil efirinə dehidratlaşma (8,2%) ilə gedən (ümumi selektivliyi 90%-ə yaxın) oksidləşməsi üçün nanostrukturlu bifunksional biomimetik katalizator penta-FTPhPFe(III)/Al₂O₃ sintez edilmişdir.

 

İcraçılar: akademik Tofiq Nağıyev, k.ü.f.d. Lətifə Həsənova, e.i. Gülşən Nəhmətova

T.Nağıyev, L.Həsənova, G.Nəhmətova. “Metanolun alınması üsulu” a 2021 0006 nömrəli iddia sənədinə 15.09.2021 tarixində (protokol №29) ixtira qərarı alınıb.

 

MÜHÜM  NƏTİCƏ

 

MÖVZU 5: Bir karbonlu birləşmələrin əlavə dəyər yarada bilən kimyəvi birləş­mələrə çevrilməsi üçün yeni və səmərəli katalizatorların yaradılması və tətbiq üçün tövsiyələrin verilməsi.

 

Nəzəri əsaslandırılmış kinetik modellər əsasında xlorkarbohidrogenlərin katalitik oksidləşmə prosesləri üçün optimal reaktor tipi seçilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, xloretilenlərin selektiv oksidləşməsi prosesini “qaynar” katalizator laylı reaktorlarda, dərin oksidləşmə proseslərini isə “tərpənməz” laylı reaktorlarda ideal sıxışdırma modeli tərtib etməklə həyata keçirmək məqsədəuyğundur.

 

İcraçılar:  k.e.d.,prof. Arif Əfəndi,  k.ü.f.d. İradə Məlikova, k.ü.f.d. Elmir Babayev

Malikova I.G., Efendi A.J., Babayev E.M., Salakhli A.M., Musazade K.Sh., Azizova A.N., Fa­ra­djev G.M.  Catalytic oxidation of dichlormetane and tetrachlorethylene over noble me­tal catalysts. //Journal of Chemistry and Technologies, 2021, V. 29, Issue 1-2, pp.108-118. DOI: 10. 15421/082110.

 

MÜHÜM  NƏTİCƏ

 

MÖVZU 6: Oksid və polimer əsaslı nano katalizatorların, enteroadsorbentlərin və fotoelektrokimyəvi fəal heterosistemlərin yaradılmasında innovativ yanaşmaların tətbiqi.

 

Xitozanın modifikantları əsasında yeni enterosorbentlər sintez olunmuş  və onların kobalt(II), mis(II), nikel(II) ionlarının sulu məhlullarından sorbsiya xüsusiyyətləri öyrənilmişdir. Xitozanın modifikantlarının bu ionların az miqdarlarına qarşı yüksək sorbsiya qabiliyyətinə malik olmaları müəyyən edilmişdir.

 

İcraçılar: akademik Dilqəm Tağıyev, k.e.d., prof. Nizami Zeynalov, k.ü.f.d., dos.   Sev­da Fətullayeva

S.Fətullayeva, D.Tağıyev, N.Zeynalov. A review on enterosorbents and their application in clinical practice: Removal of toxic metals/ Colloid and Interface Science Communications/ https://doi.org/10.1016/j/colcom.2021.100545. 2021, v. 45, Article 100545, pp.1-11.

 

MÜHÜM  NƏTİCƏ

 

 

Kombinə edilmiş yolla nazik təbəqəli Fe₂O₃/TiO₂ və FeS_x/TiO₂ heterosistemləri yara­dılmış və onların fotoelektrokimyəvi xassələri tədqiq edilmişdir. Göstərilmişdir ki, Fe₂O₃/TiO₂ FeS_x/TiO₂ nazik təbəqəşəkilli heterosistemləri fotokatalitik xassələrinə malikdir və onlar fotoelektroliz prosesində model elektrod kimi istifadə edilə bilər.

İcraçılar: akademik Dilqəm Tağıyev, k.e.d., prof. Akif Əliyev, k.ü.f.d., dos. Vüsalə Mə­ci­dzadə

V.A.Majidzade, A.Sh.Aliyev, M.Elrouby, D.M.Babanly, D.B.Tagiyev. Electrodeposition and Growth of iron from an Ethylene Glycol Solution, Acta Chimica Slovenica, 2021, V. 68,

№ 1, pp. 185-192.

 

 

 PROBLEM

 

Texnoloji proseslərin modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması

 

MÖVZU 7:Kimya və neft kimyası proseslərinin, fiziki-kimyəvi reaksiyaların mo­delləşdirilməsi

 

MÜHÜM  NƏTİCƏ

 

 

Nanoelektronika üçün maqnit xassəli yarımkeçirici qrafen nanokristallarının yaran­ması, onların elektron quruluşu, fiziki və fiziki-kimyəvi xarakteristikaları kvant-kim­yə­vi metodla modelləşdirilmişdir. Qrafen kristalına vakansiyaların və ya germanium atomunun təsiri nəticəsində kristalın enerji zonasının yenidən qurulması, Fermi səviyyəsinin yerdəyişməsi və qadağan olunmuş zonanın genişlənməsi qeyri-empirik hesablama üsulu ilə təsdiq edilmişdir.

 

İcraçılar: k.ü.e.d., prof. Mirsəlim Əsədov, f.ü.e.d. Solmaz Mustafaeva – AMEA-nın Fizi­ka İnstitutu

 

M.M.Asadov, S.N.Mustafaeva, S.S.Guseinova, V.F.Lukichev, D.B.Tagiev. Ab Initio mo­de­ling of the effect of the position and properties of ordered vacancies on the magnetic state of a graphene monolayer. // Physics of the Solid State. 2021. V. 63. No 5. pp.797-806.https://doi.org/10.1134/S1063783421050036.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

PATENT İŞİ

 

Hesabat ilində İnstitutun 5 ixtiraya dair iddia ərizəsi Azərbaycan Respublikasının Əq­li Mülkiyyət Agentliyi Patent və Əmtəə Nişanlarının Ekspertizası Mərkəzinə  gön­də­ril­miş və İnstitutun əməkdaşları Azərbaycan Respublikasının 9  patentini  al­mış­lar.

 

Carı ildə laboratoriyaların əməkdaşları tərəfindən verilmiş 5 iddia ərizəsinin hamısına ilkin ekspertizanın müsbət rəyi alınmışdir.

 

                                                               İDDİA ƏRİZƏLƏRİ

Cədvəl 1

№	Lab.	İxtiranın adı	Müəlliflər	İddia ərizəsinin №-si və ilkinlik tarixi
1	20	«Natrium alüminat məhlulundan silisiumun dərin təmizlənməsi üsulu»	A.Ə.Heydərov D.B.Tağıyev G.İ.Alışanlı L.T.Tağıyeva A.A.Quliyeva	a 2021  0005 22.01.2021
2	12	«Metanolun alınması üsulu»	T.M.Nağıyev L.M.Həsənova G.Ç.Nəhmətova	a 2021 0006 22.01.2021
3	7	«Asetilenin etilenə selektiv hidrogenləşmə prosesi üçün heterogen katalizator»	V.M.Əhmədov H.Q.Nurullayev V.M.Əhmədov D.B.Tağıyev	a 2021 0049 27.05.2021
4	29	«Naftalinin alınması üsulu»	F.M.Sadıqov Z.Y.Məhərrəmova Q.N.Hacıyev G.H.Həsən-zadə	a 2021 0069 18.06.2021
5	10	«Alunit filizinin turşu ilə emal üsulu»	R.H.Həmidov A.N.Məmmədov	a 2021 0097 17.09.2021

2021-ci ildə alınan patentlərin müəllifləri aşağıdakı qeyd olunan laboratoriyaların əmək­daşlarıdır (Cədvəl 2)

1. Lab. № 19  –  3 patent  (Lab. rəh.  A.N.Məmmədov)

2. Lab. № 15  –  2 patent  (Lab. rəh.  A.M.Əliyev)

3. Lab. № 18,12  – 2 patent  (Lab. rəh. N.İ.Əli-zadə, L.M.Həsənova)

4. Lab. № 19, 29,14 – 1 patent (Lab. rəh. A.N.Məmmədov, F.M.Sadıqov, Q.İ.Kəlbəliyev)

5. Lab. № 3    – 1 patent  (Lab. rəh. A.Ş.Əliyev)

 

Beləliklə institutun 27 nəfər əməkdaşı 2021-ci ildə alınmış 9 patentin müəllifidir. Qeyd olunan ixtiralar üzrə iddiaçı və patent sahibi AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnsti­tutudur. 

 

2021-ci ildə  Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun əməkdaşları tərəfindən

alınmış patentlər

Cədvəl 2

№	Lab.	İxtiranın adı	Müəlliflər	Patentin №-si və Dövlət reyestrində qeydiyyat tarixi
1	19	«Kvars qumunun dəmirdən təmizlənməsi üsulu»	R.H.Həmidov   D.B.Tağıyev H.M.Tahirli A.İ.Аğayev V.Ə.Qasımov	İ 2021 0052 09.07.2021
2	19	«CaCl2 və MgCl2 qarışığının ayrılma üsulu»	R.H.Həmidov   H.M.Tahirli A.İ.Аğayev	İ 2021 0053 09.07.2021
3	15	«Metiltsikloheksanonun alınma üsulu»	A.M.Əliyev M.Q.Əliyeva Ü.M.Nəcəf-Quliyev G.Ə.Əli-zadə Z.A.Şabanova Ə.Ə.Sarıcanov F.M.Məmmədov S.R.Məmmədova	İ 2021 0054 09.07.2021
4	12, 18	«Azot turşularının alınması  üsulu»	T.M.Nağıyev N.İ.Əli-zadə L.M.Həsənova İ.T.Nağıyeva N.N.Məlikova E.S.Bəhrəmov	İ 2021 0055 09.07.2021
5	19 29 14	«Tozvari maddələr üçün  çoxhalqalı boşqabvari  dənəvərləşdirici»	Q.M.Səməd-zadə A.N.Məmmədov F.M.Sadıqov Q.İ.Kəlbəliyev G.V.Şadlinskaya A.M.Qasımova İ.Ə.Talıblı F.S.İbrahimova İ.Q.Şərifova G.A.Paşazadə	İ 2021 0056 09.07.2021

 

 

6	15	«Metil- tsiklopentadienin alınma üsulu»	A.M.Əliyev M.Y.Abbasov N.K.Abbasova Ü.M.Nəcəf-Quliyev Z.A.Şabanova G.Ə.Əlizadə M.Q.Əliyeva	İ 2021 0057 09.07.2021
7	12, 18	«Azot-1 oksid və azot turşularının qarışığının alınması üsulu»	T.M.Nağıyev, N.İ.Əli-zadə,L.M.Həsənova, İ.T.Nağıyeva, Ç.A.Mustafayeva, N.N.Məlikova,E.S.Bəhrəmov	İ 2021 0102 06.12.2021
8	19	«Alunit filizinin emalı üsulu»	R.H.Həmidov, D.B.Tağıyev, Ə.A.İbrahimov,E.A.Teymurova, A.İ.Ağayev	İ 2021 0103 06.12.2021
9	3	«Termoelektrik xassəli Bi2Se3 nazik təbəqələrinin alınması üsulu»	S.P.Məmmədova V.A.Məcidzadə A.Ş.Əliyev D.B.Tağıyev	İ 2021 0104 06.12.2021

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

İNSTİTUTUN  2021-Cİ İLDƏ TƏTBİQ OLUNAN İŞLƏRI

Tətbiqə təqdim olunmuş 3 elmi işdən ən mühümü:

“Baku Steel Company” MMC-nin və  AMEA-nın akademik M.Nağıyev adına Kataliz və Qey­­ri-üzvi Kimya İnstitutunun “Keçid elementlərinin xalkogenidləri” labora­tori­ya­sının əməkdaşlarinin birgə apardıqları elmi-tədqiqat işi nəticəsində xaricdən gətirilib şirkətin yayma istehsalatında  istifadə olunan valların innovativ metallurgiya texno­logiyası əsasın­da  daxili resurslar hesabına hazırlanarkən işçi hissəsi üçün keçid elementləri ilə  legirlən­miş funksional xassəli çuqun alınmışdır.  Həmin çuqunun işti­rakı ilə işlənmiş bimetallik val­la­rın yayma prosesində tətbiqi müəssisəyə böyük iqtisadi səmərə verir. (Akt və iqtisadi səmərənin hesabatı  əlavə olunub).

 

Tətbiq   olunan digər işlər

 

– 2020-ci ildən başlayaraq AMEA-nın Geologiya və Geofizika, Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya, Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutları arasında imzalanmış müqaviləyə əsasən “Yerli xammal (vulkan palçığı, yanar şist), məişət və sənaye tullantıları əsasında kompleks gübrənin hazırlanma texnologiyasının işlənilməsi” mövzusunda elmi-tədqiqat işinin tətbiqi haqqında akt hazırlanıb. Alınan üzvi mineral kompleks gübrə Səlyan rayon Xələc kəndində tətbiq edilib.Tədqiqat zamanı məlum olmuşdur ki, gübrənin istifadəsində 1 (bir) hektardan 3500 kq pambıq, başqa növ gübrənin istifadəsindən isə 1 (bir) hektardan 2800 kq pambıq alınmışdır. Müqavilə təqdim olunub.

 

 

– 2021-ci ildə bu müqavilə çərçivəsində yuxarıda gğstərilən “Elmi-tədqiqat institutları” müxtəlif mənşəli xammallar əsasında hazırlanan kompleks üzvi mineral gübrənin sınaqdan keçirilməsi ilə əlaqədar Saatlı rayonunun Azadkənd kəndində yerləşən “Fermer təsərrüfatı” ilə əmək­daşlıq  edir. Qeyd olunan ərazidə üzvi mineral kompleksin müxtəlif norma və nis­bətlərdə pambıq bitkisinə veriləcək fenoloji müşahidələr aparılmışdır.

 

– AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu Azərbaycan Respublikasının Müdafiə Nazirliyi ilə bağlanmış müqaviləyə əsasən yararsız raket yanacaqlarının zərərsizləş­diril­məsi, bu prosesdən qalan tullantıların daşınması və utilizasiyası xidmətlərini yerinə yetirir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ELMİ-TƏŞKİLATİ  FƏALİYYƏT

 

a)  Elmi Şuranın fəaliyyəti:

 

Hesabat dövründə Elmi Şuranın 21 iclası keçirilmiş və bu iclaslarda 2021-ci il üçün struktur bölmələrin işçi proqramları, 2021-ci ildə keçiriləcək elmi-tədqiqat işlərinin planı, İnstitutun doktorantura, dissertantura və magistraturasında təhsil alanların at­tes­tasiyasının nəticələri, 2021-ci ildə qəbul olunanların fərdi iş planları, Elmi Şuranın 2021-ci il üçün təqvim planı, Şuraya təqdim olunmuş monoqrafiyaların çapa tövsiyəsi və İnstitutda işləyən görkəmli alimin (AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəliyev) yubileyinin keçirilməsi haqqında AMEA-nın qarşısında vəsatətlərin qaldırılması və s. məsələlər müzakirə olunmuşdur.

Elmi Şura iclaslarında əməkdaşların aparıcı elmi işçi, böyük elmi işçi,  elmi işçi və kiçik elmi işçi vakant vəzifələrini  tutmaq üçün keçirilən müsabiqənin nəticələri müzakirə edilərək təsdiq  olunub.

Elmi Şuranın iclaslarında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərman və Sərən­camlarının icrası haqqında, Azərbaycan MEA Rəyasət Heyətinin sərəncamları və qərarları, Ali Attestasiya Komissiyasının və başqa yerli və xarici elmi təşkilatların məktubları və s. müzakirə olunmuş və onlara cavablar verilmişdir. İlin sonunda struktur bölmələrin 2021-ci il üzrə elmi və elmi-təşkilati hesabatları aparılmış, “direktorluq hesabatı” təsdiq edilmiş və elmi işlərdə əldə edilən mühüm nəticələr müzakirə edilmişdir.

Elmi Şuranın iclaslarında elmi əməkdaşlıqla bağlı yeni müqavilələr müzakirə olunaraq təsdiq edilmişdir, həmçinin 2021-ci ilə qədər bağlanılmış və fəaliyyətdə olan müqavilələr əsasında aparılan elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsinə baxılmışdır. Bu müqavilələr əsasında birgə aparılan elmi tədqiqatların əlaqələndirilməsi, elmi işlərin effektivliyinin artırılması və alınan nəticələrin mühüm olması müzakirə olunaraq təsdiq edilmişdir.

 

b) Elmi seminarların işi:

 

AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunda Dissertasiya Şurasının nəz­dində 2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz”, 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya “ ixti­sas­ları üzrə El­mi Seminar fəaliyyət göstərir. “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə elmi se­minarın tərkibi 7 nəfərdən (3 elmlər doktoru, 4 fəlsəfə doktoru), həmçinin “Qeyri-üzvi kimya“ ixti­sası üzrə də 7 nəfərdən (3 elmlər doktoru, 4 fəl­sə­fə doktoru) iba­rətdir. Elmi semi­­­­nar­larda hesabat ilində aşağı­dakı dissertasiya işləri müzakirə olun­muşdur.

 

“Qeyri-üzvi kimya “ ixti­sas­ı üzrə Elmi Seminar

 

1. 12.02.2021-ci ildə ADNSU-nun nəzdində fəaliyyət göstərən  “Neftin,  Qazın Geotex­no­lo­ji Problemləri və Kimya ETİ-nin dissertantı Əliyeva Firuzə Bəhram qızının “Metal­larin (Fe(II), Fe(III),Co,Zn,Cu(II), benzoy, 1,2-,1,4-benzoldikarbon və 1,2,4,5-benzoltet­ra­kar­bon tur­şulari ilə koordinasion birləşmələrinin sintezi, quruluş-kimyəvi tədqiqi və tətbiqi” mövzu­sunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №1

 

2.17.02.2021-сi ildə  Bakı Dövlət Universitetinin  “Umumi və qeyri üzvi kimya” kafe­dra­sının doktorantı Qənbərova Günel Tapdıq qızının “Nd-B^V-Se(B^V-Sb,Bi) üçlü sistemində kim­yəvi qarşiliqlı təsirin tədqiqi və  alınmış fazaların xassələri” mövzusunda 2303.01 - “Qey­ri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №2

 

3. 19.02.2021-ci ildə AMEA-nın Gəncə Bölməsinin qiyabi doktorantı Alverdiyev İsfən­di­yar Cavid oğlunun  “Mis və gümüşün p² elementlərlə xalkogenidlərinin və onlar əsasın­da  çoxkomponentli  fazaların alınmasının fiziki-kimyəvi əsasları”,mövzusunda 2303.01 - “Qey­ri-üzvi kimya”  ixtisası üzrə (kimya elmlər doktoru adını almaq üçün) dissertasiya işinin mü­za­­kirəsi. Protokol №3

 

4. 02.03.2021-ci ildə AAK-nın 02 noyabr  2021-ci il əmri ilə AMEA-nın  akad. M. Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnsti­tu­­­tunun nəzdində fəaliyyət göstərən ED1.15 Dissertasiya şurasının bazasında 2308.01 - “Elektrokimya”  və  2303.01 - “Qeyri-üzvi kim­ya “ ixti­­sasları üzrə  yaradılan BED 1.15  birdəfəlik müdafiə şurasının nəzdində birdəfəlik elmi seminarın Zoom Meetings platformasında iclası keçirilmişdir.  “Nanoelektrokimya və elek­trokataliz” laboratoriyasının doktorantı Cəfərova Sa­mirə Fikrət qızının  “MoS₂ yarim­keçi­rici nazik təbəqələrin elektrokimyəvi  sintezi və xas­sələrinin tədqiqi” mövzusunda 2308.01 - “Elektrokimya” və  2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya “ ixti­sasları üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №1

 

5.06.04.2021-ci ildəBakı Dövlət Universitetinin  “Umumi və qeyri-üzvi kimya” kafedra­sı­nın  sabiq doktorantı Allazova Nigar Mahmud qızının “CuInSe₂-Ge(Sn,Pb)-Se sistem­lə­rinin təd­qiqi və alınmış fazaların xassələri” mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”  ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müza­kirəsi. Protokol №4

 

6. 21.04.2021-ci ildə AMEA-nın Gəncə Bölməsinin sabiq doktorantı Qasimova Samirə Əli qızının  “Benzoy turşusu törəmələrinin nadir torpaq elementləri komplekslərinin sintezi və tədqiqi”mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”  ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müza­kirəsi. Protokol №5

 

7. 28.04.2021-ci ildə ADNSU–nun “Kimya və qeyri-üzvi maddələrin texnologiyası” kafed­ra­sının sabiq doktorantı Bayramova  Zəhra Elxan qızının “3d-keçid metalların molekulyar oksigenlə kompleks birləşmələrinin sintezi, quruluşu və xassələri”mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”  ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №6

 

8. 04.06.2021-ci ildə AMEA-nın  akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnsti­tu­tu­nun “Molekulyar maqnetiklər və keçiricilər” laboratoriyasının qiyabi doktorantı Fətul­layeva Pərizad Əmrulla qızının “Reduksiya olunmuş Şiff əsasları ilə metal kompleksləri, quruluşu, xassələri və oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyaları” mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə  (kimya elmləri doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №6

 

9. 23.09.2021-ci ildə AMEA-nın  akad. M. Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnsti­tutunun“Xalkogenidlərin fiziki-kimyəvi tədqiqi” laboratoriyasının dissertantı  Məmmədov Vi­­la­yət Sabir oğlunun «Lantanoidlərin qarışıq kationlu oksisulfidləri əsasında lümines­sent fa­zaların alınması, onların fiziki-kimyəvi və termodinamiki xassələri» mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”  ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №7

 

10. 30.09.2021-ci ildə AMEA-nın  akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İn­sti­tutunun“ Dəmir və titan tərkibli filiz xammalın emalı” laboratoriyasının dissertantı İbra­himova Fidan Samir qızının «Ag-A^IV(Ge,Sn,Pb)-Se və Ag-Pb-Te sistemlərində faza ta­raz­lıq­larının termodinamikası və 3D modelləşdirilməsi»  mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”  ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №8

 

11. 15.10.2021-ci ildə AMEA-nın  akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İns­ti­tutunun“Mineral maddələrin emalının kimyası və texnologiyası” laboratoriyasının dok­torantı Yusifova Nailə Vaqif qızının «Daşkəsən yatağının kobalttərkibli filizindən kobaltın çıxarılması» mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №9

 

12. 27.10.2021-ci ildə ED1.15Dissertasiya şurasının bazasında 2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz”  və  2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya “ ixti­­sasları üzrə  elmi seminarların  birgə iclası keçirilmişdir.  AMEA-nın  akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İns­ti­tutunun sabiq doktorantı Ağayev Fuad Allahverdi oğlunun “Alifatik spirtlərin oksid­ləşməsi reaksiyaları üçün seolitlər əsasında məqsədyönlü katalizatorların sintezi və aktiv­liklərinin öyrənilməsi” mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” və  2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisasları üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) disser­tasiya işinin müzakirəsi. Protokol №1

 

13. 04.11.2021-ci ildə AMEA-nın  akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun “Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası” laboratoriyasının əyani doktorantı  Oruclu   Elnur  Nəcəf oğlunun “SnTe-MnTe-Sb(Bi)₂Te₃ sistem­lərində maqnit xassəli yeni topoloji izolyator fazalarının alınması, tədqiqi və multi 3D-model_­ləşdirilməsi” mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”  ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №10

 

14. 11.11.2021-ci ildə  Bakı Dövlət Universitetinin “Umumi və qeyri üzvi kimya” kafed­rasının  dissertantı Mənsimova Şəbnəm Hamlet qızının  “Ag₂X-PbX-Sb₂X₃(X-Se,Te) kva­zi­üçlü sistemlərində faza tarazlıqları və aralıq fazaların xassələri” mövzusunda  2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №11

 

15. 16.11.2021-ci ildə  ADNSU-nun  “Kimya və qeyri-üzvi maddələrin texnologiyası” ka­fed­ra­sının sabiq doktorantı Qüdrətova Fidan Daxil qızının, “Reniumun O- və N- donor liqandlı kompleks birləşmələrinin sintezi və xassələri”  mövzusunda  2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”  ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №13

 

16. 09.12.2021-ci ildə  AMEA-nın  akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun  “Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası” laboratoriyasının əyani dissertantı Mehdiyeva İlahə Firudin qızının “Talliumun erbium və tuliumla telluridlərinin və onlar əsasında funksional xassəli fazaların alınması və tədqiqi” mövzusunda  2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №14

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə Elmi Seminar

 

1. 30.09.2021-ci ildə Azərbaycan  Qida Təhlükəsizliyi İnstitutunun dissertantı  Ağayev Vü­sal Şəfaət oğlunun  “Toluolun benzola və ksilollara dismutasiyası reaksiyası üçün modi­fi­kasiya edilmiş seolit əsasında katalizatorun seçilməsi, kinetika və mexanizmin öyrənil­məsi” mövzusunda 2316.01 - ”Kimyəvi kinetika və kataliz”ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №2

 

2. 05.11.2021-ci ildə ADNSU-nun “ Kimya və Qeyri-üzvi maddələrin texnologiyası” kafe­dra­sının böyük  laborantı  Məmmədova Səlimə Hüseyn qızının “Tərkibində mis olan bi­nar oksid katalizatorlar üzərində etanolun dehidrogenləşdirilməsi” mövzusunda 2316.01 - ”Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №3

 

3. 01.12.2021-ci ildə AMEA-nınKataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutun “Keçid metalların metal-üzvi birləşmələri” laboratoriyasının doktorantı  İbrahimova Nigar Ziya qızının ” Poli­me­tilferrosen/polimetilferrisinium  sistemlərində elektron mübadilə reaksiyalarının kineti­ka­sının tədqiqi və onlar əsasında yeni elektrokimyəvi müqayisə elektrodunun hazırlanması” mövzusunda 2316.01 - ”Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №4

 

Cari il ərzində  2 elmi seminarda 19 dissertasiya işinin (2 elmlər doktoru və17 fəlsəfə doktoru) müzakirəsi keçirilmişdir.

 

c) Dissertasiya Şurasının işi:

 

İnstitutun nəzdində 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”, 2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixti­sasları üzrə Dissertasiya Şurası fəaliyyət göstərir. Hesabat ilində 2  nəfər kimya üzrə elm­lər doktoru - Alverdiyev İsfəndiyar Cavid oğlu - (AMEA-nın Gəncə Bölməsi), Fətul­layeva Pərizad Əmrulla qızı - (Kataliz və Qeyri üzvi Kimya İnstitutu), 12  nəfər isə kimya üz­rə fəl­səfə doktoru – Abbasova Vüsalə Akif qızı - (AMEA-nın Gəncə Bölməsi), Dada­şova Nərmin Rasim qızı - ( AMEA-nın akademik Y.H.Məmmədəliyev adına Neft-Kimya Pro­ses­ləri İns­titutu), Cəfərova Samirə Fikrət qızı - ( Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu), Əliyeva Firuzə Bəhram qızı - (ADNSU), Qənbərova Günel Tapdıq qızı - (Bakı Dövlət Universiteti), Allazova Nigar Mahmud qızı - (Bakı Dövlət Universiteti), Bayramova Zəhra Elxan qızı - (ADNSU), Məmmədov Vilayət Sabir oğlu - (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnsti­tutu), Ağayev Fuad Allahverdi oğlu - (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu), Oruclu   Elnur  Nəcəf oğlu - (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu), Ağayev Vüsal Şəfaət oğlu – (Azərbaycan  Qida Təhlükəsizliyi İnstitutu), İbrahimova Nigar Ziya qızı - (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu) elmi dərəcəsi almaq üçün dissertasiya müdafiə etmişdir.

 

1.Abbasova Vüsalə Akif qızı - AMEA-nın Gəncə Bölməsinin doktorantı. “Cu₂X-Ag₂X-GeX₂ (X-S, Se) sistemlərində faza tarazlıqları və aralıq fazaların bəzi fiziki-kimyəvi xassələri”. 2303.01 - "Qeyri-üzvi kimya" . 24. 06. 2021

 

2.Dadaşova Nərmin Rasim qızı - AMEA-nın akademik Y.H.Məmmədəliyev adına Neft Kimya Prosesləri İnstitutunun doktorantı. “Heterogenləşdirilmiş polioksometalat kataliza­torlarının iştirakı ilə tsiklopentanon və onun alkiltörəmələrindən dioksalanların alınması”. 2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz”.  24.06. 2021

 

3.Cəfərova Samirə Fikrət qızı - AMEA-nın  akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kim­ya İnstitutunun “Nanoelektrokimya və elektrokataliz” laboratoriyasının doktorantı. “MoS₂ yarimkeçirici nazik təbəqələrin elektrokimyəvi sintezi və xassələrinin tədqiqi”. 2308.01 - “Elektrokimya” və 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” 29.06.2021

 

4.Əliyeva Firuzə Bəhram qızı - ADNSU-nun nəzdində fəaliyyət göstərən “Neftin,  qazın geo­texnoloji problemləri və kimya”  ETİ-nin dissertantı.  “Metallarin (Fe(II), Fe(III),Co, Zn, Cu(II), benzoy, 1,2-, 1,4-benzoldikarbon və 1,2,4,5-benzoltetrakarbon turşulari ilə ko­ordi­na­sion birləşmələrinin sintezi, quruluş-kimyəvi tədqiqi və tətbiqi”. 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 29. 06. 2021

 

5.Qənbərova Günel Tapdıq qızı - Bakı Dövlət Universitetinin  Kimya fakültəsinin “Umumi və qeyri üzvi kimya” kafedrasının doktorantı. “Nd-B^V-Se (B^V-Sb,Bi) üçlü sistemində kim­yəvi qarşiliqli təsirin tədqiqi və alinmiş fazalarin xassələri”. 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 14.10.2021

 

6.Allazova Nigar Mahmud qızı - Bakı Dövlət Universitetinin  Kimya fakültəsinin “Umumi və qeyri üzvi kimya” kafedrasının doktorantı. “CuInSe₂-Ge(Sn,Pb)-Se sistemlərinin təd­qiqi və alınmış fazaların xassələri”. 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 14.10.2021

 

7.Alverdiyev İsfəndiyar Cavid oğlu - AMEA-nın Gəncə Bölməsinin qiyabi doktorantı. “Mis və gümüşün p² elementlərlə xalkogenidlərinin və onlar əsasında çoxkomponentli fazaların alınmasının fiziki-kimyəvi əsasları”. 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 21.10.2021

 

8.Bayramova  Zəhra Elxan qızı- ADNSU-nun “Kimya və qeyri-üzvi maddələrin texno­lo­giyası” kafedrasının sabiq doktorantı. “3d-keçid metalların molekulyar oksigenlə kom­pleks birləşmələrinin sintezi, quruluşu və xassələri”  2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 18.11.2021

 

9.Məmmədov Vilayət Sabir oğlu - AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri- üz­­vi Kimya İnstitutunun  “Xalkogenidlərin fiziki-kimyəvi tədqiqi” laboratoriyasının disser­tan­tı. «Lantanoidlərin qarışıq kationlu oksisulfidləri əsasında lüminessent fazaların alınması, onların fiziki-kimyəvi və termodinamiki xassələri». 2303.01 -“Qeyri-üzvi kimya” 18.11.2021

 

10.Fətullayeva Pərizad Əmrulla qızı - AMEA-nın  akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qey­ri-üzvi Kimya İnstitutunun “Molekulyar maqnetiklər və keçiricilər” laboratoriyasının qiyabi doktorantı. “Reduksiya olunmuş Şiff əsaslari ilə metal kompleksləri, quruluşu, xassələri və oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyalari”.  2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 25.11.2021

 

11.Ağayev Fuad Allahverdi oğlu -AMEA-nın  akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qey­ri-üzvi Kimya İns­ti­tutunun sabiq doktorantı. “Alifatik spirtlərin oksid­ləşməsi reaksiyaları üçün seolitlər əsasında məqsədyönlü katalizatorların sintezi və aktiv­liklərinin öyrənilməsi” 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” və  2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz”. 23.12.2021

 

12. Oruclu Elnur  Nəcəf oğlu - AMEA-nın  akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun “Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası” laboratori­yasının əyani doktorantı. “SnTe-MnTe-Sb(Bi)₂Te₃ sistem­lərində maqnit xassəli yeni topoloji izolyator fazalarının alınması, tədqiqi və multi 3D-model_­ləşdirilməsi”. 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 23.12.2021

 

13. Ağayev Vü­sal Şəfaət oğlu - Azərbaycan  Qida Təhlükəsizliyi İnstitutunun dis­ser­tantı. “Toluolun benzola və ksilollara dismutasiyası reaksiyası üçün modi­fi­kasiya edil­miş seolit əsasında katalizatorun seçilməsi, kinetika və mexanizmin öyrənil­məsi”. 2316.01 - ”Kimyəvi kinetika və kataliz”.30.12.2021

 

14. İbrahimova Nigar Ziya qızı - AMEA-nınKataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutun “Ke­çid metalların metal-üzvi birləşmələri” laboratoriyasının doktorantı. ”Poli­me­tilferrosen/polime­tilferrisinium  sistemlərində elektron mübadilə reaksiyalarının kineti­ka­sının tədqiqi və onlar əsasında yeni elektrokimyəvi müqayisə elektrodunun hazırlanması” 2316.01 - ”Kimyəvi kinetika və kataliz” . 30.12.2021

 

b) Nəşriyyat fəaliyyəti:

Hesabat ilində institut əməkdaşları tərəfindən yüksək impakt faktorlu xarici jurnallarda məqalələr dərc olunmuşdur: Journal of Biological Macromolecules, Physical Review B, Colloid and Interface Science Communications, Thermal analysis and calo­ri­metry, Journal of Solid State Chemistry, Macromolecular Research, JOM, Journal  Phase Equilibria and Diffusion,  Journal of Mole­cular Structure, Acta Chimica Slovenica, Phase transitions Russian Chemical Bulletin, Russian Journal of Inorganic Chemistry, Physics of the Solid State, Turkish Journal of chemistry, ournal Electrochemical Science and Engineering, Рhysics of the Solid State, İnorganic Materials, Russian Journal of Applied Chemistry, Theoretical and Experi­mental Chemistry, Journal of Chemical Technology and Metallurgy, Journal of Biomimetics, Biomaterials and Biomedical Engineering, Russian Journal of Physical Chemistry A, Advances in Intelligent Systems and Compu­ting, Iranian Journal of Chemistry and Chemical Engineering,  Russian Metallurgy, High Temperatures-High Pressures, Chemistry & Chemical Techno­logy, Journal of chemistry and techno­logies,  Bulletin of the University of Karaganda. Chemistry, Intelligent Systems and Com­pu­ting, Nano- and Micro-Encapsulation - Techniques and Applications, Инженерно-физи­ческий журнал, Электрохимия, Physics and Chemistry of Solid State, Novel Research in Science, Fundamental Materials, Journal Of Materials Science and Chemical Engineering, Research & Development in Mate­rial  Science, Russian Microelectronics, Con­den­sed Mat­ter and Interphases

 

Ümumiyyətlə bu il 161 məqalə, o cümlədən xaricdə 97, respublikada 64 məqalə çap olun­muşdur. Cari il ərzində 57 məqalə Web of Science,   məqalə  42 SCOPUS, 26 məqalə isə di­gər bazalara daxil olan impakt faktorlu jurnallarda dərc olunmuşdur .

Dövri nəşrlər sahəsində Azerbaijan Chemical Journal və Chemical Problems 1,2, 3,4 nömrələri çap olunmuşdur. 2020-ci ildən  Azerbaijan Chemical Journal, 2021-ci ilin sen­tyabr ayından “Chemical Problems” jurnalı (3,4 sayları) SCOPUS  bazasına daxildir. 2021-ci ildə institut  əməkdaşları respublikada və bir sıra xarici ölkələrdə keçirilmiş kon­franslarda məruzələrlə çıxış etmiş, 149 tezis (onlardan  103- ü xaricdə) çap olun­muş­dur.

 

Hesabat ilində 5  monoqrafiya nəşr edilmişdir:

 

1. Tofik M.Nagiev. Conjugated reactions in chemistry and biology in the context of modern ideas. 2021, «Generis Publishing», P.165
2. А.А.Меджидов, Д.Б.Тагиев. Физические методы в химии. 2021, Баку, «Элм», 195 с.
3. Э.А.Салахова. Получение тонких полупроводниковых покрытий на основе халько­генидов рения. 2021, Баку, «Элм», 256 с.
4. Abbasov Mirheydər Həsən oğlu. İnfraqirmizi spektroskopiyanin üzvi və qeyri-üzvi birləş­mələrə tətbiqi. 2021, Baki, “Ləman nəşriyyat poliqrafiya”. 474 s.
5. S.M.Məmmədova. Müasir farmokokimyada  polimer reaktorlar. 2021,Bakı, «Elm»,196 s.

 

 

 

 

 

 

 

 

2021-ci ildə İnstitutda AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsi ilə birgə

keçirilmiş yubiley tədbirləri. Təltiflər  və mükafatlar

 

 

 

 

“Koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyaları”

şöbəsinin müdiri, akademik To­fiq Nağıyev  “80 illik” yubileyi münasibətilə  Azərbaycan Respublikasında elmin inki­şa­fın­da böyük xidmətlərinə görə "Şərəf" ordeni”və  AMEA”-nın “Fəxri fərmanı” ilə təl­­tif olun­muş­dur.

 

 

AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsinin qərarı ilə 15.11.2021-ci ildə Elmi Şuranın  yubileyə həsr olunmuş  iclası keçirilmişdir.

İclası AMEA-nın vitse-prezidenti, İnstitutun baş direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev aça­raq qeyd etdi ki, noyabrın 13-də görkəmli kimyaçı-texnoloq, Şöhrət ordenli, AMEA-nın müx­bir üzvü Qüdrət Kəlbəliyevin 75 yaşı tamam olmuşdur. Akademik yubilyarı Elmi Şura və İnstitutun kollektivi adından təbrik etdi, ona möhkəm cansağlığı və gələcək elmi fəaliy­yətində uğurlar arzuladı.

 

                            AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəlievin  75  illiyi

 

1. 1.   “Kimyəvi və ekoloji proseslərin model­ləş­dirilməsi  və texnologiyası”  şöbəsinin mü­­­di­­ri, AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəliyev 75 illik  yubileyi münasibətilə  AMEA-nın “Fəxri fərmanı”  ilə təltif olunmuş­dur.

 

YÜKSƏK İXTISASLI ELMİ KADRLARIN HAZIRLANMASI

 

İnstitutun doktorantura və dissertanturasına 2021-ci ildə 12 nəfər, doktorantura  yolu  ilə 8 (elmlər doktoru hazırlığı üzrə 2, fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə 6), dissertantura yolu ilə elmlər doktoru hazırlığı üzrə 4 nəfər qəbul  olmuşdur.

 

Hesabat  ilində 55 doktorant  və  dissertant  müxtəlif  ixtisaslardan öz dissertasiya işləri üzrə elmi-tədqiqat işləri aparırlar. İnstitutun doktoranturasında  fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə 14 nəfər əyani təhsil  alır, 

2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası                                                                  - 6

2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası                                    - 2

2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası                                                                            - 1

2304.01 -“Makromolekullar kimyası” ixtisası                                        - 2

3303.01-“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası                                 - 3

Elmlər doktoru hazırlığı üzrə 10 nəfər büdcə hesabına təhsil alır,

2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası                                                                  - 5      

2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası                                    - 2      

2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası                                                               - 2

3303.01-“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası                                - 1

 

İnstitutun dissertanturasında  elmlər doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün  17 nəfər   dissertasiya işi üzrə çalışır:

2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası                                                                  - 5

2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası                                    - 6      

3303.01-“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası                                - 1

2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası                                                               - 2

2301.01-“Analitik kimya” ixtisası                                                             - 1

2304.01 -“Makromolekullar kimyası” ixtisası                                        - 2

Fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün  14 nəfər:

2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası                                                                  - 5

2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası                                    - 5      

2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası                                                               - 2

3303.01-“Kimya  texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası                   - 1

 

2019/2020-ci  tədris  ilində  İnstitutun  magistraturasına “Qeyri-üzvi kimya”, “Kimyəvi kine­tika və kataliz”, “Fiziki-kimya”, “Yüksək molekullu birləşmələr  kimyası”, “Kompozisiya ma­te­ri­alları kimyası” və “Neft-kimya  proseslərinin  riyazi  modelləşdirilməsi”  ixtisaslaş­maları  üzrə 10 tələbə magistratura təhsil proqramını başa vurmuş və yekun dövlət attes­ta­si­yasından müvəffəqiyyətlə  keçmişlər. Onlardan  8 nəfər fərqlənmə  diplomu  almışdır.

 

1.  Əliyev Emin Fərid  oğlu                                 (fərqləmə)

2.  Balacayeva  Albina  Nəcəf  qızı                    (fərqləmə)

3.  Ganzayeva  Gülbəniz  Mahir  qızı                (fərqləmə)

4.  Şıxverdiyeva  Nigar  Tağı  qızı                     (fərqləmə)

5.  Aslanova  Həcər  Fikrət  qızı                         (fərqləmə)

6.  Seyidova  Çiçək  Mirməhəmməd  qızı        (fərqləmə)

7.  Musazadə  Könül  Şirvan  qızı                      (fərqləmə)

8.  Kərimli  Pərvin  İlqar  qızı                                (adi)

9.  Əsədzadə  Günay  Şəmil qızı                          (adi)

10.Salahova  Aytac  Mübariz  qızı                     (fərqləmə)

   

 

İNSTİTUTDA MAGİSTRATURA TƏHSİLİ

 

2020/2021-ci tədris ilində  İnstitutun  magistraturasına “Qeyri-üzvi kimya”, “Kimyəvi kinetika və kataliz”,“Fiziki-kimya” və “Yüksək  molekullu  birləşmələr  kimyası” ixtisaslaşmaları  üzrə 7  bakalavr  qəbul  olmuşdur. Magistrlar I kursi  müvəffəqiyyətlə başa vuraraq  yüksək təqa­üdə layiq  görülmüşlər. Hal-hazırda  II kursun  III  semestrində  təhsil  alırlar.

2021/2022-ci tədris ilində Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Prezidentinin 30.09.2021-ci il tarixli  431 №li sərəncamı ilə İnstitutun  magistraturasına “Qeyri-üzvi kimya”, “Kimyəvi kinetika və kataliz” və “Kompozisiya materialları kimyası” ixtisaslaşmaları  üzrə 9  bakalavr  qəbul  olmuşdur.

30.09.2021-ci  il tarixində İnstitutun magistraturasında 5 ixtisaslaşma  üzrə  16 tələbə təhsil alır.

 

 

GƏNC ALİM VƏ MÜTƏXƏSSİSLƏR ŞURASI

 

İnstitutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası cari ildə bir sıra tədbirlər keçirmişdir.

 

Cari ilin may ayında  UFAZ-ın magistrantları ilə görüş keçirilmişdir. Görüşdə  institutun qısa tarixi, əsas elmi istiqamətləri, aparılan tədqiqat işləri və əldə olunan nailiyyətləri haqqında, eləcə də burada çalışmış görkəmli alimlər haqqında magistrantlar məlu­matlandırılmış, institutun laboratoriyalarında  istifadə olunan müasir cihaz və avadanlıqlarla və onların  iş pinsipləri ilə, həmçinin İnstitut əməkdaşları tərəfindən aktuallıq kəsb edən istiqamətlər üzrə yerinə yetirilən və əldə edilən elmi nəticələrlə yaxından tanış olmuşlar.

25.11.2021-ci il tarixində AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının və Azərbaycan Kimya Cəmiyyətinin (Azerbaijan Chemical Soci­ety) təşkilatçılığı ilə “Elmdə müvəffəqiyyətə səbəb olan əsas faktorlar: multidissiplinarlıq, əməkdaşlıq və effektiv ünsiyyət” mövzusunda vebinar keçirilib. Vebinarda  ABŞ-da yaşa­yan, Emori Universiteti “Emerson adına Elmi Hesablamalar Mərkəzi”nin direktoru professor Camal Musayev “Elmdə müvəffəqiyyətə səbəb olan əsas faktorlar: multidissiplinarlıq, əməkdaşlıq və effektiv ünsiyyət” mövzusunda təqdimatla çıxış edib. Alim şəxsi təşəbbüsü ilə yaradılmış elmi mərkəzdən və orada həyata keçirilən müxtəlif istiqamətli tədqiqatlardan söz açıb.C.Musayev tədqiqat mərkəzinin nəzəri və kompüter kimyası, C-H rabitəsinin fəza funksionallaşdırılması, alternativ enerji, suyun katalitik çevrilməsi, fotokataliz sahəsində alınan nəticələrini auditoriyanın nəzərinə çatdırıb. Qeyd edək ki, professor Musayevin rəhbərliyi ilə aparılan tədqiqatların nəticələri hərbi sənayedə, farmakologiyada, alternativ və bərpaolunan enerji sahələrində geniş şəkildə tətbiq olunmaqdadır. C.Musayev birgə tədqiqat imkanları və gənclərin xaricdə təhsili barədə fikirlərini bölüşüb.

Cari ilin dekabr ayında İnstitutunun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının birgə təşkilat­çılığı ilə “Davamlı inkişaf və ekologiya” mövzusunda vebinar təşkil olunub. Tədbirdə Ulu Öndərin əziz xatirəsi bir dəqiqəlik sükutla yad edilib. Vebinarda Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının sədri k.ü.f.d. Elmir Babayev Heydər Əliyevin ekoloji siyasətinə dair ilk sənəd - Dayanıqlı inkişaf prinsiplərinə əsaslanan Azərbaycan Respublikasının ekoloji konsepsiyası barədə məlumat verib. O, konsepsiyada yer alan və respublikamızda ətraf mühitin mühafizəsi baxımından üstün əhəmiyyətli olan problemlərin həlli üzrə əsas prinsiplərdən bəhs edib. Daha sonra tədbirdə Almaniyanın “Helmholtz Munich” elmi-tədqiqat mərkəzinin əməkdaşı Dr. Gülçin Abbaszadə Alma­niyada çalışdığı mərkəz haqqında məlumat verib, daha sonra qlobal davamlılıq, iqlim dəyişikliyi, plastik tullantılar mövzusu ətrafında çıxış edib. Məruzəçi ekoloji problemləri və həmin problemlərin səbəb ola biləcəyi fəlakətləri xüsusi vurğulayıb, hər bir kəsin bu mövzuya həssas yanaşmalı olduğunu və üzərinə düşən vəzifəni məsuliyyətlə yerinə yetir­məli oldu­ğunu bildirib. AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsinə daxil olan Kimya İnstitutlarının və ölkənin müxtəlif elm-təhsil ocaqlarından gənc alim, tədqiqatçı, tələbə və hətta məktəbli həmvətənlərimizin iştirakı ilə keçirilən tədbir Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun, Azərbaycan Respublikasının Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsinin dəstəyi ilə baş tutub.

Cari ildə  İnstitutun doktorantı Aynurə Rzayeva Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası və Fransanın Monpelye Universiteti arasında imzalanmış əməkdaşlıq sazişi çərçivəsində birgə doktorantura üzrə təqaüd proqramının qalibi olmuşdur. Həmin proqram çərçivəsində Aynurə Rzayeva  iki il müddətində  Monpelye Universitetinin Aqro polimer mühəndisliyi və yeni texnologiyalar birgə tədqiqat birliyi laboratoriyasına ezam olunmuşdur.

Cari ilin dekabr ayında Heydər Əliyevin anım gününə həsr olunmuş “Ulu öndər Heydər Əliyevin gənclik, təhsil və elm ənənələri” mövzusunda tədbir keçirilmişdir.

Bundan başqa il ərzində İnstitutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası “20 yanvar”,  ”Xocalı soyqırımı “ kimi respublika əhəmiyyətli  anım günlərinin İnstitutda qeyd edilməsi­nin  təşki­lində aktiv iştirak  etmişdir.

 

Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunda Həmrəylik Gününə həsr olunmuş “Gənc Kimyaçıların Görüşü” adlı tədbir keçirilmişdir.

 

27.12.2021-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnsti­tu­tunda bu təşkilatın Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının təşkilatçılığı ilə 31 dekabr Dü­n­ya Azərbaycanlılarının Həmrəyliyi Gününə həsr olunmuş “Gənc Kimyaçıların Görüşü” adlı tədbir keçirilmişdir. Tədbiri giriş sözü ilə AMEA-nın vitse-prezidenti, institutun baş direktoru akademik Dilqəm Tağıyev açaraq gəncləri Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəyliyi Günü və Yeni il münasibətilə təbrik edib, onlara uğurlar arzulayıb. Akademik AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının indiyə qədərki fəaliyyətinin qənaətbəxş oldu­ğunu vurğulayaraq bildirdi ki, yeni seçilən idarə heyəti və onun sədrindən daha yüksək nəticələr gözlənir. Dilqəm Tağıyev qeyd edib ki, hazırda elmə marağı olan gənclərin yetişdirilməsində AMEA geniş imkanlara malikdir, institutda gənc tədqiqatçıların yüksək səviyyədə elmi araş­dırmalar aparmaları üçün onlara hər cür şərait yaradılıb. Akademik ölkə başçısının gənclər siyasətinə uyğun olaraq respublika səviyyəsində gənclərə göstərilən hərtərəfli diqqət və qayğının, onlara verilən geniş imkanların gənclərin inkişafına, onların potensial qüvvə­sindən səmərəli istifadə olunmasına, hər gün yeni nailiyyətlər qazanılmasına geniş şərait yaradır. Akademik gənclərə yaradılan şəraitdən maksimum yararlanmağı, qrant layihə­lərində, xaricdə təhsil proqramlarında iştirak etməyi, xarici dilləri yüksək səviyyədə mənim­səməyi tövsiyə etdi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının sədri k.ü.f.d. Elmir Babayevin spikerliyi ilə davam edən tədbirdə “Ltscientific” şirkətinin texniki meneceri İsmayıl Qarazadə “Kimyəvi analizlərdə istifadə olunan cihazlara tələbat və  onların sıradan çıxmasına təsir edən fak­torlar”, ADNSU-nun tələbəsi Aygün Hüseynzadə “Neft-kimya məhsulları və ətraf mühit amili”, AMEA Aşqarlar Kimyası institutunun əməkdaşı Mir Əli İsakov “Teta dalğaların insan kimyasına təsiri”, ChampionX şirkətinin sahə rəisi Orxan Hacıyev "Müasir dövrdə sənayenin inkişafında kimyaçıların rolu", BDU-nun magistrantı Aysel Nəbiyeva “Karbonun vəsiyyəti” elmi və elmi-populyar mövzularda məruzələrlə çıxış etdilər. Məruzələr ətrafında geniş müzakirələr aparıldı, iştirakçıların çoxsaylı sualları cavablandırıldı.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Sonda AMEA İnstitutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının sədri Elmir Babayev qonaqlara dəvətlərini qəbul edib gəldiklərinə görə təşəkkür etdi. O qeyd ki, dünya azər­bay­can­lılıarının həmrəylik günü fəlsəfəsi ilə səsləşən belə tədbirlərin  keçirilməsi və qarşılıqlı görüşlərin  təşkili gənclər üçün elmi əlaqələrin qurulması və inkişaf etdirilməsi baxımından faydalıdır. 

Qeyd edək ki, tədbirdə AMEA-nın Aşqarlar Kimyası, Polimer Materialları, Neft-Kimya Prosesləri, Radiasiya Problemləri İnstitutları, ADNSU, BDU, Azərbaycan Kimya Cəmiyyəti, AQTİ, LTscientific, CMT group EPO kimya, Evrika liseyi və s. təşkilatları təmsil edən gənc­lər iştirak etmişlər.

 

 

BEYNƏLXALQ  ELMİ  ƏLAQƏLƏR

 

İnstitut 2021-ci il ərzində Almaniya, Fransa, İs­paniya, İtaliya, İsveç, Hollandiya,  İsveçrə, Türkiyə, Rusiya və s. ölkə­lərin, həmçinin Respub­li­ka­nın bir sıra elmi-tədqiqat müəssisələri və universitetləri ilə  elmi əməkdaşlığı davam etdirmişdir.Əməkdaşlar yüksək İMPAKT FAKTORLU jurnallarda 20-yə yaxın birgə elmi məqalə çap etdirmişlər. 

 

2021-ci ildə 10 saylı laboratoriyada "Metal xalkogenidləri əsasında yeni maqnit xassəli topoloji izolyatorların axtarışı, dizaynı və tədqiqi" elmi-tədqiqat proqramı üzrə  Avropa birliyinin (Almaniya, İspaniya, İtaliya), Rusiyanın və Yaponiyanın bir sıra elmi müəssi­sə­­lərilə birgə tədqiqatlar davam etdirilmişdir. 

Cari ildə 28 saylı laboratoriyada nəzərdə  tutulmuş İNRETLABCAT Beynəlxalq Labo­ratoriyanın planına uyğun ola­­raq Berlin Texniki Universiteti (prof. Joerg Friedrich), Böyük Britaniyanın Huddersfild Uni­­versiteti (prof. V.Vishnyakov) və Belarus İstilik və Kütlə Dəyişməsi İnstitutu (prof. S.Fi­la­tov) ilə birgə, metal saxlayan çoxlaylı karbon nanoborularının  iştirakında neft karbo­hidrogenlərinin  aerob və peroksid oksidləşmə pro­seslərinə dair tədqiqatlar  aparılmış, na­no­metallarının bu prosesdə aktivlik sırası müəyyən edilmiş və baş verən katalitik mexa­nizmi irəli sürülmüşdür.

 

 

 

BEYNƏLXALQ VƏ DİGƏR QRANTLAR

 

1-ci Azərbaycan-Rusiya birgə beynəlxalq qrant müsa­biqəsi

1. “Misin mürəkkəb xalkogenidləri ortatemperaturlu termoelektrik materialları kimi: sintezdən və faza tarazlıqlarından "tərkibquruluş-xassə" əlaqəsinə doğru” (AMEA-nın müxbir üzvü Məhəmməd Babanlı – 175 000 AZN, 24 ay, Bakı Dövlət Universiteti, M.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universiteti, AMEA-nın Fizika İnstitutu ilə birgə)

 

1. “Nanoelektronikada tətbiq üçün tərkibində III qrup xalkogenidləri saxlayan bərk məhlullar, qrafen və ifrat nazik silisium təbəqələri əsasında alınmış 2D sistemlərdə defekt əmələgəlmənin mexanizmi və kvant halları” (Layihə iştirakçısı: Mirsəlim Əsədov (AMEA-nın KQüKİ)– 75 000 AZN,  24 ay, AMEA Fizika İnstitutu, REA Fizika-Texnologi­ya İnstitutu ilə birgə)

 

“Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi

1. Yüksək texnologiyalar üçün yeni topoloji izolyatorların və Raşba yarımkeçiricilərinin alınması, kimyəvi dizaynı və tədqiqi (ADNSU ilə). 80 000 AZN. Layihə rəhbəri: b.e.i. Samirə İmaməliyeva
2. İnnovativ metallurgiya texnologiyası əsasında yayma isteh­salatında yüksək xassələrə malik bimetallik valın işlənməsi (AzTU ilə). 60 000 AZN.  Layihə həmrəhbəri: prof. İxti­yar Bəxtiyarlı

 

1. İnterkalyasiya olunmuş laylı quruluşlu birləşmələr və polimerlər əsasında hazırlanmış yeni hibrid nanokompozitlərin sorbsiya və katalitik xassələrinin tədqiqi (BDU ilə). 80 000 AZN. Layihə həmrəhbəri: a.e.i. Natalya Melnikova

 

4. Triazapentadien əsaslı komplekslərin sintezi və katalizdə tətbiqi imkanları (BDU ilə) .

    55 000 AZN. Layihə həmrəhbəri: Fidail Cəlaləddinov

 

Avropa Komissiyasının Horizon 2020 proqramı üzrə davam edən

“Perspektiv materiallar və nanotexnologiyalar” istiqaməti və “Karbohid­ro­genlərin katalitik çevrilməsi” mövzusu üzrə “Metanın oksidləşdirici konversiyası və propilenə hidro­formilləşməsi” (814557 №-li C123 qrant müqaviləsi) layihəsi müsabiqədə qalib gəlmişdir. Layihə üzrə İnstituta 304,062 min avro məbləğində vəsait ayrılmışdır. Qrant rəhbəri: akademik Dilqəm Tağıyev

 

 

 

2021-ci ildə qalib olan qrant layihələri

 Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun   “Elm-Təhsil-Sənaye” məqsədli qrant müsabiqəsi

Sintetik naften turşularının yüksək çıxım və selektivliklə qeyri-zəncirvari reaksiya ilə alınması üçün karbon nanokatalizatorların işlənilməsi və tətbiqi. Layihənin rəhbəri: k.e.d., prof. Eldar Zeynalov - 289 000 AZN

 

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun Elmi-Tədqiqat layihələri üzrə əsas qrant müsabiqəsi

 n-alkanların metal-polimer katalizatorları iştirakında oksidləşməsi. Layihənin rəhbəri: k.e.d. Nizami Zeynalov - 50 000 AZN

 

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun Gənc Alim və Tədqiqatçıların 5-ci qrant müsabiqəsi

1. Xitozan və onun modifikantları əsasında nanoölçülü daşıyıcıların sintezi və onların qalxanabənzər vəzin müalicəsində uzunmüddətli terapevtik tətbiqi. Lahiyənin rəhbəri: k.ü.f.d. Sara Cəbiyeva - 30 000 AZN

2. Manqanın və dəmir fəsiləsi elementlərinin mürəkkəb xalkogenidləri əsasında maqnit xassəli topoloji izolyator fazalarının axtarışı və sintezi. Lahiyənin rəhbəri: Oruclu Elnur -35 000 AZN)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Hesabat ilində institut əməkdaşlarının ezamiyyətləri haqqında

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Prezıdentinin 19.07.2018-ci il tarixli 494№-li  sə­rən­ca­mına  əsasən   İnstitutun  fəlsəfə  doktoru  hazırlığı  üzrə  əyani doktorantı Aysel Məm­mədova Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi və Macarıstan İnsan Resursları Nazirliyi arasında “2018-2020-ci illər üzrə İş Proqramı”na əsaslanan “Stipendium  Hungari­cum” təqaüd proqramının müsabiqəsində  iştirak etmiş  və  müsa­bi­qə­nin  qaliblərindən  biri  olmuşdur. 27 avqust  2018-ci il tarixindən  4 il  müddətinə  Maca­rıstanın  Budapeşt  Texno­lo­gi­ya və  Ekonomika  Universitetinə  ezam  edildiyinə görə  A.İ.Məm­­mədovaya akademik mə­zu­niyyət  verilmişdir.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Prezıdentinin 20.09.2021-ci il tarixli 411№li  sə­rən­camına  əsasən   İnstitutun  fəlsəfə  doktoru  hazırlığı  üzrə  əyani doktorantı Aynurə Rzayeva AMEA və Monpelye Universiteti arasında imzalanmış əməkdaşlıq sazişi çər­çi­vəsində birgə doktorantura üzrə təqaüd proqramının qalib olmuş və həmin proqram çərçivəsində Fransanın Monpelye Universitetinin Aqro polimer mühəndisliyi və yeni texnologiyalar birgə tədqiqat birliyi laboratoriyasında tədqiqat aparmaq üçün rəsmi dəvət məktubu almışdır. Bununla əlaqədar, doktorant A.R.Rzayeva 2021-ci ilin sentyabr ayından 24 ay (01.09.2021–01.09.2023 il) müddətinə Fransanın Monpelye Universitetinə ezam edilmişdir.

– “Qeyri -üzvi  sintetik  sorbentlər" laboratoriyasının   aparıcı  elmi  işçisi  Cabba­ro­va  Za­re­ma 16.06.2021-ci  il tarixdən  5 gün  müddətinə  "Yerli  xammal  əsasında gübrə­nin ha­zır­lan ma  texnologiyasının  işlənilməsi  və  kənd təsərrüfatında  tərbiqi" mövzusu  ilə əla­qədar  Saatlı  rayonunun  Azadkənd  bələdiyyəsi  ərazisində yerləşən sahədə  pambıq  bitkisinin  becərilməsi  məqsədilə  hazırlanmış  sınaq  gübrələrinin  tətbiq  edilməsi və cari  aqrotexniki  qulluq  işlərinin  yerinə   yetirilməsi  üçün Saatlı  rayonuna  ezam edilmişdir.

– "Kompozisiya  örtük  materialları  və korroziyadan mühafizə" laboratoriyasının müdiri Ta­hirli  Hilal 17.08.2020-ci il tarixdən 3 gün müddətinə “Taxtakörpü”  su  anbarında qoyulan təcrübələrin  nəticələrini öyrənmək və polad nümunələrin korroziya vəziyyətini araşdırmaq məqsədilə,Şabran rayonu nun  “Taxtakörpü”  su  anbarına  ezam  edilmişdir.

–"Qeyri-üzvi  sintetik  sorbentlər" laboratoriyasının  aparıcı  elmi  işçisi  Cabbarova  Za­rema 25.10.2021-ci  il tarixdən 5(beş)  gün  müddətinə  "Yerli  xammal  əsasında hazır­lanmış üzvi-mineral komplekslərin balans hesablamaları əsa sında mineral gübrələrlə bir­likdə tətbiqinin  aqrosenozlara təsiri " mövzusu  ilə əlaqədar  Saatlı  rayonunun  Azad­kənd  bələdiyyəsi  ərazisində tədqiqat  sahəsində məhsulun yığılması və hesabatının aparılması məqsədilə  Saatlı  rayonuna  ezam  edilmişdir.

– " Kompozisiya  örtük  materialları  və korroziyadan mühafizə"  laboratoriyasının  müdiri  Tahirli  Hilal, aparıcı  elmi  işçi  Verdiyev   Süleyman,  Standartlaşdırma  və  metrologiya  şöbəsinin  müdiri  İbrahimov  Sadiq  və  10№-li  laboratoriyanın   kiçik  elmi  işçisi  Əşirov  Gəray  29.10.2021-ci  il tarixdən  2 gün  müddətinə,  Bəhramtəpə  Su  qovşağının  və  Mu­ğan  SES- nın  hidrotexniki  qurğularına  baxış  keçirilməsi, suyun  mikrobioloji  tərkibinin  öyrə­nilməsi  və  su nümunələrinin  götürülməsi  məqsədi  ilə  İmişli  rayonuna  ezam  edil­mişlər.

– " Kompozisiya  örtük  materialları  və korroziyadan mühafizə" laboratoriyasının müdiri  Tahirli  Hilal,  aparıcı  elmi  işçisi  Verdiyev   Süleyman,  Standartlaşdırma  və  metrolo­giya  şöbəsinin  müdiri  İbrahimov  Sadiq  və  10№-li  laboratoriyanın   kiçik  elmi  işçisi  Əşi­rov  Gəray  26.11.2021-ci  il tarixdən  2 gün  müddətinə  Bəhramtəpə  Su qovşağının  və Muğan  SES-nın  texniki avadanlıqların istismar şəraitində korroziyaya  davamlılığının  monitorinqini  aparmaq,  ultrasəs  ölçmələri həyata  keçirmək  və  qeyd  olunan  qurğuların  beton  avadanlıqlarına baxış  keçirmək  məqsədilə  İmişli  rayonuna, 16.12.2021-ci  il tarixdən 3 gün  müddətinə  Şəmkir  rayonu  ərazisində  yerləşən  Su  anbarının  texniki  qurğularının  korroziya vəziyyəti  ilə tanış olmaq  və  bəzi  fiziki-kimyəvi  tədqiqatları icra  etmək  üçün  Şəmkir   rayonuna  ezam  edilmişlər.

 

2021-ci ildə Web of Science (Clarivate Analytics), SCOPUS  və digər məlumat bazalarına  daxil  olan məqalələr

 

Web of Science (Clarivate Analytics) məlumat bazasına

daxil olan jurnallarda çap olunan məqalələr

 

1. Sh.Z.Tapdiqov. The bonding nature of the chemical interaction between trypsin and chitosan based carriers in immobilization process depend on entrapped method: A review. International Journal of Biological Macromolecules, 2021, V.183,

 pp. 1676-1696, DOI:10.1016/j.ijbiomac.2021.05.059. CA -6,953(Q1)

1. Shikin A.M., Estyunin D.A., Zaitsev N.L., Glazkova D.Klimovskikh I.I., Filnov S.O., Ryb­­kin A.G., Schwier E.F., Kumar S., Kimura A., Mamedov N., Aliev Z.S., Babanly M.B., Kokh K., Tereshchenko O.E., Otrokov M.M., Chulkov E.V., Zvezdin K.A., Zvez­din A.K. Sample-dependent Dirac-point gap in MnBi2Te4  and its res­pon­se to applied surface charge: A combined photo­emis­sion and ab initio study. Physical Review B, V.104., pp.115-168. https://doi.org/10.1103/PhysRevB.104.115168.СА-5,8 (Q1)
2. Sevda Fatullayeva, Dilgam Tagiyev, Nizami Zeynalov. A review on enterosorbents and  their application in clinical practice: Removal of toxic metals. Colloid and Interface Science Communications. https://doi.org/10.1016/j.colcom.2021.100545, 2021, V.45, Article 100545, pp.1-11. CA- 4,914(Q1)
   1. Hasanova G.S., Aghazade A.I., Babanly D.M., Imamaliyeva S.Z., Yusibov Y.A., Ba­ban­ly M.B.Experimental study of the phase relations and thermo­dy­namic pro­perties of Bi-Se system. Thermal analysis and calo­ri­metry. https://doi.org/10. 1007/s 10973-021-10975-0. CA-4,626(Q2)
   2. Imamaddin R.Amiraslanov, Kamala K.Azizova, Zakir A.Jahangirli, Sajara A.Nabieva,  Faik M.Mammadov, Yegana R.Aliyeva, Mahire Kh.Aliyeva, Ziya S.Aliev. Synthesis and characterization of new indium gallium selenides of the InSe-GaSe system. Journal of Solid State Chemistry V.304, 2021, 122569, CA-3,498(Q2)
      1. Sh.Z.Tapdiqov. Electrostatic and Hydrogen Bond Immobilization of Trypsine onto pH-Sensitive N-Vinylpyrro-lidone and 4-Vinylpyridine Ra-dical co-Grafted Chitosan Based on Hydrogel. Macromolecular Research, 2021, V.29, pp.120-128. DOI:10.1007/s 13233-021-9015-6. CA-2,7(Q2)
      2. Imamaliyeva S.Z., Babanly D.M.,Qasymov V.A., Babanly M.B. Solid-phase Relati­on­ships in the Tl₂Te-Tl₂Te₃-TlTbTe₂ .System and Thermo­dy­namic Properties of Thal­lium–Terbium Tellurides. JOM, V. 73, №5. pp.1503-1510. https://doi.org/ 10.1007/s11 837-021-04623-z. CA-2,471(Q1),
      3. Mashadiyeva  L.F., Mammadli P.R., Babanly D.M., Ashirov G.M., Shevelkov A.V., Yu­si­­bov Y.A. Solid-phase equilibrium in the Cu-Sb-S ternary system and ther­mody­namic properties of ter­nary phases. JOM, V. 73, №5. pp.1522-1530. https://doi.org /10.100 7/s 11837-021-04624-y.CA-2,471(Q1)
      4. Hasanova G.S., Aghazade A.I., Imamaliyeva S.Z., Yusibov Y.A., Babanly M.B. Ref­i -nement of the Phase Diagram of the Bi-Te System and the Thermodynamic Pro­per­ties of Lower Bismuth Tellu­ri­des. JOM, V. 73, №5., pp.1511-1521 https://doi.org/10.10 07/s 11837-021-04621-1.CA-2,471(Q1)
      5. Mansura Huseynova, Vaqif Farzaliyev, Ajdar Medjidov, Mahizar Aliyeva, Mücahit Özdemir, Parham Taslimi , Yunus Zorlu, Bahattin Yalçın, Onur Şahin.Synthesis, Bio­logical and Theoretical Properties of Crystal Zinc Complex wi- thThiosemicarbazone of Glyoxylic Acid. Journal of Molecular Structure. doi.org/10.1016/j.molstruc. 2021. 131470 CA-2,463(Q3)
      6. V.A.Majidzade, A.Sh.Aliyev, M.Elrouby, D.M.Babanly, D.B.Tagiyev. Electro­depo­sition and Growth of Iron from an Ethylene Glycol Solution. Acta Chimica Slovenica,2021, V. 68, № 1, pp.185-192, http://dx.doi.org/10.17344/acsi.2020.6308. CA- 1,6(Q3)
      7. Seidzade A.E., Orujlu E.N., Doert T. An Updated Phase Diagram of the SnTe-Sb₂Te₃ System and the Crystal Structure of the New Compound SnSb₄Te₇. Journal  Phase Equilibria and Diffusion, V.42. pp.373-378, https://doi.org/10.1007/s11669-021-00888-8. CA-1,468(Q3)
      8. Alakbarova T.M. Hans-Jürgen Meyer , Orujlu E.N., Amiraslanov I.R.,Babanly M.B. Pha­se equilibria of the GeTe−Bi₂Te₃ quasi-binary sys­tem in the range 0–50 mol% Bi₂Te₃. Phase transitions, V. 94, №5. pp.366-375 https://doi.org/10.1080/0141 1594. 2021.937 625. CA-1,452(Q3)
      9. Imamaliyeva S.Z., Babanly D.M., Qasymov V.A., Babanly M.B. New thallium dys­pro­sium tel­lu­ri­des and phase equilibria in the Tl₂Te-Tl₅Te₃-Tl₄DyTe₃ system. Russin Journal of Inogranic che­mistry, V. 66, № 4, pp.558-568. https://doi.org/10.1134/S0 036023 621040124, CA-1,33(Q3)

15. E.N.Ismailova, L.F.Mashadieva, D.M.Babanly, A.V.Shevelkov & M.B.Ba­banly.Diag­ram of Solid-Phase Equilibria in the SnSe–Sb₂Se₃–Se. System and Thermodynamic Properties of Tin Antimony Selenides. Russian Journal of Inorganic Chemistry , 2021, v. 66, pp.96–103, CA-1,33(Q3)

16. F. M. Mammadov, D. M. Babanly, I. R. Amiraslanov, D. B. Tagiev, M. B. Babanly. FeS–Ga₂S₃–In₂S₃ System. Russian Journal of Inorganic Chemistry, 2021, Vol. 66, No. 10, pp.1533–154, CA-1,33(Q3)

1. Ahmadova E.J., Aliev Z.S., Babanly D.M., Imamaliyeva S.Z., Gasymov V.A., Babanly M.B. The Quasi-Ternary System Bi₂S₃–Bi₂Te₃–BiI₃. Russian Journal of Inorganic Chemistry, V. 66, № 4. pp.538-549 https://doi.org/10.1134/ S0036023621040021. -CA-1,33(Q3)
2. Abdullayev N.A., Aliguliyeva Kh.V., Zverevd V.N., Alieva Z.S., Amiraslanova I.R., Ba­banly M.B., Jahangirli Z.A., Aliyeva Ye.N., Akhmedova Kh.N., Mammadova T.G., Otro­kov M.M., Shikini A.M., Mamedova N.T., Chulkov E.V. The Charge Transport Mecha­nism in a New Magnetic Topo­lo­gi­cal Insulator MnBi_0.5 Sb_1.5Te₄. Physics of the Solid State, V. 63, №8, https://doi.org/10.1134/S106378 3421080023/.CA-1,3(Q3)
3.  E.J.Efendi, L.Magerramova, A.Aliyeva, L.Kojarova, E.Babayev. Feature of catalysis on bimetallic alloys Zr üith V, Mo and Fe in the reaction of methanol oxidation. Turkish Journal of chemistry. 45(4): pp.1070-1085.DOİ:10.3906/kim-2010-9.CA-1,239(Q3)
4. V.M.Akhmedov, N. E. Melnikova, A.Z.Babayeva,G.G.Nurullayev, Vs. M. Akhmedov, D. B. Tagiyev. Platinum nanocomposites with mesoporous carbon nitride: synthesis and evaluation of the hydrogenation activity. Russian Chemical Bulletin. 2021, 70, No.4, pp. 677-684. https://doi.org /10.1007/s11172-021-3136-0. CA-1,222(Q3)
5. S.P.Javadova, V.A.Majidzade, A.Sh.Aliyev, A.N.Azizova, D.B.Tagiyev. Electro­depo­sition of Bi-Se thin films involving ethylene glycol based electrolytes. Journal Electrochemical Science and Engineering, 2021, 11(1). pp. 51-58. https://doi.org/ 10.5599/ jese.914, CA-1,15(Q3)
6. U.M.Gurbanova, D.M.Babanly, R.G.Huseynova, D.B.Tagiyev. Study of electro­chemi­cal deposition of Ni-Mo thin films from alkaline electrolytes. Journal Electro­chemical Science and Engineering, 2021, 11(1). pp.39-49. https://doi.org/10.5599/jese.912, CA-1,15 (Q3)
7. E.A.Salakhova, D.B.Tagiyev, P.E.Kalantarova, R.E.Huseynova, İ İ.Cabbarova. Effects of different factors on electrochemical obtaining of Re-Te-Сu alloys. Journal Electrochemical Science and Engineering. 11(2), 2021, pp.107-114. DOI:10.5599/ jese.895. CA-1,15(Q3)
8. Nigar Z.Ibrahimova, Gazanfar M.Jafarov, Dilgam B.Tagiyev, Iltifat U.Lyatifov. Elec­tro­­chemical rever­sibility of Me₆Fc/Me₆Fc⁺PF₆^– and Me₈Fc/Me₈Fc⁺PF₆^– redox sys­tems in acetonitrile. Journal of Electrochemical Science and Engine­ering. İSSN-1847-9286, 2021, 2021, v.11, (4), pp.221-225, http://dx. doi.org/ 10.55 99/jese.1032.

CA-1,15(Q3)

25. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Guseinova S.S., Lukichev V.F., Tagiev D.B. Ab in­itio modeling of the location and properties of ordered vacancies on the magnetic state of a graphene monolayer. Рhysics of the Solid State. 2021. V. 63. № 5.

pp. 680–689. https://doi/org/10.21883/ FTT.2021.05.50822.268.CA-0,895(Q3)

1. S.F.Jafarova, V.A.Majidzade, I.Kasimogli, Sh.O.Eminov, A.Sh.Aliyev, A.N.Azizo­va, D.B.Tagiyev. Electrical and photo electrochemical pro perties of thin MoS₂ films pro­duced by electrodeposition. İnorganic Materials, V. 57(4), 2021, pp.331-336. https:// doi.org/10.11 34/S0020168521040 105, CA- 0,864(Q3)
2. E.J.Ahmadov, D.M.Babanly, S.Z.Imamaliyeva, D.B.Tagiev and M.B.Babanly. Ther­­mo­dynamic Properties of the Chalcogenide Phases in the Bi–Te–S System. V. 57, No. 3, 2021, рр.227-233, İnorganic Materials, CA-0,864(Q3)
3. S.I.Abasov, S.B.Agayeva, D.B.Taghiyev, M.T.Mamedova, R.R.Zarbaliyev, A.A.Isken­de­rova, A.A.Imanova, E.S.Isayeva & F.M.Nasirova. Effect of Gaseous Alkanes on Con­version of Straight-Run Naphtha in the Presence of Со(Ni) (ZSM-5,MOR,Al₂O₃) /SO₄^2–/ZrO₂ Composite Catalysts. Russian Journal of Applied Chemistry. 2021, v. 94, İSSUE 7, pp.959-968. CA-0,850 (Q3)
4. S.P.Javadova, V.A.Majidzade, A.Sh.Aliyev, D.B.Tagiyev. Effect of major factors on the composition of thin Bi₂Se₃ films. Russian Journal of Applied Chemistry, 2021, V. 94, Issue 1, pp. 38-42. https://doi.org/10.1134/S1070427221010067, CA-0,850(Q3)
5. Ismailov, E.H., Abbasov Y.A., Osmanova, S.N. et al. Oxidative Addition of C–H Acids to bis(1,5-cyclooctadiene) Ni(0)Ni(COD)₂ Complex.Theoretical and Experi­mental Chemistry. 56, pp.412-416 (2021). org/10.1007/s11237-021-09670-wş.СА-0,827(Q3)
6. Tagiev D.B., Mammadova U.A., Asadov M.M., Isazade A.F., Zeynalov N.A.,  Badalova O.T., Bagirov S.T. Catalytic oxidation of n-hexane on immobilized manganes. Journal of Chemical Technology and Metallurgy. 2021. Vol. 56.N5. pp. 979-987. https://doi. uctm.edu/journal/contents. Sofia. CA-0,806(Q3)
7. Eldar Zeynalov, Asgar Huseynov, Elchin Huseynov, Nazilya Salmanova,Yaqub Nagi­yev, Narmin Abdurakhmanova. Impact of as-prepared and purified  multi-walled car­bon nanotubes on the liquid-phase aerobic oxidation of hydrocarbons. Chemistry & Chemical Technology” and will be publishedin V.15, no.4, 2021. pp.479-485.

CA-0,775(Q3)

1. Sh.Z.Tapdiqov. Encapsulation and In Vitro Controlled Release of Doxycycline in Tem­perature-Sensitive Hydrogel Composed of Polyethyleneglycol-Polypeptide (L-Alanine-co-L-Aspartate). Journal of Biomimetics, Biomaterials and Biomedical Engine­ering, 2021, Vol. 49,  pp.119-129. doi:10.4028/www.scientific.net/JBBBE.49.119.

CA-0,70(Q4)

1. Imamaliyeva S.Z., Mehdiyeva I.F.,  Qasymov V.A., Babanly D.M. ,Taghiyev D.B., Ba­ban­­ly M.B. Solid-Phase Equilibria and Ther­mo­dynamic Properties of Phases in the Tm–Te System. Russian Journal of Physical Chemistry A, V. 95, №4. pp. 926-932, https://doi.org/10.1134/S0036024421050149, CA-0,691(Q4)
2. Asadov M.M., Ramazanova E.E., Aliyev E.N. Solubility, Diffusion of Components, and Equilibrium in СО₂–Ethane–Heavy Oil and СО₂–Propane–Heavy Oil Systems. Rus­sian Journal of Physical Chemistry A. 2021. V. 95. No 5. pp.868–874. https://doi. org /10.1134/S00 36024421050046.  CA-0,691(Q4)
3. Hasanova  G.S., Aghazade A.I., Babanly D.M.,  Tagiev D.B.,Yusibov Yu.A., Baban­ly M.B. Thermodynamic Properties of Bis­muth Selenides. Russian Journal of Physical Chemistry A. V.95. pp.920-925 https://doi.org/10.1134/S0036024421050137.

CA-0,691(Q4)

1. L.M.Gasanova. Mental-Computing Based Investi­ga­tion of  Kinetic and Mechanisms of  Homo­geneous Gas-Phase Oxi­da­tion of Methane by Hydrogen Peroxide. Advances in Intelligent Systems and Compu­ting. 2021. V. 1323. pp.377-384. https://doi/org/ 10. 1007/ 978-3-030-68004-649. CA-0,626
2. Vusala Asim Majidzade, Akif Shikhan Aliyev. Electrodeposition of Ni₃Bi₂Se₂ Thin Semiconductor Films. Iranian Journal of Chemistry and Chemical Engineering, 2021, V. 40, Issue 4, serial Number 108, pp.1023-1029. 10.30492/IJCCE.2020.43334. CA-0,604(Q3)
3. Гейдаров A.A., Алышанлы Г.И., Джаббарова З.А. Исследование кинетических за­ко­номерностей удаления кремнезема из щелочного раствора алюмината натрия. // Russian Metallurgy (Metally). 2021, №11, рр.1413-1418. CA-0,58(Q3)
4. Sona Кulieva, Rejhan Agaeva, Asif Mamedov.Investigation of the interaction and composition of vapor in Bi: X(S,Se,Te):Br=1:1:1 systems.High Temperatures-High Pressures. 2021. V. 50, N. 3. pp.233-241. СА-0,571 (Q4)

41. I.I.Aliyev, C.A.Ahmedova, N.N.Mirsakulova, N.N.Abdulzade, I.I.Abbasov, A.L.Bakhtiya­rov, Kh.M.Gasimov. Investigation of the glass formation region and optical properties of the phases obtained in the As₂S₃-CdSe. Fundamental Materials. 2021, 28, No4,

  pp.701-708. СА-0,41 (Q4)

1. Меликова И.Г., Эфенди А.Д., Бабаев Э.М., Салахлы А.М., Мусазаде К.Ш., Ази­зо­ва А.Н., Фараджев Г.М. Каталитическое окисление дихлорметана и тетрахлор­этилена на катализаторах из благородных металлов. Journal of chemistry and technologies, 2021, V.29, issue 1-2, pp.108-116,DOI: https://doi.org/10.15421/082 110. CA-0,357(Q3)
   1. Э.А.Салахова, Д.Б.Тагиев, M.A.Рамазанов, З.A.Агамалиев,K.Ф.Ибрагимова. Элек­­трохимическое получение нанопокрытий в системе Re-Сu-Se и их морфоло­гия.  Журнал Химия и химическая технология.2021, Т.64, №2, с.34-40.DOI:ht tps://doi.org/10.6060/ivkkt.20216402.6298. Web of Science
   2. Asadov S.M. Modeling of nonlinear processes of nucleation and growth of GaSxSe_1–x (0 ≤ х ≤ 1) solid solutions. Bulletin of the University of Karaganda. Chemistry. 2021. V.102. No.2. pp.31-42. Karaganda. https://doi.org/10.31489/2021Ch2/31-42. Web of Science
   3. Yagub M. Nagiyev. N–Substituted imides of Dichloromaleic asid as a catalyct for liquid-phase aerobic oxidation of isopropylbenzene. Processes of petrochemistri and oil refining, 2021, V.22, №1, рр.90-100. Web of Science
   4. Salmanova N.I., Agahuseynova M.M.,Zeynalov E.B. echnicagrade  of fullerenes as a feasibleconstituent of polymeric stabilizers packages. Processe  of Petrochem­istry   and Oil Refining, 2021. V.22 No.2, рр.234-241. Web of Science
   5. S.Z.Imamaliyeva, G.I.Alekberzade, A.N.Mamedov, D.B.Tagiev, M.B.Babanly. Mo­de­ling the Phase Diagram of the Tl₉SmTe₆-Tl₄PbTe₃-Tl₉BiTe₆ System. 14th International Conference on Theory and Application of Fuzzy Systems and Soft Computing – ICAFS-2020. In: Intelligent Systems and Computing. / R. A. Aliev et al. (Eds.):, Jan 5, 2021. V.1306. pp.480-489. Web of science
   6. G.I.Kelbaliyev, D.B.Tagiyev,  M.R.Manafov. Rheology of Structured Oil Emulsion. Na­no- and Micro-Encapsulation-Techniques and Applications. Capter 7. 2021. рр.201-236, Web of Science
   7. Келбалиев Г.И., Салаватов Т.Ш., Расулов С.Р., Мамедова Е. Реология струк­ту­ри­рованных неньютоновских нефтей при газлифтном  способе добычи. Инже­нер-

­но-физи­ческий журнал. 2021, т.94. №1, с.152-160. Web of Science

1. Машадиева Л.Ф., Бабанлы Д.М., Юсибов Ю.А.,Тагиев Д.Б.,БабанлыМ.Б. Tермо­ди­намическое иссле­до­ва­­ние системы Ag-Sb-Se мето­дом ЭДС с твер­дым элек­тро­литом Ag₄RbI₅. Электрохимия, 2021, V. 57, №3. pp.162-170. https://doi.org/ 10.1134/ S1023193521030083. Web of Science
2. İmamaliyeva S.Z.,Mekhdiyeva  I.F.,Jafarov Y.I., Babanly M.B. Thermodynamic study of the thal­lium-thulium tellurides by EMF method. Bulletin of the Karaganda Uni­ver­sity. "Chemistry" series, 2021, V. 21, № 3.vhttps://doi.org/10.31489/2021Ch2/43-52.

Web of Science

1. Orujlu E.N., Aliev Z.S., Amiraslanov I.R.,Babanly M.B. Phase Equilibria of the MnTe-Sb₂Te₃ System and Synthesis of No­vel Ternary Layered Com­pound–MnSb₄Te₇. Physics and Chemistry of Solid State, 2021, V.22, №1. pp.3944 https.//doi.orq/10. 5330/ pcss.22.1.39-44. Web of Science
2. Imamaliyeva S.Z. Thermodynamic properties of the GdTe₃ compound. Physics and Chemistry of Solid State, 2021, V.22, №3. pp.420-425. https://doi.org/10.15330/ pcss.22. 3.420-425. Web of Science
   1. Melikova İ.H., Efendi A.J., Babayev E.M., Farajev G.M., Musazade K.Sh., Salahli A.M., Maqerramova L.G. Вестник Карагандинского Унив., серия химия, 2021, №2, (102). c.69-76, Караганда. Doi.org/10.31489/2021Ch2/69-76. Web of Science.

55. Aliyev I.I., Mamedov E.I., Yusubov F.V. and Masieva L.F. Preparation of Composite materials  in the system Sb₂Se₃-Cu₂Cr₄Te₇. Novel Research in Science. 2021, ISSN: 2688-836X, 9(5),  doi.org/10.31031/NRS.2021.09.000722 . Web of Science

1. Sh.M.Bayramov, M.M.Pashadzhanov, M.M.Agamalieva, G.G.Abbasova, Z.A.Ma­me­dova. // Synthesis of different ligand complex mo (vi) with stilbazo and cetylpyridinium chloride. Journal Of Materials Science and Chemical Engineering, 2021, V.9, №12, pp.24-30, Web of Science
2. Kelbaliev G.I. and Manafov M.R. Modeling the Wax Deposition Process  and Diffusion Kinetics of Wax Crystallization. Research & Development in Mate­rial  Science, 2021, V.15, N2, рр.1667-1672. Web of Science

 

SCOPUS

 

1. Asadov S.M. Simulation of Nucleation of Multiple Component 2D GaSxSe1–x Using an Evolutionary Equation. Russian Microelectronics. 2021. V. 50. No. 4.

pp.264–277.  https://doi.org/10.1134/S1063739721030021.  SCOPUS-0,9

1. 59.  S. M. Asadova, S. N. Mustafaevab , V. F. Lukichevc, and K. I. Kelbalieva . Concen­tra­tion Dependences of Charge Transfer and the Kinetics of Monte Carlo Modeling of the Growth of 2D Mono and Nanocrystals of Gallium Chalcogenides. Russian Microelec­tronics, 2021, ISSN 1063-7397, V. 50, No. 6, pp. 452–462.SCOPUS-0,9
   1. İmamaliyeva S.Z., Alakbarzade G.I., Babanly D.M. ,Bulanova M.V.,Gasymov V.A., Ba­banly M.B. Phase relations in the Tl₂Te-TlBiТe₂-TlTbTe₂ system. Condensed Matter and Inter­pha­ses, V.23, №1, pp.32-40. https://doi.org /10.17308/ kcmf.2021.23/3438.
   2. E.J.Ahmadov, A.N.Mammadov, S.A.Guliyeva, M.B.Babanly. Modeling of phase diag­ram of the system BiI₃-Bi₂S₃-B_i2Te₃. //New Materials, Compounds and Applications. 2021? V.5, No.1, , pp. 5-11.
   3. S.Z. Imamaliyeva, A.N. Mamedov, M.B. Babanly. Modeling the phase diagram of the Tl₉GdTe₆-Tl₄PbTe₃-Tl₉BiTe₆ system. //New Materials, Compounds and Appli­ca­tions. 2021, V.5, No.2, pp.79-86 .
   4. E.N. Ismayilova, A.N. Baladzhayeva, L.F. Mashadiyeva. Phase Equilibria Along The     Cu₃SbSe₄-GeSe₂ Section of the Cu-Ge-Sb-Se System. // NewMaterials Com­poun­ds and Appli­cations. 2021, V.5, No.1, , pp.52-58
   5. I.B.Bakhtiyarly,  R.J.Kurbanova,  Sh.S.Abdullaeva,  Z.M.Mukharova, F.M.Mam­ma­do­va. Liquidus Surface of the Quasi-ternary System Cu₂S-In₂S₃-FeS. Condensed Matter and Interphases. 2021, 23(1), pp.16-24. doi.org/10. 7308/kcmf.2021.23/00 00.
   6. Orujlu E.N. , Aliev Z.S., Jafarov Y.I.,Ahmadov E.I. Babanly M.B. Thermodynamic study of the Manganese Tellurides by the Electromotive Force Method. Condensed Matter and Interphases.  2021, V.23, №2, pp.278-281. https://doi.org/10.17308/ kcmf.2021. 23/3438
   7. Faik M. Mammadov.  New version of the phase diagram of the MnTe- Ga2Te3 system. New Materials, Compounds and Applications. 2021, V.5, No.2, pp.116-121

67. А.М.Алиев, А.Р.Сафаров, Э.Ф.Алиев. Математическое описание окислительного дегидрирования изопропанола в ацетон.  Azerbaijan Chemical Journal. 2021, №1, с. 6-10.

68. V.A. Majidzade, G.S. Aliyev, A.Sh. Aliyev, R.H. Huseynova, Z.M. Mammadova. Mathe­ma­tical modeling and optimization of the electrodeposition process of antimony-selenium system. Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 1, pp.30-36.

69. Jafarova S.T.  Synthesis, characteristic and activity of nanosized Cu–Me (Me–Co, Zn, Ni) oxide systems in CO oxidation in the presence of H₂.// Azerbaijan Chemical Journal. 2021. № 1, 48-54.

70. Ya. M. Nagiyev. Fungicidal properties of N-(p-Carboxyphenyl)imide-2,3-Dichloro­bicyclo- [2.2.1] hept-5-ene-2,3-Dicarbxylic asid. Azerbaijan Chemical Journal. 2021, №1, pp.72-77.  

71. Aliev I.I.,Ismailova S.Sh.,ShakhbazovM.H.  Research chemical interactions in the CuTe-As₂Te₃ system. Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 1. pp.67-71.

72. S.A.Aghamammadova. Mechanism of  biomimetic oxida­tion of cyclohexane to cyclo­hexa­no­ne by hydrogen peroxide. Azerbaijan Chemical Journal. №1, 2021. pp.61-66

73. Mehdiyeva İ.F. Phase equilibria in the TlTe-Tl₉TmTe₆ system. Azerbaijan Chemical Journal, № 1, pp. 18-22, https://doi.org/10.32737/0005-2531-2021-1-18-22

74. P.R.Məmmədli.Mis və stibium yodidlərinin fiziki-kimyəvi qarşiliqli təsiri. Azerbaijan Chemical Journal, 2021, №1, s.43-47

75. Heydarov A.A., Kashkai Ch.M., Alyshanly G.I., Jabbarova Z.A. Processing of Zaglik Alu­­nite ore by heap and tank leaching. // Azerbaijan Chemical Journal, 2021. № 2,

pp. 42-49.

1. 76.  Jafarova S.T. Influence of the nature of transition metal on acid-base properties of the surface and activity of catalysts based on natural clinoptilolite in the reaction of biogas conversion to synthesis gas. // Azerbaijan Chemical Journal , 2021. № 2, pp.63-68.
2. 77.  Orujlu E.N., Mammadov A.N., Babanly M.B. 3D analytical modeling of crys­tal­lization surfaces of the MnTe-SnTe-Sb₂Te₃ system. Azerbaijan Chemical Journal, 2021,№2,

  pp.94-100,

78. A.İ.Dunyamaliyeva, N.I. Kurbanova,  E.B. Zeynalov. Fullerenecontaining composites based on isotactic polypropylene. Azerbaijan Chemical Journal . 2021, №2, pp.24-28

79. Malikova N.N., Ali-zadeh N.İ.,  Nagiev T.M. Study of catalase activity of biomimetic sensors at different temperatures and amounts of smart material. Azerbaijan Chemical Journal. 2021.№ 2. pp.50-53. DOİ:10.32737/0005-2531

80. F.M.Mammadov. Refiniment of the phase diagram of the MnTe-In₂Te₃ system. Azer­baijan Chemical Journal, 2021, № 2. s.37-41.

81. Agayeva Z.R., Mammadova B.G., Naseri Sh.A., Jabbarov E.E., Mammadova S.G., Sha­ba­nova Ch.M., Rafiyeva Kh.L., Aliyev E.M. Study of the mutual effect of pho­sphorus-containing fertilizers and clay minerals of aluminosilicate type on the productivity of agricultural products and the ecological condition of brownbrown soils. Azerbaijan Chemical Journal. 2021. № 2. pp. 54-58.

82. M.R.Manafov, G.S. Aliyev, A.İ. Rustamova, V.İ. Kerimli. Analysis of the current state of researches of the deposition of asphalt-resinous substances, paraffin, and modeling methods. Review part II: wax deposition. // Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 2, pp.13-23, doi.org/10.32737/0005-2531-2021-2-13-23.

83. S.Z.Imamaliyeva, G.I.Alakbarzade, A.N.Mamedov, M.B.Babanly.Modeling the phase diagram of theTl₉TbTe₆–Tl₄PbTe₃–Tl₉BiTe₆system. Azerbaijan Chemical Journal. 2021. No 2. pp. 6–12.

84. N.M.Allazova, T.R.Qurbanova, R.F.Abbasova, M.R.Allazov.Phase equilibrium in the Ga₂Se₃–CoSe system. Azerbaijan Chemical Journal. 2021. No 2. pp. 59–62.

1. U.M. Gurbanova, Z.S. Safaraliyeva, N.R. Abishova, R.G.Huseynova, D.B.Tagiyev. Mathematical modeling of the electrochemical deposition process of Ni- Mo thin films. Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 3, pp.6-11.

86. Imamaliyeva S.Z. Phase equilibria along the TlTe-TlTmTe₂ and Tl₂Te₃-TlTmTe₂ secti­ons of the Tl-Tm-Te system. Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 3, pp.54-58,.

87. S.İ.Bənənyarlı, Ş.S.İsmayılov,  R.N.Qasımova, L.Ə.Xəlilova. Thermaphysical pro­per­ties of alloy compositions (2Bi₂O₃∙B₂O₃)_100-x(2Bi₂O₃∙3GeO₂)_x (x=0;10;50). Azer­baijan Che­mical Journal, 2021, №3, pр. 44-48,

88. Mammadova S.R., Jabbarova Z.A. Extraction of palladium. Azerbaijan Chemical Journal. 2021. No 3. pp. 67–71.

89. Z.A.Shabanova.Oxidative dehydrogenation of butyl alcohols to the corresponding carbonyl compounds over modified zeolites. Azerbaijan Chemical Journal. 2021.

No 3. pp. 27–.30

90. A.M.Aliyev, M.Y.Abbasov, M.G.Aliyeva, G.A.Alizade, R.Yu.Agayeva.The kinetics and mechanism of the selective oxidative dehydrogenation reaction of methylcyclopentane. Azerbaijan Chemical Journal. 2021. No 3. pp. 12–20.

1. G.I.Alyshanly. Study of conditions of transition of silicon into aluminate solution during leaching of raw alunite and its removal from this solution. // Azerbaijan Chemical Journal, 2021. № 4, pp.70-76

92. Aydin M. Pashajanov, Sabuhi I. Niftaliyev, Melek M. Agamaliyeva, Shahin M. Bayra­mov, Gulu G.Abbasova, Zumrud A. Mamedova. // Extraction concentrating of  Scan­dium (III) in complex form with 2-Hydroxy-5-T-Butylphenol-4¢-Metoxy-Azobenzene and its determination by atomic-absorption spectrometry, Azerbaijan Chemical Journal, 2021, №4. pp.49-52

1. 93.  N.R. Abishova., G.S.Aliyev, U.M.Gurbanova, S.A.Huseynova, Y.A.Nuriyev. Study of ni­ckel electrodeposition from alkaline glycine electrolytes. Azerbaijan Chemical Journal. 2021, № 4, pp.20-24

94. I.T.Nagieva, N.I.Ali-zadeh, T.М.Nagiev. Coherent synchronization of pyridine dimeri­zation reactions and decomposition of “green oxidants” – H₂O₂ and N₂O. Azerbaijan Chemical Journal. 2021, № 4, pp.6-11

1. N.B.Babanly, M.V.Bulanova, A.N.Mustafaeva, A.N.Mammadov.Determination and modeling of the liquidus surface, vapor pressure and immiscibility boundaries in the Cu–Pb–S system. Azerbaijan Chemical Journal. 2021, № 4, pp.35-42
2. F.R.Aliyev, E.N.Orujlu, D.M.Babanly.Thermodynamic properties of the Sb₂Te₃ compo­und. Azerbaijan Chemical Journal. 2021, № 4, pp.53-59
3. U.N.Sharifova.Thermodynamic functions of formation of lithium titanates. Azerbaijan Chemical Journal. 2021, № 4, pp.60-66
4. O.M. Aliyev, T.F. Maksudova, D.S. Azhdarova, Sh.G. Mamedov, Sh.A. Gamidova. The Bi₂S₃ – YbS system. Chemical Problems,  2021, №3 (19), pp-168-172
5. S.M. Mammadova, Ch.M. Seyidova, C.E. Guliyeva, A.R. Racabli, H.F. Aslanova, N.T. Shikhverdiyeva, N.T. Rahimli, N.A. Zeynalov.Obtaining a hydrogel based on chitosan, study its structure and sorbtion ability with levofloxacin antibiotics. Chemical Prob­lems,  2021, №4,

 

 

 

 

 

 

 

 

РИНЦ və digər impakt faktorlu jurnallarda çap olunan məqalələr

 

1. A.М.Алиев, М.Г.Алиева, Г.А.Али-заде, У.М.Наджаф-Кулиев, Ф.В.Алиев, Р.А.Ах­медов, М.Я.Аббасов, Т.И.Гусейнова Р.Ю.Агаева. Окислительное дегидри­рова­ние 4-метилциклогексанола в 4-метилциклогексанон на моди­фициро­ванном катио­нами меди и палладия природном клинопти­лолите. Нефтепере­работка и нефте­химия. Научно-технические достижения и передовой опыт. 2021, №1, с.29-31. РИНЦ- 0.271
2. Исмаилов Намиг Исмаил оглы, Османова Севиндж Насиб кызы, Агамалиева Мелек Мусеиб кызы, Мамедова Мехрибан Вели кызы. // Ассоциаты золота(III) с азозамещенными этоксиакридина. Бутлеровские сообшения, 2021, т.68, №12, с.53-56.РИНЦ -0.416
3. Ш.Ф. Тагиева, С.Н. Османова, Э.Г. Исмаилов, А.Д. Кулиев, М.А. Гусейно­ва, Р.Д. Гасы­мов. Фазовый состав, магнитные и каталитические свойства нано­струк­тур­ных  Fe-Ni/γ-Al₂О₃оксидных систем в реакции метанирования диоксида угле­ро­да. Журнал Химическая промышленность сегодня, 2021, №2, с.36-41. РИНЦ 
4. E.Sh.Mamedov, D.S.Veliyeva,  T.N.Kulibekova, İ.R.Ruşınaz, Z.S.Safaraliyeva, S.E. Hu­seynova. Synthesis of 6-methylurasil derivatives and their pharmaco­logical activity. Austrian journal of Technical and Natural Sciences. 2021, № 3-4, march-april, pp.43-50, 2021.РИНЦ 
5. E.Sh Mamedov, D.S.Veliyeva,  T.N.Kulibekova, F.M.Aliyeva.Utilization of Poisoning Irritant Chemical Substaces. Austrian journal of Technical and natural Sciences. 2021, № 7-8 july-august,  pp. 44-47.РИНЦ 
6. Ш.Ф.Тагиева, С.Н.Османова, Э.Г.Исмаилов, А.Д.Кулиев, М.А.Гусей­но­ва, Р.Д. Га­сы­мов Фазовый состав, магнитные и каталитические свойства нано­структурных  Fe-Ni/γ-Al₂О₃оксидных систем в реакции метани­рова­ния диоксида углерода. 

          // Журнал Химическая промышлен­ность сегодня. 2021, №2, с.36-41.  РИНЦ

1. Йолчиева У.Д. ,  Джафарова Р.А.,  Османова С.Н. ,  Исмаилов Э.Г. Фото­окис­ле­ниe выделенных из нефти фракций нафтен-парафиновых и ароматических угле­водородов в атмосферных условиях. Бутлеровские сообщения.  2021. Т.66. №4. c.46-51. ROI: jbc-01/21-66-4-46.  РИНЦ-0.416
2. Мамедов Э. И., Алиев И.И., Масиева Л.Ф. Cинтез сплавов системы Sb₂Se₃-CuCr₂Te₄ и физико-химические свойства. Евразийский Союз Ученых, 2021. №.4-4(85) . c.48-52. РИНЦ – 0.338
3. Ильясли Т.M.,  Гасанова Д.Т.,  Алиев И.И.  Синтез и исследова­ние стекло­обра­зо­ва­ния в системе As₂S₃-ErS. Научный Журнал Архвариус. 2021. Т.7. № (59). с.28-31.  РИНЦ
4. Алиев И.И., Мамедов Е.И., Юсубов Ф.В., Масиева Л.Ф. Физико-химичес­кое ис­сле­дование системы  Sb₂Se₃. Научный журнал Архивариус. 2021, Т:7, №:7(16). с.34-37, РИНЦ
5. Алиев И.И., Исмаилова С.Ш., Гусейнова Ш.А., Ахмедова Дж.А. Фазовые равно­весие в системе As₂Te₃-Cu₂Cr₄Te₇. Евразийский Союз Ученых, 2021. №1. 6/67. с.14-17.. РИНЦ – 0.338
6. Асадов С.М., Мустафаева С.Н., Лукичев В.Ф. Моделирование кристал­лизации, кор­реляции свойств от состава и размера частиц в двумерных GaSxSe1–x(0 ≤ х ≤ 1). Микроэлектроника. 2021. T. 50. № 2. с.146–160. РИНЦ – 0.768
7. Зульфугарова С.М., Алескерова З.Ф., Гусейнова Э.М., Шакунова Н.В., Гасан­гули­ева Н.М., Азимова Г.Р., Литвишков Ю.Н.  Стимулированный мик­роволно­вым из­лу­чением твердофазный синтез ферритов Ni и Co на поверхности Al₂O₃/Al но­сителя. Нефтепереработка и нефтехимия. 2021, №3. c.27-32. РИНЦ – 0.271
8. А.М. Кашкай, З.Р. Агаева, С.К. Бехбудова, Э.М. Кязимо­ва.  Кинетичес­кая мо­дель разложения гидропероксида, катализированного полифенил­суль­фидом. Журнал Химическая Промышленность. 2021, т.97, №6, с.301-305. РИНЦ
9. З.Р.Агаева,  Б.Г.Мамедова, А.М.Кашкай, С.С.Байрамова, Н.Ф.Фархатова.Вос­ста­нов­ление эколого-минералогического сос­тояния загрязненных земель глинис­ты­ми сор­бентами. Журнал Химическая промыш­ленность, 2021, №1, с.33-38. РИНЦ
10. Махмудов Ф.Т., Рагимли М.А., Джаббарова З.А., Эфендиева Ш.З., Алиева В.А., Ас­керова Т.Н., Гаджиев М.А. Хроматографическое разделение пар ионов хадмий-цинк. Science and world, international jurnal. 2021. V. 1. No 4.рр. 22–24. Global – 0.225
11. Махмудов Ф.Т., Рагимли М.А., Джаббарова З.А., Эфендиева Ш.З., Алиева В.А., Ас­керова Т.Н., Солтанова С.М., Ильясова Х.А., Гаджиев М.А. Выделение и кон­цен­трирование компонентов неорганической природы из отходов произ­водства. Химическая промышленность. 2021. Т. 98. №1. с. 28–33. РИНЦ
12. Мамедов Е.И., Юсубов Ф.В., Масиева Л.Ф., Алиев И.И., Рагимова В.М. Синтез и физико-химическое исследование    системы Sb₂S₃-CuCr₂Te₄ . Евразийский Со­юз Ученых, 2021. т.1, 9/90,  c.30-34.РИНЦ – 0.338
13. Алиев И.И., Бабанлы К.Н., Ахмедова Дж.А., Мурсакулов Н.Н., Шахбазов М.Г., Га­­ши­мов Х.М. Исследование фазаобразования в системе  As₂S₃-In₂Te₃ и свой­ст­ва полученных фаз. Евразийский Союз Ученых, 2021.т.1, 9/90, c.25-29.РИНЦ – 0.338
14. Исмаилова С.Ш. Исследование разреза Cu₃As₄Te₉–CrAsTe₃ квазитройной сис­темы As₂Te₃-Cr₂Te₃-CuTe. Евразийский Союз Ученых, 2021. т.1, 10/91,  c.40-43. РИНЦ – 0.338
15. Гулиева А.А., Тагиева Л.Т. Исследование куцного выщелачивания ценных ком­пе­нентов. // Научный электронный Журнал Академическая Публицистика. 2021, 8/2. с. 7-12.Google Scholer
16. Tagiyeva L.T. Extraction of gallium, vanadium and aluminum from the organic phase by reextraction. // Вестник Науки и Образования,  2021. №14(117). Часть 1.

        pp.12-17. RIS

1. Tagiyeva L.T. Extraction And Selective Purification of Gallium (III), Vanadium (IV) from Aluminum (III) Contained Acid Sulphate Solutions Using D2EHFA. //  Inter­national Jou­rnal of Innovative Science and Research Technology, 2021. V. 6, I. 8. pp.1305-1309. Google Scholar
2. Shamilov E.N., Abdullayev A.S., Shamilli V.E.,Asgerova T.Y., Gahramanova Sh.İ.,  Ja­la­lad­dinov F.F. Protective properties of the nichel (II) complex with tryptophan. Factors in Experimental Evolution of Orqanisms. 2021, pр.191-195.  http:/ /doi. org/10.7124/FEEO/v29/1430. Google Scholar.
3. Г.И.Келбалиев, Д.Б.Тагиев, С.Р.Расулов. Структурная вязкость неньютон­овских нефтей. Оборудования и технологии для нефтегазового комплекса. 2021, т.122, №2, с.62-68, DOI:10.33285/1999-6934-2021-2(122)-62-68. РИНЦ – 0.89
4. Ильяслы Теймур Мамед, Гасанова Дуния Талех, Алиев Имир Ильяс, Ахмедова Джейран Али. Исследование стеклообразование в системе As₂S₃-Er₂S₃.  Евразийский Союз Ученых, Серия медицинские, биологические и хими­чес­кие науки. 2021. Т.11(92), с.41-44. РИНЦ – 0.338

 

 

 

 

 

 

 

 

 

KİTABXANA İŞİ

 

 

İnstitutumuzun kitabxanasının fondu bərpa edildikdən sonra müntəzəm fəaliyyət göstərir. Aparılan inventarlaşdırmanın nəticəsinə görə kitabxananın fondunda aşağıda göstərilənlər mövcuddur.

-          Kitablar                                                                                      -13060

-          Azərbaycan və rus dilində olan jurnallar                                   -  8252

-          Xarici jurnallar                                                                           -  7392

-          Xarici kitablar                                                                            -   465

-          Avtoreferatlar                                                                            -  4240

-          Dissertasiyalar                                                                          -   660

-          Elektron informasiya daşıyıcıları – CD                                      -    58

Cari ildə abunə yolu ilə kitabxanaya Rusiya Federasiyasında nəşr olunan 7 adda elmi-texniki jurnal daxil olmuşdur.

 

Cədvəl. Hesabat ilində abunə yolu ilə kitabxanaya daxil olan elmi jurnalların siyahısı

№	Elmi jurnalların adı
1.	Журнал прикладной химии
2.	Катализ в промышленности
3.	Кинетика и катализ
4.	Неорганические материалы
5.	Нефтехимия
6.	Успехи химии
7.	Химическая промышленность сегодня

 

Kitabxana oxucularının ümumi sayı                                                            - 386

Kompüterlərin ümumi sayı                                                                          - 5

İnternetə çıxışı olanlar                                                                                - 5

Oxucuların istifadəsində olanlar                                                                 - 3

Şöbənin internetdən istifadə edən əməkdaşlarının sayı                             - 2

 

 

 

 

Unikal və  müasir cihazlarla təminat  üzrə fəaliyyət

“Fiziki-kimyəvi analiz”şöbəsi

 

 Şöbə müdiri: k.ü.f.d., b.e.i. Vaqif Qasımov

 Şöbənin nəzdində aşağıdakı qruplar fəaliyyət göstərir:

-   Quruluş kimyası, rentgen və termiki analiz qrupu

-   Spektral analiz qrupu

-   Elektron mikroskopiyası qrupu

Şöbənin tədqiqatlarının əsas istiqaməti müxtəlif sinif  təbii və süni birləşmələrin rentgeno­qrafik, termiki, spektral, elektron mikroskopiya və element analizlərinin aparılmasından ibarətdir. Şöbə bu tədqiqatların aparılması üçün müasir cihazlarla təmin olunmuşdur.

 

Quruluş kimyası, rentgen və termiki analiz qrupu

 

1. Rentgenfaza analizi                                  - 492 nümunə
2. Termiki analiz                                  - 10 nümunə

 

Spektral analiz qrupu

 

1. İQ spektr                                           - 182 nümunə
2. UB spektr                                         -   96 nümunə

 

Elektron mikroskopiya qrupu

 

 

 

 Avtomatik rentgen difraktometri                                        Derivatoqraf

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

İnfraqırmızı və Ultrabənövşəyi                                 Atom qüvvə mikroskopu

spektrometrlər

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Kütlə spektrometrli qaz xromotoqrafı       İnduktiv birləşmiş plazmalı kütlə spektrometr

 

2021-ci ildə alınan yeni cihazlar

 

1. Elektrokimyəvi proseslərin kinetikasını tədqiq etmək üçün istifadə olunan “Fırlanan disk elektrodu” (Rotating disc electrode).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. 2. 1100⁰C temperatura qədər katalitik reaksiyaların tədqiqi üçün istifadə olunan “Mikro­reaktorlu kütlə spektrometri”

 

 

 

ƏLAVƏ

 

Elmi-tədqiqat iş planlarının yerinə yetirilməsi

 

 

Elmi müəssisənin adı					2021-ci ildə tamamlanıb
	Poblemlər	Mövzular	İşlər	Mərhələlər	Mövzular	İşlər	Mərhələlər
Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu	3	8	34	58	-	-	58

 

 

 

Dərc olunmuş elmi-tədqiqat işləri

 

 

Elmi  müəssisənin adı					o cümlədən xaricdə dərc olunmuşdur
	Kitabların, monoqrafiyaların, Məqalələrin, tezislərin ümumi sayı	Monoqrafiyalar, kitablar və dərs vəsaitləri	Məqalələr	Tezis və konfrans materialları	Kitablar	Monoqrafiyalar	Məqalələr	Tezis və konfrans materialları	İmpakt faktorlu jurnallarda dərc olunmuş məqalələr		Dövri elmi jurnallar	Dərsliklər və elmi-kütləvi nəşrlər	Elmi işçilərin əsərlərinə olan istinadlar
Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İns­ti­tutu	315	5	161	149		1	97	103	125		2		1500

 

 

 

 

 

 

 

 

Elmi-tədqiqatişlərininnəticələrinin  tətbiqi

 

 

Elmi müəssisənin adı	Tətbiq olunmuş elmi tədqiqat  işləri
Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu	3

 

 

 

 

Patent–lisenziya işləri

 

 

Elmi  müəssisənin adı	Patentə verilmiş iddia sənədlərin sayı	Alınmış patent­lərin ümumi sayı	Xarici ölkələrdən alınmış patentlər	Əsərin Qeydiyyatı Haqqında Şəhadətnamə
Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu	5	9	-	-

Kadr potensialı

 

Elmi  müəssisənin  adı	İşçılərin ümumi         sayı	Elmi işçilər	Akademiklər	Müxbir üzvlər	Elmlər doktorları	Fəlsəfə doktorları
1	2	3	4	5	6	7
Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu	434	254	5	3	31	112

 

ELMİ KADRLARIN HAZIRLANMASI

 

Elmi müəssisələrin adları

Doktorantu- rada təhsil alanlar

Xaricdə doktoranturada təhsil alanlar

Xaricdə elmi təcrübə keçənlər

Doktoranturaya yeni qəbul

Doktoranturanı bitirib

Disserta- siya müdafiə olunub

Müdafiə- yə hazırlanıb

Dissertantlar

Magistraturada təhsil alanlar

Magistraturaya yeni qəbul

o cümlədən

o cümlədən

Fəlsəfə doktoru

Elmlər doktoru

Əyani

Qiyabi

Əyani

Qiyabi

Əyani

Qiyabi

Fəlsəfə doktoru

Elmlər doktoru

Fəlsəfə doktoru

Elmlər doktoru

Fəlsəfə doktoru

Elmlər doktoru

KQüKİ

14

-

-

10

-

2

6

-

4

8

1

2

1

14

17

16

9

 

2015–2021-ciİLLƏR ÜZRƏ MÜQAYİSƏLİ GÖSTƏRİCİLƏR

 

 

Çap olunan işlər	2015	2016	2017	2018	2019	2020	2021
Monoqrafiya, kitab	7	7	6	6	5	7	5
Məqalə, cəmi Respublikada Xaricdə	146 49 68	162 63 71	158 48 89	196 75 114	165 77 88	137 46 91	161   64   97
Tezislər, cəmi Respublikada Xaricdə	238 125 113	251 150 101	158 78 80	252 143 109	173 83 90	81 25 56	149   46 103
Patent Müsbət rəy	2 16	11 4	10 7	5 10	6 10	11 3	9 5
Kadrlar cəmi	483	479	475	471	475	458	434
Elmii işçilər AMEA həqiqi üzvləri AMEA müxbir üzvləri Elmlər doktoru Fəlsəfə doktoru	308 4 6 37 152	299 4 5 38 143	292 5 5 36 139	291 5 4 35 134	289 5 4 36 133	279 5 3 33 132	254 5 3 31 112
Doktorantlar	27(10+17)	30(10+20)	29(11+18)	26(14+12)	23(10+13)	22(12+10)	24(14+10)
Dissertantlar	27	26	30	31	39(12+27)	36(21+15)	31(14+17)
Müdafiə olunan dissertasiya işləri Elmlər doktoru Fəlsəfə doktoru	4 2 2	2 - 2	6 1 5	9 1 8	- - -	- - -	7   1 8

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

İMPAKT FAKTORLU JURNALLARDA ÇAP OLUNMUŞ MƏQALƏLƏR

 

Jurnalın adı	Məqalə sayı	Impakt faktor
Journal of Biological Macromolecules	1	CA-6,953 (Q1)
Physical Review B	1	СА-5,8 (Q1)
Colloid and Interface Science Communications	1	CA-4,914. (Q1)
Thermal analysis and calo­ri­metry	1	CA-4,626 (Q2)
Journal of Solid State Chemistry	1	CA-3,498 (Q2)
Macromolecular Research	1	CA-2,7 (Q2)
JOM	3	CA-2,471 (Q1)
Journal of Molecular Structure.	1	CA-2,463 (Q3)
Acta Chimica Slovenica	1	CA-1,6 (Q3)
Journal  Phase Equilibria and Diffusion	1	CA-1,468 (Q3)
Phase Transitions	1	CA-1,452(Q3)
Russian Journal of Inorganic Chemistry,	4	CA-1,33 (Q3
Physics of the Solid State	1	C A-1,3 (Q3)
Turkish Journal of Chemistry	1	CA-1,239 (Q3)
Russian Chemical Bulletin	1	CA-1,222 (Q3)
Journal Electrochemical Science and Engineering	4	CA-1,15 (Q3)
Рhysics of the Solid State	1	CA-0,895(Q3)
İnorganic Materials	2	CA-0,864(Q3)
Russian Journal of Applied Chemistry	2	CA-0,850(Q3)
Therotical and Experimental Chemistry	1	СА-0,827 (Q3)
Journal of Chemical Technology and Metallurgy	1	CA-0,806 (Q3)
Chemistry & Chemical Technology”	1	CA-0,775 (Q3)
Journal of Biomimetics, Biomaterials and Biome­di­cal Engineering	1	CA-0,70(Q4)
Russian Journal of Physical Chemistry A	3	CA-0,691(Q4)
Advances in Intelligent Systems and Compu­ting.	1	CA-A-0,626
Iranian Journal of Chemistry and Chemical Engine­ering	1	CA-0,604(Q3)
Russian Metallurgy (Metally)	1	CA-0,58(Q3)
High Temperatures- High Pressures	1	СА-0,571 (Q4)
Fundamental Materials	1	СА-0,41 (Q4)
Journal of Chemistry and Technologies	1	CA-0,357(Q3)
Журнал Химия и химическая технология.	1	Web of Science
Bulletin of the University of Karaganda. Chemistry	3	Web of Science
Processes of petrochemistri and oil refining,	2	Web of Science
Intelligent Systems and Computing	1	Web of Science
Nano-and Micro-Encapsulation-techniques and Applications	1	Web of Science
Инженерно-физи­ческий журнал.	1	Web of Science
Электрохимия,	1	Web of Science
Physics and Chemistry of Solid State	2	Web of Science
Novel Research in Science	1	Web of Science
ournal Of Materials Science and Chemical Engineering	1	Web of Science
Research & develomant in Material Science	1	Web of Science
Russian Microelectronics	2	Scopus - 0,9
Condensed Matter and Inter­pha­ses	3	Scopus
New Materials, Compounds and Applications	4	Scopus
Химические Проблемы	2	Scopus
Azərbaycan Kimya Jurnalı	31	Scopus
Оборудования и технологии для нефтегазового комплекса	1	РИНЦ - 0,89
Микроэлектроника	1	РИНЦ - 0,768
Бутлеровские сообшения	2	РИНЦ - 0,416
Евразийский Союз Ученых	6	РИНЦ - 0,338
Science and world, international journal	1	Global-0,325
Нефтепере­работка и нефтехимия. Научно-тех­ни­ческие достижения и передовой опыт	2	РИНЦ - 0,271
Журнал Химическая промышленность сегодня	2	РИНЦ
Austrian journal of Technical and Natural Sciences	2	РИНЦ
Научный Журнал Архвариус.	2	РИНЦ
Журнал Химическая Промышленность	3	РИНЦ
Научный электронный Журнал Академическая Пуб­лицистика	1	Google Scholer
Вестник Науки и Образования	1	RIS
Inter­national Journal of Innovative Science and Research Technology	1	Google Scholar
Factors in Experimental Evolution of Orqanisms	1	Google Scholar

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsinin

2021-ci ildə elmi-tədqiqatfəaliyyəti haqqında

 

H E S A B A T

Şöbə müdiri: Kimya elmləri doktoru Asif Məmmədov

 

 

Mövzu: Respublikanın filiz və qeyri-filiz mineral xammal

ehtiyatlarının  kompleks emal texnologiyasının

elmi  əsaslarının yaradılması

 

Mövzuya aid işlər:  1.1; 1.2; 1.3

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA:  Dəmir və titan tərkibli filiz xammalının emalı

LABORATORİYA RƏHBƏRİ:   Kimya elmləri doktoru, prof. Asif Məmmədov   

 

Laboratoriyada  10 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər  e.i.,  1 nəfər mühəndis, 1 nəfər b. lab.-dır. Qasım Səmədzadə - k.ü.f.d., a.e.i., Rəh­man Hə­mi­dov - k.ü.f.d.,a.e.i., Afəridə Qasımova - k.ü.f.d., b.e.i., Mahirə Xəlilova - k.ü.f.d., b.e.i., Sevinc Səlimova-k.ü.f.d., b.e.i., Ofe­liya Əbdülrəhimova - e.i., Ülviyyə Şərifova - e.i., Fidan İbra­hi­mova - e.i.

                                                          

İŞ 1.1: Alunit, dəmir və titanmagnetit tərkibli filiz xammalının kompleks emalı proses­lərinin fiziki-kimyəvi əsaslarının işlənməsi

 

MƏRHƏLƏ I. Alunit, dəmir və titanmaqnetit tərkibli  filizlərin flotasiya və kimyəvi yolla  zənginləşdirilməsi proseslərinin səmərəli üsullarının fiziki-kimyəvi əsaslarının işlənməsi.

 

Alüminium və dəmirin susuz sulfat duzları qarışığından Al₂O₃-in alınması. Alüminium və dəmirin sulfat duzlarının 470-580⁰C temperaturlarda (15-30% H₂S və 85–70%H₂) qarı­şı­ğı ilə reduksiyası prosesi tədqiq edilmişdir:

 

Al₂(SO₄)₃+ Fe₂(SO₄)₃∙FeSO₄+14H₂+H₂S → Al₂O₃+ 3FeS+5SO₂↑+15H₂O                    (1)

 

Mikrodalğa üsulu ilə dehidratlaşma aparılması, qazvari reduksiyaedicilər qarışığı (hidrogen və hidrogen sulfid) tətbiq etməklə 45-60 dəq müddətində reduksiyaedici yanma tempe­raturunun 470-580⁰C-dək azalması, bu zaman sulfat kükürdünü S₂ və SO₂ –dək, dəmiri isə ikivalentliyədək reduksiya etməklə dəmir sulfid şlamı alaraq, alüminium oksidi qələvidə həll edərək ayırmaqla şlamın miqdarının və ətraf mühitin çirklənməsinin azaldılması, alüminium oksidin itgisinin qarşısının alınması  ilə  fərqlənən,  alüminium tərki­bli filizlərin sulfat turşu­su ilə həll edilməsi, silikatsızlaşdırma, ayırma, sulfat duzlarının yuyulması, kükürd, kükürd dioksid və yanıq alınması ilə reduksiyaedici yanma və dehidratlaşdırma, sonradan yanığın su ilə emalı mərhələlərindən ibarət sulfat duzlarından təmiz alüminium oksid alınması üsulu işlənmişdir.

(1) reaksiyasının Gibbs enerjisinin temperatur asılılığı Ulix tənliyi  ilə təyin edilmişdir. Tarazlıq halı üçün:

                               (2)

Qeyri-tarazlıq halı üçün, qaz fazasının reaksiya mühitindən kənarlaşdırdıqda:

                                (3)

(1 ) reaksiyasındakı maddələrin termodinamiki parametrlərini yerinə yazdıqda alıprıq:

                                (4)

                 (5)

 

 

 

Şəkil 1. (1) reaksiyasının Gibbs enerjisinin temperaturdan asılılığı.

 1-(4); 2-(5) tənliyi.

 

 

 

 

 

Şəkil 1 göstərir ki, (1) reaksiyası 740÷860 K intervalında Gibbs enerjisinin yüksək mənfi qiymətlərinə malikdir və temperaturun artması ilə reaksiya daha çox sağa yönəlir.

Aşağıda 3 müxtəlif temperaturda alüminium və dəmirin susuz sulfat duzlarının reduksiya­sına aid nümunələr göstərilmişdir.

1) 0,5 qr susuz Al₂(SO₄)₃ və Fe₂(SO₄)₃, FeSO₄ duzları qarışığı hidrogenlə aşağıdakı reaksiya üzrə reduksiya edilir:

Al₂(SO₄)₃ + Fe₂(SO₄)₃∙FeSO₄+ 14H₂ → Al₂O₃+ 2FeS+ FeO+ 5SO₂↑ + 14H₂O

FeO + H₂S →  FeS + H₂O

580⁰C temperaturda həllolma zamanı alüminium oksidin çıxımı 98,5%, reduksiya dərəcəsi 100%.

2) 0,5 qr susuz Al₂(SO₄)₃ + Fe₂(SO₄)₃∙FeSO₄ duzlar qarışığı 520⁰C-də reduksiya edilir. Həllolma zamanı alüminium oksidin çıxımı 100%, reduksiya dərəcəsi 100%.

3) 0,5 qr susuz Al₂(SO₄)₃ + Fe₂(SO₄)₃∙FeSO₄ duzlar qarışığı 470⁰C-də reduksiya edilir. Reduksiya dərəcəsi 98,2%. Həllolma zamanı alüminium oksidin çıxımı 100%.

2. Zəylik alunit filizinin ammonyakla emalı.  Alunit filizinin ammonyakla emalı üsulunun çatışmayan cəhətlərindən biri emal zamanı məhlula (NH₄)₂SO₄ -lə yanaşı  Na₂SO₄ və K₂SO₄ maddələrinin keçməsidir:

(KNa)₂SO₄·Al₂(SO₄)₃·2Al₂O₃+6NH₄OH 3(NH₄)₂SO₄+K₂SO₄+Na₂SO₄+2Al(OH)₃ ↓+ 2Al₂O₃

Alınan sulfatlar qarışığında Na₂SO₄  olduğundan  bu qarışıqdan gübrə kimi istifadə olun­ması məqsədəuyğun deyil. Bu məsələni həll etmək üçün dehidratlaşmış filiz ammonyakla işlənməzdən əvvəl zəif qələvi məhlulu ilə  (0.5 mol %-li NaOH) işlənir. Bu zaman məhlula yalnız Na₂SO₄ və K₂SO₄ keçir:

(KNa)₂SO₄·Al₂(SO₄)₃·2Al₂O₃+NaOH(0.5%-li məhlul) ®K₂SO₄+ Na₂SO₄+ Al₂(SO₄)₃·2Al₂O₃

Bundan sonra məhluldan ayrılan bərk qalıq 5%-li ammonyak məhlulu ilə işlənir:

Al₂(SO₄)₃·2Al₂O₃+6NH₄OH ®3(NH₄)₂SO₄+2Al(OH)₃ ↓+ 2Al₂O₃

(NH₄)₂SO₄ məhlulu bərk fazadan süzülərək ayrılir.  Qarışıqsız (NH₄)₂SO₄ məhlulunu gübrə kimi istifadə etmək olar. Zənginləşmiş  Al(OH)₃ ·2Al₂O₃ qələvi ilə işlənmək üçün istifadə  olunur.

3. Litium-titanatlarının alınması və termodinamiki parametrlərinin təyini.

Litium-titanatlardan yalnız Li₂TiO₃ birləşməsi üçün termodinamik məlumatlar mövcuddur. Litium titanatların termodinamik parametrlərini təyin etmək üçün aşağıdakı qatılıq element­lərinin  EMF ölçülmüşdür:

Pt│Li₂O│ ZrO₂+10 мас.%Y₂O₃, lithium. glass │(Li₂O)_x(TiO₂)_1-x│Pt    (2)

 

Elektrik hərəkət qüvvəsinin ölçmələri əsasında Li₄Ti₅O₁₂, Li_1.92Ti_1.04O_3.04, Li₂TiO₃, Li_2.12 Ti_0.94O_2.92 və Li₄TiO₄ birləşmələrinin əmələgəlmə termodinmaki funksiyaları hesab­lan­mışdır (cədvəl 1).

 

Cədvəl 1. Litium titanatların sadə maddələrdən və Li₂O, TiO₂ birləşmələrindən (işarə edil­mişdir*)  əmələ gəlməsinin  termodinamik funksiyaları və standart entropiyasının qiymət­ləri.

Birləşmə
	kJ∙mol-1		J∙mol-1∙K-1	kJ∙mol-1		J∙mol-1∙K-1
Li4Ti5O12	356.1±4	371.1±5	12.51±0.2	5923±30	6287±40	315.7±4
Li2TiO3	115.2±1	120.2±2	4.16±0.2	1565±10	1662±20	84.0±2
Li4TiO4	137,9±1	146.1±3	8.82±0.2	2149±10	2286±15	119.1±3

 

Li₄Ti₅O₁₂, Li_1.92Ti_1.04O_3.04, Li₂TiO₃, Li_2.12Ti_0.94O_2.92, Li₄TiO₄ birləşmələrinin Li₂O və TiO₂ birləşmələrindən  əmələ gəlməsinin sərbəst enerjilərinin müqayisəsi, Li₂TiO₃ -ün ən yüksək stabilliyə malik olduğunu göstərir. Eyni zamanda,  Li₄Ti₅O₁₂, Li_1.92Ti_1.04O_3.04, and Li_2.12Ti_0.94O_2.92 birləşmələri nisbi stabilliyə malikdir.

 

Titanmaqnetit konsentratlarından titanın üzvi reduksiyaedici – kalium formiat­la və kalium- oksalatla reduksiyası.

 

Dəmir (II) titanatın flüorid turşusunda həll olması və KCl tozu əlavə etməklə K₂TiF₆  tərkibdə məhlullardan çökdürülməsi :

FeTiO₃(b) + 6HF(aq) ® FeTiF₆ (aq) +3 H₂O

FeTiF₆ (aq) +2KCl (b) ® K₂TiF₆ (b) +FeCl₂(aq)

Titanın kalium titan flüoriddən  kalium formiat və kalium oksalatla reduksiyası:

K₂TiF₆(b) +2KCOOH (aq) + 2KOH(aq) ® Ti (b)+6KF (aq)+2CO₂(q)+2H₂O(m)

K₂TiF₆(b) +2K₂C₂O₄ (aq) ® Ti (b) + 6KF(aq) + 4CO₂ (q)

Bu reaksiyalarda titanın tam reduksiyası baş verir. Bununla yanaşı çox aktiv maddə  flüorid turşusundan istifadə edilməsi reaksiyanın aparılması üçün xüsusi şərait tələb edir.      

 

NƏTİCƏLƏR:

1. Alüminium sulfat, dəmir (II) sulfat və  dəmir (III) sulfat duzları qarışığının15-30% H₂S və 85–70%H₂ qaz qarışığı ilə reaksiyasından Al₂O₃ alınması reaksiyasının Gibbs sərbəst enerjisinin temperatur asılılığına əsasən prosesin optimal temperatur intervalının  470÷590⁰C olduğu müəyyən edilmişdir. Reduksiya məhsulu SO₂ qazının stasionar olaraq mühitdən çıxarıldıqda alüminium sulfatın 98%-nin alüminium oksidə çevrildiyi müəyyən olunmuşdur.

2.  Dehidratlaşmış Zəylik alunit filizinin (KNa)₂SO₄·Al₂(SO₄)₃·2Al₂O₃ ardıcıl olaraq 0.5 mol %-li NaOH və 5%-li ammonyak məhlulu ilə işlənməsindən bərk Al(OH)₃ ·2Al₂O₃ və qa­rışıqsız NH₄)₂SO₄ məhlulu ayrılır.

3. Titanmaqnetit konsentratının emalı nəticəsində alınan titandioksidin litium-karbonatla qarşılıqlı təsirindənLi₄Ti₅O₁₂, Li_1.92Ti_1.04O_3.04, Li₂TiO₃, Li_2.12Ti_0.94O_2.92, Li₄TiO₄ birləş­mələri alınmışdır. Bu birləşmələrin Elektrik Hərəkət Qüvvəsi üsulu əmələgəlmə Gibbs enerjisi, entalpiyası və entropiyası təyin edilmiş qiymətlərin əsasında litium-ion batareyalarının anodları üçün perspektiv materallar olan  Li₄Ti₅O₁₂, Li₂TiO₃, Li₄TiO₄ birləşmələrin stabil fazalar olduğu müəyyən edilmişdir.

4. Titanmaqnetit konsentratlarının titanın flüorid turşusu ilə emalından alınan K₂TiF₆  birləşməsinin üzvi reduksiyaedici– kalium formiatla və kalium- oksalatla reduk­­si­yasından titanın 98% -ə qədər miqdarının ayrıldığı müəyyən edilmişdir.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. S.Z.Imamaliyeva, G.I.Alekberzade, A.N.Mamedov, D.B.Tagiev, M.B.Babanly. Mo­de­ling the Phase Diagram of the Tl₉SmTe₆-Tl₄PbTe₃-Tl₉BiTe₆ System. 14th International Conference on Theory and Application of Fuzzy Systems and Soft Computing – ICAFS-2020. In: Intelligent Systems and Computing / R. A. Aliev et al. (Eds.):, Jan 5, 2021. vol 1306.p.480-489. Cham. http://doi-org-443.webvpn.fjmu.edu.cn/10.1007/978-3-030-640 58-360.
2. Sona Кulieva, Rejhan Agaeva and Asif Mamedov. Investigation of the interaction and composition of vapor in Bi: X(S,Se,Te):Br=1:1:1 systems. //High Temperatures-High Pres­­­sures. V. 50, N. 3. p.233-241. (2021).

 

RESPUBLİKADA

1. E.J.Ahmadov, A.N.Mammadov, S.A.Guliyeva, M.B.Babanly. Modeling of phase diag­ram of the system BiI₃-Bi₂S₃-B_i2Te_3.  /New Materials, Compounds and Appli­cati­ons. 2021, V.5, No.1, pp. 5-11
2. S.Z.Imamaliyeva, A.N.Mamedov, M.B.Babanly. Modeling the phase diagram of the Tl₉GdTe₆ -Tl₄PbTe₃ -Tl₉BiTe₆ system. //New Materials, Compounds and Applications. 2021, Vol.5, No.2, pp.79-86
3. S.Z.Imamaliyeva, Alakbarzade, A.N.Mamedov, M.B.Babanly. Modeling the phase diag­ram of the Tl₉TbTe₆ -Tl₄PbTe₃ -Tl₉BiTe₆ system. //Azerbaijan Chemical Journal, 2021, N.2. рр .6-12 doi.org/10.32737/0005-2531-2021-2-6-12.
4. 4.  E.N.Orujlu, A.N.Mammadov, M.B.Babanly. 3D Analytical modeling of crystallization sur­faces of the MnTe–SnTe–Sb₂Te₃ system. //Azerbaijan Chemical Journal, 2021, N.2. рр.94-100. doi.org/10.32737/0005-2531-2021-2-94-100

 

      KONFRANS MATERİALLARI (xarici - 10)

 

PATENT

1. I 2021 0032.  Alunit filizinin dəmirsizləşməsi üsulu. R.H.Həmidov. 11.07.2019
2. İ 2021 0052. Kvars qumun dəmirdən təmizlənmə üsulu. R.H. Həmidov, D.B. Tağıyev, H.M. Tahirli, A.İ.Ağayev, V.Ə. Qasımov.  21.09.2018
3. İ 2021 0053. CaCl₂ və MgCl₂ qarışığının ayrılma üsulu. R.H. Həmidov, H.M. Tahirli, A.İ.Ağayev.  03.12.2019.

 

İSTİNADLAR - 20

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA:  Əlvan metal tərkibli mineral xammalın emalı 

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya  elmləri doktoru prof.  Arif Heydərov

 

Laboratoriyada 15 əməkdaş çalışır. Onlardan 4 nəfər k.ü.f.d. ap.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d. b.e.i.;   2 nəfər elmi işçi, 5 nəfər kiçik elmi işçidir. İbrahimov Əli– k.ü.f.d. ap.e.i. dos.; Ağaev Adil–k.ü.f.d. ap.e.i. dos.; Çəfərova Sevil–k.ü.f.d. ap.e.i. dos.; Əfəndiyeva Sevda- k.ü.f.d. ap.e.i. dos.;  Abbasova Nuranə.–k.ü.f.d. b.e.i. dos.; Qəh­rə­manova Yeganə.–k.ü.f.d. b.e.i.; Sülhiyyə Kələntərova– e.i., Quliyeva Aybəniz – e.i., Vəkilova Rəna- e.i.; Muradova Aysel- k.e.i., Osmanova Arzu - k.e.i., Alışanlı Gülnar. - k.e.i. Bəhrəmova Şəbnəm - k.e.i., Babayeva Pərvanə- k.e.i.

 

İş “1.2”: Yeni alunit texnologiyası əsasında alınan aluminatlı məhlullardan kristallik alüminium  fazasının hidroksidin çökdürülməsinin tədqiqi

 

MƏRHƏLƏ 1:Natrium alüminat məhlullarından alüminium hidroksidin hidrogen peroksidlə çökdürülməsi

 

Respublikamızdakı alunit filizi (Zəylik yatağı) gil-torpaq almaq üçün potensial ehtiyatlı xammal növü sayılır. İşlədilən filizin tərkibindən, onun işlənmə ardıcıllığından, alüminat məhlullarının silisiumsuzlaşdırma dərinliyindən, alınan məhsulların təmizlik dərəcəsindən asılı olaraq alüminat məhlullarından alüminium hidroksidin ayrılmasının bir neçə üsulları var.

Təqdim olunan hesabatda məqsədalunitin qələvidə həllolmasından alınan alüminat məhlullarından H₂O₂ vasitəsiylə alınan alüminium fazasının çökdürülməsi və bərpaedilmiş natrium hidroksidin yenidən alunitin həllolması mərhələsinə qaytarılması şəraitinin tədqiqidir.

Alüminium hidroksidin çökdürülməsi müxtəlif temperaturlarda (20-80⁰C intervalında), daimi qarışdırılmaqla və pH-ın nəzarəti altında edilmişdir. Maye çökdürücü rolunda müxtəlif qatılıqlı H₂O₂ məhlulunun əlavə edilməsi müəyyən vaxt ərzində, yavaş-yavaş tökülməklə (damcılarla) aparılmışdır. Əmələ gələn çöküntü Byuxner qıfında ana məhluldan ayrılmış və isti distillə suyu ilə filtiratda sulfat ionu olmadığı ana kimi yuyulmuşdur (yumanın bitməsi BaCl₂ məhlulu ilə yoxlamaqla nəzarət altında saxlanılmışdır). Nəm çöküntü 60⁰C tempe­raturda 24 saat müddətində qurudulmuşdur. Çökmə zamanı məhlulun pH-ı 13-dən çox olmuşdur. Qələviyə görə qatılığı >10%-dən çox olan məhlullardan alüminium hidroksidin çökdürülməsi intensiv şəkildə O₂ qazı ayrılması ilə müşahidə olunmuşdur. İlkin təcrübələr əvvəlcə Al(OH)₃-in NaOH məhlulunda 90⁰C temperaturda həllolmasından alınan sintetik alüminat məhlullarında aparılmışdır. Lazım olan qatılığı almaq üçün alü­minat məh­lulları su ilə durulaşdırılmışdır. Bu təcrübələrdən alınmış nəticələr alunitin 5% NaOH-də (Na₂O-ə görə 42 q/l) həll olmasından alınmış məhlullarda sınaqdan keçirilmişdir: 40.53q/l Na₂O, 40.8q/lAl₂O₃; 1.55q/lK₂O; 1q/lSO₂; 0.39q/lSiO₂, K_α=40.53/40/80x1.64 5=1.634

Digər çökdürücülərdən fərqli olaraq, alüminat məhlulundakı alüminiumu H₂O₂ ilə çökdür­dük­də, qələvinin də bərpasını təmin etmək olur.

Alüminium tərkibli çöküntünün natrium alüminat məhlullarından çökdürən zaman iki faktor izlənilmişdir:

1) Alüminiumun çökmə dərəcəsi

2) Qələvinin tarazlıq anında alüminiumlu faza çökəndən sonrakı qatılığı

Alüminiumlu fazanın çökməsinə təsir edən faktorlar H₂O₂-in və qələvinin qatılığı, H₂O₂-in miqdarı (həcm ilə), reaksiya müddəti, temperatur, H₂O₂-in həcminin alüminat məhlulunun həcminə olan nisbət, məhlulun kaustik modulu (K_α).

Hidrogen peroksidin qatılığının alüminiumun çökməsinə və Na₂O-in məhluldakı qatılığına təsiri. H₂O₂-in qatılığının alüminiumlu fazanın çökməsinə və Na₂O-in qatılığının dəyişmə­sinə təsirinin nəticələri şəkil 1-də verilmişdir.

 

 

 

 

Şəkil 1. Hidrogen peroksidin qatılığından asılı olaraq Na₂O-in və Al₂O₃-in qatılığının dəyişməsi (t=20⁰C, – 20.47 q/l, – 30.76 q/l, = 20:20 ml; qarışma sürəti – 300 dövr/dəq)

 

 

 

Təcrübələr H₂O₂-in qatılığını 5-25% arasında dəyişməklə otaq temperaturunda 5%-li NaOH-lə (qatılığı Na₂O ilə ifadə etdikdə 20.47q/l) V_məh =20:20ml olmaqla, aparıl­mış­dır. Şəkildən göründüyü kimi, Al₂O₃-in və Na₂O-in ilkin qatılığı H₂O₂-in qatılığı 10% olana kimi, sürətlə azalır. Bu zaman Al₂O₃-in qatılığı 30.76 q/l-dən 8.21 q/l-ə qədər, Na₂O-in qatılığı isə 20.47q/l-dən 12.81q/l-ə kimi azalır. Hesablamaya görə, 10%-li H₂O₂ ilə alümi­niumun 73.26%-i çökmüş olur. H₂O₂-in qatılığının 25%-ə kimi qaldırılması Al₂O₃ qatılığının 2.66q/l-ə kimi azalmasına gətirib çıxarır. Bu zaman məhluldakı alüminiumun 91.34%-i çökmüş olur. İlkin qatılıqla müqayisədə Na₂O-in qatılığı 2 dəfə azalmış olur.

Hidrogen peroksidin (30%) və natrium alüminat məhlullarınnın həcm nisbətlərinin dəyişməsindən asılı olaraq Na₂O və Al₂O₃-in qatılığının dəyişilməsi.Na₂O və Al₂O₃-in qatılığının dəyişilməsinin izlənilməsində ən vacib faktorlardan biri məhlula verilən H₂O₂-in dozasının tapılmasıdır. Bu işdə H₂O₂-in həcminin məhlulun həcminə olan nisbəti 0.1-dən 1.0 kimi dəyişməklə aparılmış və bu faktorların təsiri ilə Na₂O və Al₂O₃ məhluldakı qatılıq­larının və kaustik modulunun qiymətlərinin dəyişməsi izlənilmişdir. Nəticələr şəkil 2-də verilmişdir.

Şəkil 2-dən göründüyü kimi, Al₂O₃-in çökməsi və ya alüminat məhlulunda Al₂O₃ və Na₂O-in qatılığının azalması əlavə edilən H₂O₂-in miqdarından da asılıdır. həcm nisbəti 1:4 olduqda Al₂O₃-in çökməsi sürətlə başlayır, həcmlər nisbəti artdıqca çökmə dərəcəsi də artır.  həcm nisbəti 1:2 olduqda Al₂O₃ 69.85%, 1:1 olduqda isə 95% çökmüş olur. Nisbətlərin dəyişməsi Na₂O-in qatılığını 48.42q/l ( 5.84%)-dən 23.675 q/l ( 3.05%)-ə çatdırır. Kaustik modulun (Na₂O-in Al₂O₃-ə mol nisbəti) 1:1 nisbətində kəskin artması ( 16.819) Al₂O₃ çöküntüsünün azalmasına gətirdiyindən çökmənin K_α-nın 3.0 qiymətində aparmaq məsləhət görülür =15:20-dən yüksək)

 

 

Şəkil 2. Hidrogen peroksidin (30%) və natrium alüminat məhlulunun həcm nisbətinin dəyişməsindən asılı olaraq Na₂O-in və Al₂O₃-in qatılığının dəyişməsi

(t=20⁰C, – 48.42 q/l,                                                                   – 46.42 q/l, K_α – 1.71, =30% (9.81 q/l); qarışma sürəti – 300 dövr/dəq).

 

 

 

Natrium alüminat məhlullarırndan alüminiumun H₂O₂-lə çökməsinə temperaturun və vaxtın təsiri. Alüminiumun natrium alüminat məhlullarından çökməsinin temperatur və vaxtdan asılılığı şəkil 3-də verilmişdir. Şəkildən görünür ki, tədqiq olunan 4 temperatur anında Al(OH)₃-in intensiv çökməsi ilk dəqiqələrdə baş verir və 30 dəq müddətində maksimal həddə çatır. Temperaturların müqayisəsi göstərdi ki, ən yaxşı nəticələr otaq tempera­turunda (~20⁰C) və 40⁰C-də müşahidə olunur. 40⁰C-də 30 dəq müddətində məhldakı alüminiumun 74.5%-i üç saat müddətində isə 90.1% çökmüş olur. Temperaturun sonrakı artımı (60⁰ və 80⁰C) alüminiumun məhluldan çökmə faizini azaldır. Azalmaya səbəb temperatur atdıqca H₂O₂-in termiki parçalanması və alüminat məhlulundakı qələvi ilə sürətlə reaksiyasıdır

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 3. Müxtəlif vaxt və temperaturlarda H₂O₂ əlavə etməklə alüminiumun məhluldan çökmə faizi ( – 40.53 q/l, – 40.8 q/l, KM = 1.634, = 15:20 ml; qarışma sürəti - 300 dövr/dəq)

 

Şəkil 3-dən görünür ki, hidrogen peroksiddən 15%-li qatılığında, =15:20 nisbə­tində reaksiyanın getmə müddəti alüminiumun çökməsi üçün əsas faktor sayıla bilməz. Qələvinin müxtəlif qatılıqlarında natrium alüminat məhlullarından H₂O₂ vasitəsiylə alüminiumun çökdürülməsi. Qələvinin ilkin qatılığının natrium alüminat məhlullarından H₂O₂ ilə alüminiumun çökdürülməsinə təsirinə aid tədqiqatların nəticələri cədvəl 1-də və şəkil 4-də verilmişdir. Tədqiqatda diqqət edilən əsas amil çökmədən sonra NaOH-ın (Na₂O) dövrəyə qaytarılması zamanı onun qatılığının necə dəyişməsini müəyyən­ləşdirməkdir. Cədvəl 1 və şəkil 4-dən göründüyü kimi, qələvinin ilkin qatılığı (Na₂O-ə görə) 14q/l olduqda məhluldakı alüminiumun 82%-i çökür, qələvinin sonrakı qatılığının 42.33 q/l olması məhluldakı alüminiumun 95%-ə qədər çökməsini təmin edir. Qələvinin sonrakı qa-

tılı­ğının 50.37%-ə kimi artması, məhluldakı çökmüş alüminiumun həllolmasına səbəb olduğundan onun çökmə faizini 82.3-ə kimi aşağı salır. Cədvəl 1-dən göründüyü kimi, məhluldakı aluminiumun qatılığı qələvinin qatılığı 11.54q/l olduqda 17.85 q/l-dən 2.64 q/l-ə kimi düşür. Maraqlı fakt odur ki, məhlulun kaustik modulu qələvinin qatılığı 42.33 q/l olduqda, 73.48 q/l-ə çatmış olur, yəni, NaOH-ın ilkin qatılığı 5.2%-dən 4.6% düşməsinə baxmayaraq, ondakı alüminiumun 95%-i çökmüş olur. Çöküntü süzülüb, yuyulduğundan

sonra alınmış qələvi məhlulunu yenidən alunitin yeni partiyasının həllolmasına göndərmək olar.

 

 

 

 

 

Cədvəl 1. Aşağı qatılıqlı alüminat məhlulundan qələvinin müxtəlif qatılıqlarında hidrogen peroksid vasitəsiylə Al₂O₃-ün çökmə nəticələri

 

NaOH ilkin	1.78%	3.56%	4%	5.2%	5.8%	6.5%
	18.07q/l	36.97 q/l	41.54 q/l	54.62 q/l	60.23 q/l	65 q/l
Na2O q/l	14	28.65	32.27	42.33	46.67	50.37
NaOH tarazlıq	1.47%	2.61%	3.075%	4.6%	4.55%	5.6%
NaOH tarazlıq, q/l	14.9	26.87	31.65	48.88	47.82	58.8
Na2O tarazlıq, q/l	11.54	20.82	24.53	37.88	37	45.6
Al2O3 ilkin 17.85 q/l	14.64	15.89	16.25	16.96	15.87	16.96
Al2O3 çökən, q/l	12	14.14	14.78	16.11	14.11	13.96
Məhlulda qalan Al2O3 q/l	2.64	1.748	1.463	0.848	1.762	3
Çökmə faizi, %	82	89	91	95	88.9	82.3
Kaustik modul	7.2	19.6	27.58	73.48	34.54	9.3

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 4. Natrium aluminat məhlulundan Al₂O₃-ün çökməsinin qatılıqdan asılılığı

(C_ilkin =17.85 q/l, V_məh = 1:2.8 (20:56 ml); otaq temp. 21ºC)

 

Alüminium hidroksid çöküntüsünü vakuum filterlənmə yolu ilə məhluldan ayrılır, bir neçə dəfə isti distillə suyunda yuyulur. Yuma lakmus kağızının neytral rəng alınan ana kimi aparılır. Alınan çöküntü 100⁰C-də 24 saat müddətində qurudulur.

Şəkil 5-də otaq temperaturunda çökən Al(OH)₃-in və alınan çöküntünün 80⁰C-də 48 saat dəmlənməsindən sonrakı halının RFA-i təqdim edilmişdir.

 

 

.

 

 

a)                                                              b)             b)

 

 

Şəkil 5. Otaq temperaturunda natrium alüminat məhlullarından alınan çöküntünün (a - amorf alüminium hidroksid) və 80⁰C-də 48 saat alınan çöküntünün dəmlənməsindən sonrakı nümunənin (b-gibbsit və bayerit fazaları) RFA analizi

 

Rentgenoqrammalardan görünür ki, otaq temperaturunda çökən alüminium hidroksid amorf quruluşu malik olduğu halda 80⁰C-dəki çöküntüdə gibbsitin 2 dəqiq pikləri ilə yanaşı aşağı kristallaşma dərəcəsi nəticəsində bayeritin kiçik pikləri müşahidə edilir.

Alınan çöküntünün morfologiyası SEM/EDS analizinin nəticələrinə əsasən şəkil 6-də aydınlaşdırılmışdır. 80⁰C-də alınan çöküntünün EDS analizi nəticələrindən görünür ki, material alüminium hidroksid hissəciklərindən (alüminium - 52.70%, oksigen - 0.31%) təşkil olunub. Bundan başqa nümunə tozlarında Na - 46.98% kimi qarışıqların izi var.

Hidrogen peroksidlə çökdürülmüş və 80⁰C-də yetişdirilmiş Al(OH)₃ nümunəsinin SEM analizi göstərdi ki, çöküntü heksaqonal lövhələrin aqlomeratlarından təşkil olunmuşdur. Ədəbiyyat materiallarından da məlumdur ki, alüminatlı məhlullardan gibbsit heksaqonal lövhələrdən ibarət aqlomerat şəklində kristallaşır.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 6. Alüminium hidroksidin (gibbsit və bayerit fazalar qarışığı)

SEM/EDS analizi

 

NƏTİCƏ

Zəylik alunit filizinin qələvi ilə emalından alınan məhlullardan alüminium hidroksidin çökdürülməsi ilk dəfə olaraq yaşıl reagent sayılan hidrogen peroksidlə aparılmışdır. Çökmənin optimal şəraiti tapılmış, həllolmaya sərf olunan qələvinin qismən bərpa edilməsi və yenidən prosesə qaytarılması mümkün olmuşdur. Alınan nəticələrin gələcəkdə Gəncə Gil-Torpaq zavodunda alunitin emal mərhələlərində istifadə edilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. Гейдаров A.A., Алышанлы Г.И., Джаббарова З.А. Исследование кинетических зако­номерностей удаления кремнезема из щелочного раствора алюмината натрия. // Russian Metallurgy (Metally) ,V. 2021 № 11. рр-1413-1418.
2. Гулиева А.А., Тагиева Л.Т. Исследование куцного выщелачивания ценных ком­пaнентов. // Научный электронный Журнал Академическая Публицистика. 2021, 8/2. c. 7-12.
3. Tagiyeva L.T. Extraction of gallium, vanadium and aluminum from the organic phase by reextraction. // Вестник Науки и Образования. Москва. 2021. № 14 (117). Часть 1. c.12-17.
4. Tagiyeva L.T. Extraction and selective purification of gallium (III), vanadium (IV) from aluminum (III) contained acid sulphate solutions using D2EHPA. //  International Journal of Innovative Science and Research Technology.  2021. V. 6, I. 8. pp.1305-1309.

 

 

 

RESPUBLİKADA

1. Jafarova S.T.  Synthesis, characteristic and activity of nanosized Cu–Me (Me–Co, Zn, Ni) oxide systems in CO oxidation in the presence of H_{2 .}// Azerbaijan Chemical Journal. 2021. № 1, pp.48-54 doi.org/10.32737/0005-2531-2021-1-48-54
2. Heydarov A.A., Kashkai Ch.M., Alyshanly G.I., Jabbarova Z.A. Processing of Zaglik Alu­nite ore by heap and tank leaching. // Azerbaijan Chemical Journal 2021. № 2,

 pp.42-49 doi.org/10.32737/0005-2531-2021-2-42-49.

1. Jafarova S.T. Influence of the nature of transition metal on acid-base properties of the surface and activity of catalysts based on natural clinoptilolite in the reaction of biogas conversion to synthesis gas. // Azerbaijan Chemical Journal. 2021. № 2, pp.63-68. doi. org/10.32737/0005-2531-2021-2-63-68
2. G.I.Alyshanly Study of conditions of transition of silicon into aluminate solution during leaching of raw alunite and its removal from this solution. // Azerbaijan Chemical Journal, 2021. № 4, pp.70-76
3. Джафарова С.Т. Влияние условий синтеза на характеристику наноразмерных Cu-Ме-Al(Ме-Со,Zn) окисных систем и их активность в реакции окисления СО в водо­родсодержащей среде. // Сумгаитский Государственный Университет. Науч­ные известия. Серия: Естественные и технические науки, 2021, т., № 3,  с. (в печате)
4. Джафарова С.Т. Оценка каталитической активности и склонности никелевого катализатора на основе цеолита типа шабазита к углеотложению в реакции конверсии биогаза в синтез-газ. // Sumqayıt Dövlət Universiteti Elmi Xəbərlər. 2020. Cild 20, № 4. c.35-40.
5. Cəfərova S.T. Modifikasiyaedici qatqının təbiətinin və təbii seolitlərin quruluş xüsu­siyyətlərinin onların əsasında hazırlanmış nikel kompozit materiallarının sintez qazın bioqazdan alınması reaksiyasında aktivliyinə təsiri. // Pedaqoji Universitetin Xəbərləri. 2020, cild .6. № 3.c 84-91.

 

KONFRANS MATERİALLARI  (xarici – 6, yerli-4)

 

PATENT

1. Heydərov Arif Əmrah oğlu, Tağıyev Dilqəm Bəbir oğlu, Alışanlı Gülnar İlqar qızı, Tağıyeva Leyla Teymur qızı, Quliyeva Aybəniz Akif qızı. Natrium alüminat məhlulundan silisiumun dərin təmizlənməsi üsulu. İddia sənədinin №-si a 2021 0005. Müsbət rəy
2. Həmidov Rəhman Hüseyn oğlu, İbrahimov Əli Adil oğlu, Teymurova Emma Abasovna, Ağayev Adil İsmayıl oğlu. Alunit filizinin emal üsulu. a 2020 0087. 06.09.2021. Patent alınma ərəfəsindədir.
3. Həmidov Rəhman Hüseyn oğlu, Dilqəm  Bəbir oğlu Tağıyev,  İbrahimov Əli Adil oğlu, Teymurova Emma Abasovna, Ağayev Adil İsmayıl oğlu. Alunit filizinin emal üsulu . Patent İ 20210103

 

KADR HAZIRLIĞI

1. Alişanlı Gülnar - doktorant 2020-2023, elmi rəhbər - k.e.d., prof. Arif Heydərov
2. Bəhrəmzadə Şəbnəm – doktorant 2020-2023, elmi rəhbər - k.e.d., prof. Arif Heydərov.
3. Babayeva Pərvanə - doktorant 2021-2024, elmi rəhbər - k.e.d., prof. Arif Heydərov.

Fəlsəfə doktorluğu elmi dərəcəsi almaq üçün Quliyeva Aybəniz Akif qızı dissertasiya işini müdafiə edib, Leyla Tağıyeva, Vəkilova Rəna ilkin müdafiədən keçib.

 

LABORATORİYANIN ELMİ ƏLAQƏLƏRİ

A.A.Baykov adına Rusiya Elmlər Akademiyasının Metallurgiya və Materialşünaslıq İnsti­tutu. Kompleks filizlərin metallurgiya problemləri laboratoriyası, k.e.d. prof. Sadıxov H.B.

İSTINADLAR - 46

LABORATORİYA: Analitik kimya laboratoriyası

Laboratorİya rəhbərİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru Aydın Paşacanov

 

Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan  2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i.;  2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər e.i., 1 nəfər k.e.i., 3 nəfər mühəndis, 1 nəfər b.lab.: İsmayılov Namiq - k.ü.f.d., dos., a.e.i.; Ağa­malı­yeva Mələk – k.ü.f.d., a.e.i.; Bayramov Şahin– k.ü.f.d., b.e.i.; Abbasova Gülü – k.ü.f.d., b.e.i.;  Yusifova Nailə - e.i;  Məmmədova Zümrüd – k.e.i.

 

İŞ 1.3. Ağır metalların üzvi liqandlarla komplekslərinin tədqiqi. Qida maddələrində və təbii sərvətlərdə  bu metalların təyini üsullarının işlənilməsi»

                                                                                                     

MƏRHƏLƏ I: Ağır metalların üzvi liqandlarla komplekslərindən istifadə edərək qida məh­sul­larında və filizlərdə  metalların təyini üsullarının işlənilməsi. Tionin əsasında yeni azo­me­tinlərin sintezi.

 

MƏRHƏLƏ II: Fenilqlioksal turşusu və asetilhidrazin əsasında yeni liqandın sintezi mərhə­lələri yerinə yetiriləcəkdir.

 

Metal ionlarının səthi aktiv maddələrin iştirakı ilə bisazobirləşmələrlə müxtəlifliqandlı komplekslərinin və əsasi boyalarla ion assosiatlarının alınması, tədqiqi və onların yeni ekstraksiyalı fotometrik və ekstraksiyalı atom-absorbsiya təyini üsullarının işlənməsi ən aktual məsələdir. Bu məqsədlə aşağıdakı elmi tədqiqat işləri aparılmışdır.

Qalay(IV)-ün orto-karboksibenzolazopirokatexin (o.KBAP) və setilpiridin xloridlə müxtəlifliqandlı komplekslərinin tədqiqi, onun təyininin, fotometrik və ekstraksiyalı atom-absorbsiya metodikalarının işlənməsi. Bismut (III)-un halogenid asidokomplekslərinin etoksiakridinin azotörəmələri ilə ion assosiatlarının tədqiqi, onun təyininin yeni ekstrak­siyalı-fotometrik və ekstraksiyalı atom-absorbsiya üsullarının işlənməsi. Tionin əsasında yeni azometinlərin sintezi. Fenilqlioksal turşusu və asetilhidrazin əsasında yeni liqandın sintezi mərhələləri yerinə yetiriləcəkdir.

Qalay(IV)-ün orto-karboksibenzolazopirokatexin (o.KBAP) ilə eyniliqandlı və səthi aktiv maddələrin (setilpiridin-xlorid) iştirakı ilə müxtəlifliqandlı kompleksi alınıb. Bu komplekslərin əmələ gəlməsinin optimal şəraitləri öyrənilmişdir. Sn(IV)  o.KBAP ilə eyniliqandlı kompleksi pH 3-6,8 intervalında əmələ gəlir, optimal pH 4,2-dir. Qalay o.KBAP-setilpiridin xloridlə müxtəlifliqadlı kompleksi isə pH 1,2-6 həddində əmələ gəlir, optimal pH 1,8. Eyni və müx­tə­lifliqandlı komplekslərin işıq udma spektrləri  350-700 nm dalğa uzunluğunda çəkilmişdir. Sn(IV)–ün o.KBAP ilə eyniliqandlı kompleksi 490 nm-də, müxtəlifliqandlı kompleksi isə (Sn(IV)– o.KBAP –setilpiridin-xlorid) 590 nm də maksimum işıq udur. Udma spektrində setil-piridinin iştirakı ilə 100 nm-ə qədər batoxrom sürüşmə müşahidə edilir. Komplekslərin tərkibində komponentlərin mol nisbətləri müxtəlif spektrofotometrik üsullarla təyin edil­mişdir. Sn(IV):o.KBAP=1:2(Sn(IV):o.KBAP:SP=1:2:2). Komplekslərin müxtəlif fiziki kimyəvi analitik xarakteristikaları hesablanmışdır. Molyar işıq udma əmsalı ε_k=3,8·10⁴. Davamlılıq sabiti 9,2∙10⁸ . Kalibrləmə əyrisi Ber qanununa 0,08-11 mkq/25 ml Sn(IV) həddində tabe olur.

Kompleksəmələgəlməyə kənar ionların təsiri öyrənilmişdir:W(VI),Mo(VI),Ti(IV), Zr(IV) mane olur. Ca, Mg, Zn, Ni, Mn mane olmur.

Aparılmış elmi-tədqiqat işlərinə əsasən qalayın qida məhsullarında yeni təyini metodikası işlənib hazırlanmışdır. İşlənmiş metodika qalayın ət və meyvə şirələrində  təyininə tətbiq edilmişdir.

 

 

 

 

Cədvəl 1. Qalayın qida məhsullarında təyini (n=5, p=0,95)

Nümunə	Müqayisə metodu	Təklif olunan metod, %	Sr
Ət Meyvə şirəsi	Fenilfluoron 0,29 Fenilfluoron 0,15	0,28 0,145	0,027 0,011

 

Bismut-xlorid asidokompleksinin etoksiakridinin azotörəməsi AEADEA (azoetoksi­akridindietilanilin) ilə ion assosiatı alınmışdır. İon assoosiatın  alınmasına təsir edən bir sıra amillər (turşuluğun təsiri, ekstragentin seçilməsi, ekstraksiya şəraitinin öyrənilməsi,  boyanın qatılığının, su və üzvi fazaların təsiri) öyrənilmişdir. İon assosiatının ən yüksək ekstraksiyası  dixloretan-aseton qarışığının  3:2 nisbətində 4 N HCl mühitində baş verir.  Su və üzvi fazanın  optimal həcmləri  eyni olub 5 ml-ə bərabərdir.  İon assosiatın və rea­gentin spektrləri çəkilmişdir. Reagentin maksimum işıqudması 435 nm-də ion assosiatının isə  530 nm-də baş verir. Müxtəlif spektofotometrik üsullarla (asmusun düz  xətt, tarazlığın yerdəyişməsi) ion assosiatında metalla  boyanın nisbətlərinin 1:1 olduğu müəyyən edil­miş­dir. Bi-un təyini üçün dərəcəli əyri qurulmuşdur. Buqer-Lambert-Ber qanunu Bi-un 0,5-20-,0 mkq5ml qatılığında ödənilir. İon assosiatının fiziki-kimyəvi və analitik xarak­teristikaları  təyin edilmişdir.

 

Cədvəl.2. Bismutun akridinin azotörəməsi AEADEA ilə əmələ gətiridiyi ion assosiatının fiziki-kimyəvi və analitik göstəriciləri:

Assosiat	Turşuluq, N	·10͞4	·105	D	R,%	Bi:Cl:R+
AEADEA·	4,0	5,5	8,0	24,6	98,1	1:5:1

 

Kənar ionların təsiri: Cədvəldən göründüyü kimi Bi və boyanın molyar nisbətləri 1:1 kimidir. Bismutun təyininə kənar ionların və pərdəliyici maddələrin təsiri öyrənilmişdir. Bi(III)-un təyininə Cu(I), Co(III), Ni(II), Cd(II), Sn(II), Pb(II), Ge(IV), - ionları və pərdələyicilər (Askorbin turşusu, Tartrat,  EDTA) mane olmur. Bi(III)- təyininə aşağıdakı ionlar mane olur: Au(III), Ga³⁺, Tl(III), Te(IV), İn(III), Fe(III), Hg(II). Bu ionların maneçiliyi təyinat vaxtı pərdələyici maddələrin köməyilə aradan qaldırılır. Aparılmış tədqiqatlar əsasında bismutun təyini üçün yeni ekstraksiyalı fotometrik üsul işlənmiş və bismutun müxtəlif nümunələrdə təyininə tətbiq edilmişdir. İşlənmiş üsulun düzgünlüyü tərkibi məlum olan Dövlət strandart nümunələrdə bismutu təyin etməklə təsdiq edilmişdir.

Tionin əsasında azometin birləşmələrinin sintezi aparılıb və alınan maddələrin (I) 3-(p-nitrobenziliden)amino-7-aminofenotiazinium-5-xlorid, (II) 3-(p-N-dimetilbenziliden)amino-7-aminofenotiazinium-5-xlorid quruluşu İQ spektroskopiya üsulu ilə təstiqlənib. I və II-nin İQ spekrlərində ­ -NH2 qrupuna aid 3440-3420 sm^-1 və ­­-CH=N- qrupuna aid 1615-1630 sm^-1 sahələrində valent rəqslərinin udma zolaqları tapılıb. I və II maddələrinin 340-700 nm diapazonunda spektrləri müxtəlif həlledicilərdə (dioksan, propil spirti, dimetilsulfoksid) çəkilib və udma zolaqlarının maksimum dalğa uzunluqları təyin edilib: 530nm (I) və 570nm (II). İşiq udma maksimumunun mühitin pH-dan asılılıqı öyrənilib. pH 9-11 arası gipsoxrom sürüşmə baş verir:  530 nm → 510 nm (I), 570 nm → 540 nm (II).

Fenilqlioksal turşusu və asetilhidrazin əsasında yeni Şiff əsası sintez edilmişdir. Sintez prosesi aşağıdakı sxemdə göstərilmişdir.

Sintez edilmiş liqand müxtəlif fiziki-kimyəvi üsullarla identifikasiya edilmişdir. Yeni liqandın dəmir, manqan, sink və mis ilə kompleksləri alınmış və UB, İQ-spektroskopik, termoqra­vimetrik üsullarla tədqiq edilmişdir.

 

 

 

 

NƏTİCƏLƏR

1. Qalayın orto-karboksibenzol azopirokatexin (o-KbAP) ilə eyniliqandlı və səthi aktiv maddə setilpiridinlə  müxtəlifliqandlı kompleksi, bismut (III)-ün halogenid asidokom­plekslərinin etoksiakridinin azotörəmələri ilə ion assosiatı alınmış və tədqiq edilmişdir. Hər iki elementin müxtəlif nümünələrdə (qida maddələrində, sənaye tullantılarında, xəlitələrdə) təyininin fotometrik, ekstraksiyalı-fotometrik və ekstraksiyalı atom-absorb­siya üsulları işlənmişdir.
2. Tionin əsasında azometin birləşmələrinin sinteziaparılıb və alınan maddələrin bəzi xassələri öyrənilib.
3. Fenilqlioksal turşusu və asetilhidrazin əsasında yeni Şiff əsası sintez edilmişdir.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. Sh.M. Bayramov, M.M. Pashadzhanov, M.M. Agamalieva, G.G. Abbasova, Z.A. Mame­dova. // Synthesis of different ligand complex mo (vi) with stilbazo and cetylpyridinium chloride, Journal Of Materials Science and Chemical Engineering, 2021, vol.9, №12, p.24-30
2. Исмаилов Намиг Исмаил оглы, Османова Севиндж Насиб кызы, Агамалиева Мелек Мусеиб кызы, Мамедова Мехрибан Вели кызы. // Ассоциаты золота(III) с азозамещенными этоксиакридина, Бутлеровские сообшения, г.Казань, 2021, т.68, №12, с.53-56

 

RESPUBLİKADA:

    Aydin M. Pashajanov, Sabuhi I. Niftaliyev*, Melek M. Agamaliyeva, Shahin M. Bay­ra­mov, Gulu G.Abbasova, Zumrud A. Mamedova // Extraction concentrating of  Scandium (III) in complex form with 2-Hydroxy-5-T-Butylphenol-4¢-Metoxy-Azobenzene and its determination by atomic-absorption spectrometry, Azerbaijan Chemical Journal, №4, 2021, pp.49-52

 

KADR HAZIRLIĞI

1. Abbasova Gülü Qənimət qızı – dissertant, kimya üzrə elmlər doktoru;
2. Yusifova Nailə Vaqif qızı – kimya üzrə fəlsəfə doktoru.

BEYNƏLXALQ  ELMİ ƏLAQƏLƏR

Voronej Dövlət Texnoloji Akademiyası;

Moskva Filiz yataqlarının Geologiyası, Petroqrafiyası, Mineralogiyası və Geokimya İnstitutu

 

İSTİNADLAR – 20

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“Qeyri-üzvi  funksional materiallar” şöbəsinin

2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

 

 

 

H E S A B A T

 

Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Məhəmməd Babanlı

 

Mövzu: Yüksək texnologiyalar üçün yeni qabaqcıl qeyri-

üzvi funksional materialların istiqamətli sintezinin

elmi əsaslarının yaradılması

 

Mövzuya aid işlər:  2.1;  2.2;  2.3;  2.4; 2.5

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA: Keçid elementlərinin xalkogenidləri

LABORATORİYA  RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, prof. İxtiyar  Bəxtiyarli

 

Laboratoriyada 14 əməkdaş  çalışır. Onlardan 5 nəfər k.ü.f.d., a.e.i, 1 nəfər k.ü.f.d, b.e.i, 3 nəfər e.i, 4 nəfər k.e.i, 1 nəfər mühəndisdir. Ruksana Qurbanova - k.ü.f.d., a.e.i, Faiq Məm­mədov - k.ü.f.d., a.e.i, Ziyafət Muxtarova - k.ü.f.d., a.e.i, Əminə Mirzəyeva - k.ü.f.d., a.e.i, Oruc Kərimli - k.ü.f.d., a.e.i, Şərafət Məmmədov - k.ü.f.d., b.e.i, Fatmaxanım Məm­mədova - e.i, Vilayət Məmmədov - e.i, Şəfa Hüseynova - e.i, Şəhri Abdullayeva - k.e.i, Elnarə İsmayılova - k.e.i, Ülviyyə Həsənova - k.e.i., Gülnar Fətullayeva - k.e.i.,

 

İŞ 2.1: Hərbi sənaye kompleksləri üçün keçid metalları ilə legirlənmiş funksional xassəli çuqunun alınması və fiziki-kimyəvi xassələrinin tədqiqi

 

Respublikamızda aparılan iqtisadi siyasətin əsas prioritet istiqamətlərindən biri qeyri-neft sektorunun inkişaf etdirilməsidir. Belə ki, ölkəyə xaricdən gətirilən avadanlıqların və ehtiyyat hissələrinin daxili resurslar hesabına istehsal olunması, yeni texnologiyaların yaradılmasına istiqamətlənən praktiki tədqiqatların həyata keçirilməsini daha da geniş­ləndirmək aktual problemlərdəndir.

Müasir reallığı nəzərə alaraq Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında tədqiqat istiqamətlərinin elmi, elmi-texnoloji fəaliyyətin nəticəliliyinə, milli və dövlətçilik mənafelərinə uyğunlaşdırılması sahəsində geniş islahatlar aparılır.

Bu baxımdan hesabat dövründə “Baku Steel Company” MMC şirkətinin yayma isteh­salatında xaricdən gətirilib istifadə olunan valların əvəz edilməsi məqsədi ilə onların innovativ metallurgiya texnologiyası əsasında bimetallik variantda hazırlanarkən işçi hissəsi üçün funksional xassəli çuqunun alınması və fiziki-kimyəvi xassələrinin öyrənilməsi araşdırılmışdır.

Nəzərdə tutulan funksional xassəli çuqunun alınması üçün ilkin komponentlərdən matrisa kimi ağ çuqun götürülmüşdür.Ağ çuqun Fe-C faza diaqramında 2,14÷6,67 kütlə % C qatılıq intervalında olan ərintilərdir. Bizim tədqiq etdiyimiz tədqiqat obyektimiz (2,7÷3,5 kütlə %C) evtektikaya qədər ağ çuqun sahəsinə daxildir.

İlkin komponentlərdən legirləyici kimi keçid elementlətinin (Mn,Cr, Ni, Mo) ferro-ərintilərindən istifadə edilmişdir. Ferro-ərintilər komersiya reaktivi kimi götürülmüşdür.

İlkin  komponentlərdən metala görə kütlə% ilə hazırlnamış şixtələr 70 МПГ markalı qrafit butada Rusiya (Novosibirsk) istehsalı olan УПИ-60-2 markalı İnduksiya Əritmə Qurğu­sunda 1250 və 1400^o C temperaturda hər birində 2 saat saxlamaqla mərhələ ilə əridilmiş və sobanı söndürməklə soyudulmuşdur.

Nümunələri homogenləşdirmək üçün temperaturu hər saatda 25^oC artırmaqla 900^oC -ə çatdırdiqdan sonra 16 saat tablaşdırılmışdır. Nümunələr soyudulduqdan sonra eyni qaydada hər saatda sobanın temperaturunu 25-30^oC  artırmaqla 520÷560^oC   yığıldıqdan sonra həmin temperaturda 8 saat tabəksilmə prosesinə uğradılmışdır.Hər iki halda soyudulma havada aparılmışdır. Nəticədə metallik parıltısı olan boz rəngli legirlənmiş çuqun alınmışdır. (şək. 1)

 

 

 

 

Şəkil 1. Legirlənmiş çuqunun foto şəkili

 

 

 

 

 

Sintez olunmuş nümunələrin ABŞ-ın”Baird” DV-6 və Yaponiyanın “Shimadzu” firmalarının istehsalı olan PDA -7000, OES -5500 Optik Emission Spektrometrində yüksək dəqiqliklə element analizi aparılmışdır. Bizim məqsəd üçün maraqlı olan nümunələrin element analizinin nəticələri və bərklikləri cədvəldə verilmişdir.

 

Cədvəl. Alınan çuqunun tərkibində  element analizinin və bərkliyinin  tərkibi

№	Elementlərin miqdarı, kütlə %-lə							Bərklik HRC
	С	Si	Mn	Cr	Ni	Mo	Fe
1	2,7	1,8	1,0	0,5	2,8	1,0	90,2	45
2	2,7	1,8	1,2	0,5	2,9	1,2	89,7	46
3	2,7	1,8	1,5	0,5	3,0	1,5	89,0	46
4	3,0	2,0	1,0	0,7	2,8	1,0	89,5	46
5	3,1	1,6	1,3	0,5	3,0	1,5	89,0	46

 

Rokvell üsulu ilə bərklik EQUOTIP markalı elektron indikatorlu bərklik ölçən cihazda aparılmışdır.

Texniki emaldan sonra legirlənmiş çuqun fiziki-kimyəvi analizin kompleks metodları- differensial termiki (DTA), rentgen faza (RFA), mikroquruluş (MQA) və bərkliyin, mikro­bərkliyin ölçülməsi ilə tədqiq edilir.

DTA-üçün cədvəldə göstərilən 5 saylı ( kütlə %-lə 3.1 - karbon; 1,6 – silisium; 1.3 – man­qan; 0,5 – xrom; 3,0 – nikel; 1,5 – molibden; 89,0 - dəmir) nümunənin termoqramı şəkil 2- də verilmişdir

 

 

 

Şəkil 2. 5 saylı nümunənin termoqraması

 

Termoqramda üç ekzoeffekt ( 1260, 1145 və 725^oC) müşahidə olunmuşdur ki, bunlar da Fe-C sisteminin faza diaqramında uyğun qatılıqda baş verən kimyəvi qarşılıqlı təsirə uyğundur. Belə ki, 1260^oC temperatur γ (austenit) fazasının ilkin kristallaşmasını xarak­terizə edən likvidus temperaturudur. 1145^oC isə maye↔ γ(austenit)+Sem. (likvidus üzrə ilkin kristallaşan sementit) nonvariant evtektik tarazlığı ifadə edən izoterma tempe­raturudur. (Eftektika nöqtəsinin qatılığı 4,3 kütlə % C–dur). Bu eftektik tarazlıq 1145^oC izo­ter­ması üzrə karbonun austenitdə maksimum həll olma nöqtəsinə  qədər (2,14 kütlə%C) davam edir.

Temperatur aşağı düşdükcə bu nöqtədən başlayaraq γ (austenit)- də həll olan karbonun miqdarı γ (austenit) ↔ Sem. (Fe₃C) +C (qrafit) tarazlığı üzrə azalmağa başlayır. Burada alınan Sem.(Fe₃C) ikili sementit adlanır və karbonun α (ferrit) –də ifrat həll olma qatılıq nöqtəsində (0,8 kütlə % C) başa çatır. Bu nöqtə həm də γ(austenit) ↔ α (ferrit) faza çevrilməsinin  eftektoid nöqtəsidir. Ona görə tərkibində 0,8 kütlə% C olan ərinti eftektoid polad və ya martenisit adlanır.

Faza diaqramında temperatur aşağı düşdükcə austenitin parçalanmasından əmələ gələn karbon (qrafit) nəzərə alınmayaraq subsolidusda iki fazanın (α (ferrit)+Sem.(Fe₃C)) qarışığının çökdüyü qeyd olunmuşdur. Lakin bizim apardığımız MQA və RFA uyğun qatılıqlarda (2,7÷3,5 kütlə % C) subsolidusda fərqli fazalar qarışığının çökdüyünü aşkar etmişdir. Kütlə faizi ilə 3.1-karbon; 1,6 – silisium; 1.3-manqan; 0,5 –xrom; 3,0 –nikel; 1,5 –molibden; 89,0-dəmir (5- saylı) tərkibli nümunənin şəkil 4-də göstərilən mikroquruluşunda üç-tünd, boz və açıq faza müşahidə olunmuşdur.

 

 

 

 

Şəkil 3. 5 saylı nümunənin mikroquruluşu

 

 

 

 

 

Boz və açıq fazalar üçün təyin edilən  4425 və 7785 MPa  mikrobərkliyi qiymətləri uyğun olaraq ədəbiyyatda göstərilən martenisit və sementit  fazalarına uyğundur. Kürə şəklində yayılan tünd faza karbon (qrafit) –dur. Onun mikrobərkliyi ölçülməmişdir. Çünki həmin tünd fazada almaz piramida vasitəsi ilə alınan yuvalar (romblar) dağıldığı üçün diaqanalı ölçmək mümkün olmamışdır.

5-saylı nümunənin şəkil 4-də verilən difraktoqramasından görünür ki, subsolidusda baş verən kristallaşma prosesi daha mürəkkəbdir. Öncə qeyd etmək lazımdır ki, tərkibdə olan karbonun amorfluq dərəcəsinin yüksək olması metallik ərintinin kristallik dərəcəsini xeyli aşağı (cihaza görə 61,6%) salır. Bu amorfluq fonu faza analizini çətinləşdirir. Fonu götürdükdən sonra difraksiya mənzərəsi xeyli aydınlaşır. Difraktoqrama Beynəlxalq Difraksiya Məlumatları Mərkəzinin  məlumatları ilə indekslənəndə ərintinin əsasən (▲- yaşıl) martenisit (İCDD-00-044-1291) və (♦-göy) sementit (İCDD-00-035-0772) fazasından ibarət olduğu aydın görünür (şəkil 4). MQA-dən fərqli olaraq burada üç intensiv zolaq isə (● qırmızı) α (ferrit) (ICDD-03-065-4899) fazasının izlərinin olduğu təsdiqləyir. Karbonun (İCDD-00-046-0944) difraksiya qiymətlərinə görə difraktoqrama indekslənəndə zəif intensivlikli (○-sarı) zolaqlar görünür (şəkil 4).

Aparılan DTA, MQA, RFA və mikrobərkliyin ölçülməsi göstərir ki, ərimiş nümunəni soyut­duqda subsolidusda martenisit, austenit, karbon (qrafit) və α (ferrit) (izlər) çökür.

Manqanın nikelin və molibdenin miqdarı çuqunda iddia olunan sərhəddən kənara çıxdıqda valın termiki emaldan sonra bərkliyi xeyli aşağı düşür. Bu isə öz növbəsində yayma prosesində valın yeyilməyə dözümlüyünü azaldır.

Manqan və molibden elementləri iddia olunan miqdarda çuqunun strukturunda xırda dənəli yeyilməyə dözümlü karbidlərin yaranmasına səbəb olur. Bu karbidlərin bir hissəsi termik emal (tablama) prosesində austenitdə həll olsa da, qalan hissəsi isə strukturda bərabər paylanır. Çuqunda nikelin iddia olunan miqdarı onun özlülüyünü artırır və valın ağır şəraitlərdə istismar prosesində sınmasının qarşısı alınır.

 

 

 

Şəkil 4. 5 saylı nümunənin difraktoqraması    

 

 

 

 

            

Çuqunun quruluşunda kürəli qrafitin mövcudluğu yayma zamanı val və pəstah arasında sürtünmədə bərk sürtkünün iştirakı şəraitinin yaranmasına gətirir. Nəticədə, bu, valın yeyilməsinin müəyyən mənada qarşısını alır. Digər tərəfdən bərk  karbidlərlə zəngin olan martenisit matrisa valın çəllək hissəsinin yayma şəraitlərində yeyilməyə daha dözümlü edir. Nəticədə alınan çuqunun iştirakı ilə innovativ metallurgiya texnologiyası əsasında daxili resurslar hesabına işlənmiş bimetallik valların yayma prosesində tətbiqi müəssisəyə böyük iqtisadi səmərə verir (Resusrsaqənaətli texnologiyaların tətbiqi Aktı və iqtisadi səmərənin hesabatı əlavə olunur). Bu iş tətbiq olunan ən mühüm işdir.

 

NƏTİCƏLƏR

1. Yayma vallarının işlək hissəsi üçün keçid metalları ilə legirlənmiş yeni çuqun sintez edilmişdir.
2. Termiki işlənmədən sonra tədqiq olunan qatılıq intervalında (2,7÷3,5 kütlə%C) əridilmiş çuqunu soyutduqda subsolidusda martenisit, sementit, karbon (qrafit) və α-ferritin (izləri) çökür.
3. Legirləyici kimi tərkibə daxil olan keçid metallarının müəyyən edilən miqdarı çuqunun burulmaya,yeyilməyə və istismar zamanı sınmaya qarşı dözümlüyüyünü artırır.

 

NƏŞR OLUNMUŞ  ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. I.B.Bakhtiyarly,  R.J.Kurbanova,  Sh.S.Abdullaeva,  Z.M.Mukharova, F.M.Mamma­dov. Li­qu­idus Surface of the Quasi-ternary System Cu₂S-In₂S₃-FeS. // Condenced Matter and Interphases, 2021, 23(1), pp.16-24 doi.org/10.17308/kcmf.2021.23/0000
2. E.N. Ismayilova, A.N. Baladzhayeva, L.F. Mashadiyeva Phase Equilibria Along The     Cu₃SbSe₄-GeSe2 Section Of The Cu-Ge-Sb-Se System. // Compounds and Applicati­ons. 2021, Vol.5, No.1, pp.52-58

 

RESPUBLİKADA

1. R.İ.Kərimov, İ.B.Bəxtiyarlı,,S.N.Namazov, F.T.Quliyev, V.S.Məmmədov, Ş.S.Abdullaye­va, Ş.M.Maşayev.  Bimetallik yayma valının işlək hissəsi üçün funksional xassəli çuqunun alınması və fiziki-kimyəvi xassələri. // Chemical Problems, 2021, № 2(19),  pp.113-119, doi:10.32737/2221-8688-2021-2-113-119
2. F.M. Mammadov. Refiniment of the phase diagram of the MnTe-In₂Te₃ system. // Azer­baijan Chemical Journals. 2021, №2. s.37-41. doi.org/10.32.737/0005-2531-2021-2-37-41
3. Ş.H.Məmmədov. FeS-Ga₂S₃-Ag₂S kvaziüçlü sistemin AgGaS_2-FeS və Ag₉GaS6-FeS kəsikləri üzrə tədqiqi. //Sumqayıt Dövlət Universitetinin Elmi xəbərlər jurnalı, 2021, №2. s.23-26

 

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə - 1, yerli - 4)

 

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

1.Montan Universitetinin « Qeyri dəmir metallurgiyasının departamenti» (prof. Helmot Antrekowitsch, Dr. Holger Schnideritsch, Leoben, Avstriya)

2. RHİ-nin mərkəzi elmi tədqiqat laboratoriyası, (Leoben, Avstriya)

3. «Simens VAİ»-nin mərkəzi ofisi ( Dr. Martin Koch, Offenburq, Almaniya)

4. Rusiya Federasiyası Sankt-Peterburq Dövlət Universitetinin  Kimya  İnstitutunun “Lazer kimyası və lazer materialşünaslığı” kafedrası (prof. Y.S. Tveryanoviç). 

 

İSTİNADLAR - 25

 

LABORATORİYA: Funksional materialların komponentlərinin sintezi

LABORATORİYA MÜDIRI: kimya elmləri doktoru, prof.  İmir Əliyev

 

Laboratoriyada 13 əməkdaş çalışır: Onların 3 nəfər k.ed., baş.e.i, 2 nəfər k.ü.f.d., ap.e.i., 2 nəfər k.e.f.d., b.e.i.,  1 nəfər k.ü.f.d., e.i., 1 nəfər k.e.i., 1 mühəndis, 1 texnik, 2 laborant. Özbək Əliyev - k.e.d., baş e.i., prof., Dilbər Əjdərova - k.e.d., baş e.i., Tamilla Maksudova - k.e.d., baş e.i., Validə Rəhimova - k.ü.f.d., a.e.i., Şəfiqə Həmidova - k.ü.f.d., a.e.i., Sevil Mehdiyeva - k.ü.f.d., b.e.i., Naibə Məmmədova - k.ü.f.d., b.e.i., Kəmalə Babanlı - k.ü.f.d., e.i., Rüzgarə Məhəmməd­rəhimova - k.e.i.,

 

İŞ 2.2:. Optiki idarəetməsistemləri üçün Cr-Cu-Sb-(S,Te) tərkibli yeni kompozit fazaların əmələ gəlməsinin  və alınmasının fiziki-kimyəvi xassələrinin tədqiqi.

 

MƏRHƏLƏ I:  Sb₂S₃-CuCr₂Te₄, Sb₂S₃-Cu₂Cr₄Te₇  sistemlərində fazaəmələgəlmə və fiziki-kimyəvi xassələrinin tədqiqi. Bu sistemlərdə yeni kompozit fazaların və bərk məhlul sahələrinin araşdırılması.

 

MƏRHƏLƏ II: Sb₂S₃-Cr₂Te₃ dördlü sisteminin ərintilərin sintezi, rentgenoqrafik və fiziki-kimyəvi xassələrinin tədqiqi. (Sb₂S₃)_1-x(Cr₂Te₃)_x (X=0.01; 0.03; 0.05) tərkibli bərk  məhlul  ərintilərinin elektrofiziki  xassələrinin öyrənilməsi. 

 

İşin məqsədi: Sb₂S₃-CuCr₂Te₄, Sb₂S₃- Cu₂Cr₄Te₇  və Sb₂S₃ -Cr₂Te₃ kvaziüçlü sistemlərin­də faza tarazlıqlarını tədqiq etməklə, enerji çeviriciləri üçün yararlı, optik və maqnitooptik xassəli funksional materialların sintezi və fiziki-kimyəvi əsasları. Maqnit xassəli material almaq məqsədilə (Sb₂S₃)_1-x(Cr₂Te₃)_x (X=0.01; 0.03; 0.05)  tərkibli bərk  məhlul  ərintilərinin elektrofiziki xassələrinin tədqiqi.

 

1. Sb₂S₃-CuCr₂Te₄ sisteminin fiziki-kimyəvi tədqiqi

            

Sb₂S₃-CuCr₂Te₄sistemidə maqnit və fotohəssas materiallar almaq məqsədilə fiziki-kimyəvi analiz metodları vasitəsilə kimyəvi qarşılıqlı təsir tədqiq edilmiş və onun faza diaqramı qurulmuşdur. Sistemin hal diaqramı kvazibinar olub, evtektik tipidir. Sistemdə əmələ gələn fazaların tərkibi rentgenfaza, mikroquruluş, mikrobərkliyin və sıxlığın təyini ilaə araşdırıl­mışdır.

Müəyyən edilmişdir ki, sistemin başlanğıc komponenti Sb₂S₃ əsasında 4mol% CuCr₂Te₄ qə­dər  sahədə  bərk  məhlul  əmələ gəlir,  CuCr₂Te₄  əsasında  isə  bərk  məhlul  sahəsi-

10mol % Sb₂Te₃ təşkil edir. Sb₂S₃ və CuCr₂Te₄ birləşmələri, tərkibi  25 mol %-CuCr₂Te₄ və tem­pe­ra­turu 420^оС olan evtektika əmələ gətirir.

DTA, MSA nəticələrini təsdiqləmək üçün rentgenfaza analizi aparıldı. 4,70 və 90 mol % CuCr₂Te₄ tərkibli ərintilər üçün rentgenfaza analizi aparılmışdır (şəkil 1). Rentgenfaza analizinin nəticələrinə əsasən müstəvilərarası məsafələr və difraksiya maksimumlarının intensivliyi hesablanmış və ilkin komponentlərlə müqayisə edilmişdir. 70 mol % CuCr₂Te₄ ərintisinin difraktoqramlarında difraksiya xətləri ilkin komponentlərin difraksiya xətlərinin qarışığından ibarətdir, bu isə ərintilərin ikifazalı olduğunu. 4 mol%CuCr₂Te₄ ərintisinin dif­rak­siya nümunələri, Sb₂S₃ birləşməsinin rentgenoqramı ilə eynidir. Bu, ərintinin Sb₂S₃ əsaslı bərk məhlul  sahəsinə aid olduğunu göstərir. 90 mol % CuCr₂Te₄ nümunə də CuCr₂Te₄ əsasında bərk məhlul sahəsinə aiddir.

 

 

 

Sb2S3         20           40             60            80       CuCr2Te4                                         mol %

Ж

Ж+ δ

Ж+β

Ж+α

α

β+α

β

δ+α

200

400

600

800

1000

1200

t,oC

1155o

810o

420о

670о

 

 

                                                                 

 

                                                                 Şəkil 1. Sb₂S₃- CuCr₂Te₄ sisteminin faza

                                                   diaqramı

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Yuxarıda göstərilən fiziki-kimyəvi analiz üsulları ilə əldə edilmiş məlumatlara əsasən Sb₂S₃- CuCr₂Te₄ sisteminin T-x faza diaqramı qurulmuşdur (şəkil 2). Sb₂S₃- CuCr₂Te₄ sisteminin likvidusu sistemi α və β. fazalarınin maye ilə tarazlıqda olan monovariant tarazlıq əyrilərindən ibarətdir. α və β fazalarının birgə kristallaşması 20 mol % CuCr₂Te₄ tərkibli ikili evtektikada başa çatır və temperaturu 420^oC-dir.

 

2. Sb₂S₃-Cu₂Cr₄Te₇ sisteminin fiziki-kimyəvi tədqiqi

Sb₂S₃ və Cu₂Cr₄Te₇ arasındakı qarşılıqlı təsirlərin öyrənilməsi üçün ərintilər geniş qatılıq  sahəsində nümunələr sintez edilmiş və fiziki-kimyəvi analiz metodları vasitəsilə (DTA, RFA, MQA, həmçinin sıxlıq və mikrobərkliyin ölçmələri) vasitəsilə tədqiq edilmiş və onun faza diaqramı qurulmuşdur (şək.2). Sistemin faza diaqramı, evtektik  tarazlıqla və peritektik çevrilmənin meydana gəlməsi ilə xarakterizə olunur. Sb₂S₃-Cu₂Cr₄Te₇ sistemdə ilkin komponentlər əsasında məhdud sahədə bərk məhlul sahəsi aşkar edilmişdir. Otaq temperaturunda Sb₂S₃ əsasında2,5 mol % bərk məhlul sahəsi olduğu müəyyən edilmişdir. Cu₂Cr₄Te₇ birləşməsi əsasında isə 12 mol % həllolma sahəsi əmələ gəlir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Sb₂S₃-Cu₂Cr₄Te₇ sisteminin  hər iki komponenti əsaslanan həllolma sahələri müəyyən edilmişdir. Otaq temperaturunda Sb₂S₃ əsasında həllolma 2,5 mol %, Cu₂Cr₄Te₇ birləş­mə­si əsasında isə həllolma 12 mol % Sb₂S₃ təşkil edir. Məlumdur ki, Cu₂Cr₄Te₇ birləşməsinin yaxınlığında geniş bərk məhlul sahəsi mövcuddur. 1000^oC-dən yuxarıda birləşmə aşa­ğıdaki reaksiya ilə Cu₂Cr₄Te₇↔L+Cr₂Te₃ parçalayır. Sb₂S₃-Cu₂Cr₄Te₇ sisteminin likvidusu α və Cr₂Te₃ fazalarının mononvariant tarazlıq əyrilərindən əhatə olunmuşdur. Temperatur azaldıqca Cr₂Te₃ tədricən həll olunur və Cr₂Te₃ + β əmələ gəlir. α  və Cr₂Te₃ birləşməsinin likvidus əyrisinin kəsişməsi 20 mol % Cu₂Cr₄Te₇ və  temperaturu 510°C-dir. Bu nöqtədə üçfazalı tarazlıq reaksiyası baş verir: М↔α+Cr₂Te₃. 10-35 mol % Cu₂Cr₄Te₇ sahədə təkrar kristallaşma nəticəsində üçfazalı sahə M+α+Cr₂Te₃ əmələ gəlir. Solidus xəttinin altında 2,5-88 mol % Cu₂Cr₄Te₇ konsentrasiya aralığında, ikifazalı ərintilər (α + β) kristallaşır.

 

3. Sb₂S₃-Cr₂Te₃ sistemində faza əmələgəlmənin fiziki-kimyəvi tədqiqi  

 

Sb₂S₃-Cr₂Te₃ sistemində faza tarazlığını aydınlaşdırmaq üçün ilk əvvəl Sb₂S₃ və Cr₂Te₃ birləşmələri sintez edilmişdir. Daha sonra sistemin ərintiləri Sb₂S₃ və Cr₂Se₃ kompo­nentlərindən 0,133 Pa təzyiqinə qədər havası sorulmuş kvars ampulada sintez edilmişdir. Ərintilərin sintezi 600-1100^oC temperatur intervalında aparılmışdır. Nümunələrin tarazlıq halında alınmasını təmin etmək üçün onlar 500^oC temperaturda  240 saat müddətində ter­miki emal edilmişdir.

Sistemin faz diaqramı kvazibinar olub, evtektik tiplidir (şək.3). Sistemdə Cr₂Sb₂S₃Te₃ tərkibli bir dördlü birləşmənin əmələ gəlməsi məlumdur. Cr₂Sb₂S₃Te₃ birləşməsi aşağıdakı peritektik reaksiya nəticəsində əmələ gəlir:  M+Cr₂Te₃↔Cr₂Sb₂S₃Te₃, 610°C-də. Sb₂S₃-Cr₂Te₃ sisteminin likvidusu, Sb₂S₃ birləşməsi əsasında α-bərk məhlulun, yeni Cr₂Sb₂S₃Te₃ birləşməsinin və Cr₂Te₃ birləşməsi əsasında β-bərk məhlulun monovariant tarazlıq əyrilə­rindən ibarətdir. Sistemdə əmələ gələn ikili evtektikanın tərkibi 20mol%Cr₂Te₃ və ərimə nöqtəsi 430°C-dir.

Sb₂S₃-Cr₂Te₃ sisteminin tədqiqatların düzgünlüyünü təsdiqləmək üçün 50  mol % Cr₂Te₃ tər­kibli ərintilərinin rentgenfaza analizi aparilmişdır (şək. 4). Şəkil 4-dən göründüyü kimi, 50 mol% Cr₂Te₃ nümunənin difraksiya maksimumları, müstəvilərarası məsafələrinə və intensivliklərinə görə ilkin komponentlərin difraksiya xətlərindən fərqlənirlər. Nəticədə Cr₂Sb₂S₃Te₃ tərkibli yeni dördüncü birləşmənin  əmələ gəldiyi baş verir (şəkil 2).

Cr2Te3

3

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil.4. Sb₂S₃-Cr₂Te₃ sisteminin ərintilərinin rentgen difraktoqramı.

1- Sb₂S₃, 2- 50 (Cr₂Sb₂S₃Te₃), 3-100 mol% Cr₂Te₃.

 

Sistemdə α-bərk məhlulun kristallaşması 0-20 mol %  Cr₂Te₃ tərkibdə ikili evtektika nöqtəsində başa çatır. Likvidus əyrisinin altında (M + α) fazası əmələ gəlir. Solidus xəttinin altında isə (α+Cr₂Sb₂S₃Te₃)-dən ibarət ikifaizli ərintilər 0-50 mol % Cr₂Te₃ aralığında kristallaşır. İkifazalı (β+Cr₂Sb₂S₃Te₃) və birfazalı β-faza 50-100 mol % Cr₂Te₃ aralığında solidus xəttinin altında kristallaşır.

 

4. (Sb₂S₃)_1-x (Cr₂Te₃)_x bərk məhlul nümunələrinin elektrofiziki xassələri

 

Nümunələrin elektrik keçiriciliyinin temperatur asılılığı kompensasiya metodu ilə  20-250^oC temperatur intervalında ölçülmüşdür.

(Sb₂S₃)_1-x(Cr₂Te₃)_x (x=0,01; 0,02; 0,03) tərkibli  bərk məhlul ərintilərinin elektrik keçirici­liyinin temperatur asılılığı  şək.5-də verilmişdir.

Şəkil 5-dən göründüyü kimi  Sb₂S₃-ə əlavə edilən Cr₂Te₃ birləşməsinin miqdarını artırdıqca  elektrik keçiriciliyi temperaturdan asılı olaraq artır və tərkibdən asılı olaraq isə azalır. Bu hal onunla əlaqədardır ki, yüksək müqavimətli Cr₂Te₃ birləşməsinin  Sb₂S₃-ə əlavə edil­məsi müqavimətin artmasına və deffektlərin dolmasına səbəb olur və yükdaşıyıcıların konsentrasiyasının azalması nəticəsində keçiricilik azalır. Sb₂S₃ kristalı laylı dolduğu üçün Cr₂Te₃ birləşməsinin kristalın layları arasında yerləşməsi daha ehtimallıdır.

Temperaturdan asılı olaraq bərk məhlul ərintilərinin xüsusi müqavimətinin azalması yarımkeçirici maddələrə xarakterikdir (Şək.6). Tərkibdən asılı olaraq   xüsusi müqavimətin artması isə onunla izah olunur ki, Sb₂S₃ birləşməsinə əlavə edilən Cr₂Te₃–un müqaviməti Sb₂S₃-ə nisbətən şaha çoxdur. Ona görə də Cr₂Te₃-un miqdarı artdıqca nümunələrin xüsusi müqaviməti də artır və buna uyğun olaraq, elektrik keçiriciliyi azalır.

-7,5 -7,5

-7,0 -7,0

-6,5 -6,5

2,0        2,5       3,0         3,5                                 103/T,K                                                     103/T,K

lgσ, Om-1sm-1 lgσ, Om-1sm-1

1 1

2 2

3 3

1-99%Sb2S3 -1% CrTe 2-98 %Sb2S3 -2 % CrTe 3-97%Sb2S3 -3 % CrTe     1-99%Sb2S3 -1% CrTe 2-98 %Sb2S3 -2 % CrTe 3-97%Sb2S3 -3 % CrTe

1-99 %Sb2S3 -1 % Cr2Te3 2- 98 %Sb2S3 -2 % Cr2Te3 3- 97 %Sb2S3 -3 % Cr2Te3   1-99 %Sb2S3 -1 % Cr2Te3 2- 98 %Sb2S3 -2 % Cr2Te3 3- 97 %Sb2S3 -3 % Cr2Te3

150    150

100   100

200    200

250   250

300   300

ρ, 105 Om.sm    ρ, 105 Om.sm

2,0        2,5       3,0         3,5                                  103/T,K        2,0        2,5       3,0         3,5                                  103/T,K

3   3

1   1

2   2

Şəkil.5. Sb₂S₃-Cr₂Te₃ sisteminin ərintilərinin xüsusi müqavimətinin temperatur asılılığı.

1–1 mol % Cr₂Te₃, 2–2 mol % Cr₂Te₃,  3–mol % Cr₂Te₃.

 

Sb₂S₃ əsasında alınan bərk məhlullar 20-250^oC temperatur intervalında ,,n”- tip yarımkeçi­ricidirlər. Yarımkeçirici maddələrə xas olan xüsusiyyətlər ondan ibarətdir ki, onlara aşqar əlavə etdikdə,  əvvəlcə aşqar keçiricilik sonra  temperaturun müəyyən qiymətində isə məxsusi keçiricilik meydana gəlir. Yarımkeçiricilərdə sərbəst elektronların mövcud olması nəticəsində əmələ gələn keçiriciliyə elektron keçiriciliyi deyilir və n-tip olur.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

Xaricdə

1. Мамедов Э. И., Алиев И.И., Масиева Л.Ф. Cинтез сплавов системы Sb₂Se₃-CuCr₂ Te₄ и физико-химические свойства. // Евразийский Союз Ученых 2021 №. 4-4(85) . С.48-52. DOI: 10.31618/ESU.2413-9335.2021.4.85.1335.
2. Ильясли Т.M., Гасанова Д. Т., Алиев И. И.  Синтез и исследование стекло­об­ра­зо­ва­­ния в системе As₂S₃-ErS. Журн. Архвариус. 2021. Т.7. № 5(59).  c.28-31.
3. Aliyev I.I., Mamedov E.I., Yusubov F.V. and Masieva L.F. Preparation of Composite materials  in the system Sb₂Se₃-Cu₂Cr₄Te₇. Novel Research in Science.ISSN:2688-836X, 9(5) ,dol:10.31031/NRS.2021.09.000722,
4. Алиев И.И., Мамедов Е.И., Юсубов Ф.В., Масиева Л. Ф. Физико-химическое иссле­до­вание системы  Sb₂Se₃-Cu₂Cr₄Te₇. Научный журн. Архивариус. 2021. Т: 7. №: 7 (61).  c. 34-37.
5. I.I.Aliyev, C.A.Ahmedova, N.N.Mirsakulova, N.N.Abdulzade, I.I.Abbasov, A.L.Bakhtiya­rov, Kh.M.Gasimov. Investigation of the glass formation region and optical properties of the phases obtained in the As₂S₃-CdSe. Fundamental Materials. 2021, 28, No4,  pp.701-708.
6. Алиев И.И., Мамедов Е.И., Юсубов Ф.В., Масиева Л.Ф. Исследование характер хи­ми­ческие взаимодействия в  системе Sb₂S₃-CrTe_3. // Наука России: Цели и задачи. Сборник научных трудов по материалам XXVIII между­народной научно-прак­тической конференции 10 августа 2021 г. Изд. НИЦ «Л-Журнал», Часть 1. 2021. 132 с. Екатеринбург. 10 августа 2021 г. c.58-62.DOI: 10.18411/sr-10-08-2021-p1
7. АлиевИ.И., ИсмаиловаС. Ш., Гусейнова Ш.А., Ахмедова Дж.А. Фазовые равно­весие в системе As₂Te₃-Cu₂Cr₄Te₇. // Евразийский Союз Ученых 2021. 6/67. №1.

c. 14-17. DOI: 10.31618/ESU.2413-9335.2021.1.87.1389

1. Мамедов Е.И., Юсубов Ф.В.,  Масиева Л.Ф.,  Алиев И.И., Рагимова В.М. Синтез и фи­зи­ко-химическое исследование системы Sb₂S₃-CuCr₂Te₄. //Евразий­ский Союз Ученых 2021. №.4-4(85) . c.48-52
2. Алиев И.И., Бабанлы К.Н., Ахмедова Дж.А., Мурсакулов Н.Н., Шахбазов М.Г., Гашимов Х.М. Исследование фазаобразования в системе As₂S₃-In₂Te₃ и свойства полученных фаз.  // Евразийский Союз Ученых,  2021. №1. 6/67. с.14-17.

 

RESPUBLİKADA

1. Aliev I.I., Ismailova S.Sh., ShakhbazovM.H.Research chemical interactions in the CuTe-As₂Te₃ system. Azerbaijan Chemical Journal. 2021, № 1. pp.67-71.
2. Алиев О.М., Максудова Т.Ф., Аждарова Д.С., Мамедов Ш.Г., Гамидова Ш.А. Хими­чес­кие Проблемы. 2021. № 3. c.168-172

 

KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə - 1, daxildə - 4)

 

KADR HAZIRLIĞI

Doktorant İsmayılova Sənəm Arsen-xrom–mis xalkogenidlərindən ibarət şüşəvarı maqnitooptik materialların sintezi və tədqiqi”mövzusunda işlərini davam etdirir.

 

LABORATORİYADA APARILAN DİGƏR ELMİ TƏDQİQAT İŞLƏRİ

Qeyd edilən plan işlərində tədqiq edilən sistemlərin ərintilərinin sintezi, diferensial-termik, mikroquruluş analizi, eləcə də sıxlığın və mikrobərkliyin təyini laboratoriyada aparılır.

İSTİNADLAR – 15

 

 

 

LABORATORİYA: Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası 

LABORATORİYA  RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü, k.e.d., prof. Məhəmməd Babanlı

 

Laboratoriyada 9 əməkdaş  çalışır. Onlardan  2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nədər e.i., 5 nəfər k.e.i., 1 nəfər b. laborantdır. Samirə İmaməliyeva - k.ü.f.d, b.e.i., Leyla Məşədiyeva - k.ü.f.d, b.e.i., İlahə Mehdiyeva - e.i., Elvin Əhmədov - k.e.i., İlahə Qocayeva - k.e.i., Elnur Oruclu - k.e.i., Aytən Ağazadə - k.e.i., Gəray Əşirov - k.e.i.

 

İş 2.3. Metal xalkogenidləri əsasında yeni maqnit xassəli topoloji izolyatorların və qarışıq ion-elektron keçiricilərinin alınması və tədqiqi

 

MƏRHƏLƏ I:Mn-Bi-Te sisteminin maqnetik topoloji izolyator xassəli birləşmələri əsasında Mn-Sn əvəzləməli bərk məhlulların alınması və tədqiqi.

DTA, RFA və SEM üsulları ilə SnTe-MnTe-Bi₂Te₃ sistemində faza tarazlıqları öyrənilmişdir. Sistemin faza diaqramının bir sıra politermik və izotermik kəsikləri, həmçinin likvidus səthinin proyeksiyası qurulmuş, fazaların ilkin kristallaşma və homogenlik sahələri, non- və monovariant tarazlıqların tipləri və koordinatları təyin edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, sistemdə MnBi₂Te₄-SnBi₂Te₄, MnBi₄Te₇-SnBi₄Te₇ və MnBi₆Te₁₀-SnBi₆Te₁₀ kəsikləri üzrə fasiləsiz bərk məhlul sıraları, həmçinin MnBi₈Te₁₃, MnBi₁₀Te₁₆, MnBi₁₂Te₁₉ və Bi₂Te₃ birləşmələri əsasında  geniş bərk məhlul sahələri əmələ gəlir (Şək.1.). 

Faza diaqramı üzərindəki bütün faza sahələri RFA (şək.2) və SEM üsulları ilə təsdiq edilmişdir.

 

Şəkil 1. SnTe-MnTe-Bi₂Te₃ sisteminin bərkfaza tarazlıqları diaqramı

 

 

Şəkil 2. MnBi₂Te₄-SnBi₂Te₄ və MnBi₄Te₇-SnBi₄Te₇ politermik kəsiklərində bəzi nümunələrin toz difraktoqramları

 

Cədvəl 1-də bir sıra seçilmiş tərkiblər üçün Rietveld metodu ilə müəyyən edilmiş qəfəs parametrləri verilmişdir.

 

Cədvəl 1. Mn_1-xSn_xBi₂Te₄, Mn_1-xSn_xBi₄Te₇ və Mn_1-xSn_xBi₆Te₁₀ ərintilərinin kristal qəfəs pa­ra­­­metrləri.

 

Beləliklə, SnTe-MnTe-Bi₂Te₃ sistemində faza tarazlıqları mənzərəsi müəyyən edilmiş, maqnetik Tİ materialları kimi maraq doğuran laylı birləşmələr əsasında geniş bərk məhlul sahələri aşkar edilmişdir.

 

MƏRHƏLƏ II. Ag-Si-Ge-X (X-S, Se, Te) sistemlərində yeni qarışıq ion –elektron keçirici fazaların alınması və tədqiqi

Yeni qarışıq ion –elektron keçiricilərinin alınması məqsədilə Ag-Si-Ge-X (X-S,Se,Te) sis­temlərinin Ag₂X-Ag₈SiX₆-Ag₈GeX₆ qatılıq müstəviləri üzrə faza tarazlıqları öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, bu sistemlərin faza diaqramlarının Ag₈SiX₆-Ag₈GeX₆ kəsikləri kvazibinardır və ilkin birləşmələrin yüksək temperaturlu kubik modifikasiyaları arasında fasiləsiz bərk məhlul sırası əmələ gətirirlər (Şək.3). Alınmş yeni bərk məhlluların kristal qəfəs tipləri və parametrləri təyin olunmuşdur. Həmçinin A^I₈SiX₆ (A^I-Cu,Ag; X-S, Se)birləş­mələri sintez və identifikasiya edilmiş, onların polimorf çevrilmə və ərimə termo­dinamik funksiyaları DSK üsulu ilə təyin olunmuşdur (Cədvəl 2). Müəyyən edilmişdir ki, bütün bu birləşmələrin polimorf çevrilmə entropiyaları anomal yüksək qiymətlərə malikdir və bu, həmin keçidlər zamanı Cu⁺ və  Ag⁺ kationlarının delokallaşması ilə bağlıdır.

       

 

Şəkil 3. Ag₈SiS₆-Ag₈GeS₆, Ag₈SiSe₆-Ag₈GeSe_6, Ag₈SiTe₆-Ag₈GeTe₆ sistemlərinin faza diaqramları

.

Cədvəl 2 .A^I₈SiX_{6 ­} birləşmələrinin polimorf çevrilmə termodinamik funksiyaları

Birləşmə	Polimorf keçid temperaturu, К	DНf.k, кC/mol	DSf.k., C/(mol×К)
Cu8SiS6	338	12,36±0,49	36,31±1,45
Cu8SiSe6	355	14,74±0,59	45,39±1,82
Ag8SiS6	507	19.64±0.52	38,73±1,62
Ag8SiSe6	313	14.99±0.63	47,89±1,95

 

MÜHÜM NƏTİCƏ

MnTe×mB^V₂Te₃ (B^V-Bi,Sb) homoloji sıralarına aid laylı birləşmələrin yeni nümayən­dələri sintez edilmiş, monokristallar halında alınmış və xarakterizə edilmişlər. Alın­mış kristal nümunələri tədqiq edilmiş və müəyyən olunmuşdur ki, bu material­ların magnit, elektron və topoloji izolyator xassələri m əmsaılnın qiymətindən kəskin asılıdır. Bu, onlar əsasında topoloji kvant hesablamaları,  həmçinin antiferromagnit və 2D spintronika üçün yeni effektiv funksional Van-der-Vaals heterostrukturları yaratmağa geniş imkanlar açır.

 

NƏŞR OLUNMUŞ  ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. Shikin A.M., Estyunin D.A., Zaitsev N.L., Glazkova D., Klimovskikh I.I., Filnov S.O., Rybkin A.G., Schwier E.F., Kumar S., Kimura A., Mamedov N., Aliev Z., Babanly M.B., Kokh K., Tereshchenko O.E., Otrokov M.M., Chulkov E.V., Zvezdin K.A., Zvezdin A.K.. Sample-dependent Dirac-point gap in MnBi2Te4  and its response to applied surface charge: A combined photoemission and ab initio study. // Physical Review B, 2021, v.104, pp. 115168
2. Hasanova G.S., Aghazade A.I., Babanly D.M., Imamaliyeva S.Z., Yusibov Y.A., Ba­banly M.B. Experimental study of  the phase relations and thermo­dy­namic pro­per­ties of Bi-Se system. Thermal analysis and calo­ri­metry, https://doi.org/10.1007/s 10973-021-10975-0.
3. Imamaliyeva S.Z., Babanly D.M., Qasymov V.A., Babanly M.B. Solid-phase Rela­ti­onships in the Tl₂Te-Tl₂Te₃-TlTbTe₂ System and Thermo­dy­namic Properties of Thallium–Terbium Tellurides. JOM, V.73, №5, pp.1503-1510,
4. Mashadiyeva  L.F., Mammadli P.R., Babanly D.M., Ashirov G.M., Shevelkov A.V., Yu­si­bov Y.A. Solid-phase equilibrium in the Cu-Sb-S ternary system and ther­modynamic properties of ter­nary phases. JOM, V.73, №5, pp.1522-1530,
5. Hasanova G.S., Aghazade A.I., Imamaliyeva S.Z., Yusibov Y.A., Babanly M.B, Refi­nement of the Phase Diagram of the Bi-Te System and the Thermodynamic Pro­per­ties of Lower Bismuth Tellu­ri­des, JOM, V.73, №5, рp.1511-1521,
6. Alakbarova T.M., Meyer H.-J., Orujlu E.N., Amiraslanov I.R., Babanly M.B. Phase equilibria of the GeTe−Bi₂Te₃ quasi-binary sys­tem in the range 0–50 mol% Bi₂Te_3. Phase transitions. V.94, №5, pр.366-375,
7. Seidzade A.E., Orujlu E.N., Doert T., Babanly M.B. An Updated Phase Diagram of the SnTe-Sb₂Te₃ System and the Crystal Structure of the New Compound SnSb₄Te₇. J. Phase Equilib. Diffusion, V. 42, pр.373–378,
8. Imamaliyeva S.Z., Babanly D.M., Qasymov V.A., Babanly M.B. New thallium dys­prosium tel­lu­ri­des and phase equilibria in the Tl₂Te-Tl₅Te₃-Tl₄DyTe₃ system. Russin Journal of Inogranic che­mistry, V.66, №4, рp.558-568,
9. Исмайлова Э.Н., Машадиева Л.Ф. Бабанлы Д.М., Шевельков А.В.  Бабанлы М.Б. Диа­грамма твердофазных рав­но­весий системы SnSe-Sb₂Se₃-Se  и термодина­мические свой­ства селенидов олова – сурь­мы. Журнал Неорганической Химии, V. 66, № 1, с.88-96,
10. Ahmadov E.J., Aliev Z.S., Babanly D.M., Imamaliyeva S.Z., Gasymova V.A., Babanly M.B. The Quasi-Ternary System Bi₂S₃–Bi₂Te₃–BiI₃. Russian Journal of Inor­ganic Chemistry, V.66, №4, pр. 538–549,
11. Ахмедов Э.Дж., Бабанлы Д.М., Имамалиева С.З., Тагиев Д.Б., Бабанлы М.Б. Тер­модинамические свойства халькогенидных фаз в системе Bi–Te–S. Неор­га­ни­чес­кие материалы, V.57, №3, с.243-249,
12. Машадиева Л.Ф., Бабанлы Д. М., Юсибов Ю.А., Тагиев Д. Б., Бабанлы М.Б. Tер­мо­­динамическое иссле­до­ва­­ние системы Ag-Sb-Se мето­дом ЭДС с твердым элек­тро­литом Ag₄RbI₅. Электрохимия, V.57, №3, с.162–170,
13. Imamaliyeva S.Z., Mehdiyeva I.F., Qasymov V.A., Babanly D.M., Taghiyev D.B., Ba­banly M.B. Solid-Phase Equilibria and Ther­mo­dynamic Properties of Phases in the Tm–Te System. Russian Journal of Physical Chemistry A, V.95, №4, рp.926-932,
14. Hasanova  G.S., Aghazade A.I., Babanly D.M., Tagiev D.B., Yusibov Yu.A., Babanly M.B. Thermodynamic Properties of Bis­muth Selenides. Russ. J. Phys. Chem, V.95, рp.920–925,
15. Imamaliyeva S.Z., Mekhdiyeva  I.F., Jafarov Y.I., Babanly M.B. Thermodynamic study of the thal­lium-thulium tellurides by EMF method. Bulletin of the Karaganda Uni­ver­sity. "Chemistry" series, V.21, №3, pр.492-495,
16. Abdullayev N.A., Aliguliyeva Kh.V., Zverevd V.N., Alieva Z.S., Amiraslanova I.R., Babanly M.B., Jahangirli Z.A., Aliyeva Ye.N. , Akhmedova Kh.N., Mammadova T.G., Otrokov M.M., Shikini A.M., Mamedova N.T., Chulkov E.V. The Charge Transport Me­ch­a­nism in a New Magnetic Topo­lo­gi­cal Insulator MnBi_0.5Sb_1.5Te₄. Physics of the Solid State, V.63, №8, рp.1206–1211,
17. Orujlu E.N., Aliev Z.S., Amiraslanov I.R., Babanly M.B. Phase Equilibria of the MnTe-Sb₂Te₃ System and Synthesis of No­vel Ternary Layered Com­pound – MnSb₄Te₇. Physics and Chemistry of Solid State, V.22, №1, рp.39-44,
18. Imamaliyeva S.Z. Thermodynamic properties of the GdTe₃ compound. Physics and Chemistry of Solid State, V.22, №2, pр.420-425,
19. Imamaliyeva S.Z., Alakbarzade G.I., Babanly D.M., Bulanova M.V., Gasymov V.A., Babanly M.B. Phase relations in the Tl₂Te-TlBiТe₂-TlTbTe₂ system. Condensed Matter and Inter­pha­ses, V.23, №1, pр.32-40,
20. Orujlu E.N., Aliev Z.S., Jafarov Y.I., Ahmadov E.I., Babanly M.B. Thermodynamic study of the Manganese Tellurides by the Electromotive Force Method. Con­den­sed Matter and Inter­phases, V.23, №2, рp.273–281,

 

 

RESPUBLİKADA

1. Ismayilova E.N., Baladzhayeva A.N., Mashadiyeva L.F. Phase equilibria along the Cu₃ SbSe₄-GeSe₂ section of the Cu-Ge-Sb-Se system. New Materials, Compounds and Applications., V.5, №1, pp.52-58
2. Imamaliyeva S.Z., Mamedov A.N., Babanly M.B. Modeling the phase diagram of the Tl₉GdTe₆-Tl₄PbTe₃-Tl₉BiTe₆ system, New Materials, Compounds and Applications, № 2, pp.142-149
3. Mehdiyeva İ.F. Phase equilibria in the TlTe-Tl₉TmTe₆ systemю Azerbaijan Chemical Journal, № 1, pp.18-22,
4. Orujlu E.N., Mammadov A.N., Babanly M.B. 3D analytical modeling of crys­tal­lization surfaces of the MnTe-SnTe-Sb₂Te₃ system. Azerbaijan Chemical Journal, № 2,

pp.94-100,

1. Imamaliyeva S.Z. Phase equilibria along the TlTe-TlTmTe₂ and Tl₂Te₃-TlTmTe₂ sections of the Tl-Tm-Te system. Azerbaijan Chemical Journal, № 3, pp.54-58

 

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-38, yerli-10)

 

BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏR

1. Moskva Dövlət Universiteti, Rusiya

2. Voronej Dövlət Universiteti, Rusiya

3. Kiyev Milli Univrsiteti, Ukrayna

 

İSTİNADLAR - 822

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA: Metal oksidləri əsasinda funksional materiallar

LABORATORİYA RƏHBƏRİ:  kimya üzrə fəlsəfə doktoru Səadət  Bənənyarlı

 

Laboratoriyada  6 nəfər çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., ap.e.i., 1 nəfər f.ü.f.d , 1 nəfər e.i.,  1 nəfər b. laborant, 1 nəfər texnik, 1 nəfər mühəndis.  Qasımova Rəna - k.ü.f.d., ap. e.i., İsmayılov Şərif - f.ü.f.d ,e.i., Xəlilova Leyla - k.e.i.

 

İş 2.4. Bi₂O₃-B₂O₃-GeO₂(Ln₂O₃) sistemlərində yeni oksid fazalarının alınması, onların elek­trofiziki, istilik və optik xassələrin öyrənilməsi. (İşin rəhbəri AMEA-nın müxbir üzvü M.Babanlı)

MƏRHƏLƏ: Bi₂O₃-B₂O₃-GeO₂(Ln₂O₃) sistemində alınmış nümunələrin elektrofiziki, istilik və optiki xassələrinin öyrənilməsi.

 2021-ci ilin planında lantanoid oksidləri ilə aşqarlanmış [(2 Bi₂O₃·B₂O₃)₉₀–(2Bi₂O₃·3Ge O₂)₁₀] +Ln₂O₃ sistem ərinitilərinin elektrofiziki və optik xassələrinin öyrənilməsi, o cümlədən praktik əhəmiyyət kəsb edən tərkiblərin təyin olunması istiqamətində elmi-tədqiqat işlərinin aparılması nəzərdə tutulmuşdur.

Bu məqsədlə (2 Bi₂O₃·B₂O₃)₉₀–(2Bi₂O₃·3GeO₂)₁₀ tərkibli maddə seçilmiş, həmin maddəyə lantanoid oksidləri: Gd₂O₃,Dy₂O₃ və Er₂O₃ (ayrı-ayrılıqda) 0,05 mol% əlavə edilmiş nümu­nə­lər, 1000°C temperaturda 6-12 saat müddətində sintez olunmuşlar. Alınmış nümunələr  sarı-narıncı rəngli, şəffaf şüşəvari maddələrdir. Sintez olunmuş şüşəvari nümunələri T=300^ᵒC temperaturda 30-35 saaat ərzində tablama aparıldıqdan sonra onların elektro­fiziki parametrlərindən: elektrik keçiriciliyi (σ); dielektrik nüfuzluğu (ε) və dielektrik itkisi (tgσ), volt -amper xarakteristikası (VAX) T=300-600 K temperaturunda ölçülmüşdür (bəzi ölçmələr tablamadan sonra təkrar aparılmışdır).

1.1[2Bi₂O₃·B₂O₃]₉₀  – [2Bi₂O₃·3GeO₂]_9,95 + [Ln₂O₃]_0,05  tərkibli

 

 

 

 

Şəkil 1. [2Bi₂O₃·B₂O₃]₉₀  – [2Bi₂O₃·3GeO₂]_9,95 + [Ln₂O₃]_0,05  ərintisi üçün elektrik keçiriciliyinin temperaturdan asılılığı.

1- Ln=0; 2–Ln=Gd₂O₃ 0,05% ; 3–Ln=Dy₂O₃ 0,05% ; 4–Ln=Er₂O₃ 0,05%

 

 

 

 

Nümunələrin tablamadan sonra alınmış nəticələri ilkin nəticələr fərqlənməmişdir (eks­periment xətası daxilində).  Alınan nəticələr aşağıdakı kimi olmuşdur. Şəkildən göründüyü kimi tədqiq olunan hər üç nümunədə temperaturun artmasına uyğun olaraq elektrik keçiriciliyin qiyməti də artır. Bu artım temperaturdan asılı olaraq dəyişir və əsasən  bu dəyişməni iki hissəyə bölmək olar: 1-ci hissədə 300-380K temperaturu əhatə edir və σ~T^0,8 qanunu ilə dəyişir. 2-ci hissə isə 400-600 K əhatə edir, σ~Tⁿ (n= 0,6-1,4) qanunu ilə; başqa sözlə desək Arrenius qanununa yaxın ( təcrübi xətaları nəzərə alsaq) asılılıqla dəyişir. Qrafiklərdən göründüyü kimi əlavə etdiyimiz nadir torpaq metal oksidləridən (Ln₂O₃,Ln= Gd,Er,Dy) asılı olaraq σ(T) müxtəlif formada dəyişir. Gd₂O₃ oksidi ilə aşqar­lanmış nümunənin elektrik keçiriciliyi σ(T) tədqiqat apardığımız temperatur intervalında digər nümunələrin σ(T) qiymətlərinə nəzərən kiçikdir (1-ci şəkil, 2-ci əyri) dielektrik nüfuzluğu isə nisbətən artır. Er₂O₃ oksidi ilə aşqarlanmış nümunənin elektrik keçiriciliyi tədqiqat apardığımız temperatur intervalında nisbətən yüksəkdir və T≥400 K tempera­turunda σ(T) asılılığı σ~T^1,30 qanunu ilə dəyişir.T=300-400 K temperaturunda isə σ~T^0,48 qanunu ilə artır. Burada göründüyü kimi T≥400K temperaturunda yükdaşıyıcıların aktiv­ləşmə enerjisi təxminən 3 dəfə artmışdır.Uyğun olaraq digər tərkiblərdə də oxşar hallar müşahidə olunur.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 2. [2Bi₂O₃·B₂O₃]₉₀ –[2Bi₂O₃·3GeO₂]_9,95 + [Ln₂O₃]_0,05  ərintisinin elektrik keçiriciliyinin tezlikdən asılılığı (T=300K).

1- Ln=0; 2–Ln=Gd₂O₃ 0,05% ; 3–Ln=Dy₂O₃ 0,05% ; 4–Ln= Er₂O₃ 0,05%

 

Elektrik keçiriciliyinin  T=300 tezlik asılılığı qrafikindən göründüyü kimi (şəkil 2) σ(ν) asılılığı ν≤10³h intervalında σ-nın qiyməti ν-tezliyində sabit qalır σ=const. Lakin tezliyin daha böyük qiymətlərində σ-nın qiymətləri ν tezliyindən asılı olaraq artır. Bu artım tədqiq etdiyimiz tərkiblərdən asılı olaraq müxtəlifdir. Gd₂O₃ oksidi ilə aşqarlanmış nümunə σ~ν^0,24 qanunu ilə dəyişir ( 2-ci şəkil 2-ci əyri). Ana maddə ilə Er₂O₃  nümunəsinin σ(ν) asılılığı təxminən eyni olub σ~ν^0,3 qanunu ilə dəyişir (2- ci şəkil 4-cü əyri).

 

 

Şəkil 3.  [2Bi₂O₃·B₂O₃]₉₀  – [2Bi₂O₃·3GeO₂]_9,95 + [Ln₂O₃]_0,05  ərintisinin elektrik

keçiriciliyinin tezlikdən asılılığı (T=380K).

            ● – 1=0,0;    Δ – 2=0,05% Gd₂O₃ ;   х – 3=0,05% Dy₂O₃ ;   o – 4= 0,05% Er₂O₃

Elektrik keçiriciliyin sahənin tezliyindən asılılığı maraq kəsb etdiyindən, nümunələrin tezlik asılılıqları T=380K temperaturunda təkrar ölçülmüşdür və nəticələr 3-cü şəkildə verilmişdir. Şəkildən göründüyü kimi nisbətən yuxarı temperaturda σ(ν) asılılığı nisbətən zəifləyir. Yuxarı temperaturda aparılan təcrübədə də aşağı tezliklərdə (ν≤10³h) σ-nın qiyməti nisbətən sabit qalır.

 

 

Şəkil 4. [2Bi₂O₃·B₂O₃]₉₀  – [2Bi₂O₃·3GeO₂]_9,95 + [Ln₂O₃]_0,05 tərkiblərin dielektrik nüfuzluğunun temperaturdan asılılıq qrafiki.

1-Ln=0; 2–Ln=Gd₂O₃ 0,05%; 3–Ln=Dy₂O₃ 0,05% ; 4–Ln= Er₂O₃ 0,05%

 

(2 Bi₂O₃·B₂O₃)₉₀–(2Bi₂O₃·3GeO₂)₁₀ tərkibli maddədən fərqli olaraq həmin maddənin lanta­noid oksidləri ilə aşqarlanmış nümunələrində dielektrik nüfuzluğunun (ε′) qiyməti azalır.Nisbətən ən çox azalma Er₂O₃ oksidi ilə aşqarlanmış nümunədə baş verir.Ana maddəyə məxsus olan (300K-də) ε′=65 qiymətindən fərqli olaraq bu Er₂O₃-lə aşqarlanmış tərtibdə (4-cü şəkil, 4-cü əyri) ε′qiyməti 23% azalır (T=300K).

Qeyd edək ki,ana maddədə T=480K temperaturunda müşahidə olunan kəskin pik (75ε′) aşqar daxil edilmiş tərkiblərdə zəifləyir və 4-cü əyridə (Er₂O₃- tərkibli nümunədə) demək olar ki, müşahidə olunmur.

 

 

 

Şəkil 5.  [(2 Bi₂O₃·B₂O₃)₉₀ – (2Bi₂O₃·3GeO₂)₁₀ ] +Ln₂O₃ sistem nümunələrinin 300 K temperaturunda VAX- nın Ln₂O₃ aşqarlarından asılılığı.

1. x-0,0 ; 2.x-Gd₂O₃; 3. x– y₂O₃ ; 4.x- Er₂O₃

    

 

 

 

 [(2 Bi₂O₃·B₂O₃)₉₀–(2Bi₂O₃·3GeO₂)₁₀]+Ln₂O₃(Ln₂O₃–Gd₂O₃;Dy₂O₃; Er₂O₃) tərkibli  nümunə­lərin volt-amper xarakteristikaları öyrənilmişdir. Tədqiq etdiyimiz nümunələr üçün VAX ölçülmüş (T=300K) və alınan nəticələr qrafikdə verimişdir. Qrafiklərdən göründüyü kimi tədqiq etdiyimiz tərkiblərdə cərəyan sıxlığının sahə gərginliyindən asılılığı i~Uⁿ (n=1,2-2) şəklində dəyişir. Gərginliyin kiçik qiymətlərində (U≤10²V) Om qanunu ödənilir (i~U).Lakin gərginliyin nisbətən böyük qiymətlərində (U˃120 -130V) cərəyan sıxlığının kəskin artması müşahidə olunur. Bu artım ana maddədə daha çoxdur. Ana maddədən lantanoid oksidləri ilə aşqarlanmış tərkiblərə keçdikdə artım sürəti nisbətən zəifləyir. Buradan göründüyü kimi tədqiq etdiyimiz tərkiblər üçün U≥125 V güclü elektrik sahəsi olduğunu demək olar.Qeyd edək ki, tədqiq etdiyimiz nümunələr eyni həndəsi ölçüdə olmamışdır.Nümunələrin qalınlığı d=3-6 mm arasında olmuşdur.Eni isə 5-8 mm; uzunluğu 12-16 mm arasında dəyişib. Buradan göründüyü kimi xarici sahənin gücü tərkiblər üçün müxtəlif olmuşdur. Er₂O₃ – oksidi ilə aşqarlanmış tərkib istisna olmaqla, digər tərkiblərdə (№ 2, 3 və 1) klasterlərin və o cümlədən xaotik paylanmış defektlərin bir qismi lantanoid oksidləri ilə əvəz olunur.Bu səbəbdən tərkiblərdə klaster-ionluq nizamlılığım artır. Ona görə də № 2 və 3 nümunə­lərin­də Om qanunu geniş elektrk sahəsində daha yaxşı ödənilir.

 

NƏTİCƏLƏR

1. Müəyyən edilmişdir ki, nümunələrdə keçiricilik mexanizminin yaranması xaotik həyəcan­lanmış klaster mərkəzlərinin dissosasiyası hesabına baş verir.

2. Nümunələrdə klaster mərkəzlərinin dissosasiyası nəticəsində keçiricilik əhəmiyyətli dərəcədə artır.

3. Keçiricilik deşiklərdə müəyyən edilir və onların hərəkətliliyi temperaturun artması ilə azalır.

4. (2Bi₂O₃·B₂O₃)_1-x–(2Bi₂O₃·3GeO₂)_x sistemindən alınmış ərintilər nizamsız quruluşlu klas­ter mərkəzləri əsasında kristallaşır.

5. Tərkiblərin elektrik keçiriciliyi klasterlər arası fononlu və sıçrayışlı keçidlər hesabına baş verdiyi ehtimal olunur.

6. Lantonoid oksidləri ərintilərdə bir növ anion vakansiya mərkəzlərini zəiflədir və qismən nizamlılıq yaradır. Bu isə tərkiblərin keçiriciliyini məhdudlaşdırır.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

RESPUBLİKADA

    S.I.Bananyarli, Sh.S.Ismayilov, R.N.Qasimova, L.A.Khalilova, Thermaphysical proper­ties of alloy compositions (2Bi₂O₃∙B₂O₃)_100-x(2Bi₂O₃∙3GeO₂)_x(x=0;10;50), Azerbaijan Che­mical Journal, 2021, №3, pp.44-48

 

KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə-1)

 

KADR HAZIRLIĞI

Fəlsəfə doktorluğu hazırlığı üzrə, dissertant,  Leyla Xəlilova  (elmi rəhbər: S.İ.Bənənyarlı). Dissertasiya mövzusu: B₂O₃-Bi₂O₃-GeO₂(Nd₂O₃)  sistemlərində  dielektrik, optiki  xassələ­rə  malik   oksid  materialların   alınması   və  tədqiqi .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA: Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafi­zə

LABORATORİYA RƏHBƏRİ:  kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent  Hilal Tahirli        

 

Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan  2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i.,  1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i.  Tamilla Ağalarova - k.ü.f.d., b.e.i, Süleyman Verdiyev - k.ü.f.d., ap.e.i., Səadət Məmmədova - k.ü.f.d., ap.e.i., Dilarə Baxışova - e.i., Solmaz Vəliyeva - e.i., Ruqiyə Rzayeva - k.e.i.

 

İŞ 2.5: Karbonlu və azkarbonlu poladların korroziyadan mühafizəsi üçün onların səthində kompleks üsulla kompozisiya örtüklərinin formalaşdırılması və bu örtüklərin korroziya-elektrokimyəvi xassələrinin  öyrənilməsi”

 

MƏRHƏLƏ I:”PCD32 poladı üzərində reduksiyaedici mühit yaratmaqla, qarışıq xrom və titan karbidlərinin formalaşdırılmasının tədqiqi”

 

İşin adı: Respublika ərazisindəki hidrotexniki qurğularin metal avadanliqlarinin isitmismari şəraitində korroziyasinin tədqiqi və mühafizə üsullarinin seçilməsI.

 

MƏRHƏLƏ II: Şəmkir və Yenikənd SES-lərdəki hidrotexniki qurğuların metal avadan­lıq­larının korroziya vəziyyətinin tədqiqi.

 

Müasir dövrdə yüksək metal tutumlu sənaye sahələrində istehsal prosesinin sərtləşdiyi şəraitində, metal konstruksiyaların korroziyadan eroziyadan və digər fiziki- kimyəvi, proseslər nəticəsində baş verən metal itkisindən mühafizə etmək üçün axtarışlar davam etdirilir. Istənilən istehsal prosesində istifadə edilən dəmir əsaslı poladlar aqressiv mühitlərdə termodinamiki baxımdan dayanıqlı olmayıb korroziyaya uğrayırlar. Bu prosesin qarşısını almaq üçün uzun illər poladları bəzi asan passivləşən metallarla həcmi legirləməyə uğradırlar. Lakin bu metalların yer qabağındakı ehtiyatı məhdud olduğuna görə, həcmi legirləmə üsulu kifayət qədər bahalı bir usul olmaqla yanaşı, heç də həmişə konstruktiv tələblərə cavab vermir. Məlumdur ki, korroziya prosesi iki fazanın sərhəddində və olduqca nazik səth təbəqələrinin təmas xəttində baş verir. Ona görə metalın aqressiv mühitlə (məs. elektrolitlə) təmasda olduğu səth təbəqəsinin korroziya müqavimətini artırmaqla metalı korroziyadan mühafizə etmək olar. Bu məqsədlə son 30 ildə tədqiqatçılar səthi legirləmə üsuluna üstünlük verməklə, poladları korroziya və eroziyadan mühafizə etməyi təklif etmişlər. Üsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, metal üzərində korroziyaya davamlı nazik (20-30 mkm) təbəqə formalaşdırmaqla onları mühafizə etmək mümkündür. Bu üsulla metalları mühafizə etməyə cavab verən metodlardan biri termodiffuziya üsulu ilə onların səthində bəzi d-elementlərinin karbidlərini formalaşdırmadır. Qeyd olunan üsulla adətən karbonlu və yüksək karbonlu poladları mühafizə etmək üçün istifadə olunur. Lakin azkarbonlu poladların səthlərində termodiffuziya yolu ilə karbid örtüyünün yaradılmasına həsr olunmuş elmi-tədqiqat işlərinə az rast gəlmək olar. Ona görə də bu işdə azkarbonlu PCD32 çeşidli poladın səthində Cr-un karbidlərinin formalaşdırılmasının fiziki-kimyəvi xüsusiyyətləri tədqiq olunmuşdur.

Termodiffuziya prosesi 900-950⁰C temperaturda xrom ovuntusundan, NH₄CI və Al₂O₃ qarşığından ibarət olan şixtada 6 saat müddətində aparılmış, alınan örtüklərin rentgen faza difraktometrində (RFD) rentgenoqramması və skan elektron mikroskopunda spektirləri çəkilmiş və səth təbəqələrinin element tərkibi müəyyənləşdirilmişdir.

Hidrotexniki qurğular (HQ) dünya ölkələrinin iqtisadiyyatında mühüm rol oynamaqla yanaşı həm də böyük təhlüklə mənbəələridir. Onların necə bir təhlükləli qurğu olduğunu bilmək üçün bu yaxınlarda Yensey çayı üzərində qurulmuş Sayano- Şuşenskidə baş verən qəzanı yada salmaq kifayətdir. HQ-də potensial qəza səbəblərindən biri də bu qurğuların (SES-lər, su anbarları, estakadalar, körpülər və s.) korroziya nəticəsində dağılıb sıradan çıxmalarıdır. Ona görə də qeyd olunan qəzaların baş verməməsi üçün mütamadi olaraq HQ-in korroziya vəziyyətinin monitoringi aparılması və belə bir təklükənin yarana biləcəyi şəraitində qabaqlayıcı tədbirlər görülməlidir.

Laboratoriyada HQ-in monitoringi istiqamətində aparılan işlərə 2015-ci ildən başlanmışdır. HQ- qurğuların istismar şəraitində korroziay vəziyyətinin monitorinqini aparmaq üçün respublikanın bir sıra su elektrik stansiyalarında su kanal və qovşaqlarında elmi-tədqiqat işləri aparılmış və onların nəticələri elmi mətbuatlarda və hesabatlarda öz əksini tapmışdır.

Cari hesabat ilində Şabran rayonunda yerləşən Taxtakörpü SES-də aparılan elmi-tədqiqat işləri başa çatdirilmış və məlum olmuşdur ki, Cт3 çeşidli polad mövsümdən asılı olaraq müxtəlif sürətlə korroziyaya uğrayırlar, yəni payız və qış aylarında 0,04q/m² saat, yaz və yay aylarında isə 0,1q/m² saat sürətlə korroziya prosesinə məruz qalırlar.

Anoloji işlərin Şəmkir və Yenikənd SES-lərdə aparılmasına Respublika Prezidentinin “Su ehtiyatlarından səmərəli istifadənin təmin edilməsi ilə bağlı əlavə tədbirlə haqqında 202-ci il iyul tarixli 2178 nömrəli sərəncamı təkan verilmişdir. Bu işlərin respublika əhəmiyyətli olduğunu nəzərə alaraq bizim institutla “Azərenerji ASC “Şəmkir SES MMC arasında “Şəmkir və Yenikənd SES-lərin HQ-də olan metal avadanlıqların atmosfer və su mühitlərində korroziya davamlılığının tədqiqi” mövzusunda müqavilə bağlanmışdır. Iyul ayından başlayaraq digər HQ-də aparılan elmi-tədqiqat işləri qeyd olunan SES-lərdə icra edilmişdir. Korroziya nəticəsində poladların mexaniki xassələrinin pisləşməsinin qiymətləndirilməsi istiqamətində də işlər aparılmışdır. Bu işlərlə yanaşı adi cəkilən SES-lərin su anbarlarının kimyəvi və mikro bakteroloji analizi də aparılmışdır. Bu analizlər “ Azərsu ASC” laboratoriyasında icra edilmişdir. Tədqiqatlar hal-hazırda davam etdirilir və bu işlərin nəticələri 2022-ci ilin hesabatında öz əksini tapacaqdır.

 

NƏTİCƏLƏR:

1. Gəmiqayırmada geniş istifadə olunan azkarbonlu (0,11%) РСД 32 poladı üzərində termodiffuziya üsulu ilə 900 və 950⁰C temperaturda korroziyaya və eroziyaya davamlı karbid örtükləri formalaşdırılmışdır.

2. РСД 32 poladı üzərində əmələ gətirilən karbid örtüyünün RFA rengenoqramması çəkilmiş və SEM spektroskopiyasının köməyi ilə səth təbəqələrinin kimyəvi tərkibi analiz edilmişdir. Məlum olmuşdur ki, polad üzərində formalaşdırılmış örtük əsas etibarilə xromun karbidlərindən və az miqdarda dəmirin və digər elementlərrin karbidlərindən ibarətdir.

3. Taxtakörpü SES-in su anbarının hidrotexniki qurğularının istismarı şəraitində aparılan korroziya sınaqları başa çatdırılmış, onun su anbarındakı suyunun  kimyəvi analizi aparılmışdır.

4. Bir il müddətində suda və su anbarının atmosferində aparılan korroziya sınaqları nəti­cəsındə məlum olmuşdur ki, poladın korroziya sürəti suyun temperaturdan asılı olub mövsümi xarakter daşıyır, yəni yaz yay aylarında nisbətən yüksək, payız-qış aylarında isə nisbətən kiçik sürətlə korroziyaya uğrayır (0,04q/m².saat). Atmosfer şəraitində isə polad kiçik sürətlə korroziyaya uğrayır (0,006 q/m².saat).

5. SES-lərdə geniş istifadə olunan misin, latunun, alüminiumun dinamik şəraitdə aparılan laboratoriya sınaqları nəticəsində məlum olmuşdur ki, mis və latun qeyd olunan sularda çox kiçik, (0,001-0,002) alüminium isə daha yüksək sürətlə korroziyaya uğrayırlar (0,03 q/m².saat). 

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

Мамедов М.И., Мамедова С.А. Влияние совместного внесения в почву минеральных удобрений с бентонитом с целью предотвращения потерь питательных элементов и перехода их в усвояемые формы. // Агрохимический вестник.   Химия в сельском хоз­яй­стве, 2021, №1, с.54-59.

 

RESPUBLİKADA

S.CH.Verdiyev, S.Z.Dzhafarova.   Polarrization studies of stell in the presence of syner­getic mixtures based on inorganic oxidizers and monoethanolamine in sodium chloride solutions. //J. Chemical problems, 2021,№1(19), pp.37-41.

 

KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə - 1, yerli - 1)

 

PATENTLƏR

1.Həmidov R.H.,Tağıyev D.B., Tahirli H.M., Ağayev A.İ., Qasımov V.Ə. Kvars qumunun də­mirdən təmizlənmə üsulu.  Patent   İ  2021 0052.

2.Həmidov R.H., Tahirli H.M., Ağayev A.İ.  CaCl₂ və MgCl₂ qarışığının ayrılma üsulu .

Patent İ 2021 0053.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“Koordinasiya    birləşmələri” şöbəsinin

 2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

 

 

H E S A B A T

 

Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Əjdər Məcidov

 

 

Mövzu: Molekulyar maqnitlər, keçiricilər, metal örtüklər və

selektiv sorbentlərin alınması üçün komplekslər və

metal üzvi birləşmələrin sintezi, quruluş və xassə­lə-
rinin tədqiqi

 

Mövzuya aid işlər:  3.1;  3.2;  3.3 ;  3.4.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA: Molekulyar magnetiklər və keçiricilər

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü Əjdər Məcidov

 

Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır.  Onlardan 2 nəfər   k.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfər e.i., 1 nəfər mü­­hən­­dis, 1 nəfər texnik, 1 nəfər magistrdir. Pərizad Fətullayeva - k.ü.f.d., a.e.i., Səbirə Ağa­yeva - k.ü.f.d., a.e.i., Sevinc Osmanova  - e.i., Səbinə İsmayilova - e.i.,

 

İŞ 3.1. Elektrod materialları və üzvi diod xassəli kompleks birləşmələrin, ferromaqnit xas­səli nanokompozitlərin hidrotermal sintezi; keçid metalların bioloji aktiv turşu hidrazidlərinin törəmələri ilə yeni kompleks birləşmələrinin alınması

 

MƏRHƏLƏ I: Elektrod materialları və üzvi diod xassəli kompleks birləşmələrin sintezi

 

p- fenilendiamin  törəmələri əsasında  laylarla əhatə edilən nazik təbəqələrin alınmasi  üzrə tədqiqatlar aparılmişdir (100-500 nm). Sintez olunmuş p-fenilendiaminin törəmələrinin üzvi işıq diodları kimi sınaqdan keçirilməsi üçün qurğu yığılmışdır. Tədqiqatlar davam edir.

 

MƏRHƏLƏ II. Ferromaqnit xassəli nanokompozitlərin hidrotermal sintezi

 

Mn, Fe, Co, Ni, Bi, La-nitratlarının hidrotermal reduksiyası ilə yüksək dispersli metal/metal oksid əsaslı nanostrukturlu kompozitlərin sintezi və xassələrinin tədqiqi

Hal-hazırda, perspektiv maqnit materialları arasında nanostrukturlu bərk kompozit materiallar və onların maye fazalı kolloidləri xüsusi maraq kəsb edir. Artıq bu tip materiallar elektronikadan tutmuş tibbə kimi istifadə edilir. Son illərdə maqnit xassələri tənzimlənə bilən kompozit materiallara maraq kəskin artıb. İlk növbədə bu nanostrukturlu kompozit materiallar bir sıra, o cümlədən maqnit rezonansı tomoqrafları üçün kontrast materialların, ünvanlı dərman daşıyıcılarının hazırlanması ilə əlaqədar olan məsələlərin həllində mühüm rol oynayır. Ümumiyyətlə, maqnit xassəli kompozit materialların sintezi istiqamətində hal-hazırda dünyanın bir çox aparıcı laboratoriyalarında tədqiqat işləri aparılır və qeyd etmək lazımdır ki, bu tədqiqat işlərinin əsas hissəsi tələb olunan xassəli maqnit materialların sintezi və tətbiqi ilə əlaqədardır.

2.1.Rentgeno-difraktometrik tədqiqatlar. Metal nitratların etilenqlikol və qarışqa turşusu mühitində hidrotermal reduksiyası zamanı ilkin mərhələdə Me-oksalatlar və karbonatlar əmələ gəlir. Göstərilmişdir ki, bu prekursor kimi götürülmüş nitratlların etilenqlikol/qarışqa turşusu mühitlərində 200⁰C temperaturda avtoklavda hidrotermal şəraitdə parçalanması zamanı bərk qalıq kimi oksalat və karbonatlar, metal və metal oksidləri əmələ gəlir.   Bu haqda əvvəlki hesabat dövründə ətraflı məlumat verilmişdir.

İşığın dinamik səpilmə spektrləri.

Sintez olunmuş maddələrin maye fazada ultradispers hissəciklərinin ölçüləri işığın dinamik səpilməsi (İDS) metodu ilə öyrənilmişdir. Şəkil 1, a və b -də ikili [Mn:Bi (1:1)/(CH₂OH)₂] və üçlü [Mn:Bi:La] Mn-lı sistemlərin hidrotermal reduksiya məhsullarının (CH₂OH)₂ mühitində ultradispers hissəsinin işığın dinamik səpilmə histoqramları verilmişdir.

1 və 2-cu şəkillərin müqayisəli təhlili göstərir ki, bu sistemlər üçün dispers mühitin təbiətinin zərrəciklərin ölçülərinə görə paylanmasına və zərrəciklərin orta ölçüsünə təsiri böyükdür və bu fərq dispers mühitin – etilen-qlikolun və izopropil spirtinin bu kolloidlərdə olan zərrə­ciklərdən ibarət olan aqreqatlarla qarşılıqlı təsirin müxtəlifliyindədir. Hesab etmək olar ki, etilen-qlikolun bu aqreqatlarla qarşılıqlı təsir enerjisi daha böyükdür və bu qarşılıqlı təsirin nəticəsində etiilen-qlikol mühitində orta ölçüsü daha kiçik olan aqreqatlar stabilləşir.

 

 

 

  

Şəkil 1, a. Ikili Mn:Bi (1:1) sistemin hidrotermal reduksiya məhsullarının (CH₂OH)₂ mühitində ultradispers hissəsinin işığın dinamik səpilmə histoqramı

  

Şəkil 1, b. Üçlü Mn:Bi:La (1:1:1) sistemin hidrotermal reduksiya məhsullarının etilen-qlikol mühitində ultradispers hissəsinin işığın dinamik səpilmə histoqramı

MƏRHƏLƏ III.  Keçid metalların bioloji aktivliyə malik turşu hidrazidlərinin törəmələri ilə yeni kompleks birləşmələrinin sintezi/

 

H₂sahz)₂liqandı və onunla Cu(II) və  VO(II) kompleksləri sintez olunmuşdur. (H₂sahz)₂ N-salisiloil-N^'-2-hidroksi-3,5-ditretbutil benziliden potensial 4-dentatlı liqanddır və aromatik halqa ilə bağlı olan 2 hidroksil qrupu və enol strukturu əmələ gətirə bilən hidrazid qrupunun oksigeni hesabına özünü 3-yüklü anion kimi aparır.

 

Şəkil. 3. (H₂sahz)₂  liqandının molekulyar quruluşu

 

Hidrazin qrupunun azot atomları ilə di-tert-butil salisil aldehidinin fenol hidrogeni ilə 2 hidrogen rabitəsi və hidrazin qrupunun oksigeni ilə salisil turşusunun karboksil qrupunun hidrogenləri arasında daha iki hidrogen rabitəsi mövcuddur.

 

 

Сu[H₂sahzNO₃H₂O] kompleksinin quruluşu

Сu[H₂sahzNO₃H₂O] kompleksinin kristalları, Cu (II) nitratın metanol-etanol mühitində ligandla reaksiyası ilə əldə edilmişdir. Rentgenstruktur analizinə yararlı  kristallar metanol məhlulundan yenidən kristallaşdırma yolu ilə əldə edilmişdir (şək. 4).

 

Şəkil 4. Сu[H₂sahzNO₃H₂O] kompleksinin molekulyar quruluşu

 

Cu(II) ionu ilə koordinasiya edən sərbəst ligandda 1634 cm^-1 müşahidə olunan karbonil qrupunun udulma zolağı daha aşağı tezliklərə doğru sürüşür və 1625 cm^-1-də müşahidə edilir. Hidrazid fraqmentinin (NH) udma zolağı kompleksəmələgəlmə nəticəsində nəzərə­çarp­acaq dərəcədə daralır və eyni zamanda daha yüksək tezliklərə doğru nəzərəçarpacaq dərəcədə sürüşür və 3210 cm^-1-də müşahidə olunur. Bu dəyişiklik karbonil qrupunun metal ionu ilə koordinasiyaya daxil olduğunu  göstərir. [Сu(sahzNO₃H₂O)] kompleksinin İQ spek­trində ~ 3400cm^-1-də koordinasiya olunmuş su molekulunun hidroksil qrupunun  udulma zola­ğı vardır.

50-102⁰C temperatur intervalında Cu(II) kompleksinin termoqramında, endotermik təsirlə müşayiət olunan və higroskopik su itkisinə uyğun gələn 7.30% kütlə itkisi  müşahidə olunur. 102-167⁰C intervalında, koordinasiya etmiş su molekulunun itkisinə uyğun olaraq 5.43% kütlə itkisi müşahidə olunur. 240⁰C-dən yuxarı temperaturda, kompleksin termo­oksidləşdirici destruksiyası  baş verir və dalğavari  şəkildə üzvi qalıqların yanması prose­sinə çevrilir. Proses, 340⁰C bölgəsindəki DTA əyrisində maksimum sürüşkən bir ekzoter­mik təsir ilə müşayiət olunur. Nümunənin parçalanma prosesi 940°C -də kütləsinin 92,21% -i itirilməsi ilə başa çatır. Qalan metal kütləsi 7.8%, kompleksdəki metal:ligand 1: 1 nisbətinə uyğundur.

 

3.3. VO(II) kompleksinin quruluşu

Vanadil sulfatın N-salisiloil-N'-2-hidroksi-3,5-di-tert-butil benziliden ilə reaksiyasında VO²⁺ kompleksləri əmələ gəlir.

Vanadil kompleksinin ikinüvəli quruluşu iki qeyri ekvivalent monomer kompleksdən ibarətdir. Hər iki halda vanadium ionu +4 oksidləşmə dərəcəsinə malikdir. Bu monomer vahidlərdən birində vanadium ionu ekvatorial müstəvidə üç oksigen atomu ilə koordi­nasiyaya daxil olur: O1 (di-tert-butilfenol fraqmentinin fenol oksigen), O2-hidrazid oksigeni və O6 (deprotonlaşmış etanol oksigeni). Dördüncü mövqeyi azometin qrupunun azot atomu tutur- C=N-Aksial vəziyyətdə iki oksigen atomu yerləşir-spirt molekulunun oksigeni və vanadil oksigeni.

V2 atomunun ekvatorial müstəvili koordinasiyası eynilə V1-dəki kimidir, lakin aksial vəziyyətdə “vanadil” oksigeni ilə koordinasiya etanol molekulunun oksigeni ilə deyil, qonşu molekulun (V=O) oksigeni ilə həyata keçir. Bu rabitənin uzunluğu adi rabitələrə nisbətən uzundur (2.47 Å)-dir. Lakin bu ikinüvəli kompleksin əmələ gəlməsi üçün kifayətdir.

Mis kompleksində olduğu kimi vanadil kompleksində də salisil fraqmentindəki fenol oksigeni vanadium ionu ilə koordinasiyada iştirak etmir.

 

Şəkil.5.  [(VO)₂(H₂sahz)₂(C₂H₅O)₂(C₂H₅OН)] kompleksinin molekulyar quruluşu

 

3.4. N,N’-xlor diasetilin salisil hidrazonu və komplekslərinin sintezi

Hidrazid,  hidrazonlar və onların kompleksləri katalizatorlar, sensorlar, dərman maddələri  kimi faydalıdır. Bu xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq  N,N’-xlor diasetil hidrazidi və N,N’-xlor diasetilin salisil hidrazonu sintez edilmişdir. Sintez edilmiş maddənin quruluşu İQ- və UB- spektroskopiya vasitəsilə öyrənilib.

 

Liqand ( L) N,N’-xlor diasetil hidrazid ilə salisil aldehidin qarşılıqlı təsirindən alınmışdır. Liqandin  quruluş  formulu aşağıdakı kimidir:

 

    

                                                                                         Liqand L

Bioloji aktiv N,N’-xlor diasetilin salisil hidrazonu və onunla Cu(II), Ni(II) və Co(II) komplekslərinin sintez olunmuş, onların fiziki-kimyəvi xassələri müxtəlif üsullarla öyrənil­mişdir.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

KİTAB

А.А.Меджидов, Д.Б.Тагиев. Физические методы в химии. 2021, Баку, «Элм», 195 с.

 

XARİCDƏ

1.Ismailov, E.H., Abbasov, Y.A., Osmanova, S.N. et al. Oxidative Addition of C–H Acids to bis(1,5-cyclooctadiene) Ni(0)Ni(COD)₂ Complex. Theor Exp Chem. 56, pp.412–416 (2021). https://doi.org/10.1007/s11237-021-09670-w

2. Ш.Ф.Тагиева, С.Н.Османова, Э.Г.Исмаилов, А.Д.Кулиев, М.А.Гусейнова, Р.Д. Гасымов Фазовый состав, магнитные и каталитические свойства наноструктурных  Fe-Ni/γ-Al₂О₃оксидных систем в реакции метанирования диоксида углерода.  // Журнал Химическая промышленность сегодня Москва, 2021, №2, с.36-41.

3. Mansura Huseynova, Vaqif Farzaliyev, Ajdar Medjidov, Mahizar Aliyeva, Mücahit Özdemir, Parham Taslimi, Yunus Zorlu, Bahattin Yalçın, Onur Şahin.Synthesis, Biolo­gical and Theoretical Properties of Crystal Zinc Complex withThiosemicarbazone of Glyoxylic Acid. Journal of Molecular Structure. 2021.131470, https://doi.org/10.1016/j. molstruc.2021.131470

 

RESPUBLIKADA

Fatullayeva P.A.  Complexes of metals with hydrazone hydrazide salicylic acid Chemi­cal Problems, 2021, № 2,(19), pp.79-83. DOI: 10.32737/2221-8688-2021-2-79-83

 

KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə - 5, yerli - 1)

 

BEYNƏLXALQ  ELMİ  ƏLAQƏLƏR

Mərmərə Universiteti ( Türkiyə)

Moskva Dövlət Universiteti (Rusiya)

 

İSTİNADLAR - 5

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA: Keçid metalların metalüzvi birləşmələri

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru İltifat Lətifov

 

Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 k.ü.f.d. a.e.i., 1  kiçik elmi işçi, 1  mühəndis, 1 texnikdir,. Qəzənfər Cəfərov – k.ü.f.d., a.e.i., Rəfail Səlimov – k.ü.f.d., a.e.i., Dilarə Əliyeva – k.ü.f.d., a.e.i.,  Nigar İbrahimova - elmi işçi, Qafarova Ayşən - k.e.i.

 

İŞ 3.2: «Heksa-, okta- və dekametilferosen redoks sistemlərinin kinetik və elektro­kimyəvi tədqiqat nəticələrinin müqayisəsi ilə üzvi həlledici mühitində işləyən perspektivli elektrodun işlənib hazırlanması»

Hesabat dövründə polimetilferrosen/polimetilferrisinium (Me_nFc/Me_nFc+, n=6,8,10) sistem­lə­rinin heterogen fazada dönərlik şərtinə cavab verib-vermədiyini müəy­yən etmək məqsədilə dekametilferrosen/dekametilferrisinium (Me₁₀Fc/Me₁₀Fc⁺) və ferro­­sen /fer­risini­um (Fc/Fc⁺) redoks sistem­lərin elektrokimyəvi tədqiqi tsiklik voltam­per­met­riya üsulu ilə həyata keçirilmişdir. Əldə olunan nəticələr keçən ilin hesabatında 2 redoks sistemin – heksametilferrosen/heksametil­ferri­sinium (Me₆Fc/Me₆Fc⁺) və oktame­til­­fer­ro­sen/oktametil­ferri­sinium (Me₈Fc/Me₈Fc⁺) redoks sistemlərinin nəticələri ilə müqa­yi­sə edilərək bu 4 sistemdən hansından və ya hansılardan daha davamlı müqayisə elekt­ro­dun hazırlan­masının məqsədəuyğun olduğu aydınlaşdırılmışdır.

Aşağıda bu ilin tədqiqat obyektləri olan ­ferrosen/­ferrisinium (Fc/Fc⁺)və dekametil­ferro­sen/dekametilferrisinium (Me₁₀Fc/Me₁₀Fc⁺) sistemlərinin tsiklik voltammo­qram­maları (şəkil 1) və oradan hesablanmış parametrlər (cədvəl 1) verilmişdir.

a)

b)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 1. Fc/Fc⁺  və Me₁₀Fc/Me₁₀Fc⁺ sistemlərinin müxtəlif skan sürətlə­rində

(0.02; 0.05; 0.1; 0.2 V×s^–1) çəkilmiş tsiklik voltammo­qrammaları

 

Cədvəl 1-də müqayisə məqsədilə həmçinin keçən hesabat ilində Me₆Fc/Me₆Fc⁺ və Me₈Fc/Me₈Fc⁺ redoks sistemlərinə dair əldə olunmuş nəticələr də verilmişdir.

Cədvəldəki məlumatların təhlili və ümumiləşdirilməsi nəticəsində aşağıdakı qənaətə gəlirik:

Polimetilferrosen/polimetilferrisinium Me_nFc/Me_nFc⁺ (n=6,8,10) sistemlərin­in tsiklik voltam­per­metriya üsulu ilə tədqiqi sübut edir ki, bu sistemlərin  hər biri IUPAC-ın müqayisə elektrod­larına qoyulan elektrokimyəvi dönərlik tələbatına (6-cı təlabata) tam cavab verir.

Bu nəticənin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, Me_nFc/Me_nFc⁺ (n = 6,8,10) sistemləri Fc/Fc⁺ sistemi kimi üzvi həlledicilərdə elektrokimyəvi tədqiqatın aparıldığı müddət ərzində davamlı sistemlərdir, çünki əldə etdiyimiz nəticələr sistemdə heç bir yan (əlavə) kimyəvi prosesin baş vermədiyini  göstərir.

Bununla yanaşı, cədvəl 1-dən həmçinin görünür ki, Me_nFc/Me_nFc⁺ (n = 6,8,10) sistemlə­rin­ redoks potensialları hazırda istifadə olunan Fc/Fc⁺ elektrodunun potensialına yaxın sahədə, yəni əlverişli diapazonda (cədvəl 2) yerləşir.

Cədvəl 1. Me_nFc/Me_nFc⁺ (n=0,6,8,10) redoks-siste­mlərin asetonitrildə tsiklik voltam­mo­qram­ma­larının xarakteristikaları

 

ν (V×s–1)	*Epa (V)	Epc  (V)			DEp  (V)	E1/2  (V)
Fc/Fc+
0.02 0.05 0.10 0.20	0.457 0.460 0.467 0.472		­­­0.390 0.392 ­­­0.394 0.398	0.067 0.068 0.073 0.074			0.424 0.426 0.431 0.435
Me6Fc/Me6Fc+
0.02 0.05 0.10 0.20	0.136 0.142 0.147 0.151	­­­0.067 0.071 0.074 0.076			0.069 0.071 0.073 0.075	0.102 0.107 0.111 0.113
Me8Fc/Me8Fc+
0.02 0.05 0.10 0.20	0.054 0.055 0.057 0.058	- 0.009 - 0.010 - 0.010 ­­­- 0.011			0.063 0.065 0.067 0.069	0.0225 0.023 0.0235 0.024
Me10Fc/Me10Fc+
0.02 0.05 0.10 0.20	- 0.046 - 0.044 - 0.043 - 0.042	­­­- 0.109 - 0.112 - 0.113 - 0.116			0.063 0.069 0.070 0.074	-0.0775 -0.078 -0.078 -0.079

 

* Potensiallar asetonitril məhlulunda gümüş-xlorid (Ag/AgCl) müqayisə elektroduna nəzərən çəkilmişdir (bufer məhlulu  – 0.10 mol/l, (C₄H₉)₄N(PF₆).

 

Cədvəl 2. Me_nFc/Me_nFc⁺ (n=0,6,8,10) redoks sistemlərdə yarım­dalğa potensialının qiy­mət­ləri (skan sürətin 0.1 V×s^–1 qiymətində)

 

Ona görəMe_nFc/Me_nFc⁺ (n = 6,8,10) sistemlə­ri 7-ci tələbata da tam cavab verdikləri üçün aşağıdakı ümumi nəticəni ifadə etmək olar:

Me_nFc/Me_nFc⁺ (n = 6,8,10) sistemlə­ri IUPAC-ın yeddi tələbatının hər birinə tam cavab ver­dik­ləri üçün müqayisə elektrodu kimi istifadə oluna bilər.

Elektrokimyəvi tədqiqatlar aparılan Me_nFc/Me_nFc⁺ (n=0,6,8,10)sistemlərində reagent və bufer sisteminin qatılıqları elə seçilmişdir ki, məhlul-elektrod arasında kütlə daşınması yalnız diffuziya prosesi nəticəsində baş versin, miqrasiya və konveksiya prosesləri kütlə daşınmasında iştirak etməsin. Elektrokimyanın nəzəri əsaslarına görə bu tip redoks sistemlərdə anod və katod pik cərəyanları (i_pa, i_pc) potensialın skan sürətinin kvadrat kökündən (u^1/2) Rendl-Sevçik tənliyinə uyğun şəkildə asılıdır: 

i_p = 2,686 ×10⁵×n^3/2×A×c×D^1/2×n^1/2                 (1)

Bu tənliyin bizim sistemlərdə doğru olduğunu aşağıdakı düzxəttli asılılıqlardan görmək olar:

a)

b)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 2. Me₆Fc/Me₆Fc⁺ (a) və Me₈Fc/Me₈Fc⁺ (b) redoks sistemlərində

 i_pa – n^1/2 asılılıqların qrafikləri

 

Ona görə Rendl-Sevçik tənliyindən istifadə edərək reagentlərin diffuziya əmsalları tapılmış və onların müqayisəsi əsasında redoks sistemlərdə baş verən molekullararası qarşılıqlı təsir haqqında məlumatlar əldə olunmuşdur. Bunun üçün Me_nFc/Me_nFc⁺ (n=0,6, 8,10)redoks sistemlərində müşahidə olunan katod (və anod) pik cərəyan­larının (i_pk, i_pa) qiymətləri nəzərə alınaraq (1)-düsturundan hər bir reagenti­n diffuziya əmsalı [D(Me_nFc) və [D(Me_nFc⁺)] hesab­lanmış və cədvəl 3-dəgöstərilmişdir.   

 

Cədvəl 3. Me_nFc/Me_nFc⁺ (n=0,6,8,10) sistemlərində reagentlərin diffuziya əmsalının (D) qiy­mətləri (sm²/s ilə, həlledici – asetonitril, temperatur – 25°C)

D Reagent	D n = 0	D n = 6	D n = 8	D n = 10
MenFc	6.4 × 10–5	1.68 × 10–5	0.84 × 10–5	0.48 × 10–5
MenFc+	3.6 × 10–5	1.23 × 10–5	0.58 × 10–5	0.36 × 10–5

 

Cədvəldəki məlumatlar əsasında müəyyən edilmişdir ki, oksidləşdirici və reduksiyaedicinin diffuziya əmsalının qiymətlərinin bir-birinə yaxın olması Nernst tənliyində standart elektrod potensialının (E^o) sistemin çox asan əldə olunan yarımdalğa potensialına (E_1/2) bərabər olmasına  (E⁰» E_1/2) şərait yaradır.

Hesabat ilində həmçinin Me_nFc/Me_nFc⁺(n = 6, 8, 10) sistem­lərinin yarımdalğa poten­sialının (E_1/2) qiymətinə müxtəlif təbiətli həlledici­lərin təsirini müəyyən­ləş­dir­mək məqsədilə Me₈Fs/Me₈Fs⁺sisteminin donor ədədi (DƏ) və özlü­lüyü (η) bir-birindən kəskin fərqlənən 3 həlledicidə – aseto­­nitril (ASN), dimetil­sulfoksid (DМSО) və dixlormetanda (DXМ) tsiklik voltammoqram­maları çəkilmiş (şəkil 3) və tədqiqiqatın nəticələri müqayisəli şəkildə araşdırılmışdır.

 

Şəkil 3. Me₈Fc/Me₈Fc⁺ sisteminin  asetonitrildə (ASN) (a), dimetil­sulfoksiddə (DMSO) (b)  və  dixlor­metanda (DXM) (c) müxtəlif skan sürətlərində (0.02; 0.05; 0.1; 0.2 V×s^–1) çəkilmiş tsiklik voltammo­qrammaları

 

Cədvəl 4. İstifadə edilmiş həlledicilərin donor ədədi (DƏ) və özlülüyü (η)

Həlledici	DƏ (kC×mol–1)	η (mPa×s)
Dimetilsulfoksid (DМSО)	124.7	1.989
Asetonitril (ASN)	59.0	0.341
Dixlormetan (DXМ)	4.2	0.410

 

Cədvəl 4-dən görünür ki, hər bir həlledicidə DE_p kəmiyyətinin qiymətləri (4-cü kolon) nəzəri hesablanmış qiymətə (0,060 V) yaxındır, yarımdalğa potensialının (E_1/2) (5-ci kolon) qiymətləri isə skan sürətindən (n) asılı deyil. Bu iki fakt ona dəlalət edir ki, təcrübədə ilk olaraq götürülən Me₈Fc kompleksi üç həlledicinin hər birində dönən birelektronlu oksid­ləş­­məyə uğrayır:

Ме₈Fc     «     Ме₈Fc⁺     +    e⁻       

həlledici:  asetonitril, dixlormetan, dimetilsulfoksid

 

Me₈Fc/Me₈Fc⁺sisteminin DE_p qiyməti yalnız dixlormetan məhlulunda 0,060  V-dan bir qədər böyükdür (0,086–0,107 V). Bu onu göstərir ki, məhz bu həlledicidə elektron keçidi bir qədər ləng baş verir.  

Yarımdalğa potensialının qiymətinə həlledicinin təbiətinin təsirini araşdırmaq məqsədilə skan sürətinin 0.1 V×s^–1 qiymətində üç həlledicidə çəkilmiş tsiklik voltam­mo­qram­malar eyni qrafikdə (şəkil 4),tsiklik voltammo­qrammalardan əldə olunmuş yarım­dalğa potensialının (E_1/2) qiymətləri isə cədvəl 5-də göstərilmişdir.

3

2

1

Şəkil 4. Me₈Fc/Me₈Fc⁺ sisteminin müxtəlif həlledicilərdə (1–ASN; 2–DXM; 3–DMSO)

skan sürətinin 0.1 V×s^–1 qiymətində çəkilmiş tsiklik

voltammo­qrammalarının müqayisəsi

 

Cədvəl 5.Me₈Fc/Me₈Fc⁺ redoks sistemin müxtəlif həlledicilərdə yarım­­dalğa potensialının qiymətlərinin müqayisəsi (skan sürəti 0.1 V×s^–1-dir)

 

 

Həm spektrdən, həm də cədvəl 5-dən görünür ki, Me₈Fc/Me₈Fc⁺ sistemində yarım­dalğa potensialının qiyməti ASN®DXM®DMSO ardıcıllığında müsbət potensial­lar istiqamətindəbir qədər (D = 93 – 23 = 70 mV) sürüşür.

Tədqiqatda aldığımız nəticənin (D=70 mV) eksperimentin xətası (±10 mV) ilə müqayisədə böyük olmasına baxmayaraq hazırda bu sürüşmənin sayca qiyməti tətbiq baxımdan qənaətbəxşdir, çünki hazırda mü­qa­yisə elektrodu kimi tətbiq edilən Fc/Fc⁺ sisteminin E_1/2 qiymətinin sürüşməsi həl­ledi­cinin təbiətindən və şəraitdən asılı olaraq 317–633 mV təşkil edir.

Başqa sözlə, Me_nFc/Me_nFc⁺ (n=6,8,10)sistem­ləri əsasında hazırlanmış müqayisə elektro­dunun oksidləşmə-reduk­siya potensia­lı müxtəlif üzvi həlledicilərin təsirindən Fc/Fc⁺ sisteminə nəzərən təxminən 4–9 dəfə az dəyişir.

Bu da bizə elektrokimyəvi tədqiqatlarda əldə olunmuş məlumatların elmi araşdırmasının nəticəsini aşağıdakı kimi  ifadə etməyə əsas verir:

Me_nFc/Me_nFc⁺ (n=6,8,10) redoks-sistemləri qeyri-su mühitində müqayisə elek­tro­du kimi, əvvəllər təklif olunmuş ferrosen-ferrisinium (Fc/Fc⁺) sistemin­dən daha perspektivli sistemlərdir.              

 

NƏTİCƏLƏR

1. Heterogen fazada Me_nFс/Me_nFс⁺ (n = 6,8,10) redoks sistemlə­rin­də baş verən elektron mübadilə reaksiyası diffuziya ilə məhdudlaşmışbirelektronlu dönən prosesdir və redoks cütlərin hər biri IUPAC-ın müqayisə elektrod­una qoyulan yeddi təlabata tam cavab verir.

2. Ferrosen və ferrisiniumun diffuziya əmsalının qiymətlərinin bir-birinə yaxın olması Nernst tənliyinə uyğun olaraq bu redoks sistemləri çox asan əldə olunan yarımdalğa potensialı (E_1/2) ilə səciyyələndirməyə imkan verir.

3. Me_nFc/Me_nFc⁺ (n=6,8,10) redoks-sistemləri müxtəlif təbiətli üzvi həlledici­lər­də müqayisə elektrodu kimi, hazırda tətbiq edilən ferrosen-ferrisinium  sistemin­dən daha perspektivli sistemlərdir  və praktikada onunəvəzinə uğurla istifadə oluna bilərlər.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARICDƏ

N.Z.İbrahimova, G.М.Jafarov, D.B.Tagi­yev, I.U.Lyatifov. Electrochemical reversibi­­lity of Me₆Fc/Me₆Fc⁺PF₆^– and Me₈Fc/Me₈Fc⁺PF₆^– redox systems in aceto­nitrile. // Journal of  Electrochemical Science and Engineering, 2021, 11(4),  pp.221-225.

 

KADR HAZIRLIĞI:

Dissertant İbra­himova Nigar Ziya qızı “Polimeti­lfer­ro­sen və polimetil­ferri­sinium sistem­lərində elektron mübadilə reaksiyalarının kine­tikasının tədqiqi və yeni elektrokimyəvi müqayisə elektrodlarının hazırlanması” möv­zu­su üzrə elmi-tədqiqat işləri aparır.  

Dissertant Qafarova Ayşən İlqar qızı “Dəmir və kobaltın tsiklopenta­dienil, tsiklopenta­dieni­l­karbonil komplekslərinin sintezi və onlar əsasında kar­bon nanoborularının alınması” mövzusu üzrə elmi-tədqiqat işləri aparır.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA:  Nadir metalların kompleks birləşmələri

LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya üzrə fəlsəfə doktoru Fidail Cəlaləddinov

 

Laboratoriyada 9 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər b.e.i., 3 nəfər e.i.,1nəfər mühəndis, 1 nəfər baş laborant, 1nəfər texnikdir. Esmira Quliyeva – k.ü.f.d.,a.e.i., Hidayət Məmmədov – b.e.i., Şahnaz Qəhrəmanova – k.ü.f.d., b.e.i., Mehriban Məmmədova – e.i., Təranə Əsgərova – e.i., Tamilla Haqverdiyeva – e.i., Əliyeva Cavahir – müh., Əhmədova Zərifə – b.lab., Cahandarova Janetta – tex.

 

İŞ 3.3: “Keçid metalların (Fe,Zn, Mn,Co Ni) heksilrezorsinlə (C₁₂H₁₈O₂) alınmış  kompleks birləşmələr əsasında bioloji aktiv funksional materialların (boy stimulyatorları, adoptegen və məhsuldar xassəli)  alınması və tədqiqi”

 

MƏRHƏLƏ I: Keçid metalların (Zn,Mn,) heksilrezorsinlə (C₁₂H₁₈O₂) alınmış  kompleks bir­ləş­mələrin sintezi

 

Mn(II) və Zn(II) salisil-rezorsin spirti və salisil turşusu ilə  komplekslərinin sintezi və tədqiqi

 

Bir çox keçid metallarının benzoy turşusu, salisil turşusu, rezorsin, bipiridin, poliamino­polifosfin turşuları kimi üzvi liqandlarla koordinasiya birləşmələri həyati vacib mikro­elementlərin və biomolekulların donorları olduqları üçün bioloji aktivlik nümayiş etdirirlər və buna görə də şiş hüceyrələrinə qarşı yüksək sitotoksik aktivlik göstərirlər və müxtəlif dərmanların istehsalında geniş istifadə olunurlar.

 Komplekslərin bioloji aktivliyi yalnız metal ionunun və liqandların təbiəti ilə deyil, həm də sintez şərtləri, xarici və daxili koordinasiya sahələrinin tərkibi və əldə edilən birləşmələrin quruluşu ilə müəyyən edilir. Məhz buna görə də işimizin əsas məqsədi qeyd olunan xassələrə malik birləşmələrin alınmasıdır.

Mn(II) və Zn(II) - nin salisil-rezorsin spirti və salisil turşusu ilə neytral mühitdə kom­pleksləri [MnL₂(H₂O)₂] H₂O, [MnL₂Cl₂],[ZnL₂SO₄]sintez edilmişdir. Alınan komplekslərin tərkibi və quruluşu kimyəvi, rentgen -faza, İQ-spektral və termoqravimetrik analiz üsulları ilə öyrənilmişdir. Termoqravimetrik və rentgen-faza analizlərinin məlumatlarına əsasən, termal parçalanma prosesinin üç mərhələdə baş verdiyi və termolizin son məhsulunun metal oksidi olduğu müəyyən edilmişdir.

Yuxarıda göstərilənləri nəzərə alaraq, Mn(II)  və Zn(II) komplekslərinin salisil-rezorsin spir­ti və salisil turşusu ilə  sintezi və öyrənilməsinə həsr olunmuş bu iş bu gün aktualdır.

 

Fiziki ölçmələr

Alınan sintez məhsullarının tərkibi və kimyəvi quruluşu fiziki-kimyəvi analiz üsulları ilə öyrənilmişdir: Rentgen-faza analizi (diffraktometr Almaniya D-2 Phaser Bruker firması), IQ  spektroskopiyası ("Specord M-80" markası Carl Zeiss). Reaksiya məhlullarının UB spektrləri ABŞ-ın Evolution 60S spektrofotometrində  qeydə alınmışdır. Diferensial termo­qravimetrik analiz (NETZSCH STA 449F3 STA449FSA-0622-M) üzərində aparıl­mışdır.

 

1.1 Mn(II) və Zn(II)-nin salisil-rezorsin spirti və salisil turşusu ilə sintez metodları

[MnL₂Cl₂] birləşməsinin sintezi

 

[MnL₂Cl₂] birləşməsini sintez etmək üçün 0,6 q (0,03 mol) MnCl₂· 2H₂O  30 ml etanolda (1:1 nisbətində) 60°C temperaturda həll edilərək  alınan  məhlulun üzərinə  40 ml salisil-rezorsin spirti əlavə edilmişdir, bir saat sonra, ağ, iynəyə bənzər kristallar ayrılır, alınmış birləşmə bir neçə dəfə efirlə yuyulur və sabit bir çəki alınana qədər sulfat turşusu üzərində eksikatorda qurudularaq,kimyəvi analiz olunur. Analizin nəticələri aşağıdakı kimidir (%- lə, cədvəl 1):

 

Cədvəl 1. [MnLCl₂] birləşməsinin sintezi1:2 nisbəti

Komplekslər	Tapılmış, %				Hesablanmış, %
	Mn	Zn	Cl	N	Mn	Zn	Cl	N
[MnL2(H2O)2] H2O	18.19			6.84	18.13			6.89
[MnL2Cl2]	17.68		10.89	6.80	17.72		10.92	6.85
[ZnL2SO4]		19.45		7.20		19.10		7.15

 

[MnLCl₂] birləşməsinin sintezi1:2 nisbətində yuxarıda göstərilən metodikaya uyğun aparılmışdır.

 

[MnL₂(H₂O)₂] Н₂О birləşməsinin sintezi ( L-salisil turşusu)

2,760 q salisil turşusu  20 ml  etanolda həll edildikdən sonra, məhlul 20 ml distillə suyunda  həll edilmiş  1,259 q manqan (II) xloridə əlavə edilir və 4-5 saat qaynadılır. Alınmış çöküntü süzülür, etanolda yuyulur və susuz kalsium-xlorid üzərində bir həftə eksikatorda qurudulur. Hər iki birləşmənin alınması prosesi neytral mühitdə aparılır.

[MnL(H₂O)₂] Н₂О birləşməsinin sintezi (L-salisil turşusu) 1:2 nisbətində yuxarıda göstərilən metodikaya uyğun aparılmışdır.

 

[ZnL₂SO₄]  kompleksinin sintezi ( L-salisil turşusu)

Kompleksi sintez etmək üçün 0.6 qr (0.005 mol) ZnSO₄  20 ml suda 45⁰ C temperaturda tam həll edildikdən sonra, alınmış məhsulun üzərinə 0.8 qr (0.005 mol) salisil turşusunun əvvəlcədən 15 ml  suda həll edilmiş məhlulu əlavə edilmişdir. Alınmış  məhlul 2 saat müddətində verilmiş temperaturda qızdırıldıqdan sonra, otaq temperaturuna qədər soyudulmuş və kristallaşmaq üçün saxlanılmışdır. Təqribən 7-8 saatdan sonra çökmüş kristallar eksikatorda NaOH üzərində qurudulmuşdur.

 

1.2. Alınmış komplekslərin fiziki-kimyəvi metodlarla tədqiqi

Liqandın kompleks əmələgətirici  maddə ilə əlaqələndirilməsinin təbiətini müəyyən etmək üçün əldə edilən komplekslərin  İQ spektral təhlili aparılmışdır ki, bu da kompleksin sərbəst liqand spektrinə nisbətən əhəmiyyətli spektral dəyişikliklərlə müşayiət olunduğunu göstərmişdir (şəkil1).

Alınan mürəkkəb birləşmələrin [MnL₂Cl₂] və ilkin maddələrin İQ -spektrlərinin müqayisəsi göstərdi ki, kompleksdəki karbonil qrupunun udma zolaqları ionlaşmış formadadır, çünki, deprotonlaşmış karboksil qrupunun asimmetrik və simmetrik titrəmələrinin udma zolaqları 1659–1510 sm^-1 və 1445–1377 sm^-1  aralığında  görünür.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 1. İlkin maddənin İQ- spektri

 

 

 

Şəkil 2. Mn (II)-nin salisil-rezorsin spirti ilə kompleksinin İQ  spektri

 

İonlaşmış karboksil qrupunun (COO–) asimmetrik və simmetrik udma titrəmələri ara­sındakı fərq 220 sm^-1-dən azdır ki, bu da onun əmələ gələn kompleks birləşmədə olan man­qan ionu ilə dəqiq koordinasiyasını göstərir. Bu səbəbdən  liqandın karboksilat qrupunun oksigen atomu ilə manqan (II) ionu arasındakı əlaqənin ion tipli  olduğu qəna­ətinə gəlmək olar.

Termiki analiz nəticələri alınmış kompleksdə su molekulunun olmadığını təsdiqləyir, çünki, dehidratlaşmaya uyğun 200 ° C -ə qədər heç bir dəyişiklik müşahidə edilmir.

Alınan məlumatlar bu komplekslərin [MnL₂(H₂O)₂] H₂O (L - salisil turşusu və salisil-rezorsin spirti) və [ZnL₂SO₄] əmələ gəlməsini təsdiq edir.

Tədqiq olunan komplekslərin tərkibini və temperatura davamlılığını təyin etmək üçün element analizi, rentgen-faza analizi, İQ spektral və termoqravimetrik analizlər aparılmışdır (şəkil 2,3).

 

 

 

Şəkil 3. Zn(II)- nin salisil turşusu ilə kompleksinin İQ spektri

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 4-də istilik sabitinin və sintez edilmiş komplekslərin tərkibinin təyin edilməsinin [MnL₂Cl₂] termoqravimetrik əyrisi verilmişdir.

 

 

 

Şəkil 4. L-salisil-rezorsin spirti Mn (II) kompleksinin derivatoqramması

 

 

 

 

 

Differensial termiki  analiz metodu vasitəsilə  alınmış kompleks birləşmələrin  [MnL₂Cl₂] tərkibi və sabitliyi təyin olundu və komplekslərin 150⁰C-yə qədər istiliyə davamlı olduğu müəyyən edildi.

 

 

 

 

Şəkil 5. Mn(II)-nin salisil turşusu ilə kompleksinin termoqraviqramması.

 

 

 

 

 

 

DTA analiz metodu vasitəsilə  [MnL₂(H₂O)₂] H₂O, (L - salisil turşusu),[ZnL₂SO₄] (L - salisil turşusu),kompleks birləşmələrinin tərkibi və sabitliyi öyrənildi və kompleksin 160°С temperatura qədər davamlı olduğu təyin edildi. Yüksək temperaturda kompleks tədricən parçalanır və bu proses bir neçə mərhələdə başa çatır və bütün hallarda termoliz prosesinin son məhsulu metal oksidlərindən ibarət olur (şəkil 5,6).

 

 

 

 

  Şəkil 6. Zn(II) salisil turşusu ilə kompleksinin termoqraviqramması.

 

 

 

Ultrabənövşəyi spektroskopiya

0.01 M [MnL₂(H₂O)₂] H₂O kompleksinin UB spektral  analizi aparılmışdır, kompleksin tərkibində su molekulu qalır. Nümunə göstərir ki, d-d keçidi 480-560 nm dalğa uzunluğuna malikdir (şəkil 7.8).

 

 

Şəkil7. [MnL₂(H₂O)₂]H₂O kompleksinin 0.01 M məhlulunun

ultrabənövşəyi udma spektri.

 

 

 

 

 

Şəkil 8. L-salisil-rezorsin spirti Mn (II) kompleksinin 0.01 M məhlulunun ultrabənövşəyi udma spektri.

 

 

 

 

 

 

Rentgen-faza analizi

Şəkil 9-də sintez məhsulunun rentgenoqrammasının   nəticəsi göstərilib. Alınan məlumat­lar [MnL₂(H₂O)₂]H₂O kompleksinin əmələ gəlməsini təsdiqləyir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 9. [MnL₂(H₂O)₂]H₂O kompleksinin L-salisil turşusu ilə

difraksiya nümunəsi.

 

Kristal qəfəs parametrləri bir-birindən fərqləndiyinə görə demək olar ki, (şəkil 10), Mn-salisil turşusunun koordinasiya kompleksi yaranıb. Salisil turşusunun pikləri Mn-salisil turşusunda görünmədiyi üçün demək olar ki, bütün salisil turşusu kompleksinin yaran­masında iştirak edib.

Tədqiq olunan komplekslərin tərkibini və istilik sabitliyini təyin etmək üçün element analiz, rentgen- faza analizi, İQ- spektral və termoqravimetrik analiz aparmışıq. Araşdırmaların nəticələri göstərdi ki, bütün hallarda komplekslərin termiki parçalanmasının son məhsulu metal oksididir. Beləliklə, işdə istifadə olunan fiziki-kimyəvi üsulların nəticələrinə görə, əldə edilmiş komplekslərin tərkibi və quruluşunun birbaşa ilkin məhsulların nisbətindən asılı olduğu müəyyən edilmişdir.

 

 

                                                                              

                     a)                                                             b)

Şəkil 10. Mn(II)-nin salisil-rezorsin spirti ilə kompleksin kristallarının  mikroskop altında görünüşü: a) adi halda, b) böyüdülmüş

 

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. 1.  Shamilov E.N., Abdullayev A.S., Shamilli V.E., AsgerovaT.Y., Gahramanova Sh.İ., Jala­lad­dinov F.F. “Protective properties of the nichel (II) complex with tryptophan”. Factors in Experimental Evolution of Orqanisms. 2021, p.191-195
2. 2.  Sh.I.Gahramanova.,F.F.Jalaladdinov.,T.Y.Asgerova.,T.O.Gahramanov “Composition and anti-radiation activity of the manganese (II) chloride complex with salicylic acid.” Башкирский химический журнал. (çapda)

 

KONFRANS MATERİALLARI  (xaricdə - 1, yerli - 2)

 

İSTİNADLAR - 3

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA: Metal-klatrat birləşmələri

LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru Mina Munşiyeva

 

Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər  k.ü.f.d., a.e.i., 5 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i.-dir, 1 mühəndis, 1 texnik. Qüdrət Əliyeva - k.ü.f.d., a.e.i., Əsmət Əzizova -  k.ü.f.d., a.e.i., Humay Məmmədova - e.i., Nərminə Məmmədova – e.i., Ofelya Quliyeva - e.i., Firuzə Əliyeva - e.i., Sevinc Rəhmanova - k.e.i., Səbinə Məmmədova - k.e.i.

 

İŞ 3.4: Bəzi d- və f-elemetlərinin ftal turşuları ilə kompleksləri  əsasında supramolekulyar birləşmələrinin sintezi və quruluş-kimyəvi tədqiqi

 

MƏRHƏLƏ I:f-elementlərinin ftal turşuları ilə komplekslərinin klatrat əmələgətirmə

qabiliyyəti.

 

2012-ci ildən başlayaraq keçid d- metallarının kompleksləri əsasında supramolekulyar birləşmələrin sintezi və tədqiqi üzrə elmi işlər aparılır və bir dissertasiya işi müdafiə edilib.  

Bu işlərin davamı kimi f-elemetlərin əsasında supramolekulyar birləşmələr sintez edilib və quruluş-kimyəvi analizləri aparılıb.

Carı ilin  tədqiqatı lantan və neodimin o-ftal turşusu  ilə komplekslərinin öyrənilməsinə həsr olunub. Tədqiqat zamanı element analizi, rentgenfaza, İQ-spektroskopiya və termo­qravi­metriya metodlarından istifadə edilmişdir. Sintez olunmuş birləşmələrin rentgenoqrammları şəkil 1a və b göstərilmişdir.

Rentgenoqrafik analiz göstərir ki, alınan birləşmələr birfazalıdır və yüksək kristallikdir. Bütün difrakltoqram boyunca səpələnmiş maksimumlar birləşmələrin yüksək simmetriyaya malik  olduqlarını sübut edir. Difraktoqramlardakı   Ln-ftalat üçün 13,29;13,8; 7,51A⁰ mak­si­mumları  və Nd-ftalat üçün 13.98; 10.94; 6.02 A⁰ maksimumları  yaxşı identifikasiya olu­nur. Göstərilən difraktoqramdan və  elementar hücrənin parametrlərindən  görünür ki, onlar identik deyil, baxmayaraq ki,  bu nadir torpaq elementləri (La, Nd) birinci  izoquruluş qrupunda, yəni lantanoidlər sırasında birinci  beşlikdə yerləşir.

Kimyəvi element analizinin nəticələrindən belə görünür ki, sintez olunan birləşmələrin tərkibi hepta-akva-triftalatodilantan (III) və heptaakva-triftalatodineodiumun  (III) kimyəvi formuluna uyğundur və onlar izoquruluşlu deyillər (şəkil 1 a və b).

 

Şəkil 1. La₂(o-C₆H₄ (COO)₂)₃(H₂O)₇ və Nd₂(o-C₆H₄(COO)₂)₃(H₂O)₇  difraktoqramları.

 

Kompleks birləşmələrin termiki destruksiyasını təyin etmək üçün 20–900⁰C temperatur intervalında termoqrafimetrik analiz  aparılmışdır. Kompleks birləşmələrin derivatoqram­mlarından görünür ki, lantan ftalatın parçalanması 102.4⁰C temperaturda  başlayır və 1.5 molekul suyun itməsinə gətirir. Bununla bərabər kütlənin  itirilməsi ümumi kütlənin təcrübi olaraq 3.23% (hesablanıb 3.01%) təşkil edir. Sonra  237.2⁰C temperaturda 5.5 molekul su­yun itməsi  müşahidə olunur.

300⁰C temperaturdan başlayaraq susuz kompleks birləşmələrin parçalanması 343.3⁰C temperaturda endotermik effektlərin müşahidə olunması ilə baş verir.  Termoanalizin son məhsulu  La₂O₃ təcrübi olaraq 32.12% təşkil edir (hesablanıb 36.35%). Qeyd etmək lazım­dır ki, lantan oksidinin alınması zamanı ancaq karboksil anionunun oksigenindən istifadə olunur. Çünki derivatoqramın TQ əyrisində kütlə artımı müşahidə olunmur.

Yeddi su molekulu olan  Nd-ftalat kompleksi 148⁰C temperaturadək davamlıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, yeddi su molekullu La-ftalat kompleksi  80⁰C temperatura qədər davam­lıdır. 148⁰C-dən sonra kompleks birləşmənin 177.3⁰C-də maksimum aydın lakin dayaz endo­­termik effektlə müşahidə olunan parçalanması  başlayır. Molekulun üzvi hissəsinin intensiv yanması  510–600⁰C temperatur intervalında baş verir.

Beləliklə, aparılan tədqiqatların nəticəsi göstərdi ki, kompleks birləşmələr eyni kimyəvi formula malik olmasına baxmayaraq, müxtəlif quruluşludurlar  və termiki destruksiya fərqli sxemlərlə baş verir.

Kompleks birləşmələrin termoqraviqrammlarının müqayisəsindən aydın oldu ki, lantan ftalat kompleksində su molekulu kristallik qəfəsi 80⁰C-dən aşağı temperaturda tərk edir. (endotermik effektin maksimumu 102.4⁰C), bu da onun lantanın mərkəzi atomunun koordi­nasiyasına  daxil olmadığını və kristalloqrafik məsamələrdə yerləşdiyini göstərir. Bütün bu deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, hər lantan atomunun   koordinasiyasına 3su molekulunun 3   oksigen atomu və helat tipli 3 karboksil qrupunun 6 oksigen atomu  daxil olur. Beləliklə, hər lantan atomunun koordinasiya ədədi 9-a bərabər olur, bu da  lantan üçün xarakterikdir. Sintez olunmuş komplekslər üçün təhmin olunan (şəkil 2).

Sxematik quruluşdan göründüyü kimi kompleks birləşmə ziqzaq şəkilli 2D polimer qat­lardan ibarətdir. Kristalloqrafik  məsamələrdə yerləşən su molekulu həm molekuldaxili, həm də molekulxarici hidrogen rabitəsi əmələ gətirərək  polimer qatlarını bir-birinə tikir və bunun  nəticəsində 3D quruluşlu supramolekula yaranır.

Neodium kompleksinin əmələ gəlməsi zamanı bütün su molekulları   çox yüksək tempera­turda  kristal qəfəsi 2 mərhələdə tərk edir,  yəni endotermik effektin sonu ikinci endotermik effektin başlanğıcıdır. Ona görə belə təhmin etmək olar ki, bütün su molekulları neodiumun mərkəzi atomlarının koordinasiyasında iştirak edir.

 

 

 

 

 

Şəkil 2. Neodium ftalatın təsvir olunmuş sxematik quruluşu

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Beləliklə, neodiumun hər mərkəzi atomunun koordinasiyasına  3 su molekulunun  oksigen atomu və helat tipli 3 karboksil qrupunun 6 oksigen  atomu daxil olur. Bir su molekulu isə müxtəlif ziqzaqvari polimer qatlarda yerləşən neodium atomları arasında körpü əmələ gətirir və  bununla da 2D quruluşu 3D quruluşuna çevrilir. Deməli neodium atomunun koor­dinasiyasına  3 su molekulunun 3 oksigen atomu, helat tipli 3  karboksil qrupunun 6 oksi­gen atomu və körpü molekulunun  bir oksigeni daxil olur. Neodium ftalatın lantan ftalatla  müqyisədə yüksək termiki davamlılığa malik olması bununla izah olunur.

MƏRHƏLƏ II: Bəzi metalların  ftal turşuları ilə kompleksləri əsasında pirazinlə supramo­lekulyar birləşmələrin sintezi.

 

Stronsiumun o-ftal  turşusu  ilə kompleksləri əsasında pirazin adduktları  alınmışdır, onların  rentgenoqrafik, derivatroqrafik və İQ-spektroskopik analiz metodları ilə fiziki-kimyəvi xassələri öyrənilib. Rentgenofaza analizindən görünür ki,alınan məhsul bir fazalı və yüksək kristallığa malikdir. Piklərin bütün difratoqramm boyunca paylanması adduktun yüksək simmetriyaya malik olmasını göstərir və elementar qəfəsin  parametrləri a=12,727A⁰; b=11,42 A⁰; c=9,039 A⁰ bərabərdir. Termoqrafik analizin nəticəsi göstərir ki, birləşmə 216⁰C –yə qədər davamlıdır (şəkil 3).

 

 

 

 

 

Şəkil 3.Stronsium-ftal-pirazin kompleksinin termoqramması.

 

 

 

 

 

 

 

90-126⁰C temperatur intervalında  endotermik effekt müşahidə olunur. Bu mərhələdə kristal qəfəsin suyu və pirazin adduktu qəfəsi tərk edir ( çəki itkisi 13 % olur). Maksimum 516⁰C olan 435-548,2⁰C temperatur intervalında adduktsuz kompleksin parçalanması prosesi gedir və 848,7⁰C-də  son məhsul olaraq SrO alınır.        

 

MƏRHƏLƏ III: Platin və palladiumun kükürd və azot tərkibli komplekslərinin formalaşması.

 

İlk dəfə olaraq ikivalentli platin və palladiumun bioloji sistemlərə xas olan funksional qrup­lara malik bioloji fəal merkamin və β-merkaptoetanol liqandları ilə çoxnüvəli koordinasion birləşmələri alınmış, onların strukturları öyrənilmiş, quruluş və bioloji fəalliq (radioprotektor, onkoloji, dermatoloji) arasında korrelyasiya müəyyən edilmişdir.

 

Şəkil 4. Pt (a) və  Pd (b) merkaptoetanolla komplekslərinin quruluşu.

 

Hesabatın  təqdim olunan hissəsi sistematik aparılan Pt və Pd merkaptoetanollakompleks  işlərinin RQA – üsulu ilə  tədqiqatının  davamıdır. Hesabat dövründə iki valentli platin və palladiumun  kükürd-oksigen və heterotsiklik azot atomu  saxlayan aromatik  karbohidro­genlərlə  bir və altı nüvəli kompleks birləşmələr  alınaraq quruluşları İQ və RQA-üsulları ilə  öyrənilmişdir.  Kükürd-oksigen tərkibli bioloji fəal liqand kimi  merkapto­eta­noldan istifadə edilmişdir.

Palladiumun merkaptoetanolla alınmış klaster tipli altınüvəli tac tipli  kompleksində, altı ədəd palladium atomu sadə altıbucaqlı  əmələ gətirir. Hər bir palladium atomi bir-biri ilə disulfid körpüsü ilə birləşərək molekulyar quruluşu əmələ gətirir. Hər bir palladium atomu qoş konformasiyaya uyğun yastı  kvadrat formada koordinasion poliedr əmələ gətirirlər. Ayrı-ayrı  molekulyar quruluşlar bir-biri ilə merkaptoetanol  molekulunun hidroksil qrupları ilə hidrogen rabitəsi  yaradaraq  birləşirlər.  Merkaptoetanolun  hidroksil qrupu koordina­siyada iştirak etmir. Kristallik quruluşun  bəzi parametrləri İQ spektrin nəticələri ilə eynilik təşkil etdiyi sübut edilmişdir. Bioloji fəal liqand kimi istifadə edilən b-merkaptoetanol HS–CH₂CH₂OH sistein reduktazanın tio-modelidir. Qarışılıqlı təsirdə olan  başlanğıc maddə­lərin  stexiometrik nisbətlərini və digər  fiziki-kimyəvi faktorlarını  tənzimləyərək ədəbiy­yatda quruluş və xassəcə məlum  olmayan altınüvəli [Pd₆(SCH₂CH₂OH)₈]  yeni qeyri-klaster tipli kompleks birləşmə alınmışdır. Alınan kompleks  birləşmədən kristallar yetişdi­rilərək  quruluşu rentgen quruluş analiz üsulu ilə  müəyyənləşdirilmişdir.

RQA-nəticələrindən  aydın olur ki, altı palladium atomundan  dördü səkkiz ədəd beşüzlü metal helat tsikli əmələ gətirir. Səkkiz ədəd liqandın  dördü mərkəzi atomla ½  Pd–O rabi­təsi yaradaraq kompleks  molekulu  neytrallaşdırır.  Kompleks  iki ədəd kəsişən kreslonu xatırladır. İki ədəd palladium atomu isə kəsişmədə koordinator  rolunu  oynayırlar.Helat tipli komplekslərdə adduktların koordinasion sferadan helat əmələgətiriciləri sıxışdırıb cıxa­rması ftal turşusu misalinda tədqiq edilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, ftal turşusu digər helat əmələgətirici liqand-merkaptoetanolla  xarici sferaya sıxışdırılaraq çıxarılır.Nəticədə ftal turşusu karboksil qruplarından birinin karbonil oksigen atomu ilə merkaptoetanolun hidroksil qrupunun hidrogen  atomu ilə hidrogen rabitəsi (2,481 Å) yaradır. Altı  ədəd su molekulu isə Van-der-Vaals qüvvəsi hesabına kristal qəfəsində  boşluğu doldurmuşlar.         

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. Malikova I.G., Efendi A.J., Babayev E.M., Salakhli A.M., Musazade K.Sh.,  Azizova A.N., Faradjev G.M. Catalytic oxidation of dichlormetane and tetrachlorethylene over noble metal catalysts. // Journal of Chemistry and Technologies, 2021, V.29, Issue 1-2,  pp.108–116. DOI:10.15421/082110
2. 2.  Javadova S.P., Majidzade V.A., Aliyev A.S., Azizova A.N., Tagiyev D.B. Electrodepo­si­tion of Bi-Se thin films involving ethylene glycol based electrolytes. Journal of Electro­che­mical Science and Engineering. 2021. Vol.11. No.1. pp.51-58.
3. 3.  Majidzade V.A., Jafarova S.F., Kasimogli I., Eminov Sh.O., Aliyev A.Sh., Azizova A.N., Tagiyev D.B. Electrical and photoelectrochemical properties of thin MoS₂ films prodused by electrodeposition. //Journal  Inorganic Materials, 2021, vol.57, No4. pp.331-336.      

 

KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə -1 , yerli -1 )

 

KADR HAZIRLIĞI

Əsmət Əzizova - doktorant. Dissertasiya mövzusu: “Platin və palladium metallarının kü­kürd və azotlu bioloji fəal liqandlarla komplekslərinin formalaşmasının fiziki-kimyəvi qanu­nauyğunluqları və bioloji aktivliyinin modelləşdirilməsi.” Tədqiqatlar başa catmaq­da­dır.

Qüdrət Əliyeva - doktorant. Dissertasiya mövzusu: “Bioloji aktiv paraaminosalisil turşusu ilə metalların supramolekulyar birləşmələrinin sintezi, quruluş-kimyəvi tədqiqi, amin turşu­larının optiki izomerlərinin ayrılmasında tətbiqi.” Tədqiqat işləri aparılır.

Səbinə Məmmədova - dissertant. Dissetasiya mövzusu: “Lantanoidlərin ftal turşuları ilə komplekslərinin sintezi və prosesin kompyuter modelləşdirilməsi”. Tədqiqat işləri aparılır.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“Koherent-sinxronlaşdırılmış  oksidləşmə  reaksiyalari”  şöbəsinin

2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

 

 

 

H E S A B A T

Şöbə müdiri: akademik Tofiq Nağıyev

 

       Mövzu: Heterogen biomimetik katalizatorlar  iştirakında 

                     hidrogen peroksid və azot 1-oksidlə koherent     

                     sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalarının

                     fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi

                     və innovasion işlənilmələrin tətbiqi

 

                          Mövzuya aid işlər:  4.1;  4.2;  4.3;  4.4.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA: Monooksigenaz reaksiyaların modelləşdirilməsi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ:  kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent  Lətifə Həsənova

 

Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır: Onlardan 1 nəfər  k.ü.f.d.,a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d.,e.i., 2 nə­fər  e.i.,  4 nəfər laborantdır.  Çimnaz Mustafayeva - k.ü.f.d., a.e.i., Ulduz Məm­­­mə­dova - k.ü.f.d., e.i., Səriyyə Ağaməmmədova - e.i., Gülşən Nəhmətova - e.i.,

 

İŞ 4.1:Metanın hidrogen peroksidlə monooksidləşməsi prosesində alınan metil spirtinin aralıq məhsul kimi çevrilməsi mexanizmlərinin dəqiqləşdirilməsi məqsədilə metanolun H₂O₂-lə biomimetik oksidləşməsi reaksiyasının tədqiqi.

 

Metanın birkarbonlu maye oksigenli birləşmələrə birbaşa çevrilməsi proseslərinin inkişafına marağın artması Yer qatında yeni böyük tutumlu təbii qaz yataqlarının kəşfi ilə bağlıdır. “British Petrolium” kompaniyası tərəfindən hazırlanmış  2019-cu ilin statistikasına görə Yer kürəsinin təbii qaz resurslarının ümumi həcmi 200 trln m3-ə çatmışdır ki, onun 24%-i  Rusiya, 16%-i İran, 12%  Qətər, 8%- Türkmənistan, 5%- ABŞ , 1.4%- Azərbaycanın payına düşür.

Metanın natamam oksidləşməsi yolu ilə birbaşa çevrildiyi  maye oksigenli birləşmələrin əsasını geniş tətbiq sahəsinə malik metanol təşkil edir. Bu istiqamətdə tədqiqatlar sırasında laboratoriyamızda aparılan metanın biomimetik hidroksidləşməsi üzrə tədqiqatlar və bu tədqiqatlarda alınan nəticələr perspektiv əhəmiyyət kəsb edir. Laboratoriyada 1990-cı illərin sonunda metanın monooksidləşməsi prosesinə tətbiq olunan hem tərkibli biomimetik katalizatorlardan davamlılığı ilə fərqlənən dəmirtetrafenilporfirin/Al₂O₃, dəmir­tetrafenilporfirin/NaX və flüorlaşdırılmış dəmirtetrafenilkompleksli  tetrakis/Al₂O₃  və tetrakis/NaX bioimitatorlarının təbii qazın və eləcə də kimyəvi təmiz metanın hidrogen peroksidlə birbaşa metanola çevrilməsi prosesində tədqiqi aparılmışdır.

 

Cədvəl 1. Etrakis/Al₂O₃ katalizatorunun daha yüksək aktivliyi

                                                                           

Alınan nəticələrdən tetrakis/Al₂O₃ katalizatorunun daha yüksək aktivliyə malik olduğu görünür (cədvəl1).  

Seçilmiş tetrakis/Al₂O₃ katalizatorunun aktivliyinə temperatur, kontakt müddəti və oksidləşdiricinin qatılığının təsiri geniş öyrənilmiş və alınan nəticələrin bir qismi şək.1-də əks etdirilmişdir. Əks olunmuş nəticələrdən görünür ki, metanın birbaşa çevrilməsi prosesində metanolla yanaşı formaldehid və nəzərə çarpacaq miqdarda dimetil efiri alınır (şək.1). Temperaturdan asılı olaraq alınan bu nəticələrdən göründüyü kimi, temperatur artdıqca metanolun çıxımı artır və onunla yanaşı dimetil efirinin də alınma sürəti artır. Müxtəlif temperaturlarda (digər parametrlər dəyişməz qalmaqla) temperaturun 300°C-ə qədər yüksəlməsi dimetil efirinin çıxımının artmasına səbəb olsa da, temperaturun sonrakı artımı ilə metanolun çıxımının artmasına baxmayaraq dimetil efirinin çıxımı azalır. Bu da, suda həll olmuş şəkildə alınan reaksiya məhsulları qarışığında dimetil efirinin yüksək temperatur şəraitində həllolma qabiliyyətinin azalması ilə izah oluna bilər. Yüksək temperatur şəraitində formaldehidin çıxımı azalır və karbon  qazlarının  alınması  isə sürətlənir.

 

 

 

 

 

Şəkil.1. Metanın H₂O₂ ilə biomimetik oksidləşməsi reaksiyası

məhsul­larının çıxımına temperaturun təsiri:

V_CH4=0,35l/saat; V_H2O2=1,8ml/saat; C_H2O2=30%;

CH₄:H₂O₂=1:1;  τ=2,45 san.

1-СH₃OH; 2-CH₂O; 3-CH₃OCH₃; 4-CO₂; 5- CH₄-nın konv.;

6-H₂O₂-in katalaz reaksiyada sərfi

 

 

 

 

 

Eyni temperaturda isə zamandan asılı olaraq metanolun çıxımının artması ilə dimetil efirinin alınması da artır (şək.2).

 

 

 

Şəkil.2.Tetrakis/ Al₂O₃ biomimetik katalizatoru üzərində metanın H₂O₂ ilə

                   monooksidləşməsi reaksiyasının gedişinə kontakt müddətinin təsiri: 

                               С_кат = 0.64мг/г;  t = 250°C; CH₂O₂ = 30%;

                                    1-СH₃OH; 2-CH₂O; 3-CH₃OCH₃; 4-CO₂; 5- CH₄-nın konv.;

                                    6-H₂O₂-in katalaz reaksiyada sərfi

 

Şəraitdən asılı olaraq formaldehidin miqdarının minimuma enib, reaksiya nəticəsində ancaq metanol və dimetil efirinin alınması halları da müşahidə olunmuşdur.Bu baxımdan, metanın H₂O₂-lə biomimetik çevrildiyi maddələrin alınması istiqamətlərinin müəyyən edilməsi, həmçinin reaksiya məhsullarının alınması mexanizmlərinin təsviri məqsədilə eyni şəraitdə metanolun H₂O₂-lə  eyni bioimitator iştirakında oksidləşməsi prosesinin tədqiqi aparılmışdır. Təcrübələrin nəticələri göstərmişdir ki, eyni şəraitdə metanoldan 100%  selektivliklə dimetil efiri alınır (şək.3). Beləliklə, metanın hidrogen peroksidlə çevrilməsi prosesinin istiqamətlərini aşağıdakı kimi təsvir etmək olar:         

CH4 + H2O2

bioimitator

CH2O

CH3OH

+ CH3OH

CH3 –O–CH3

- H2O

- H2O

CO, CO2

+ H2O2

+ H2O2

  

 

 

 

 

 

 

 

a

3

1

2

b

1

3

Şəkil.3.Metanın biomimetik monooksidləşməsi reaksiyası  (a) və

metanolun  çevrilməsi məhsullarının (b) xromatoqrammaları.

1-CH₃OCH₃ ; 2- CH₂O; 3- CH₃OH

 

Eyni zamanda istifadə etdiyimiz daşıyıcıların heterogen biomimetik katalizatorların sintezində və aktivliyində mühüm rol oynayan struktur quruluşlarının geniş tədqiqi aparılmışdır. Bu tədqiqatın əsasını daşıyıcı və katalizator nümunəsinin xüsusi aktiv  səthi, adsorbsiya qabiliyyəti, strukturu, məsamələrinin xarakter və ölçülərinin təyini təşkil edir. Bu işdə, bizim laboratoriya ilə sıx əməkdaşlıq edən Rusiya Federasiyasının Tomsk Dövlət Universitetinin “Katalitik tədqiqatlar” laboratoriyasının böyük əməyi vardır. Onların kömək­liyi ilə daşıyıcı və sintez olunmuş katalizator nümunəsinin struktur tədqiqi adsorbsiya meto­du ilə müasir 3Flex cihazında avtomatlaşdırılmış analizator vasitəsilə aparılmışdır. Adsorbsiya 77.3K temperaturda maye azotla yerinə yetirilib.

İlk növbədə maksimum adsorbsiya miqdarına görə BET metodu ilə daşıyıcı və katali­zatorun xüsusi səth sahələri təyin edilmişdir:  Al₂O₃ üçün 239m²/q, tetrakis/Al₂O₃ katali­za­to­ru üçün –216.9 m²/q .

Adsorbatın (maye N₂) nisbi və ya parsial təzyiqindən  asılı adsorbsiya nəticələrinə görə adsorbsiya və desorbsiya izotermləri qurulmuşdur (Şək.4).

Quantity Adsorbed (mmol/g)

Absolute Pressure (kPa)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil.4. Al₂O₃ daşıyıcısı səthində   mütləq təzyiqdən asılı adsorbsiya və

desorbsiya izotermləri.

 

Adsorbsiya və desorbsiya izoterm əyrilərinə diqqət yetirildikdə   parsial təzyiqin 67.39-96.33kPa intervallarında adsorbsiyanın maksimal qiymətlərində (4.653-14.105 mmol/q) eyni təzyiqlərdə  adsorbsiya və desorbsiyanın fərqlənərək, “histerezis petləsi”nin əmələ gəlməsi görünür. Bu isə, daşıyıcının mezoməsaməli və məsamələrin açıq silindrik forma­sında olduğunu göstərir,  yəni belə məsamələrdə kapilyar kondensləşmə zamanı adsor­bsiya və desorbsiya meniskləri formaca fərqləndiyindən “histerezis petləsi” yaranır.

Digər vacib tədqiqatlardan biri də məsamələrin ölçülərinin hesablanmasıdır ki, bu da daşıyıcının mezoməsamələrinin həcmi ilə  orta diametrləri arasındakı asılılığı təyin etməyə imkan verir. Şək.5-dən görünür ki, daşıyıcı səthində diametri 2-22.2 nm olan mezo­məsamələr əsas həcmi təşkil edir və aktiv kompleksin (16-18 nm ölçülü) adsorbsiyası da məhz 12-22.2 nm diametrli mezoməsamələrdə baş verir.  Diametri 30nm-dən böyük məsa­mələrin tutduğu həcm isə vahiddən kiçik olub sıfra yaxınlaşır.

Həmçinin, daşıyıcı və katalizator səthində adsorbsiyanın miqdarından asılı olaraq yaranan adsorbsiya qatının qalınlığı hesablanmışdır.  

Şəkil 6-dən görünür ki, adsorbsiya miqdarı təmiz daşıyıcı səthində məhz mezoməsamələr yerləşdiyi zonalarda katalizator səthindəki adsorbatın miqdarından fərqlənir. Katalizatorun aktiv sahəsi də məhz bu oblastda – aktiv kütlənin yerləşdiyi zonadadır.

 

Average Diameter (nm)

Cumulative Pore Volume (cm³/g)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil.5.  Məsamələrin orta diametrləri ilə həcmləri arasındakı asılılıq

 

 

 

            

Şəkil.6.  Al₂O₃  daşıyıcısı və tetrakis/ Al₂O₃ katalizatorunun səthi üzərində

 Adsorbsiya miqdarı

 

 

Beləliklə, adsorbsion analiz metodu ilə daşıyıcı  və daşıyıcı ilə birlikdə katalizatorun struk­tur quruluşu üzrə aparılan bu tədqiqatlar əsasında daşıyıcının mezoməsaməli olması, onların diametri və orta həcmləri haqqında alınan göstəricilərin heterogen biomimetik katalizatorun sintezində çox böyük rolu olmaqla onun aktivliyi və seçiciliyinin müəyyən edilməsinə imkan yaradır. Əlbəttə 16-22nm diametrli məsamələrinin (aktiv kompleksin ölçüsünə uyğun) ümumi həcmi daha çox  olan daşıyıcıların istifadəsi daha aktiv katali­zatorların sintezinə səbəb ola bilər və daha yüksək nəticələr əldə etmək olar.

 

MÜHÜM NƏTİCƏ

 

Metanın qaz fazada hidrogen peroksidlə birbaşa metanola (19,2%) və onun dimetil efirinə dehidratlaşma (8,2%) ilə gedən (ümumi selektivliyi 90%-ə yaxın) oksidləşməsi üçün nanostrukturlu bifunksional biomimetik katalizator penta-FTPhPFe(III)/Al₂O₃ sintez edilmişdir.

 

 

NƏŞR  OLUNMUŞ  ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

L.M.Gasanova. Mental-Computing Based İnvestigation of Kinetic and Mechanisms of  Homogeneous Gas-Phase Oxidation of Methane  by Hydrogen Peroxide. // “Advances in Intelligent Systems and Computing” , 2021,  volume 1323, pp.377-384.

 

RESPUBLİKADA

S.A.Aghamammadova.  Mechanism of Biomimetic Oxidation of Cyclohexane to Cyclo­hexanone by Hydrogen Peroxide . // Azərbaycan Kimya Jurnalı, 2021, №1, s.61-66.

 

KONFRANS MATERİALLARI (xarici - 2)

 

PATENT

T.M.Nağıyev, L.M.Həsənova, G.Ç.Nəhmətova. a 2021 0006 -“ Metanolun alınması üsulu”  adlı  ixtiraya  patent   alınmaq mərhələsindədir.

 

KADR HAZIRLIĞI

1. Səriyyə Ağaməmmədovanın - kimya üzrə fəlsəfə doktoru almaq üçün dissertasiya işi 

hazır vəziyyətdədir

3. Gülşən Nəhmətova -“Metanın modifikasiya olunmuş dəmirporfirin tərkibli biomimetik katalizator üzərində H₂O₂ ilə monooksidləşməsi” mövzusunda dissertasiya işini davam etdirir.

 

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

Rusiya Federasiyasının Tomsk Dövlət Universitetinin “Katalitik tədqiqatlar” laboratoriyası ilə elmi-təcrübi əməkdaşlıq.

 

İSTİNADLAR - 13

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA: Biomimetik sensorlar və azot-1oksidlə oksidləşmə

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə elmlər doktoru, dosent  Nəhməd Əli-zadə

 

Laboratoriyada 2 əməkdaş çalışır. Onlardan  1 nəfər e.i., 1 nəfər laborantdır:  Nuranə Məli­kova – b.e.i.,

 

İŞ 4.2: Ag-elektrodlu biomimetik sensorun sintezi və onun fiziki-kimyəvi   xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi.

 

MƏRHƏLƏ: Biomimetik sensorun  işlənib hazırlanması və elektrokimyəvi hücrənin  yığıl­ması. Нazırlanmış  biomimetik sensorun  katalaz aktivliyinin öyrənilməsi.  

 

Ag elektrodlu biomimetik sensoru  sintez olunmuşdur və hazırlanmış biomimetik sensorun  katalaz aktivliyinin öyrənilməsi istiqamətində tədqiqatlar başlanmışdır.  Ag elektrodu üzərinə dəmirporfirin tərkibli katalizator yerləşdirilmiş və onun katalaz aktivliyi öyrənilmişdir. Biomimetik sensorun katalaz aktivliyi potensiometrik metodla müəyyən edilmişdir. Bu təcrübələrin aparılması üçün istifadə olunan təcrübi qurğu elektrod hissədən, hücrədən, B7-21A voltmetrdən ibarətdir (şək.1). Qurğunun elektrod hissəsi müqayisə elektroddan (AlAgClCl) və biomimetik sensordan ibarətdir. Tədqiqatlar nəticəsində sulu məhlulda hidrogen peroksidin aşağı qatılıqlarının müəyyən olunması üçün katalaz tipli biomimetik sensor sintez olunmuş və onun hidrogen peroksidinin kiçik qatılıqlarının aşkarlanması öyrənilmişdir. Şəkil 1-də еlektrokimyəvi hücrə göstərilib. 

 

 

 

    

 

Şəkil.1. Elektrokimyəvi hücrə

 

 

 

 

 

 

 

 

Tədqiqatlar nəticəsində sulu məhlulda H₂O₂-in müəyyən olunması göstərilmişdir. Hal-hazırda tərkibində dəmirtetrafenilporfirin olan biomimetik sensorun həssaslığına H₂O₂-in aşağı qatılıqlarının miqdarının təsirinin öyrənilməsi istiqamətdə tədqiqatlar aparılır. Şəkil 2-də hidrogen peroksidinin 1,0küt.%, 0,1küt.%. 2-ci şəkildə əyri 2,3 göstərir, ki sistemə hidro­gen peroksidinin əlavə olunması zamanı əvvəlcə sistemin potensialının cüzi dəyişməsi baş verir və sonradan  potensial praktiki olaraq dəyişmir

Şəkil 2-də 2-3 əyrilərini nəzərdən keçirən zaman görünür ki, əyri 1-dən fərqli olaraq  birsaniyədən az müddətdən sonra bütün əyrilər maksimuma çatır. Sonra biomimetik sensor //H₂O₂/Ag/AgCl/Cl sistemində elektrokimyəvi potensial H₂O₂-ni tam parçalanana qədər dəyişməkdə davam edir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

 

 

 

 

 

 

 

Aşkar olunmuşdur ki, əsas işçi elementi smart biomimetik materialı (dəmirtetrafenilporfirin)  və Ag elektrodu əsasında hazırlanmış biomimetik sensor yüksək aktivliyi ilə 1,0küt.%, 0,1küt.% - qədər hidrogen peroksidinin qatılığını təyin etməyə imkan yaradır və həssaslı­ğını itirmir. Biomimetik sensorların unikal xüsusiyyətlərindən biri onların təyin olunan maddələrin ən aşağı qatılıqlarına qarşı yüksək həssaslığıdır, yəni həssaslıq həddidir.

Bununla əlaqədar olaraq, işlənib hazırlanmış biomimetik sensorun (TphPFe³⁺/Al₂О₃/Ag ) H₂O₂-in nə qədər aşağı qatılığını aşkarlamağa imkan verdiyini, yəni həssaslıq həddidinin təyin etmək məqsədi ilə təcrübələrin aparılması bizim üçün böyük maraq kəsb etmişdir.

Hidrogen peroksidinin sulu məhlulda çox aşağı (izi) qatılığlarında aparılmış təcrübələrin nəticələri 3-cü şəkildə verilmişdir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-cü şəkildən görünür ki, sistemdə hidrogen peroksidinin cüzi mövcudluğu potensialının dəyişməsinə gətirib çıxarır. Elektrokimyəvi sistemdə müxtəlif qatılıqlarda hidrogen perok­sidinin olması (10^-4küt.%, 10^-6küt.%, 10^-8küt.%) hər üç halda (1saniyədən az) sistemin potensialının kəskin dəyişməsinə qətirib çıxarır.  Potensialın bu cür dəyişməsi ilk növbədə sen­sor-məhlul sərhədində yeni səth təbəqəsinin əmələ qəlməsi ilə əlaqədardır. Sonra biomimetik sensor- H₂O₂-Ag/AgCl/Cl sistemində elektrokimyəvi potensial dəyiş­məkdə davam edir. Bu fakt katalaz reaksiyasının getməsi ilə izah olunur. Artıq bir neçə dəqiqədən sonra sistemin elektrokimyəvi potensialı sabitləşir (şəkildə göstərilməyib), bu fakt katalaz reaksiyasının bitdiyini göstərir. Hər üç halda məhlulun pH-nın qiyməti təxminən fon məhlulunun (su) pH-a çatır. Bu fakt reaksiya mühitində H₂O₂-in qatıliğının azalması ilə izah olunur. Beləliklə işlənib hazırlanmış TPhPFe³⁺/Al₂О₃/Ag biomimetik sensor tədqiq olunan elektrokimyəvi sistemdə aktivlik göstərir və sulu məhlulda 10^-8küt.% həssaslıq həddində H₂O₂-in çox aşağı (izi) qatılığını aşkarlamağa imkan verir.

 

NƏTİCƏ

Smart biomimetik material və Ag əsasında işlənib hazırlanmış biomimetik sensor uzunmüddətli stabilliyi, yüksək həssaslığı, oksidləşdiriciyə qarşı davamlı, təkrar istifadəsi ilə və H₂O₂-in çox aşağı (izi) qatılığını (10^-8 küt.%) su məhlulunda təyin et­mə­yə imkan verir.

 

NƏŞR OLUNMUŞ MƏQALƏLƏR 

 

KİTAB

Tofik M.Nagiev. Conjugated reactions in chemistry and iologi in the context of modern ideas. Generis Publishing B. 2021. P.171

 

XARICDƏ

Tofik.Nagiev. A Discussion on the Theory of Cojugate Reactions in the Context of   Modern İdeas. // Current Perspectives Sciences. 2021. Vol.5. pp.39-75.  

 

 RESPUBLIKADA

 1. Malikova N.N., Ali-zadeh N.I., Nagiev T.M. Study of catalase activity of  biomimetic sensors at different temperatures and amounts of smart material. / Azerbaijan Chemical Journal. 2021. №2. pp.50-53

2. T.M.Nagieva, N.I.Ali-zadeh, T.М.Nagiev. Coherent synchronization of pyridine dimeri­zation reactions and decomposition of “green oxidants” – H₂O₂ and N₂O. Azerbaijan Chemical Journal. 2021, № 4, pp.6-11

 

PATENTLƏR

1. Patent İXTİRA İ 2021 0055 “Azot turşularının qarışığlarının alınması üsulu” Azərbaycan Respublikası Əqli Mülkiyyət Agentliyi terəfindən verilib. Dövlət reyestrində  09.07.2021-ci ildə qeyd olunub.         

2.“Azot-1 oksid və azot turşularının alınması üsulu”. Patent İ 2021 0102

3.“2,2-dipiridil 3,3-dimetil və 3,3-etilendipiridinin alinmasi üsulu”-na  a 2019 0159 №-li iddia sənədi 22.11.2020 tarixində ekspertizadan keçib və patent almaq ərəfəsindədir.

 

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə - 1)

 

         

 

 

 

Sərdar Zeynalov

LABORATORİYA: Biomimetik katalizatorlar üçün üzvi liqandların  sintezi                                                      

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya  elmləri doktoru, professor

                                                     

Laboratoriyada 6 əməkdaş çalışır. Onlardan 4 nəfər k.ü.f.d.,a.e.i., 2 nəfər e.i., Elçin Hü­sey­nov-k.ü.f.d., ap.e.i., Səidə Şərifova - k.ü.f.d., ap.e.i., Rəhilə Budaqova - k.ü.f.d., ap.e.i. Gülarə­ Sadıxova - k.ü.f.d., ap.e.i. İmruzə Lütvəliza­də - e.i., Xoşbəxt Abiye­va - e.i.

 

İŞ 4.3: Manqan tərkibli nanokarbon katalizatorlarının aminturşuların əsasında hazırlanması və onları naften turşuların alınma prosesində tətbiqi

                

MƏRHƏLƏ I: Manqan tərkibli birləş­mə­lə­rin sintezi və onları nanokarbon kataliza­torları

ilə birğə iştirakı əsasında karbohidrogenlərin oksidləşmə proseslərinin   tədqiqi

                        

"Metal-ligand" sistemində kimyəvi qarşılıqlı təsir proseslərinin öyrənilməsi orqanizm üçün keyfiyyətcə yeni və faydalı dərmanların axtarışının əsas açarıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, biokataliz metabolik proseslərdə əsas rol oynayır və biomole­kulların təxminən 30%-i metallofermentlərdir. Buna görə də, belə bioloji sistemlərin səmərəli və sərfəli süni rekonstruksiyası müasir elm aləmində texnoloji inqilab yaratmağa qadirdir. 

Hal-hazırda, tədqiqatçıların səyləri fermentlərin əsas xüsusiyyət­lə­ri­nin səviyyəsi baxı­mından hələ də mövcud olan sintetik katalizatorların geriliyini aradan qaldırmağa yönəl­dilmişdir. Bir tərəfdən, aktiv mərkəzin quruluşunun və fermentlərin, xüsusən metallo­fer­mentlərin təsir mexanizminin aydınlaşdırılması üzərində iş müstəsna əhəmiyyətə malikdir. 

Qeyd etmək lazımdır ki, bioqeyri-üzvi katalizin aktual sahələrindən biri fermen­tativ proseslərə yönəldilmiş müdaxilə üçün metal kompleks katalizatorların istifadə­si­dir. Söhbət bioloji prosesə müdaxilə etmək üçün lazım olan bioloji substrat­la­rın müəyyən katalitik transformasiyalarını həyata keçirərkən, bioloji şəraitdə işləyə bilən belə metallokompleks katalizatorların yaradılmasından gedir.

Aminturşularının metalkompleksləri canlı orqanizmlərin qidalanmasında əhəmiyyətli bir fizioloji dəyərə malikdir, eyni zamanda uğurla tibb praktikasında dərman kimi geniş istifadə olunur. Bundan əlavə, elmin prioritet sahələrində amin­turşularının kompleksləri karbo­hidrogenlərin oksidləşmə proseslərində katalizator kimi də tətbiqini  tapmışdırlar.  

Yuxarıdakı müddəalara əsaslanaraq, cari ildə qlisinin manqan kompleksini sintez etmək və onu karbohidrogenlərin oksidləşmə model reaksiyasında aktiv bir qatqı olaraq istifadə etmək cəhdi edildi. Daha ətraflı manqan(II) xlorid kompleksinin əmələ gəlməsinin amin­sirkə turşusu ilə reaksiyası öyrənilmişdir. Manqan(II) qlisin kompleksin [C

₂

H

₄

O

₂

N]

₂

Mn∙2H

₂

O cıxımı 76% (9,1 q) təşkil edir. Manqan (II) qlisin kompleksi ağ-çəhrayı rəngli kristaldır, suda kifayət qədər yaxşı həll olunur, spirtdə, asetonda həll olunmur.

Manqan (II) qlisin kompleksi hidroliz prosesi nəticəsində yaranan turşu mühitdə (pH=2-3) manqan (II) xloridin kristalhidratının sulu məhlulunun reaksiyasına qlisinin təsiri ilə əldə edilir. Reaksiyanı aşağıdaki sxemlə ğöstərmək olar:

2H₂N−CH₂−COOH + MnCl₂∙4H₂O → [H₂N−CH₂−COO−]₂Mn∙2H₂O + 2HCl

Sintez edilmiş birləşmənin karbohidrogenlərin oksidləşməsində aktiv bir qatqı kimi isti­fa­dəsi yalnız 100^oC-ə qədər olan tempe­raturda mümkündir.

Sintez edilmiş nümunənin tərkibi və mikrofotoları, OXFORD Instruments atom analizatoru ilə birlikdə Hitachi S-3400N (Yaponiya) skaner elektron mikroskopu istifadə edilərək öyrənilmişdir. Ərimə nöqtəsi, istilik masası ilə təchiz edilmiş Der Mikro-Heiztisch «BOЁTİUS» und seine Answendung in der termischen Analyse (Almaniya) optik mikro­sko­pu ilə müəyyən edilmişdir. Şəkil 2-də sintez edilmiş nümunənin mikrofotoqra­fiyası göstə­rilir.

 

 

Şəkil 1. Sintez edilmiş duzun [NH₂CH₂COO]₂Mn∙2H₂O derivatoqramı.

 

 

  

 

 

                   

 

 

 

 

Şəkil 2. Sintez edilmiş nümunənin mikrofotoşəkilləri.

 Sintez edilmiş nümunənin fərqli nöqtələrində (sahələrində) atomların tərkibi.

Element	Weight%	Atomic%
C K	36.30	47.65
N K	17.42	19.61
O K	27.86	27.45
Mn L	18.42	5.29
Totals	100.00

 

Element	Weight%	Atomic%
C K	28.40	41.94
N K	16.09	20.37
O K	25.16	27.89
Mn L	30.35	9.80
Totals	100.00

 

 

 

 

 

 

Kimyəvi və elektron-mikroskopik analizlərə əsaslanaraq, sintez olunan birləşmənin təklif olunan quruluşu aşağıdakı sayda atomlardan ibarətdir: Mn-1; O-6; C-4; N-2; H-12 (şəkil 3). Ərimə nöqtəsinə gəlincə, ərimənin başlanğıcını 230^oC hesab etmək olar (şək. 4). Bununla birlikdə, bütün kristalların tam əriməsi 270^oC-də baş verir. Bu da nümunənin hetero­gen­liyini göstərir. Aminturşu komplekslərin maraqlı istifadə sahəsinin biri də üzvi maddələrin oksidləş­məsini kataliz etmək qabiliyyətidir. Üzvi turşuların manqan tərkibli komplekslərinin istifadəsinin əvvəlki təcrübəsi onların neft karbohidrogenlərinin qarışığının oksidləşməsi üçün olduğunu göstərdi. Sintez edilmiş manqanın qlisinlə kompleksi izopropilbenzolun (kumolun) model oksidləş­mə reaksiyasında aktiv qatqı kimi istifadə edilmişdir.

 

 

  

 

 

Şəkil 3. Sintez edilmiş nümunənin atom spektri

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 4. Kristalların əriməyə başlayan temperaturu – 230^oC.           

Eksperimentlərin növbəti mərhələsində katalitik aktivliyi artırmaq üçün karbo­hidrogenlərin oksidləşməsində daha bir heterogen nanokatalizator, yəni tərkibində dəmir atomları və birləşmələri olan karbon nanoborular daxil edilmişdir.

Şəkil 5-də 100

^o

С temperaturunda bərabər mol miqdarında aminsirkə turşusunun manqan kompleksi [NH

₂

CH

₂

COO]

₂

Mn∙2H

₂

O əlavə edilməsi ilə və ayrıca qarışıqda dəmir tərkibli karbon nanoborularının Fe@MWCNTs iştirakında izopropilbenzolun oksidləşməsi zamanı oksigen udulmasının kinetik əyriləri göstərilib.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 5. Kümolun (izopropilbenzolun) aerobik oksidləşməsi zamanı oksigenin

udulmasının kinetik əyrilərinin profilləri olmadıqda(1) və qlisin duz  əlavələri olduqda [NH₂CH₂COO]₂Mn∙2H₂O (2) və [NH₂CH₂COO]₂Mn∙2H₂O + Fe@MWCNT_s (3).

Reaksiya qarışığının həcmi 10 sm³, temperaturu 100^oC-dir.

Əlavələrin sayı: 1. 0;   2. [NH₂CH₂COO]₂Mn∙2H₂O = 2 q/l;

3. [NH₂CH₂COO]₂Mn∙2H₂O = 1 q/l + Fe@MWCNT_s = 1 q/l

 

Alınan məlumatlar istifadə edilən katalizatorların çox güclü bir katalitik təsirini göstərir və metal tərkibli karbon nanoboruları ilə manqan kompleksin sinergetik qarışıqlarının istifadəsinin böyük perspektivlərini sübut edir. Karbohidrogenlərin oksidləşmə prosesinin katalitik mərhələsinin mexanizmi aşağıdakı kimi təqdim edilə bilər (Şəkil 6):

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 6. Aminturşusu komplekslərin və metal tərkibli karbon nanoborucuqlarının iştirakı ilə maye karbohidrogenin (RH) aerob oksidləşməsi zamanı aktiv hissəciklərin

əmələ gəlmə mexanizmi.

 

Metalların karbon nanoboruları və aminturşuları ilə komplekslərin birğə təsiri nəticəsində hidroperoksid (ROOH), karbohidrogenlərin zəncirvari oksidləşmə prose­sini aktiv şəkildə kataliz edən radikallara intensiv şəkildə parçalanır.

Beləliklə, tərkibində karbon nanoboruları olan aminturşularının metal qarışığı, karbohidro­genlərin aerob maye fazalı oksidləşməsinin zəncirvari reaksiyala­rında aktiv katalitik kompleks hesab edilə bilər.

 

NƏTİCƏLƏR

1. Aminturşusu (qlisinin) duzu − manqan(II) qlisinat dihidrat, [NH₂CH₂COO]₂Mn∙2H₂O sin­tez edilib. Alınan məhsulun quruluşu İQ- spektrosko­piyası, diferensial-termik (DTA), kimyəvi və elektron mikroskopik analiz üsulları ilə təsdiq edilmişdir.
2. Qlisinin manqan duzu [NH₂CH₂COO]₂Mn∙2H₂O karbohidrogen (kumolun) oksidləş­mə­sinin model reaksiyasında aktiv əlavə kimi sınaqdan keçirilmişdir. Qlisinin Mn duzunun əhəmiyyətli katalitik aktivliyə malik olduğu və kontrol nümu­nəsi ilə müqayisədə reak­siyanı 10 qat sürətləndirdiyi aşkar edilmişdir.
3. [NH₂CH₂COO]₂Mn∙2H₂O duzundan və tərkibində dəmir atomları və birləşmələri olan çoxdivarlı karbon nanoborucuqlarından [Fe@MWCNT] istifadə edərkən əlavə olmayan ən güclü sürətlənmə effekti müşahidə edilir, yəni oksidləşmə reaksiyasının sürəti 7 dəfə artır və 373sm³О₂/dəq-ə çatır. Kumolun kontrol nümunəsi ilə müqayisədə reaksiya sür­əti 75 dəfə artır.
4. Alınan nəticələr karbohidrogenlərin maye fazalı aerob oksidləşməsinin zəncirvari reak­siyalarında super güclü katalitik sistemlər kimi [NH₂CH₂COO]₂Mn∙2H₂O + [Fe@MWCNT] sinergik qarışıqların istifadəsinin əhəmiyyətli perspektivlərini göstərir.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

E.B.Zeynalov, A.B.Huseynov,  E.R.Huseynov, N.İ.Salmanova, Y.M.Nagiyev, N.A.Abdura­kh­ma­nova. Impact of as-prepared and purified multi-walled carbon nanotubes on the liquid-phase aerobic oxidation of hydrocarbons.  //Chemistry & Chemical Technology. 2021. V.15. № 4. pp.479-485

 

KONFRANS MATERİALLARI (xarici - 1)

 

ELMİ  ƏLAQƏLƏR               

Azərbaycan Dövlət Tibb Universitetinin nəzdində Elmi Mərkəz.

Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti

Bakı Dövlət Universiteti

 

İSTİNADLAR - 15

LABORATORİYA: Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü Eldar Zeynalov

 

Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d.,  b.e.i.,

2 nəfər k.e.i,1 nəfər texnik, 2 nəfər baş laborantdır. Əsgər Hüseynov - k.ü.f.d., a.e.i. Yaqub Nağıyev - k.ü.f.d., a.e.i., Sevər Əliyeva - k.ü.f.d., a.e.i.,  Meh­parə Nadiri - k.ü.f.d., b.e.i., Mətanət Məhərrəmova - k.ü.f.d.,b.e.i., Nərmin Abdurəh­manova - e.i., Arzu Nəbizadə - k.e.i.

 

İŞ 4.4:  Dəmir tərkibli müxtəlif karbon nanoborularının kumol, dekalin və tetradeka­nın oksidləşmə reaksiyaları ilə katalitik aktivliyinin tədqiqi". 

 

MƏRHƏLƏ I: Propan qazından yeni metal tərkibli karbon nanoboruların sintezi  və onların müxtəlif karbohidrogenlərin  aerob   oksidləşməsinə katalitik  təsiri.

Son illərdə aparılan tədqiqat işləri və ədəbiyyat məlumatları göstərir ki, karbon nano­boruların qeyri-adi fiziki-kimyəvi xassələri xüsusilə yeni effektiv heterogen katalitik sistemlərin hazırlanması üçün zəmin yaradır. Laboratoriyada  aparılmış eksperimentlər əsasında yeni, aerobik oksidləşmə proseslərində yüksək selektivliyə və seçiciliyə malik  dəmir saxlayan çoxlaylı karbon nanoboruları işlənib hazırlanmışdır. Göstərilmişdir ki, bu katalizator universaldır və hər  bir homoloji sıradan olan karbohidrogenin oksidləşmə prosesində yüksək effektivlik nümayiş etdirir. Laboratoriya qurğusunda propan qazından  ÇLKNB-rın müxtəlif  nümunələri sintez olunmuş, alkilaromatik  naften və alifatik karbo­hidrogenlərin oksidləşmə reaksiyalarında sınaqdan keçirilmişdir. Oksidləşmə pro­sesləri  laboratoriya şəraitində  qazometrik qurğuda aparılmışdır. Bu zaman karbohidrogenlərin eyni miqdarında (10 ml),  lakin, müxtəlif temperaturlarda reaksiyalar aparılmışdır. Xammal kimi, propan qazından və ferrosen katalizator prekursoru istifadə edilmişdir. Dəmirın miqdarının nümunələrdə dəyişməsi propan-ferrosen nisbətinin dəyişməsi hesabına həyata keçirilmişdir. Alınan karbon nanoborularının identifikasiyası və keyfiyyət tərkibi bir neçə spektroskopik analiz metoduları vasitəsi ilə həyata keçirilmişdir.

JSM-6610LV skaner elektron mikroskopunda ÇDCNB-nin tədqiqatının nəticələri 2a (miqyas 20 mikron) və 2b (miqyas 5 mikron) 1 (a) və (b) şəkillərində təqdim olunur. Şəkil­lər­dən göründüyü kimi, miqyas azaldıqca, şəkilin aydınlığı da azalır və buna görə nanometrik miqyasla müqayisədə dəqiq mikrofotoqrafiya əldə etmək mümkün olmur. Mikron miqyaslı mikrofotoqrafiya əsasında əldə edilən nanoboruların nisbətən qısa olduğu qənaətinə gəlmək olar. Bundan əlavə, amorf (qeyri-boru) karbonun müəyyən miqdarda mövcudluğu istisna edilmir.

a)

b)

Şəkil  1. Sintez olunmuş KNB-nın SEM mikroşəkilləri(a,b). Sintez edilmiş karbon materialında dəmir və oksigen bərabər paylanmışdır

 

a)

b)

 

Şəkil 2. Sintez olunmuş ÇDKNB-nın XRD (a), Raman (b) spektri.

 

 

ÇDKNB-ın quruluşu X-ray(Şəkil2a) tədqiqatları ilə təsdiqlənir.  X-ray məlumatlarında 002 zirvəsinin olması karbon nanoborularının çopurluq təbiətindən xəbər verir. Raman spektrində (Şəkil 2b), D   (1350 sm^-1) və G (1630 sm^-1) pikləri  üçün  ID  piki  arasında nis­bət  1,0 xeyli azdır, bu da karbon nanoborularının strukturunda  qüsurların çox olmasını təsdiq edir. Böyük 2D pikinın  (2380 sm^-1)  hündürlüyü sintez olunmuş karbon nanoboru­larının divarlarının sayının nisbətən böyük olduğunu göstərir.                                     

Yeni  katalizatorun (Fe@ÇLKNB)   aktivliyini  müəyyən etmək üçün kumolun 10 ml miqda­rından və temperatur 60°C  istifadə edilmişdir.  Oksidləşmə reaksiyasının sürəti hava oksi­ge­ninin udulması ilə büretdə mayenin səviyyəsinin qalxmasına əsasən ölçülmüşdür. Nəti­cə­lər göstərir ki, temperaturun aşağı olmasına baxmayaraq, yüksək katalitik Fe@ ÇLKNB=CVD-1-Fe=9,8%) aktivlik müşahidə olunur. Böyük ehtimala görə katalitik aktivlik  Fe@ ÇLKNB katalizatorunun tərkibindəki Fe birləşmələrinin mövcudluğuna görə  baş verir və bu da reaksiyanın sürətlənməsinə səbəb olur.

 

 

 

Qrafik 1. Kumolun maye fazada propan qazından sintez olunmuş    CVD-1 katalizatorunun iştirakı iləaerob  oksidləşmə reaksiyasında oksigenin

udulmasının kinetik asılılıqları

 

 

 

 

 

Fe@ÇLKNB katalizator nümunəsinin katalitik aktivliyi digər karbohidrogenlərin   dekalinin və tetradekanın aerob oksidləşmə reaksiyalarında istifadə edilmişdir. Nəticələr göstərir ki,  nisbətən aşağı temperaturlarda (60, 80, 100°C)   kumolun aerob oksidləşmə prosesi baş verir. Temperaturun  artırılması (120°C, 140°C) dekalin və tetradekanın aerob oksidləşmə proseslərində katalitik (Fe@ÇLKNB=CVD-5- Fe=22.8%) aktivliyin əmələ gəlməsinə səbəb olur ki, bu da karbohidrogenlərin quruluşu ilə əlaqədqrdır.

 

 

 

                                 a)                                                            b)

Qrafik 2. Dekalinin maye fazada propan qazından sintez olunmuş Fe@ÇLKNB (CVD-5-Fe=22.8%) katalizatoru iştirakında 120°C (a) və 140°C-də (b) aerob  oksidləşmə reaksiyasında oksigenin udulmasının kinetik asılılıqları.

 

Beləliklə, (Fe@ÇLKNB=CVD-5- Fe=22.8%)  katalizator nümunəsi dekalinin aerob oksid­ləşmə prosesində  140°C-də  ən optimal katalitik aktivliyə malik olmuşdur.

120^oC-də katalizatorun iştirakında induksiya dövrü bitəndən sonra (150 dəq.) reaksiya daha sürətlə davam edir ki, bu da katalizatorun hidroperoksidin  aktiv radikal parçalanması prosesində iştirakından xəbər verir. 140⁰C-də  induksiya dövrü  qısalır.  40 dəqiqədən son­ra hidroperoksidin  katalitik parçalanması ilə  oksidləşmə prosesində güclü şaxələnmə müşa­hidə olunur.

Qrafik 2-də   kinetik əyrinin (140^oC b) profilinə əsasən reaksiyanın aparılma müddəti art­dıq­ca əmələ gələn oksidləşmə məhsulları hesabına reaksiyanın sürəti nisbətən ləngiməyə doğru gedir. Böyük ehtimala görə katalitik aktivlik KNB-nun tərkibindəki Fe birləşmələrinin mövcudluğuna görə əmələ gəlir.

 Yeni katalizator nümunəsi Fe@ÇLKNB(CVD-5)  tetradekanın   oksidləşmə reaksiyasında da istifadə olunmuşdur.  60,80,100°C temperaturlarda  oksidləşmə   baş vermir. Yalnız 120  və 140°C temperaturda  katalitik aktivlik müşahidə olunur.  120°C temperaturda reak­si­­ya­nın əvvəlində induksiya dövrü müşahidə edilir.Tetradekanın oksidləşmə prosesində  Fe@ÇLKNB katalizatoru ən optimal aktivliyi 120°C-də göstərmişdir. Oksidləşmənin baş verdiyi bu temperaturda tetradekanın katalizatorsuz mühitdə oksidləşməsi katalizatorla aparılan reaksiyalara nisbətən zəif baş verir. 

 

                                   a)                                                                          b)

Qrafik 3. Tetradekanın maye fazada propan  qazından sintez olunmuş    CVD-5-Fe=22.8% katalizatoru iştirakında 120(a)  və 140°C(b) temperaturda aerob   oksidləşmə reaksiyasında oksigenin udulmasının kinetik asılılıqları.

Qrafik 3-dən(b) qörünür ki, reaksiyanın aparılma müddəti artdıqca aerob oksidləşmə prosesi nəticəsində əmələ gələn oksigenli üzvi birləşmələrin  hesabına reaksiyanın sürəti nisbətən ləngiməyə doğru gedir.

Son mərhələdə alınmış hər bir reaksiya məhsulunda aktiv oksigenin miqdarı yodometrik üsulla təyin olunmuşdur 

Nəticələrin ümumiləşdirilməsi göstərir ki,,karbohidrogenlərin aerob oksidləşmə reaksiyaları zamanı istifadə olunan karbon nanoboruları aktiv metal  daşıyıcı rolunu oynayır. Təcrü­bələrdə aktiv metal kimi, dəmir birləşmələri istifadə edilmişdir. KNB-nun tərkibində Fe atomlarının faizlə miqdarının artırılması, paralel olaraq, katalizatorun da katalitik təsirinin artmasına səbəb olur. Bu səbəbdən də sintez olunan katalizatorun tərkibində Fe atom­larının miqdarı artırılaraq, 9,8-dən (CVD-1) 22,8%-ə (CVD-5) qaldırıılmışdır. Sonra bərabər nisbətdə götürülmüş qarışıq karbohidrogenlərin katalitik oksidləşmə prosesi aparılmışdır. (Qrafik 4). Qrafikdən görünür ki, proses zamanı induksiya dövrü itir, reaksiya  sabit sürətlə baş verir və avtokatalitik hissə müşahidə olunmur.

 

 

 

Qrafik 4. Kumol, tetradekan və dekalin qarışığının katalizatorsuz(a),

Fe@ÇLKNB (CVD-4 +CVD-5) katalizatoru ilə maye fazada aerob  

oksidləşmə prosesinin kinetik asılılığı.

 

Səbəbi bunlardır: aktiv oksigeninin  analizi nəticəsində ilkin reaksiya məhlulunda  2•10^-2 mol/l qatılığında  kumol hidroperoksid (KHP) qeyd edilir. Reaksiya zamanı KHP 120^oC temperaturda  parçalan­maya məruz qalır və prosesdə radikal inisiator rolunu oynayır.

Qeyri katalitik və katalitik proseslərinin nəticələrənin müqayisəsi hidroperoksidin mıxtəlif yollarla – zəcirvari, monomolekylyar və molekulyar məhsulları əmələ gətirməklə  parçalan­ması haqda yekun nəticəyə gəlmək olar

Bu nəticə qarışıq karbohidrogenlərin maye fazada aərob oksidləşmə proseslərinin təsvirində  yenidir və bu vaxta qədər ədəbiyyatda əks olunmayıb. Aralıq aktiv radikalların tərkibindən və qatılılığından, eləcə də molekulyar məhsulların əmələ gəlməsindən asılı olaraq, reaksiyanın sürəti ilk və sonrakı mərhələlərdə formalaşır.  

                                           

NƏTİCƏLƏR

1. Metal-tərkibli çoxlaylı karbon nanoboruların Me@(ÇLKNB) qaz xammalından sintezinə, alkilaromatik karbohidrogenlərin oksidləşmə proseslərinə  aid  ədəbiyyat materialları toplanmış, təhlil edilmişdir.                                                                               

2. Yeni, aerob oksidləşmə proseslərində yüksək selektivliyə və seçiciliyə malik  dəmir saxlayan çoxlaylı karbon nanoboruları işlənib hazırlanmışdır Fe@(ÇLKNB=CVD-4-Fe-9,8% və CVD-5 Fe=22,8% ).  Göstərilmişdir ki, bu katalizatorlar universaldır və hər  bir homoloji sıradan olan karbohidrogenin oksidləşmə prosesində yüksək effektivlik nüma­yiş etdirir.

3. Nisbətən aşağı temperaturlarda (60,80,100°C)  yalnız, kumolun aerob oksidləşmə prosesi baş verir.Qeyd olunan temperaturda dekalin və tetradekan oksidləşmir.

4. Sintez olunmuş (Fe@ÇLKNB=CVD-5-Fe=22.8%)  katalizator nümunəsi dekalinin və tetradekanın  aerob oksidləşmə prosesində  140°C-də  ən optimal katalitik aktivliyə ma­lik­dir. Oksidləşmə prosesi zamanı KHP 120^oC temperaturda parçalanmaya məruz qalır və reaksiyada radikal inisiator rolunu oynayır.

 5. Qeyri katalitik və katalitik proseslərin nəticələrənin müqayisəsi zamanı müəyyən olundu ki, alınan  hidroperoksidin  mıxtəlif yollarla – zəcirvari, monomolekylyar və molekulyar məh­sulları əmələ gətirməklə - parçalanması haqda yekun nəticəyə gəlmək olar. Bu nəticə qarışıq karbohidrogenlərin maye fazada aerob oksidləşmə proseslərinin təsvi­rində  yenidir və bu vaxta qədər ədəbiyyatda əks olunmayıb.

 

 

 

 

NƏŞR  OLUNMUŞ  MƏQALƏLƏR

 

XARİCDƏ

Eldar Zeynalov, Asgar Huseynov, Elchin Huseynov, Nazilya Salmanova,Yaqub Nagiyev, Narmin Abdurakhmanova  Impact  of as-prepared and purified  multi-walled carbon nanotubes on the liquid-phase aerobic oxidation of hydrocarbons Chemistry & Chemical Technology” 2021, V.15, No.4, pp.479-485

 

RESPUBLİKADA

1. Naghiyev Ya.M.  N-substituted imides of dichloromaleic  asid  a catalyst for liquid phase aerobic oxidation of isopropilbenzene. Prosesses of petroshemistry and oil- refining, 2021,vol. 21, №1,  pp.90-100.
2. Naghiyev Ya. M. Fungicidal properties  of N-(p-Carboxyphenyl)imide-2,3-Dichloro­bicyclo-[2.2.1]hept-5-en-2,3-Dicarbxylic asid. Azerbaijan Chemical journal. 2021, №1, pp.72-77
3. Salmanova N.I., Agahuseynova M.M., Zeynalov E.B. Technical grade  of fullerenes as a feasible constituent of polymeric stabilizers packages. Processes of Petrochemistry and Oil Refining 2021. Voi.22 No.2, pp.234-241.
4. Dunyamaliyeva A.I., Kurbanova N.I., Zeynalov E.B. Fullerene-containing composites ba­sed on isotactic polypropylene. Azerbaijan Chemical Journal . 2021,№2, pp.24-28

 

KONFRANS MATERİALLARI (xarici-5)

 

PATENT

Zeynalov.E.B., Nadiri M.İ., Nağıyev Y.M., Əhmədova L.İ., Hüseynov Ə.B., Abdurəhman­ova N.Ə. Dekalin hidroperoksidin alınma üsulu.  a-2019 0133. Patent alınma ərəfəsin­dədir.

 

QRANTLAR   

1. Azəbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun “Elm-Təhsil-Sənaye” məqsədli qrant müsabiqəsinin (RİF/MQM/ETS-1-2021-1) “Sintetik naften tur­şu­la­rının yüksək çıxım və selektivliklə qeyri-zəncirvari reaksiya ilə alınması üçün karbon nano katalizatorların işlənilməsi və tətbiqi” mövzusu üzrə qalib olmuşuq.

2. Qrant №EİF-MQM-ETS-2020-1(35)-08/05/4-M-05 layihəsi üzrə işlər plana uyğun surət­də uğurla davam etdirilir.

 

KADR HAZIRLIĞI

1. İnstitutun doktorantı a.e.i., k.ü.f.d. Nağıyev Yaqub Mehdi oğlu 2316.01- «Kinetika və kata­liz» ixtisası üzrə kimya elmləri doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün “Funksionallaşmış N-dixlormaleinimidlərin yeni törəmələrinin sintezi, onların bioloji aktiv maddə və qeyri-metal oksidləşmə katalizatorları kimi tədqiqi” mövzusu üzrə dissertasiya üzərində işlərini   davam etdirir.

2. Institutun dissertantı,  elmi işçi,  Abdurəhmanova  Nərmin Ələsgər qızı 2316.01- “Kimyəvi kine­­tika və kataliz” ixtisasına uyğun  kimya elmləri üzrə fəlsəfə  doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün  “Propan-butan qazlarından karbon nanoboroların sintezi və onların karbo­hidro­gen­lərin katalitik oksidləşmə proseslərində tədqiqi” mövzusu  üzrə dissertasiya  işi tamam­lanma mərhələsindədir.

3. Institutun aspirantı, kiçik elmi işçi,  Nəbizadə Arzu Famil qızı 2316.01- “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisasına uyğun  kimya elmləri üzrə fəlsəfə  doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün “Çoxdivarlı karbon nanoboruların iştirakında alkilaromatik karbo­hidro­genlərin hidro­genperoksidlə oksidləşməsi prosesinin tədqiqi” mövzusu  üzrə disser­tasiya üzərində işlə­rini davam etdirir.

4. Laboratoriyanın böyük laborantı Əsədzadə Günay Şəmil qızı – “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisasına uyğun magistr elmi dərəcəsi almaq üçün “Toluoldan dəmir saxlayan karbon nanoborularının sintezi və onların alkil aromatik karbohidrogenlərin oksidləşmə reaksiyalarında tədqiqi” mövzusu üzrə dissertasiya işini müdafiə edərək, magistr diplomu almışdır.

5. Laborant Əliyeva Nəzakət -“Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisasına uyğun magistr elmi dərəcəsi almaq üçün “Yod tərkibli çox divarlı karbon nanoboruları saxlayan poliolefin kompozisiyaların termooksidləşdirici destruksiyasının və stabilləşdirilməsinin kinetikası” mövzusu üzrə tədqiqat işlərini davam etdirir.

 

ELMİ ƏLAQƏLƏR

Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti (ADNSU), AMEA-nın Polimer Mate­rialları İnstitutu .

 

BEYNƏLXAL ƏLAQƏLƏR

Almaniya Texniki Universiteti, Belarus Milli Elmlər Akademiyasının İstilik və Kütlə Dəyiş­məsi İnstitutu, Böyük Britaniyanın Huddersfild Universiteti, Berlin Texniki Univer­siteti.

 

İSTİNAD- 60

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“Oksidləşdirici heterogen  kataliz” şöbəsinin
2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

 

 

H E S A B A T

 

Şöbə müdiri: akademik Ağadadaş Əliyev

 

 

Mövzu:    Bir karbonlu birləşmələrin əlavə dəyər yarada bilən kimyəvi birləşmələrə çevrilməsi üçün yeni və səmərəli katalizator­ların yaradılması və tətbiq üçün tövsiyələrin verilməsi.

 

Mövzuya aid işlər:  5.1;  5.2;  5.3.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA: Seolit katalizi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: akademik Ağadadaş  Əliyev

 

Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər t.ü.e.d., baş e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər e.i., 2 nəfər mühəndis, 1 nəfər texnikdir.  Aqil Səfərov – t.ü.e.d., baş e.i.; Gülmira Əlizadə – k.ü.f.d., a.e.i.; Mahizər Əliyeva – k.ü.f.d., b.e.i.; Vaqif Yarıyev – e.i.

İş 5.1.Metanın butandiol-1,4-ə katalitik oksidləşdirici çevrilmə reaksiyasının kinetik qanu­nauyğunluqlarının öyrənilməsi, reaksiyanın ehtimal olunan mərhələli mexanizminin seçil­məsi, prosesin kinetik modelinin tərtibi və  optimal texnoloji parametrlərin ədədi qiymətlə­rinin hesablanması.

 

MƏRHƏLƏ I:Prosesin kinetik qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi.

 

Metanın 1,4-butandiola oksidləşdirici çevrilməsi reaksiyasında yüksək katalitik aktivlik göstərmiş silikat modulu 10.8 olan və 8.0 çək.% Mn²⁺, 7.0 çək.% Li⁺ və 8.0 çək.% Ni²⁺ kationları ilə modifikasiya olunmuş təbii klinoptilolit seoliti üzərində reaksiyanın kinetik qanunauyğunluqları öyrənilmişdir. Kinetik təcrübələr ikipilləli reaktorda aparılıb (şək. 1).

 

 

Şəkil. 1. İkipilləli laborator qurğunun prinsipial sxemi.

Kinetik qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi geniş temperatur intervallarında (reaktorun birinci pilləsində Т¹=670-820⁰С, ikinci pilləsində Т²=600-700⁰С), reagentlərin mol nisbətləri [CH₄(0.312-0.536)]:[(O₂)^I(0.178-0.312)]:[(O₂)^II(0.116-0.267)] və 16000-26000s^-1 həcm sürət ­­lərində tədqiq olunmuşdur. Alınmış nəticələrin bəziləri cədvəl 1-də göstərilib.

 

 

 

 

 

Cədvəl 1. Metanın butandiol-1,4-ə oksidləşdirici çevrilməsi reaksiyasının kinetik qa­nuna­­uyğunluqlarının öyrənilməsinin nəticələri

 

MƏRHƏLƏ II: Reaksiyanın ehtimal olunan mərhələli mexanizminin seçilməsi.

 

Eksperimental dəlillərin və ədəbiyyat materiallarının analizi nəticəsində reaksiyanın ehtimal olunan mərhələli mexanizmi təklif olunmuşdur. Katalitik sistemin komponentlərinin bu reaksiyada rolu müəyyən edilmişdir. Aşağıda metanın butandiol-1,4-ə oksidləşdirici çevrilməsi reaksiyasının ehtimal olunan mexanizmi göstərilib.

 

 

MƏRHƏLƏ III:Mərhələli mexanizm əsasında prosesin kinetik modelinin tərtibi və optimal texnoloji parametrlərin ədədi qiymətlərinin hesablanması.

 

Prosesin nəzəri əsaslandırılmış kinetik modeli işlənib hazırlanmışdır. Aşağıdakı tənlikdə butandiol-1,4-ün alınma sürəti verilmişdir.

 

Kinetik modelin parametrlərinin ədədi qiymətləri "Poisk" proqram sistemi vasitəsilə təyin edilmişdir (cədvəl 2).

 

 Cədvəl 2. Kinetik konstantalar

 

NƏTİCƏ

Ədəbiyyat materiallarının analizi və alınmış təcrübi nəticələr əsasında silikat modulu 10.8 olan və 8.0 çək.% Mn²⁺, 7.0 çək.% Li⁺  və 8.0 çək.% Ni²⁺ kationları ilə modifikasiya olun­muş təbii klinoptilolit seoliti üzərində metanın 1,4-butandiola oksidləşdirici çevrilməsi rea­ksi­yasının ehtimal olunan mərhələli mexanizmi təklif olunmuş və prosesin nəzəri əsaslandırılmış kinetik modeli tərtib olunmuşdur. Kinetik modelin parametrlərinin ədədi qiymətləri təyin edilmişdir.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. А.М.Алиев, М.Г.Алиева, Г.А.Али-заде, У.М.Наджаф-Кулиев, Ф.В.Алиев, Р.А.Ах­медов, М.Я.Аббасов, Т.И.Гусейнова Р.Ю.Агаева. Окислительное дегидрирование 4-метилциклогексанола в 4-метилциклогексанон на модифицированном кати­онами меди и палладия природном клиноптилолите. Нефтепереработка и нефте­химия. Научно-технические достижения и передовой опыт. 2021, №1, с.29-31.
2. M.Y.Abbasov. Tsiklopentan və metiltsiklopentan molekulunun oksidləşdirici dehidro­gen­ləşməsi reaksiyası üçün uyğun katalizatorların sintezi və ortaq katalizatorun tapılması. The Caucasus. Economic & Social Analysis Journal Of Southern Caucasus. Georgia, Tbilisi, september 2021, Volume 45, Issue 06, p.38-44.

 

 

 

RESPUBLİKADA

1. А.М.Алиев, А.Р.Сафаров, Э.Ф.Алиев. Математическое описание окислитель­ного де­гид­рирования изопропанола в ацетон.  Азербайджанский Химический Журнал. 2021, №1, с. 6-10.
2. A.M.Aliyev, G.A.Ali-zade, M.Q.Aliyeva, A.R.Safarov, V.M.Yariyev, R.A.Ahmedov. Research into reaction ability of cyclohexanol and methylcyclohexanols in the oxidative dehydration reaction over modified zeolite catalysts. Chemical Problems.  2021, №2, p.101-106.
3. Ağayev V.Ş. Pd H-mordenit katalizatoru üzərində toluolun disproposionlaşması. Azərbaycan Neft Təsərrüfatı Jurnalı. , 2021, №3, s. 53-55.
4. Шабанова З.А. Селективное окислительное дегидрирование нафтеновых угле­водородов на модифицированных цеолитных катализаторах. Azərbaycan Ali Texniki Məktəblərinin Xəbərləri. , 2021, №1, 76-83.
5. Şabanova Z.A. Selective oxidative dehydrogenation of primary aliphatic alcohols over modified zeolites. Azərbaycan Ali Texniki Məktəblərinin Xəbərləri.  2021, №5.
6. Шабанова З.А. Oxidative dehydration of butyl alcohols to the corresponds modified zeolites. Азербайджанский Химический Журнал. Баку, 2021, №3, с.27-30.
7. Kerimov A.İ. Research into kinetic regularities of the reaction of oxidative dehydro­genation of methylcyclohexane over modified zeolites. Chemical Problems.  2021, №1, p.41-47.

10. A.M.Aliyev, M.Y.Abbasov, M.G.Aliyeva, G.A.Alizade, R.Yu.Agayeva. The kinetics and mechanism of the selective oxidative dehydrogenation reaction of methylcyclopentane. Азербайджанский Химический Журнал. 2021, №3, с. 12-20.

 

KONFRANS MATERİALLARI (xarici – 1, yerli – 1)

PATENTLƏR

1. Əliyev A.M., Əliyeva M.Q., Nəcəf-Quliyev Ü.M., Əli-zadə G.Ə., Şabanova Z.A., Sarı­ca­nov Ə.Ə. Məmmədov F.M., Məmmədova S.R. Metiltsikloheksanonun alınma üsulu. Patent I 2021 0054
2. Əliyev.A.M., Abbasov M.Y., Abbasova N.K., Nəcəf-Quliyev Ü.M., Şabanova.Z.A., Əli­yeva M.Q., Əli-zadə G.Ə. Metiltsiklopentadienin alınması üsulu. Patent I 2021 0057

 

KADR HAZIRLIĞI

1. Osmanova İlhamə İslam qızı -texnika üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim etdiyi “Piroliz və krekinq qazlarının birgə emalı kompleksinin etilen regionun proseslərin xarakterik xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması” mövzusunda dissertasiya işi yekunlaşıb,  əsas müdafiədən keçib. (məsləhətçi: akad. A.M.Əliyev, rəhbər: t.ü.f.d. Səfərov A.R.).
2. Ağayev Vüsal Şəfahət oğlu -kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim etdiyi “Toluolun benzola və ksilollara dismutasiya reaksiyası üçün modifikasiya edilmiş seolit katalizatorunun seçilməsi, onun kinetika və mexanizminin öyrənilməsi” mövzusunda dissertasiya işi yekunlaşıb, İnstitutun Elmi Seminarından keçib.  (məsləhətçi: akad. A.M.Əliyev, rəhbər: k.ü.f.d. Ü.Ə.Məmmədova).
3. Ağayev Fuad Allahverdi- oğlu kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim etdiyi “Alifatik spirtlərin seolitlər üzərində katalitik oksidləşməsi üçün məqsədyönlü katalizatorların sintezi və onların aktivliklərinin öyrənilməsi” mövzusunda dissertasiya işi yekunlaşıb, İnstitutun Elmi Seminarından keçib.  (rəhbərlər: akad. A.M.Əliyev, k.ü.f.d. Sarıcanov Ə.Ə.).

 

İSTİNADLAR - 4

                                           

LABORATORİYA: Ekoloji kataliz

LABORATORİYA  RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru, professor Arif Əfəndi

 

Laboratoriyada 20 əməkdaş çalişir. Onlardan  1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər nəfər t.ü.f.d., a.e.i.,   6 nəfər k.ü.f.d.,b.e.i., 5 nəfər e.i., 4 nəfər böyük laborant, 1 nəfər mühəndis, 2 nəfər tex­nikdir.İradə Məlikova- t.ü.f.d., a.e.i.,  Lyudmila Kojarova - k.ü.f.d., a.e.i. Adilə Əliyeva - k.ü.f.d., b.e.i., Ceyran Rüstəmova - k.ü.f.d., b.e.i., Natəvan Aykan - k.ü.f.d., b.e.i., Firuzə Yu­nu­sova - k.ü.f.d., b.e.i., Elmir Babayev - k.ü.f.d., b.e.i., Bilqeyis İsmayılova - k.ü.f.d., b.e.i.,  İsrafil Allahverdiyev - elmi işçi, Tamilla İsmayılova - elmi işçi, Natəvan Əliyeva - elmi işçi, Minayə Nəbiyeva - elmi işçi.

 

İŞ.5.2: Metanolun dimetilkarbonata katalitik çevrilməsi üçün ərinti katalizatorlarının və ətraf mühitə atılan xlorkarbohidrogenlərin oksidləşmə proseslərinin texnoloji sxeminin işlənməsi,  riyazi modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması

 

MƏRHƏLƏ I:  Metanolun dimetilkarbonata katalitik  çevrilməsi üçün ərinti katalizatorların hidridlərinin alınması

 

MƏRHƏLƏ II:  Ətraf mühitə atılan xlorkarbohidrogenlərin  zərəsizləşdirilməsinin texnoloji sxeminin işlənməsi, riyazi modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması

 

Metanolun dimetilkarbonata katalitik  çevrilməsi üçün ərinti katalizatorların hidridlə­rinin alınması

 

Ölkəmizin böyük karbohidrogen ehtiyatlarına malik olması onlar əsasında geniş tətbiq olunan vacib üzvi birləşmələrin alınmasını aktual edir.Son dövrlər, xüsusən də yeni neft-qaz yataqlarının kəşfi və istismara verilməsi bu xammal bazası əsasında bir çox istehsal sahələrinin yaradılmasına səbəb olmuşdur.Bu baxımdan respublikamızda böyük istehsal gücünə malik “Metanol” zavodunun istifadəyə verilməsi təqdirə layiqdir.Həmçinin meta­nolun və digər spirtlərin xammal mənbəyi kimi böyük ehtiyatlara malik kənd təsərrüfatı, yeyinti sənayesi,ağac emalı müəssisələrindən, biokütlədən alınması onlar əsasında yeni proseslərin perspektivli olmasını göstərir.Burada qeyd etmək lazımdır ki, aktiv və optimal katalizatorların hazırlanmasının, ümumi bir  texnoloji nəzəriyyənin olmaması problemə təsir edə bilən əsas məsələlərdəndir. Odur ki, bu istiqamətdə aparılan hər bir tədqiat işinin katalizin ümumi nəzəriyyəsinin formalaşmasında rolu olacaqdır.Bu baxımdan metanol kataliktik oksidləşdirilərək dimetoksimetana, formaldehidə, dimetilefirə və  digər qiymətli birləşmələrə çevrilməsi üçün yeni katalitik sistemlərin sintezi,seçilməsi və onların proseslərdə aktivliklərinin müəyyən edilməsi aktual problemlərdən hesab oluna bilər.

Müəyyən edilmişdir ki, çökdürülmüş vanadium oksid karalizatorlarının özünü aparmasına aşağıdakı faktorlar təsir edir: V⁴⁺O^– müxtəlif təbiətli olması, vanadiumun oksidləşmə dərəcəsi, aqreqasiyası və koordinasiya etmə dərəcəsi reaksiya şəraitində vanadiumun oksidləşmə-reduksiya edə bilməsi, başqa sözlə V⁵⁺/V⁴⁺ nisbətinin tənzimlənməsi; eyni zamanda katalizatorun selektivliyini müəyyən edən həm daşıyıcının, həm də katalizatorun bütövlükdə turşu-əsasi xassələrinin olması.

Katalizator ərintiləri sintez edildikdən sonra onların nümunələrinin tərkibinin müəyyən edilməsi üçün müasir fiziki-kimyəvi analiz üsullarından istifadə olunmuşdur. İlkin olaraq onların tərkibi rentgen faza analizi (RFA) üsulu ilə – qurğusunda şüalanma yolu ilə bütün nümunələr tədqiq edilmişdir.İlkin ərintilər Zr-un V, Mo, Fe ilə  müxtəlif tərkiblə ərintilərini almaq üşün onların nümunələrini müxtəlif atom çəkilərində götürülüb sobada birgə əridilmişdir. Məsələn: ZrMo₂ intermetalların alınması üçün A_z(Zr)=91,224, A_z(Mo)=95,94, M(ZrMo₂)= 91,224+2,95,94=283,104. Bu tərkibdə Mo=67,8%, Zr=32,2% olmuşdur.Bu baxımdan 20 q ZrMo₂-nin ərintisini almaq üçün 20´0,678=13,6 q Mo və 6,4 q Zr götürülür. Metalları ətitdikdən sonra 17,6 q ZrMo₂ alınmışdır (–2,4 q).

 

Cədvəl 1. Müxtəlif katalitik sistemlərin metanolun çevrilmə reaksiyalarında aktivlikləri

Katalizatorlar	Tempe-ratur, K	Metanolun konversiyası	Reaksiya məhsullarının  çıxımları
			FA	DMM	DME	DMK	CO2
V–P–O/Al2O3	650	75	40	–	12	-	24
V–P–O/SiO2	650	72	36	–	10	4	22
V–P–O/SiO2+Zr	650	74	38	5	8	–	21
ZSM-5	673	82	35	–	30	6	8
ZSM-5+Zr+2	650	80	32	8	28	6	6
ZSM-5+CO+2	750	74	24	6	30	–	10
ZSM-5+CH+2	473	72	30	4	26	–	10
Zr–V0.3	473	65	15	38	6		6
Zr–Mo2.0	473	64	15	34	5	4	1
ZrOV2O5	700	76	30	10	8	6	20
ZrOMoO3	750	70	26	8	6	7	22
AgOV2O5ZrO	850	90	60	4	8	–	13

 

Katalizator nümunələrini rentgenfaza analizi (RFA) ilə Riqonu Nlini Flex 600 (K 1,5 4060 Å) CuK α-şüalandırıcı Ni-filtrindən istifadə etməklə və difrasiometr Vruker “D2 Phaser” də, həmçinin CuK α-şüalandırıcılı DRON-2 cihazında analiz edilmişdir.

ZrV_2.0 katalitik sisteminin səthində oksidləşmə-reduksiya prosesini O₂+H₂ əvəzində O₂+CO ilə aparıldıqda fərqli nəticələr alınmışdır. Belə ki, katalizatorun səthi 1.0–5% CO ilə reduksiyası və 5–15% O₂ ilə oksidləşməsi nəticəsində  müəyyən edilmişdir ki, 3% CO və 10% O₂ ilə oksidləşmə-reduksiya prosesi katalizatorun aktivləşməsinə səbəb olur. Bu prosesin  temperatur və zamandan asılı metanolun  çevrilmə məhlullarının paylanmasına təsirləri şəkil 1-də verilmişdir. Alınmış nəticələrdən göründüyü kimi katalizator səthində 3%-li m(CO+H₂) ilə reduksiyası 10 saat müddətində və 473 K-də metanolun 38–40%-li konversiyasına gətirib çıxarır.

Sonda dimetilkarbonatın (DMK) çıxımı 4–5% təşkil edir. Eyni zamanda  katalizatorun səthi 873 K-də 10%-li O₂ ilə oksidləşdirildikdən sonra da ciddi dəyişikliyə səbəb olmur.  Lakin bundan sonra katalizatorun səthinə 3% CO verilərsə, istər  metanolun sərfi, istərdə də reaksiya məhsullarının azalması baş verir. Bu əsasən səthdə CO-nun oradakı O₂ ilə reaksiyası nəticəsində CO₂-yə çevrilərək katalizatorun aktivliyinin aşağı olması ilə izah oluna bilər. Belə ki, CO+O₂ birgə katalizatorun səthinə verilməsi də səthdə CO₂-nin yaranması və onun metalla birləşərək DMK-in alınmasına gətirib çıxara  bilməsi güman edilir. Bu zaman DME ilə yanaşı alınan CO₂-nin  miqdarının artması da buna dəlalət edə bilər. Ədəbiyyatda bu reaksiyanın (CO₂+CH₃OH) yüksək təzyiqdə baş verməsi qeyd olunur və DME-nın çıxımı 7-8% təşkil edir. Biz isə reaksiyanın atmosfer təzyiqində həyata keçirə bilmişik və bu istiqamətdə tədqiqatlar davam etdirilir.

 

Ətraf mühitə atılan xlorkarbohidrogenlərin  zərəsizləşdirilməsinin texnoloji sxeminin işlənməsi, riyazi modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması

Kimyəvi texnoloji proseslərin idarə edilməsi üçün vacib olan prosesin riyazi modelinin tərtib edilməsində əsas yeri proseslərin kinetik modeli tutur. Kimyəvi reaksiyaların kinetik qanunauyğunluqlarının tədqiqinin təcrübi nəticələrinə əsaslanan reaksiyanın mexanizm­lərinə əsasən proseslərin kinetik modeli qurulur.  Xlorlu karbohidrogenlərin heterogen-kata­li­tik oksidləşməsi prosesi oksidləşmiş aktiv mərkəzlərdə gedir və bu oksidləşmə prosesinin reaksiya məhsulları su və xloranhidridlər olur. Xlorkarbohidrogenlər  oksidləşmiş aktiv mər­kəzlərdə adsorbsiya olunur və qaz fazanın oksigeni ilə oksidləşirlər. Xlorkarbo­hidro­genlərin selektiv oksidləşməsi su ilə qismən örtülmüş aktiv mərkəzlərdə baş verir. Xlorkarbo­hid­rogenlər dərin oksidləşmə reaksiyası nəticəsində zəif oksidləşmiş aktiv mərkəzlərdə oksid­ləşərək karbon qazına çevrilir.

Xlorkarbohidrogenlərin heterogen-katalitik oksidləşmə reaksiyalarının riyazi modelinin tərtibi aşağıdakı sxem üzrə həyata keçirilir.

Aparılan hesablamaların nəticələri göstərilmişdir ki, təctübi nəticələri daha dəqiq əks etdirən kinetik model fərziyyələr əsasında irəli sürülmüş mexanizm əsasında tərtib edil­mişdir. Odur ki, kinetik modelin əsasında Mat Lab proqramı ilə üç temperatur, yəni 693, 713, və 733 K üçün kinetik tənliklərin parametrlərini tapmışıq.

Qeyd etmək lazımdır ki, təcrübi nəticələr qatılıqların minimallaşdırma nəticəsində alınan hesablanmış qiymətləri ilə (15–20%) uyğun gəlmişdir ki, bu da xlorlu etilenlərin oksidləşmə reaksiyalarının mexanizmlərinin düzgün seçilmiş olduğunu göstərir.Qiymətləri ümumiləş­dirərkən xlorbutenlərin katalitik oksidləşmə proseslərini həyata keçirmək üçün bir sıra prinsipial texnoloji sxemlər nəzərdən keçirilmişdir.Bu sxemlər içərisindən nisbətən sadəliyi aparatların quruluşunun üstünlüyü reaktorlar blokunun yerləşdirilməsi və s. kimi müsbət cəhətləri özündə əks etdirən aşağıdakı prinsipial texnoloji sxem təklif edilmişdir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 1. Xlorkarbohidrogenlərin oksidləşmə proseslərinin prinsipial texnoloji sxemi:

 1-XK üçün tutum; 2 – nasoslar; 3,8,10- rektifikasiya kolonları; 4-katalizatorun qaynar laylı reaktoru;  5-katalizatorun tərpənməz laylı reaktoru;  6-qaz ayrıcı; 7-ayrıcı kalon; 9-həlledici üçün tutum; 11-aralıq tutum; 12-MXMA-nın ayrılması üçün tutum;

13-elektrik sobası; 14-şnek.

 

Eyni zamanda, qeyd etdiyimiz kimi, əgər ilkin qarışıqda XK-in miqdarı artıq olarsa, onda qarışıq (I) tutumdan II xətti ilə rektifikasiya kalonuna (3) yönəldilərək buradan selektiv oksidləşə bilən trixlobutenlər ayrılır və I xəttinə birləşərək reaktora (4) selektiv oksidləş­məyə yönəldilir. Rektifikasiya kalonunda (3) ayrılan digər fraksiyalar isə III xətti ilə dərin oksidləşmə prosesinə məruz qalması üçün başqa reaktora (5) yönəldilərək, burada əsasən CO₂ qədər oksidləşirlər.

NƏTİCƏ

Metanolun dimetoksimetana,dimetil efirinə, dimetilkarbonata çevrilməsi üçün vanadium,  molibden, sirkonium, kobalt, mis, dəmir əsasında katalitik sistemlər seçilmiş və sintez edilərək oksidləşdirici dehidrogenləşmə proseslərində yüksək aktivlik göstərməkləri müəyyən edilmişdir.

 

MÜHÜM NƏTİCƏ

Nəzəri əsaslandırılmış kinetik modellər əsasında xlorkarbohidrogenlərin katalitik oksidləşmə prosesləri üçün optimal reaktor tipi seçilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, xloretilenlərin selektiv oksidləşməsi prosesini “qaynar” katalizator laylı reaktorlarda, dərin oksidləşmə proseslərini isə “tərpənməz” laylı reaktorlarda ideal sıxışdırma mo­deli tərtib etməklə həyata keçirmək məqsədəuyğundur.

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. Malikova I.G., Efendi A.J., Babayev E.M., Salakhli A.M., Musazade K.Sh.,  Azizova A.N., Faradjev G.M. Catalytic oxidation of dichlormetane and tetrachlorethylene over no­ble metal catalysts. // Journal of Chemistry and Technologies, 2021, V.29, Issue 1-2,  pp. 108–116. DOI:10.15421/082110
2. Melikova İ.H.,Efendi A.J.,  Babayev E.M., Farajev G.M., Musazade K.Sh., Salahli A.M., Maqerramova L.G. Catalytic oxidation of CO in gases emitted by industrial processes and vehicle exhaust. // Вестник Карагандинского Унив., серия химия, Караганда.  2021, №2(102), pp.69–76: https://doi.org/103.31489/2021Ch2/69-76
3. Afandi A.J., Magerramova L., Aliyeva A., Kojarova L., Babayev E. Feature of catalysis on bimetallic alloys Zr  with V, Mo and Fe in the reaction of methanol oxidation. // Turkish Journal of chemistry, 2021, V.45(4),  pp.1070–1085:  DOİ:10.3906/kim-2010-9

 

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-1, yerli-6)

 

PATENT

Tağıyev D.B., Əfəndi A.C., Aykan N.F., Məlikova İ.H., Babayev E.M., Əliyeva A.M., Məhər­rə­mova L.G. Xlorkarbohidrogenlərin oksidləşməsi prosesində dezaktivləşmiş oksid katali­zatorlarının CO+O₂ qarışığı ilə regenerasiyası.  a- 2019 0160. Patent alınma ərəfəsindədir.

 

KADR HAZIRLIĞI

Laboratoriyada kimya üzrə fəlsəfə dokturu elmi adını almaq üçün 1doktorant çalışır.

Doktorant – Məhərrəmova Lalə  “Metanolun katalitik çevrilməsi” mövzusunda dissertasiya işi artıq müdafiə ərəfəsindədir.

 

 

İSTİNADLAR – 6

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA: Katalizatorların hazırlanması

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: k.ü.f.d. S.M.Zülfüqarova

 

Laboratoriyada 12 əməkdaş çalışır: akademik Ramiz Rizayev - baş elmi işçi, Asəf Süley­manov- k.e.d., b.e.i., Aybəniz Qaşqay-k.e.d., b.e.i., Eleonora Seyidrzayeva-k.ü.f.d., a.e.i, Əjdər Əsgərov-k.ü.f.d., a.e.i., Narqələm Həsənquliyeva-k.ü.f.d., a.e.i., Ninel Şakunova - k.ü.f.d., b.e.i., Yuliya Nağ­dəli­yeva-k.ü.f.d., b.e.i., Pəri Muradova-k.ü.f.d., b.e.i., Züleyxa Ələs­gərova-e.i., Günel Əzimova - k.e.i.

 

İŞ 5.3.Metanın oksidləşdirici konversiyası üçün müxtəlif oksid əsaslı sistemlərin, karbon monooksidin konversiyası üçün ferrit əsaslı çoxkomponentli katalizatorların sintezi və tədqiqi.

 

MƏRHƏLƏ I. Metanın oksidləşdirici konversiyası üçün tərkibində volfram, manqan və nadir-torpaq elementləri olan müxtəlif oksid əsaslı sistemlərin sintezi və katalitik aktivliyinin tədqiqi.

Metanın etan-etilen qarışığına oksidləşdirici  konversiyası  təbii qazın pespektivli emal meto­dudur. Metanın oksidləşdirici  konversiyası reaksiyası  üçün  təklif olunan müxtəlif  ka­ta­litik sistemlər arasında daha effektiv olan silisium oksid daşıyıcı üzərində NaWMn-oksid  sistemləridir. Bu  katalizatorllarda metanın konversiyası  25-30%, C₂ məhsullara görə isə selektivlik 70-80 % təşkil edir. Ədəbiyyatdan məlumdur ki, bu reaksiya üçün katalizatorların sintez şəraiti çöx önəmlidir, çünki katalizatorun aktiv kütlənin formalaşması yüksək temperaturda baş verir. Bu xüsusilə manqan oksid  tərkibli sistemlər üçün daha əhəmiy­yət­lidir, çünki reaksiya şəraitində manqanın müxtəlif valentli oksidlərin mövcüdluğu müm­kündür,  bu da həm katalizatorun faza tərkibinə, həm oksidləşmə-reduksiya prosesinə  tə­sir edə bilər. Eyni zamanda qələvi metalın hansı ardıcıllıq və  anionla daşıyıcıya daxil edilməsi də katalizatorun aktivliyinə təsir edir. Bütün bunları nəzərə alaraq, biz əvvəlcə məlum NaWMn/SiO₂ katalizatorunu müxtəlif  metodlarla–mərhələli çökdürmə, birgə çök­dürmə, hopdutma, sitrat (limon duzundan istifa­də),  templat  (yəni səthi-aktiv maddələrdən   istifadə  etməklə) aparmışıq.  Misal üçün 0.8 Na-3.2W-2Mn/ SiO₂  katalizatorun sintezində səthi-aktiv maddə kimi STAB (setil trimetil ammonium bromid  C₁₉H₄₂BrN) istifadə olunub, SiO₂ isə tetraetoksisilandan (TEOS) alınıb. Sintez olunmuş Na-W-Mn/SiO2  katalizatorların xüsusi səthi reaksiyadan əvvəl və  850⁰C temperaturda aparılan reaksiyadan sonra  təyin edilib. Reaksiyadan əvvəl  xüsusi səth  2.43m2/q  təşkil edib, 2 saatlıq  reaksiyadan  sonra 0.96,  4 saatlıq reaksiyadan sonra  isə 0.85 m2/q.

Nəticələr göstərir ki, bu katalizatorun xüsusi səthi çox kiçikdir. Umumiyyətlə,  yuksək tem­pe­raturlu proseslər üçün səthi böyük olan daşıyıcı və katalizator sintezi vacıb məsələdir. Əvvəlki tədqiqatlarımızda  biz SAM-dan istifadə edərək yüksək səthli  SiO₂ daşıyıcısı sintez etmişdik. Bu SiO₂ daşıyıcıların səthi 10 saat  800 C-də termiki emaldan sonra 70-75 m2/q təşkil edirdi. Lakin daşıyıcıya aktiv komponentləri əlavə etdikdən sonra səth kiçilir. Səthin kəskin azalmasına hansı komponent səbəb olur sualına cavab tapmaq  üçün biz onları müəyyən ardıcıllıqla daşıyıcıya daxil edib, sonra 800⁰ C-də közərdib, səthi təyin etmişik. Müəyyən etmişik ki, səthin kəskin  azalması natrium volframat daxil edil­dikdən sonra baş verir.

Ədəbiyyatdan məlumdur ki, bu katalitik sistemin özəlliyi ondan ibarətdir ki, kataliz şəra­itində, matrisanın səthində  tərkibində  bütün aktiv komponentləri saxlayan (qələvi metall, volfram, manqan)   ərinti əmələ gəlir.  Bu ərintinin əsasını volframat təşkil edir və onun içində olan nanoölçülü  manqan oksidin  hesabına   oksidləşmə-reduksiya  prosesi baş verir.Yəni, qələvi metalın volframatı birbaşa oksidləşmə-reduksiya prosesində iştirak etmir, onun əsas rolu tərkibində katalizatorun aktiv komponentlərini saxlaya bilən ərintinin əmələ gəlməsi və reduksiya olunmuş Mn²⁺ ionlarını volframat ionları ilə birləşdirmək.

Tədqiqatımızın növbəti mərhələsi metanın oksidləşdirici konversiyası üçün məlum katali­zatorun daçıyıcı kimi bentonitdən istifadə olmuşdur. Bentonitə müraciət etməyimizin səbəbi onun SiO₂-dən fərqli olaraq laylı quruluşa malik olmağı  ilə bağlıdır. Bentonitlərin əsas komponenti montmorillonit mineralıdir, onun quruluşu silisium-oksigenli tetraedr  təbəqələri  arasında alüminium-oksigenli oktaedrlər yerləşən laylardan ibarətdir. Mont­moril­lonitin bir vacib özəlliyidə  onun genişlənə bilən  kristal qəfəsidir.  Təcrübələrimizdə  Daş-salaxlı ben­to­nitindən istifadə etmişik. İlk öncə onu turşu ilə işləyirik. Bunun üçün 95⁰C-də  8 saat müd­dətində   hesablanmış  miqdarda  götürülən bentoniti 10% - li H₂SO₄  ilə maqnit qarış­dı­rı­cıda qızdırırıq.  Turşu ilə emaldan sonra bentoniti distillə suyu ilə yuyuruq və 110⁰C quru­du­ruq.  Bundan sonra bentonit nümunələrini  trietanolamin (TEA) və limon duzu ilə ayrı-ayrılıqda və birgə  istifadə edərək işləyirik və 800⁰C temperaturda közərdirik. Aldığı­mız daşıyıcının xüsusi səthini təyin edirik. Sonra daşıyıcıya aktiv elementləri daxil edirik, yenə 800 C temperaturda közərdirik və xüsusi səthini ölçürük.

Ölçmələr göstərdi ki,  trietanolaminlə və limon duzu ilə  bentonit nümunələrinin işlənməsi xüsusi səthin hətta 800⁰C temperaturda termiki emaldan sonra böyüməsinə gətirib çıxardır (65-67m²/q), ən yüksək xüsusi səth isə TEA və limon duzu ilə birgə işlənən nümunələrdə  alınır (91.3m²/q ). Katalizatorun aktiv elementlərini daxil etdikdən sonra, xüsusi səth 2-3 dəfə azalır (27-34m2/q). Daha yüksək temperaturda isə (850⁰C)  7.9 m²/q təşkil edir. Ben­to­nit  əsasında  sintez olunan katalizatorların katalitik aktivliyinin və fiziki-kimyəvi xassələ­rinin tədqiqi davam edir.

 

MƏRHƏLƏ II. Karbon monooksidin karbon dioksidə konversiyası üçün ferrit əsaslı çoxkomponentli katalizatorların sintezi və tədqiqi.

Karbon monooksid sənaye müəssisələrindən və avtomobil nəqliyyatı tərəfindən qaz tullantıları şəklində atmosferə daxil olan təhlükəli toksikantlardan biri olduğundan onun aşağı temperaturlu oksidləşmə reaksiyasının öyrənilməsi praktiki maraq doğurur. Nəcib metal­ların ənənəvi istifadəsi olmadan karbonmonooksidin karbon qazına oksidləşməsində aktiv katalizatorun sintezi üçün  Fe,Ni,Mn,Cu,Co,Cr,Ni metal oksidlərindən, bu metal­ların qarışıq oksidlərinin əsasında  hazırlanan ferritlərdən və digər mürəkkəb sistemlərdən istifadə olunur.  Daha əvvəl, tərkibində mis ferrit olan,  zol-gel-yanma  metodu ilə əldə edi­lən mis-dəmir oksid kompozisiyalarının karbon monooksidin 230-250⁰C-də oksidləş­məsində aktiv olduğunu müəyyən etmişik.

CO-nun oksidləşmə reaksiyasının ekzotermik olduğunu və temperaturun 150-200⁰C yüksəlməsi ilə müşayiət olunduğunu nəzərə alsaq, CO-nun oksidləşməsi katalizatorlarının daha aşağı temperaturlarda işləməsi  mühüm iqtisadi və texniki üstünlükdür. Manqanın oksidləşmə katalizatorlarının əsas komponentlərindən biri olduğunu nəzərə almaqla  mis ferritin tərkibinə manqanın daxil edilməsi, təkmilləşdirilmiş oksidləşdirici xüsusiyyətlərə malik kompozisiyalar əldə etmək mümkündür. Bundan əlavə, zol-gel-yanma metodu ilə çoxkomponentli sistemlərin sintezi nəticəsində strukturda oksigenin müxtəlif (fərqli) vəziyyətlərinə ola bilir, bu da oksidləşmə prosesinə təsir edir. Buna əsaslanaraq,  zol-gel-yanma üsulu ilə Cu-Mn-Fe  kompozisiyalar sintyez edilib  və karbon monooksidin oksid­ləmə reaksiyasında öyrənilib. Zol-gel-yanma metodu ilə Cu-Mn-Fe kompozitlərinin sintezi üçün prekursor kimi  Fe(NO₃)₃•9H2O, Cu(NO₃)₂•3H2O, Mn(NO3) və limon turşusu istifadə edilmişdir.  Alınan katalizatorlar alümogel (bağlayıcı) ilə qarışdırılır, qranullar halına salınır, havada qurudulur və  sonra quruducu şkafda və mufel sobada müvafiq olaraq 135⁰C və 500⁰C temperaturlarda termiki emal olunur.

CO-nun oksidləşməsi CO:hava=1:3(5) nisbəti və 6000-12000 saat^-1 həcmi sürətlə axınlı reaktorda aparılmışdır. Məhsulların analizi LXM xromatoqrafında, CaA və poropak Q sor­bent­ləri olan iki kolonkada edilmişdir.   

 Metalların müxtəlif  molyar nisbətlərində Cu:Mn:Fe = 1:1: 1; 2:1:1; 1:2:1; 1:1:2   katalizator nümunələri hazırlanmışdır.

Rentgen faza analizinin nəticələri göstərir ki, sintez olunan katalizatorlar mürəkkəb faza tərkibinə malikdirlər. Manqan və dəmirin ikili oksidləri (Mn₃O₄ və Fe₃O₄) ilə yanaşı, man­qanın  Mn_0.98Fe_2.02O₄, misin CuFe₂O₄ ferritləri, mis manqanit CuMn₂O₄ və manqan ilə əvəz edilmiş mis ferritləri (Cu_0.5Mn_0.5Fe₂O₄; Cu_1.2Mn_1,8O₄; Mn_0,43Fe_2,57O₄)  əmələ gəlir. Sintez et­di­yimiz katalizatorlar üzərində karbon monooksidin oksidləşməsi ilə bağlı təcrübələrin nəticələri göstərdi ki, katalizatorların nəzərə çarpacaq dərəcədə aktivlik göstərdikləri reaksiyanın başlanğıc temperaturu 120-170⁰C  aralığındadır.

Karbon monooksidin oksidləşmə reaksiyası ekzotermikdir və tədqiq olunan katalizatorların iştirakında reaksiya temperaturunun zamanla artmasının xarakteri  şəkildə göstərilir.

        

                                            

 

Şəkil. Karbon monooksidin  katalitik oksidləşmə reaksiyasında temperaturun zamanla artması asılılığı:  1- Cu:Mn:Fe =1:1:2);  2- Cu:Mn:Fe =2:1:1; 3- Cu:Mn:Fe =1:2:1;

4- Cu:Mn:Fe =1:1:1.

 

Çoxkomponentli katalizatorların aktivliyi bir çox amillərdən - kimyəvi və faza tərkibindən, strukturundan, dispersiyasından, xüsusi səthinin sahəsindən və strukturdakı qüsurların mövcudluğundan asılıdır.  Zol-gel yanma üsulu ilə sintez etdiyimiz katalizatorlar dəyişkən tərkibli çoxfazalı oksid sistemləridir, buna görə də, bərk cisimlərdə olan bütün defektlər onlar üçün xarakterikdir.

Sintez etdiyimiz katalitik sistemlərin tərkibində oksid fazalarının da olduğunu nəzərə alaraq, onların  CO-nun aşağı temperaturlu oksidləşməsində iştirak dərəcələrini müəyyən etmək üçün zol-gel yanma metodu ilə alınmış individual Cu, Mn və Fe oksidləri ilə də təcrübələr qoyulmuşdur. Müəyyən edilmişdir ki, reaksiya dəmir oksidində  400⁰C , manqan oksiddə 350⁰C, mis oksiddə isə 250⁰C-dən yuxarı temperaturlarda nəzərə çarpacaq sürətlə gedir, konversiya  80%  təşkil edir.

Zol-gel  yanma üsulu alınan mis ferritdə, artıq 250⁰C temperaturda çevrilmənin 100% -ə çatdığını  yuxarıda qeyd etmışdik. Bu işdə isə öyrənilən katalitik sistemlərdə mis ferritin tər­kibinə manqan əlavə edilməsi CO-nun daha aşağı temperaturda  oksidləşməsinə səbəb olur.Oksidləşdirici katalizatorlarının seçilməsində əsas meyar oksigenin səthdəki aktiv mərkəz­lərlə nə dərəcədə möhkəm əlaqədə  olmasından asılıdır.  Ferritlərdə keçid metalları tetra­edrik və oktaedrik mövqelərdə (məsamələrdə) yerləşə bilər. Onların bu və ya digər pozisiyada yerləşməsi kationun diametrindən və yükündən, ən əsas da kationların elektron konfiqurasiyasından (3d- və 4d-səviyyələrin dolma dərəcəsindən) və kristal qəfəsin elek­tro­statik sahəsindən asılıdır.

 Keçid metal ionlarının oktaedrik vakansiyalarda yerləşməsi, Me-O əlaqəsinin zəifləməsinə səbəb olur ki, bu da daha asan elektron keçidinə və bununla da oksidləşmə reaksiyasının sürətinin artmasına səbəb olur. Bundan əlavə, sintez edilmiş Cu-Mn-Fe katalizatorlarının tərkibində oksid fazalarının, eləcə də müxtəlif ferritlərinin olması, səthdəki oksigenin katali­zatorun srukturundakı müxtəlif metal atomları ilə koordinə  etməsinə şərait yaradır və reak­siyanın həm birmərhələli (Lenqmur-Hinşelvud mexanizmi), həm də iki mərhələli (Mars-van-Krevelen) mexanizmi ilə getməyini mümkün edir.

Birmərhələli  mexanizmdə katalizatorun səthində  adsorbsiya  olunan karbon monooksid və oksigen reaksiyaya girirlər.

İki mərhələli  mexanizmdə reaksiya əvvəl karbon monooksidin və katalizatorun oksigeni hesabına baş verir. İkinci mərhələdə  reduksiya olunmuş katalizator qaz fazasından oksigenlə oksidləşir. Burada oksigenin aktiv forması qəfəs oksigenidir və reaksiya zamanı katalizatorun dəyişkən reduksiya və oksidləşməsi baş verir.

 

DƏRC OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. Зульфугарова С.М., Алескерова З.Ф., Гусейнова Э.М., Шакунова Н.В., Гасан­гули­ева Н.М., Азимова Г.Р., Литвишков Ю.Н.  Стимулированный микроволновым излу­чением твердофазный синтез ферритов Ni и Co на поверхности Al₂O₃/Al носителя. // Нефтепереработка и нефтехимия. 2021, №3, с. 27-32.

2. Кашкай  А.М. Антиоксидантные кислоты, содержащие различное количество ато­мов серы и фенольных групп.  // Научный журнал «Austria-science», 2021, № 39,

    с. 31-36.

3. Агаева З.Р., Мамедова Б.Г., Кашкай А.М., Бехбудова С.К., Байрамова С.С., Фарха­това С.К. Восстановление эколого-минералогического состояния загрязненных земель глинистыми сорбентами. // Химическая промышленность. 2021, №1,

    с.33-38.

 

RESPUBLİKADA

    Азимова Г.Р. Синтез ферритов Cu, Co, Ni, Mn золь-гель методом с автогорением c участием различных органических реагентов и исследование их удельной поверхности. // AMEA, Gənc alim və Mütəxəssislər şurası, Gənc tədqiqatçı elmi-praktiki jurnal, VII cild, №1, 2021, s.81-85.

 

KONFRANS MATERİALLARI (xarici - 1 , yerli - 8)

 

İSTİNADLAR-8

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“Nano- və elektrokataliz” şöbəsinin

2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

 

H E S A B A T

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şöbə müdiri : akademik Dilqəm Tağıyev

 

Mövzu: Katalitik, elektrokatalitik və fotoelektrokatalitik pro-seslərüçün oksid və polimer əsaslı nano-struk­tur­laşdırılmış katalizatorların işlənib hazırlanması

 

                             Mövzuya aid işlər:  6.1; 6.2; 6.2.1; 6.3; 6.4.;  6.5

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA: Nanokompozit  katalizatorlar   

LABORATORİYA rəhbəri: kimya elmləri doktoru, prof. Vaqif Əhmədov 

 

Laboratoriyada 8 əməkdaş  çalışır. Onlardan  2 nəfər  k.ü.f.d., 3 nəfər e.i., 3 nəfər mühən­dis­dir. Natalya Melnikova - k.ü.f.d., a.e.i., Həbulla Nurullayev - k.ü.f.d., a.e.i., İradə Cəfərova - e.i., Zaminə Əliyeva - e.i., Vüsal Əhmədov - e.i.

 

İŞ.6.1: Karbamid əsasında müxtəlif məsaməli karbon nitridlərin yeni sintez üsullarının işlənib   hazirlanması və onların əsasinda sərbəst katalizator, katalitik metallar üçün aktiv daşıyıcı və  yüksək tutumlu universal sorbentlərin yaradılması  və tədqiqi.

 

MƏRHƏLƏ I:  Karbamid əsasında  hazırlanmış müxtəlif morfologiyalı karbon nitridlər üzə­rində asetilenin maye fazada hidrogenləşməsi prosesinin araşdırılması.   

 

Məlumdur ki, g-C₃N₄ sintezi üçün geniş istifadə olunan melamin sənayedə karbamid əsasında istehsal olunur. Ölkəmizdə karbamidin sənaye miqyasında  istehsalını nəzərə alaraq, hesabat dövründə laboratoriyada modifikator qismində NaOH və KOH istifadə etməklə.  karbamid əsasında g-C₃N₄–in sintezi işlənib hazırlanmışdır. Yeni kompozit  nümunələrini sintez etmək üçün hesablanmış miqdarda ilkin maddə - karbamid və ya onun disiandiamid yaxud melaminlə qarışığına KOH (və ya NaOH) əlavə edilərək avtoklava yerləşdirilmiş çini qaba qoyulur. Sonra avtoklav bağlanır və sobaya yerləşdirilir. Tempe­raturu tədricən yüksəltməklə qarışıq mərhələli şəraitdə 490-500°C-yə gədər gızdırılır. Sonra avtoklav otaq temperaturuna qədər soyudulur və reaksiyada əmələ gələn sarı rəngli polimer kütlə narın toz halına salınır. İlkin maddənin quruluşundan asılı olaraq çıxım 10-25% arasında dəyişir. Sintez olunan materialın tərkibində 5-8% miqdarıda qalan KOH (və ya NaOH) promotor funksiyasını yerinə yetirir və yüksək hidrogenləşdirmə qabliyətinə malik katalizatorun formalaşmasına imkan yaradır. Sintez olunmuş  katalizator  nümunələri Cədvəl 1-də verilmişdir.

 

Cədvəl 1. Karbamid əsasında sintez olunan karbon nitridlər

Katalizator            nümunələri	İstifadə olunan reagentlər	Sintez şəraiti	SBET, m2g -1
g-C3N4 /KOH–I	Karbamid (10 q) +KOH (0.1q)	200oC-2 saat; sonra 490oC- 4 saat	58.2
g-C3N4 /KOH–II	Karbamid (5q)+Disiandiamid  (6 q)+KOH(0.1g)	200 oC-2 saat; sonra 500 oC- 3 saat	48.1
g-C3N4 /KOH–III	Karbamid (5q)+Melamin(5q) + KOH (0.2q)	200 oC-2 saat; sonra 490 oC- 4 saat	78.8
g-C3N4 /NaOH–IV	Karbamid(5q)+Melamin(5q) + NaOH 0.2q)	200 oC-2 saat; sonra 490 oC- 4 saat	73.5
g-C3N4 /NaOH–V	Karbamid (10q)+NaOH (0.1q)	200oC-2 saat;  sonra 490oC- 4 saat	64.5
g-C3N4 /KOH–VI	Karbamid (5q)+Disiandiamid + Sianur turş. (6q)+KOH(0.1g)	200oC-2 saat; sonra 490oC- 4 saat	55.2
g-C3N4 /NaOH–VII	Karbamid (5q)+Disiandiamid + Sianur Turş. (6q)+NaOH(0.1g)	200oC-2 saat; sonra 490oC- 4 saat	55.6

 

          Sintez olunmuş kompozitlər İQ və X-ray spektroskopiya analiz üsulları ilə xarakterizə      edilmiş və onların   spesifik səth sahəsi BET metodu ilə təyin edilmişdir  (Şəkil 1, 2).

 

 

 

                

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 1 .   g-C₃N₄ / KOH-kompozitin  FT İQ-spektri

 

Hazırlanmış g-C₃N₄ / Х (Х = KOH və ya NaOH) kompozit nümunələri dimetilformamid (DMF), dimetil sulfoksid (DMSO) və ya n-metil-2-pirrolidon (NMP) kimi polyar xassəli maddələrdən istifadə  etməklə maye fazada asetilenin hidrogenləşməsi prosesində sınaq­dan keçirilmiş və onların yüksək katalitik aktivliyə malik olduğu müəyyən edilmişdir.

                 

 

Şəkil 2.   g-C₃N₄ / KOH-kompozitin  rentgenogramması

 

Bu məqsədlə əvvəlcə paslanmayan poladdan hazırlanmış stasionar tipli avtoklava 100 ml həlledici və 0.3-0.5 g katalizator yerləşdirilir.  Sonra asetilenin çəkidə 1.5-2%-li məhlulu hazırlanır və reaktora maye fazada həll olan asetilenə görə hesablanmış nisbətdə hidrogen verilir. C₂H₂ və H₂  katalizatorla təmasda olması üçün reaksiya qarışığı maqnit qarışdırıcı vasitəsilə intensiv qarışdırılır. Asetilenin hidrogenləşmə prosesi H₂ / C₂H₂ = 1-3 molyar nisbətində, -20÷+50°C temperatur intervalında, və  10 -15 atm. təzyiqdə aparilir. Reaktor­dan on-line  şəraitində götürülən nümunələrin analizi xromatoqraf vasitəsilə (Agilent-7820A) 30 m PİLOT-10 kapilyar kolonka) aparılmışdır. Cədvəl 2-də hazırlanmış katalizator nümunələrinin asetilenin polyar həlledici iştirakı ilə maye fazada hidrogenləşmə prosesində katalitik göstəriciləri verilmişdir. Nətıcələrdən göründüyü kimi  çox yumşaq şəraitdə (20-50°C), hətta çox aşağı temperaturda (-20°C) asetilenin hidrogenləşməsi baş verir. Hidrogenləşmə prosesində asetilenin konversiyası 81-91%,  etilenə görə selektivlik 83-90%  və etanın çıxımı 10-15% təşkil edir.

Beləliklə, polimer karbon nitrid əsasında sintez olunan C₃N₄ / Х (Х= KOH və ya NaOH) tərkibli üzvi mənşəli  heterogen katalizator asetilenin etilenə selektiv hidrogenləşmə pro­sesini daha sadə və effektiv texnologiya üzrə otaq temperaturunda reallaşmasını təmin edir.

 

Cədvəl 2. Sintez olunmuş katalizator  nümunələrinin (g-C₃N₄/Х (Х = OH, və ya NaOH) asetilenin polyar həlledici iştirakı ilə maye fazada hidrogenləşmə prosesində effektliyi  (Reaksiya müddəti– 60 dəq.)                

№	Katalizator, q	Maye faza	Asetilen, mmol	Asetilen / Hidrogen, mol nisbəti	T,°C	K, %	Selektivlik, %
							Etilen	Etan
1	C3N4 /KOH (0.5)	DMF	82	1:1	25	99.5	90.1	9.9
2	C3N4 /KOH (0.5)	DMF	60	1:1	25	99.8	88.4	11.6
3	C3N4 /KOH (0.3)	DMF	60	1:1	25	90.5	90.2	9.8
3	C3N4 /KOH (0.1)	DMF	60	1:1	25	90.7	90.9	9.1
4	C3N4 /KOH (0.1)	DMF	41	1:2	25	90.1	83.9	16.1
5	C3N4 /KOH (0.1)	DMF	27	1:3	25	93.5	77.7	22.3
6	C3N4 /NaOH (0.1)	DMF	60	1:1	25	89.8	90.3	9.7
7	C3N4 /NaOH (0.2)	DMF	41	1:2	25	91.5	88.2	11.8
8	C3N4 /KOH (0.1)	DMSO	60	1:1	25	95.7	81.4	18.6
9	C3N4 /KOH (0.1)	NMP	60	1:1	25	89.7	91.1	8.1
10	C3N4 /KOH (0.1)	DMF	60	1:1	50	97.3	80.2	19.8
11	C3N4 /NaOH (0.1)	NMP	60	1:1	25	91.5	80.7	19.3
12	C3N4/NaOH (0.1)	DMF	60	1:1	-10	86.6	90.3	9.7
13	C3N4 /KOH (0.1)	NMP	60	1:1	-5	88.3	90.1	9.9
14	C3N4 /NaOH (0.1)	DMF	60	1:1	-20	82.6	90.2	9.8
15	C3N4 /KOH  (0.1)	DMF	60	1:1	-25	75.2	92.9	7.1

 

MƏRHƏLƏ II: Karbamid əsasında  sintez olunan karbon nitridlərin fərqli metal ionlarını sorbsiya etmə effektivliyinin tədqiqi (20-№-li lab. ilə birlikdə).

 

Respublikada karbon nitridin istehsalı üçün istifadə oluna bilən karbamidin sənaye istehsalı faktını nəzərə alaraq “Nanokompozit katalizatorlar” laboratoriyasında karbon nitrid əsasında yeni effektiv sorbentlərin sintezinə və tədqiqi davam etdirilir.  Hesabat  dövründə karbamid əsasında hazırlanmış karbon nitrid nümunələrin 20 saylı laboratoriya ilə birlikdə onların metal ionlarını sorbsiya  etmə effektivliyinin öyrənilməsi davam etdirilmişdir.  Bu məqsədlə, məsaməli karbon nitrid nümunəsi üzərində  dəmir filizinin emalı nəticəsində yaranan qalıq  suyun tərkibində olan ağlr metal ionlarinın adsorbsiyası  tədqiq edilmişdir. İlkin analiz nəticəsində qalıq  suyun tərkibində olan müxtəlif ağır metal ionlari  və onların qatılığı müəyyən edilmişdir. Sorbent qismində istifadə olunan karbon nitrid nümunəsinin müxtəlif ağır metal ionlarinı  sorbsiya  etmə effektivliyi həmin ionların ilkin və sorbsiyadan sonra müəyyən edilən qatılığının fərqli yolu ilə hesablanmışdır.  Karbon nitrid nümunəsinin sorbsiya  etmə effektivliyi (R) və sorbsiya tutumu (ST) aşağıdakı formulalarla hesab­lanmış-

dır: R=(C₀-C_tar/C₀)x100%; ST=(C₀-C_tar)xV/m,  (C₀- ionlarının ilkin, C_tar -sorbsiyadan sonrakı qatılığı (mg/l), V-məhlulun həcmi, m – sorbentin kütləsi (q). Aparılan təcrübələrin nəticələrl göstərdi ki, karbamid əsasında sintez olunmuş mezapor morfologiyalı polimer karbon nitrid su mühitində müxtəlif metal ionlarına görə müxtəlif sorbsia effektliviyi nümayiş etdirir.

 

 

Cədvəl 3.Karbamidin termolizi vasitəsilə sintez olunmuş məsaməli polimer karbon nitrid nümunəsi səthində müxtəlif metal ionların qarışığının sorbsiyası

Elementlər	Metal ionlarının qatılılığı,  mq / L		R, %	ST, mq/ L
	İlkin	Son
Ca	344	310	10	1700
Mn	195	194	0.5	50
Fe	8500	7560	11.1	47000
Ni	3.39	2.09	38.4	65
Cu	145.3	111.3	23.4	1700
Zn	97.9	93.8	4.2	205
Sr	1.0	1.0	0	0
Y	10	10	0	0

 

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. V.M.Akhmedov, N.E.Melnikova, H.Nurullayev, Vs.Ahmadov, D.Tagıyev. “Platinum nanocomposites with mesoporous carbon nitride: synthesis and evaluation of the hydrogenation activity. Russ. Chem. Bull. (Int. Ed.), 2021, 4, 677; DOI: 10.1007/s11 172-021-3136-0.
2. В. М. Ахмедов, Н. Е. Мельникова, В. М. Ахмедов, Д. Б. Тагиев.“Настройка селек­тив­ности газофазного гидрирования фенилацетилена на композитах  Pt/mpg-C₃N₄ с помощью органических модификаторов”. Известия Академии наук Рос­сии. Серия химическая (Принята к печати).

 

PATENT

V. Əhmədov, H.Nurullayev, Vs.Əhmədov, D. Tağıyev. “Asetilenin etilenə selektiv hidrogen­ləşmə prosesi üçün heterogen katalizator”.  a- 2021 0049. İlkin ekspertizanın müsbət rəyi.

 

İSTİNADLAR - 37

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA: Nanostrukturlaşdırılmış  metal-polimer kataliza­tor­ları

LABORATORİYA RƏHBƏRİ:   k.ü.e.d., b.e.i. Nizami Zeynalov

 

Laboratoriyada 20 əməkdaş: onlardan 4 nəfər - k.ü.f.d., b.e.i., 5 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i.-dir. Ofeliya Bədəlova - k.ü.f.d.,  b.e.i., Samirə Məmmədova - k.ü.f.d., b.e.i., Sevda Fətullayeva- k.ü.f.d., b.e.i., Sara Cəbiyeva - k.ü.f.d., b.e.i., Rəna Süleymanova - e.i., Aytən Quli­yeva - e.i., Samirə Səfərəliyeva - e.i., Səadət Hümbətova - e.i., Aygün İsazadə - e.i., Könül Həsənova – k.e.i., Nərgiz Rəhimli - k.e.i.,

 

İŞ 6.2: Xitozan və onun törəmələri əsasında nanokatalizatorların, kompozitlərin və biospesifik xassəli polimer enterosorbentlərin alınması”     

 

MƏRHƏLƏ I: “Bir sıra ağır metal ionlarının (Ni²⁺, Co²⁺, Cu²⁺) seçici sorb­siyası üçün polimer enterosorbentlərin hazırlanma üsulunun işlənməsi”

 

Xitozanın N,N-dietil-N-metil yodid törəməsi, ilkin məhsul kimi deasetilləşmə dərəcəsi 85% olan müxtəlif molekul kütləli xitozandan alınmışdır. Xitozanın amin qrupları aldehidlərlə reaksiyaya daxil olaraq aralıq məhsul – Şiff əsasları əmələ gətirir. Xitozanın dördlü duzları  Şiff  əsası  ilə  metil yodidin reaksiyası əsasında  alınmışdır. Alınmış törəmənin  dördlü birləşməyə çevrilmə dərəcəsinə  və suda həll olmasına  ilkin xitozan nümunəsinin  molekul kütləsi təsir  etmişdir. Xitozanın pH-ın geniş intervalında həll olmasını təmin etmək üçün daha sadə və səmərəli üsulla kvaternizə prosesi aparılmışdır. Xitozanın N,N-dietil-N-metil yodid törəməsini almaq üçün kvaternizə olunması prosesi mövcud metodikaya əsaslanmış, lakin bu zaman əlavə reaksiyaların – oksidləşmənin qarşısını almaq üçün metilləşmə inert azot qaz mühitində aparılmışdır. Reduksiya prosesini sürətləndirmək üçün isə daha qüvvətli reduksiyaedici olaraq NaBH₄-dən istifadə edilmişdir (Şəkil 1).

 

 

Şəkil 1. Aparılan reaksiyaların gedişinin ehtimal mexanizmləri.

 

Element analizinin nəticələrinə əsasən xitozanda əsas tərkibi C, N və O elementləri təşkil edir və uyğun olaraq 52, 32 və 16% civarındadır. Eyni zamanda N-dietil xitozanın CH₃I ilə kvaternizə olunmasından alınan yodlu törəmənin element spektrində yoda aid udmalar müşahidə olunur. Belə ki, N,N-dietil-N-metil yod xitozanda C, O və I-un faizlə miqdarı uyğun olaraq 42, 36 və 9.8 % təşkil edir. Azotun miqdarında  dəyişiklik müşahidə olunmur.

Co²⁺, Cu²⁺, Ni²⁺ ionlarının xaric edilməsi üçün modifikasiya və kvaternizə olunmuş xitozan əsaslı adsorbentin laboratoriya şəraitində bu metalların sulu məhlullarından sorbsiya xüsusiyyətləri öyrənilmişdir. Bu məqsədlə polimerin adsorbsiya xüsusiyyətlərinə məhlulun pH-ı, təmas müddəti, metal ionlarının başlanğıc qatılığı, nümunələrin həcmi və xitozanın miqdarının təsiri araşdırılmışdır  (Şəkil 2).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 2. Metal ionlarının adsorbsiyasına bir necə parametrlərin təsiri

(25 ⁰C; 25 mq/100 ml Co²⁺, 20 mq/100 ml Cu²⁺ və 15 mq/100 ml Ni²⁺).

 

Göstərilmişdir ki, çox turş mühitdə, pH-ı iki və ya üç olduqda, xitozan tamamilə həll edilir. Eyni təsir, məhlulun pH-ı dörddən aşağı olduqda bufer məhlulllar üçün də müşahidə olunur. pH~4 olan məhlulda kobalt, mis və nikelin adsorbsiyası olduqca aşağıdır, bu da, metal ionların adsorbsiyasına mühitdə olan hidrogen ionlarının mane olması və xitozanın qismən həll olması ilə əlaqədardır. Buna görə də, mühitin pH-ı 5-dən aşağı olduqda, xitozanın turş məhlullarda adsorbent kimi istifadəsi məqsədə uyğun deyil. Eyni zamanda pH=10-da, göstərilən metal ionlarının adsorbsiyası əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır. Ən yaxşı nəticələr, Co²⁺ üçün pH=8, Cu²⁺ və Ni²⁺ üçün pH=9-da əldə edilmişdir. pH~7-dən aşa­ğı, xitozanda əksər protonlaşdırılmış amin qruplarının və xelatəmələgətirən mərkəzlərin sayı (sərbəst protonlaşdırılmamış amin qruplar) və sorbsiya qabiliyyəti tədricən azalır. Metal ionlarının sorbsiyası yalnız sərbəst metal kationlarını və protonlaşdırılmamış amin qruplarını özündə cəmləşdirən kompleks əmələgəlmə mexanizmə əsaslanır.

Eyni zamanda analiz edilən 25, 50, 100 və 250 ml-li məhlulun kobalt, mis və nikel ionla­rı­nın adsorbsiyasına təsiri öyrənilmişdir. Nəticələr sorbsiya prosesin nümunənin həcmindən çox asılı olduğunu göstərir. Müəyyən edilmiş metal ionların kəmiyyət adsorbsiyası 100 ml məhlullara qədər alınmışdır. Həcmi 100ml-dən çox olan hallarda məhlulların xitozanla təması məhdudlaşır və nəticədə metal ionların xitozan nümunəsinə sorbsiyası pisləşir.

Xitozanın miqdarı ilə adsorbsiya edilmiş metal ionlarının miqdarı arasındakı əlaqə  50, 100 və ya 200mq xitozan və 25mq kobalt, 20mq mis və 15mq nikeldən istifadə edilməklə araşdırılmışdır. Götürülən ionlarının ən yüksək kəmiyyət adsorbsiyası 80-100mq xitozanda əldə edilmişdir. Bütün mərhələlərdə alınan nümunələrinin quruluşları FTİR, UB-spectros­kopik, RF üsulları ilə öyrənilmişdir.

 

MÜHÜM NƏTİCƏ

Xitozanın modifikantları əsasında yeni enterosorbentlər sintez olunmuş  və onların kobalt(II), mis(II), nikel(II) ionlarının sulu məhlullarından sorbsiya xüsusiyyətləri öyrənilmişdir. Xitozanın modifikantlarının bu ionların az miqdarlarına qarşı yüksək sorbsiya qabiliyyətinə malik olmaları müəyyən edilmişdir.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

Monoqrafiya

S.M.Məmmədova. Müasir farmokokimyada  polimer reaktorlar. Bakı, 2021, 196 s.

 

XARİCDƏ

1. Dilgam B.Tagiev, Ulviya A.Mammadova, Mirsalim M. Asadov, Aygun F. Isazade, Nizami A.Zeynalov. Ofeliya T. Badalova, Shahin T. Bagirov. Catalytic oxidation of  n-hexane on immobilized manganese-containing polymer catalyst.  Journal of ChemicalTechnology and Metallurgy, 2021, Vol.56, pp.979-987.
2. Sh.Z.Tapdiqov. Electrostatic and Hydrogen Bond Immobilization of Trypsine onto pH-Sensitive N-Vinylpyrro-lidone and 4-Vinylpyridine Radical co-Grafted Chitosan Based on Hydrogel.  Macromolecular Research, 2021, Vol.29,  pp.120-128. DOI:10.1007.s13233-021-9015-6.
3. Sh.Z.Tapdiqov. The bonding nature of the chemical interaction between trypsin and chitosan based carriers in immobilization process depend on entrapped method: A review. International Journal of Biological Macromolecules, 2021, Vol.183,

pp.1676-1696.

1. Sh.Z.Tapdiqov. Encapsulation and In Vitro Controlled Release of Doxycycline in Temperature-Sensitive Hydrogel Composed of Polyethyleneglycol-Polypeptide (L-Alanine-co-L-Aspartate). Journal of Biomimetics, Biomaterials and Biomedical Engine­ering, 2021,Vol. 49,  pp.119-129. DOİ:10.4028.      

 

RESPUBLİKADA

1. R.H. Suleymanova,  N.А. Zeynalov,  О.Т. Badalova,  L.N. Qulubayova, А.R. Guliyeva U.A. Mammadova. Catalytic oxidation of oxygen containing aliphatic hydrocarbons in the presence of metalpolymer complexes. Chemical Problems, 2021 no. 2 (19),        pp.94-100. DOI: 10.32737/2221-8688-2021-2-94-100.
   1. S.F.Hümbətova. “Qummiarabic və polietilenglikol mühitində alınmış gümüş nano­hissəciklərinin bəzi fiziki xassələrinin öyrənilməsi”.  SDU “Elmi xəbərlər”  jurnalı. 2021, Tom 21, №3, s. 38-41.
   2. S.F.Hümbətova. “Poli-N-vinilprolidon və qummiarabik mühitində alınmış gümüş nanohissəciklərinin bəzi fiziki xassələrinin öyrənilməsi”. AMEA Gəncə bölməsi “Xəbər­lər məcmuəsi” jurnalı, 2021 ci il, №3, s.38-43.
   3. Ç.M.Seyidova, N.T.Şıxverdiyeva, H.F.Aslanova, A.R.Rəcəbli, A.F.İsazadə, M.X. Həsə­nova, N.A.Zeynalov, Ü.Ə.Məmmədova, S.Ə.Cəbiyeva. “Təbii polimer xitozan əsasında biokompozit materialının alınması və tədqiqi”. Gənc Tədqiqatçı jurnalı,2021. № 2  , s.81-85    
   4. Aslanova H.F., Şıxverdiyeva N.T., Rəcəbli A.R., Məmmədova Ü.Ə., Zeynalov N.A. “Təbii polımer xitozan əsasında metal nanohissəciklərin sintezi və tədqiqi”. Gənc Tədqiqatçı jurnalı,2021, № 2, s.86-91  
   5. S.M. Məmmədova, D.B. Tağıyev, N.A.Zeynalov. Polivinilpirrolidon əsaslı hidrogellərin şişmə dərəcəsinin təyini və doksorubisin antibiotiki ilə sorbsiya dərəcəsi və sorbsiya tutumunun öyrənilməsi. // AMEA Gənc Tədqiqatçı Jurnalı. 2021, №2  , s.71-80
   6. S.M. Məmmədova, C.E. Quliyeva, K.C. Həsənova, D.B. Tağıyev, N.A.Zeynalov. Polivinilpirrolidon əsaslı hidrogelin alınması və onun doksorubisin antibiotiki ilə müxtəlif mühitlərdə sorbsiyasının öyrənilməsi. // Bakı Mühəndislik Universiteti Jurnalı, 2021,  Tom 5, № 1, s. 3-15.

 

 

 

 

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-5)

 

     KADR HAZIRLIĞI

1. Laboratoriyanın böyük laborantı Şıxverdiyeva Nigar «Kompozisiya materialları kimyası» ixtisasından magistr elmi dərəcəsi almaq üçün «Metal polimer karkaslar əsasında hibrid materialların yaradılması» mövzusu üzrə dissertasiya işini müdafiə etmişdir.
2. Laboratoriyanın böyük laborantı Aslanova Həcər «Yüksəkmolekullu birləşmələr   kimyası» ixtisasından magistr elmi dərəcəsi almaq üçün «Metal nanohissəciklərin immobilizə olunması  və stabilləşdirilməsi üçün polimer matrisaların sintezi» mövzusu üzrə dissertasiya işini müdafiə etmişdir.
3. Laboratoriyanın böyük laborantı Seyidova Çiçək «Yüksəkmolekull birləşmələr   kimyası» ixtisasından magistr elmi dərəcəsi almaq üçün «Metil yodidlə kvarternizə olunmuş xitozan və doksisiklin əsasında alınmış  biokompozitin  tədqiqi» mövzusu üzrə dissertasiya işini müdafiə etmişdir.
4. Ülviyyə Məmmədova – doktorant, elmlər doktoru hazırlığı üzrə (qiyabi), 2016-2021, elmi məsləhətçilər -  akademik D.Tağiyev,  k.e.d. N. Zeynalov, dissertasiya işinin möv­zusu «Aromatik karbohidrogenlərin selektiv hidrogenləşməsi prosesləri üçün yaddaşa malik polimer-mineral əsasli yeni tip hibrid nanokatalizatorlarin yaradilmasi»
5. Şamo Tapdıqov – doktorant, elmlər doktoru hazırlığı üzrə (qiyabi), 2016-2021, elmi məsləhətçilər - akademik D.Tağiyev, k.e.d. N.Zeynalov, dissertasiya işinin mövzusu «Ferment və antibiotiklərin immobilizə olunması və ünvanlı çatdırılması üçün yaddaşa malik nanostrukturlaşdırılmış polimer gellərin sintezi və tədqiqi»
6. Fəttullayeva Sevda – dissertant, elmlər doktoru hazırlığı üzrə, 2020-2025, elmi məslə­hətçilər -  akademik D.Tağiyev,  k.e.d. N. Zeynalov, dissertasiya işinin mövzusu «Xito­zan, poli-N-vinilpirrolidon və onların törəmələri əsasında biosifik xassəli “ağıllı” polimer enterosorbentlərin alınması və tətbiqi»
7. Rəhimli Nərgiz – doktorant, fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə, 2020-2023, elmi rəhbər, k.ü.f.d. Ü. Məmmədova, dissertasiya işinin mövzusu «Azot tərkibli polimerlər və metal nanohissəciklər əsasında alınmış katalitik sistemlərdə quruluş ölçü effekti»
8. Cəbiyeva Sara - dissertant, elmlər doktoru hazırlığı üzrə, 2021-2026, elmi məsləhətçi- k.e.d. N. Zeynalov, işin mövzusu «N-alkanların (С₆-С₈) selektiv oksidləşməsi prosesləri üçün nanoölcülü metal polimer katalitik sistemlərin kompyuter modelləşdirilməsi»
9. Mikayılov Elsəvər – doktorant, fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə, 2021-2024, elmi məslə­hətçi - akademik D.Tağiyev, elmi rəhbər - k.e.d. N. Zeynalov, dissertasiya işinin mövzu­su «Poli-N-vinilpirrolidon və doksorubisin əsaslı komplekslərin quruluş və xassələrinin kompyuter modelləşdirilməsi».
   1. Rzayeva Aynurə – doktorant, AMEA və Fransa Monpelye Universitetinin birgə layihəsi əsasında fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə, 2021-2024, elmi rəhbərlər - k.e.d. N.Zeynalov, Monpelye Universiteti, prof. Valerie Guillard. Dissertasiya işinin mövzusu «İnnovativ qablaşdırma üsulları ilə təzə qida məhsullarının rəf ömrünün və təhlü­kəsizliyinin artırılması».  

 

QRANTLAR

1. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun Elmi-tədqiqat layihələri üzrə əsas qrant müsabiqəsinin (EİF-ETL-2020-2(36)) qalibi olmuş layihə. Layihənin adı:Normal alkanların sanaye əhəmiyyətli məhsullara selektiv oksidləşməsi ücün yaddaş effektinə malik nanokatalizatorların yaradılması. Layihənin nömrəsi: EİF-ETL-2020-2(36)-16/09/4-M-09.  Qrantın məbləği:  50 000 manat  .Müqavilənin imzalan­ma tarixi- 30 aprel 2021 – ci il.Qrant layihəsinin yerinə yetirilmə müddəti- 12 ay. Layihə rəhbərinin soyadı, adı və atasının adı: Zeynalov Nizami Allahverdi oğlu

2. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun Gənc Alim və Tədqiqatçıların  5-ci qrant müsabiqəsinin  (EİF-GAT-5-2020-3(37)) qalibi olmuş lahiyə.

    Layihənin adı: Xitozan və onun modifikantları əsasında nanoölçülü daşıyıcıların sintezi və onların qalxanabənzər vəzin müalicəsində uzunmüddətli terapevtik tətbiqi. Layihə rəhbərinin soyadı, adı və atasının adı: Cəbiyeva Sara Əli qızı. Qrantın məbləği: 30 000 manat. Layihənin nömrəsi: EİF-GAT-5-2020-3(37)-12/04/4-M-04. Müqavilənin imzalan­ma tarixi: 11 iyun 2021-ci il. Qrant layihəsinin yerinə yetirilmə müddəti: 12 ay

1. AMEA-nın  “Beynəlxalq Elmi Əməkdaşlıq” Müştərək Elmi Tədqiqat müsabiqəsi. Layi­hənin adı: L-tiroksinin xitozanın N-trimetil yodlu törəməsinə enkapsullaşdırılması və onun uzun müddət nəzarətli ayrılmasının in vivo biolojı tədqiqi. Layihə həmrəhbəri: prof. Nizami Zeynalov.

 

ELMİ ƏLAQƏLƏR

• İtalya Milli Tədqiqat Şurası, Polimerlər, Kompozitlər və Biomateriallar İnstitutu
• Fransa Monpelye Universiteti
• REA akad.A.V.Topçiyev adına Neft Kimya İnstitutu
• REA İ.V.Qrebenşikov adına Silikatlar Kimyası İnstitutu
• Milli Onkologiya Mərkəzi
• Azərbaycan  Tibb Universiteti
• AMEA Biofizika İnstitutu
• AMEA Fizika İnstitutu

 

İSTİNADLAR  - 13

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA: Metal-üzvi birləşmələr əsasında nanokatalizatorlar     

LABORATORİYA RƏHBƏRI: k.e.d., prof.  Etibar İsmayılov

 

Laboratoriyada 10  əməkdaş çalışır. Onlardan  3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 2 nəfər e.i. 2 nəfər  baş lab., 1 nəfər laborantdır. Tamilla Abbasova - k.ü.f.d., a.e.i., Rövşən Muradxanov - k.ü.f.d., a.e.i., Aygün Rüstəmova - k.ü.f.d., a.e.i.,  Firuzə Paşayeva - k.ü.f.d., b.e.i., Zülfiyyə Məm­mədova – b.e.i., Afət Sərdarlı - e.i., Məmmədova Sara - e.i.,

 

İŞ 6.3: “3d  elementlərinin (V, Mn, Fe,) metalüzvi birləşmələrinin sintezi və onların əsasın­da karbon qazının C₂₊  karbohidrogenlərə  hidrogenləşdirilməsi  C₃,C₄  - alkanların alken­lərə dehidrogenləşdirilməsi reaksiyaları üçün  katalizatorların hazırlanması texnologiya­larının işlənilməsi.”

 

MƏRHƏLƏ I. 3d  elementlərinin (V, Mn, Fe,) metalüzvi birləşmələrinin sintezi və onların əsasında karbon qazınınC₂₊  karbohidrogenlərə  hidrogenləşdirilməsi. 

Dəmir tsiklopentadienil və onun bir sıra törəmələri əsasında maye üzvi fazadan dispers Al₂O₃ səthinə  çökdürmə yolu ilə  tərkibində müxtəlif miqdarda Fe,Mn,V  saxlayan Al₂O₃ əsaslı nümunələr sintez edilmiş və karbon dioksidin C₂₊ karbohidrogenlərinə konversiyası reaksiyasında katalizator kimi tədqiq edilmişdir.  Sintez olunmuş katalizatorların element, faza tərkibi, aktiv komponentlərin katalizatorlarda paylanma mənzərəsi müəyyən edilmiş, elektron maqnit rezonansı, furye infraqırmızı spektrləri çəkilmiş və tədqiq edilmişdir. Aparılmış tədqiqatların nəticələrinə aid, sintez olunmuş katalizatorların faza, element tərkibini, maqnit xassələrini,  onların tərkibi və quruluşunun müəyyən edilməsi ilə əlaqədar çəkilmiş  difgraktoqram, spektr və digər eksperimental dəlillər aşağıda verilmişdir.

 

Şəkil 1. A) Fe(Cp)2 (a) və  Fe(Cp)2/γ-Al2O3 tərkibli toz halında olan nümunələrin otaq temperaturunda çəkilmiş rentgen difraktoqramları.

 

Şəkil 2.B) 0,2Fe(cp)2-19,8/Al ₂O₃ (a)  və  Fe(cp)2 (b) tərkibli nümunələrin otaq temperaturunda çəkilmiş EPR spektrləri

MƏRHƏLƏ II : C₃-,C₄-alkanların alkenlərə dehidrogenləşdirilməsi reaksiyaları üçün  kata­li­za­torların hazırlanması texnologiyalarının işlənilməsi.

Maye fazadan γ-Al₂O₃ səthinə çökdürülmə üsulu ilə  tərkibində  vanadium, sürmə olan Al₂O₃ əsaslı sistemlər sintez edilmiş, onların faza tərkibi, maqnit, tekstur parametrləri, səthə çökdürülmüş metalüzvi birləşmələrin  izotermik və termoproqramlaşdırılmış dinamik rejimlərdə parçalanma mexanizmi  tədqiq edilmişdir. Sintez olunmuş bəzi nümunələrin rentgen difraktoqramları və EPR spektrləri aşağıda verilir

                

Şəkil 3. Toz halında olan: a) 0.1V/Al2O3 və b) Al2O3 nümunələrinin otaq

 temperaturunda çəkilmiş EPR spektrləri

 

  

Şəkil 4. Toz halında olan: a) 0.1V/Al2O3 və b) Al2O3 nümunələrinin otaq

 temperaturunda çəkilmiş rentgen difraktoqramları.

NƏTİCƏLƏR

1.   Göstərilmişdir ki, Al₂O₃ oksid əsaslı nümunələrin mikro- və mezoporlu- ğunu  Al₂O₃-ün təbə­qələrarası strukturuna müxtəlif tərkibli üzvi "strukturlaş- dırıcıları" (çaxır və limon turşuları, setiltrimetilammonium bromid, trietanolamin)  daxil etməklə tənzimləmək olur.

2.  Münasib tekstur parametrlərə malik Al₂O₃ əsaslı katalizatorların hazırlanmasında is­tifadə olunmuş bu üzvi “struktur əmələ gətirən agentlər” reagentlər  C₃, C₄   alkanların oksidləşdirici dehidrogenləşməsi reaksiya- sında  katalitik xassələrini idarə etməyə imkan verir.

3.  Göstərilmişdir ki, FeOx/Al2O3 tərkibli nümunələri müəyyən temperatur, oksidləşdirici və reduksiyaedici rejimlərdə işləməklə tərkibində ölçüləri 5-15  nm intervalında olan superparamaqnit/ferromaqnit xassəli Fe₃O₄ zərrəcikləri olan və karbon dioksidin C₂₊ karbohidrogenləırə konversiyası reaksiyasında yüksək aktivlik göstərən oksid əsaslı katalizatorlar almaq olur. 

 

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. Ismailov E.H., Abbasov Y.A., Osmanova S.N. et al. Oxidative Addition of C–H Acids to bis(1,5-cyclooctadiene) Ni(0)Ni(COD)₂ Complex. Theoretical and Experimental Che­mistry. 56, pp.412–416 (2021). https://doi.org/10.1007/s11237-021-09670-w

2. Ш.Ф. Тагиева, С.Н. Османова, Э.Г. Исмаилов, А.Д. Кулиев, М.А. Гусейнова, Р.Д. Гасымов Фазовый состав, магнитные и каталитические свойства наноструктурных  Fe-Ni/γ-Al₂О₃оксидных систем в реакции метанирования диоксида углерода.  // Журнал Химическая промышленность сегодня, 2021, №2, с.36-41.Mосква.

3. Йолчиева У. Д. ,  Джафарова Р. А.,  Османова С.Н. ,  Исмаилов Э. Г.  Фотоокис­ле­ние выделенных из нефти фракций нафтен-парафиновых и ароматических угле­во­дородов в атмосферных условиях. Бутлеровские сообщения.  2021. Т.66. №4. c.46-51. ROI: jbc-01/21-66-4-46

 

RESPUBLİKADA

1. M.R.Manafov, G.S. Aliyev, A.I.Rustamova, V.I.Kerimli.  Analysis of the current state of researches of the deposition of asphaltresinous substances, paraffin, and modeling methods. Review part ii: wax deposition // Azerbaijan Chemical  Journal. 2021. № 2. pp.13-23.

2. V.A.Majidzade, G.S.Aliyev, A.Sh.Aliyev, R.H.Huseynova, M.Z.Mammadova. Mathe­matical modeling and optimization of the electrodeposition process of antimony-selenium system. // Azerbaijan Chemical  Journal. 2021,  №1. pp. 30-35.

 

KONFRANS MATERİALLARI ( Xarici-5)

 

İSTİNADLAR - 62

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORİYA: Nanoelektrokimya və elektrokataliz

LABORATORİYA RƏHBƏRİ:  kimya elmləri doktoru  Akif  Əliyev

 

Laboratoriyada 12 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.e.d., a.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i. və 3 nəfər b.lab. Babanlı Dünya, k.ü.e.d., a.e.i., Hüseynova Ruhəngiz - k.ü.f.d., a.e.i., Abbasov Mehman - k.ü.f.d., a.e.i., Nuriyev Yaşar - k.ü.f.d., b.e.i., Məcidzadə Vüsalə - k.ü.f.d, b.e.i., Haciyeva Kəmalə - k.ü.f.d., b.e.i., Cəfərova Samirə - e.i., Cavadova Sevinc - k.e.i., Qurbanova Ülviyyə - k.e.i.

 

İŞ 6.4. Fe₂O₃ /TiO₂ və FeS_x/TiO₂ yarımkeçirici heterosistemlərinin sintezi, onların fotoelek­tro­katalitik və bəzi optofiziki xassələrinin tədqiqi.

 

MƏRHƏLƏ I. Fe₂O₃/TiO₂ yarımkeçirici heterosisteminin sintezi.

 

Dəmirin elektrokimyəvi reduksiya prosesinin kinetika və mexanizmi sulu elektrolitdən  polyarizasiya əyrilərinin çəkilməsi ilə öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, qırmızı qan duzu məhlulunda potensialın çökmə sahəsi Pt elektrodu səthində 0.3–(–0.4) V, Ni elektrodu səthində isə 0.0 – (-0.9) V təşkil edir.

Aparılan tədqiqatlar nəticəsində sulu elektrolitindən dəmirin elektrokimyəvi yolla alınması üçün elektrolitin optimal tərkibi müəyyən edilmiş, elektroliz şəraiti seçilmişdir. Elektroliz 0.2 M K₃[Fe(CN)₆] tərkibli məhlulda aparılmışdır, Т=298 К, Anod - platin, katod - platin və nikel. Qalvanostatik üsulla alınan təbəqələr 15-30 mA/sm² cərəyan sıxlığında öyrənilmişdir. Bu qiymətlər tədqiqatlarla təyin edilmiş potensial sahəsinə əsasən seçilmişdir. Elektrokimyəvi üsulla Ni elektrodu üzərində alınan dəmir nazik təbəqəsi havada 500 °C temperaturda bir saat müddətində termiki emal edilməklə, Fe₂O₃ nazik təbəqələri sintez edilmişdir.

Fe₂O₃ nazik təbəqələrinin əmələ gəlməsi rentgenoqrafik və SEM analiz üsulları ilə tədqiq edilmiş və bir daha təsdiqlənmişdir. Bu təbəqələrin fotoelektrokimyəvi xüsusiyyətləri yox­lanılmış və müsbət nəticə əldə edilmişdir. Elektrokimyəvi yolla sintez edilən Fe₂O₃ nazik təbəqələri əsasında Fe₂O₃/TiO₂ nazik təbəqəşəkilli heterostrukturları yaradılmış və bu heterostrukturların fotoelektrokimyəvi xassələri tədqiq edilmişdir. Tsiklik və xətti polya­rizasiya əyrilərindən əldə edilən nəticələr göstərir ki, Fe₂O₃/TiO₂ nazik təbəqə şəkilli hete­ro­strukturları fotoeffekt xassələrinə malikdir.

 

MƏRHƏLƏ II. FeS_x/TiO₂ yarımkeçirici heterosistemlərinin sintezi.

 

Sulu və susuz məhlullardan elektrokimyəvi yolla FeS nazik təbəqələri almaq üçün təcrübələrdə istifadə olunan elektrolitin tərkibi aşağıdakı kimidir: sulu elektrolitləri hazırlamaq üçün 0.1 M Fe(NO₃)₃ • 9H₂O və 0.1 M Na₂S₂O₃ • 5H₂O duzları ayrı - ayrılıqda bidis­tillə olunmuş suda həll edilmişdir. Susuz məhlulu hazırlamaq üçün eyni reagentlər 313-323 K temperaturda 100 ml etilenqlikolda həll edilmişdir.

Dəmir və kükürdün birgə çökmə prosesini öyrənmək üçün əvvəlcə komponentlərinin reduksiya prosesinin polyarizasiya əyriləri həm sulu, həm də susuz məhlullarda çəkilmişdir. Komponentlərin ayrı - ayrılıqda çökmə potensialları müəyyən etdilikdən sonra onların birgə çökmə prosesinin polyarizasiya əyriləri çəkilmişdir.

Eksperimental nəticələr göstərir ki, susuz etilenqlikol məhlulundan - müxtəlif substratlar üzərində alınan nazik təbəqələr daha keyfiyyətlidir, ərintilərin tərkibi FeS -in stexiometrik tərkibinə daha yaxındır və elektrodun səthi ilə adgeziyası keyfiyyətlidir. Alınan FeS_x ərintiləri elektrolizdən sonra 1 saat müddətində arqon atmosferində 400^oC temperaturda termiki emal olunmuşdır. Termiki emaldan sonra ərintilər rentgen - faza və SEM analiz­lərində tədqiq edilmişdir. FeS_x/TiO₂ və Fe₂O₃/TiO₂ yarımkeçirici heterosistemini almaq üçün əvvəlcədən elektrodun səthinə çökdürülmüş FeS_x və Fe₂O₃ olan nümunələr- izopro­panolda həll edilmiş  0.5-1.0 % - li polibutiltitanat məhluluna bir neçə dəfə batırılmışdır. Həmin nümunə 400 ^oC temperaturda arqon atmosferində 1 saat müddətində termiki emal­dan sonra ərintinin tərkibində olan üzvi qalıqlar yanaraq TiO₂ - nin anataz və ya rutil modifikasiyası alınmışdır. Bu üsulla alınmış FeSx/TiO₂ və Fe₂O₃/TiO₂ nazik təbəqə şəkilli heterostruktur nümunələrinin fotoelektrokimyəvi xassələri işıqda və qaranlıqda 0.5 M Na₂SO₄ məhlulunda  optik kvars elektrokimyəvi hücrədə  aparılmışdır.

Beləliklə, elektrokimyəvi üsulla aldığımız Fe₂O₃/TiO₂ və FeS_x/TiO₂ nazik təbəqə şəkilli heterostrukturları fotoelektrokimyəvi xüsusiyyətlərə malikdirlər, ya fotoelektronika, ya da fotoelektroliz qurğularında tətbiq edilə bilərlər.

 

NƏTİCƏLƏR

1. Dəmirin elektrokimyəvi reduksiya prosesinin kinetika və mexanizmi sulu elektrolitdən polyarizasiya əyrilərinin çəkilməsi ilə öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, dəmir üçün qırmızı qan duzu məhlulunda potensialın çökmə sahəsi Pt elektrodu səthində 0.3 ÷ (-0.4) V, Ni elektrodu səthində isə 0.0 ÷ (-0.9) V təşkil edir.
2. Elektrokimyəvi yolla sulu elektrolitdən dəmirin elektrokimyəvi reduksiya prosesinə müxtəlif amillərin ( temperaturun, komponentin qatılığının, cərəyan sıxlığının və s.) təsiri öyrənilmişdir. Elektrolitin optimal tərkibi və elektroliz şəraiti seçilmişdir: C_K3[Fe(CN)6] = 0.2 M, Т = 298 К, Anod - platin, katod - platin, nikel, i_k =15 - 30 mA/sm².
3. Elektrokimyəvi üsulla Ni elektrodu üzərində alınan dəmir nazik təbəqəsi havada 400 °C temperaturda bir saat müddətində termiki emal edilməklə Fe₂O₃ nazik təbəqələri sintez edilmişdir. Təbəqələrin fotoelektrokimyəvi xüsusiyyətləri yoxlanılmış və fotohəssaslıq müşahidə edilmişdir.

 

Eksperimental nəticələr göstərir ki, susuz (etilenqlikol) məhlulundan - müxtəlif səthlər üzə­rində alınan nazik təbəqələr daha keyfiyyətli olub, onların tərkibi FeS-in stexiometrik tərkibinə daha yaxın, elektrod səthi ilə adgeziyası isə daha keyfiyyətlidir.

 

MÜHÜM NƏTİCƏ

Kombinə edilmiş yolla nazik təbəqəli Fe₂O₃/TiO₂ və FeS_x/TiO₂ heterosistemləri yara­dılmış və onların fotoelektrokimyəvi xassələri tədqiq edilmişdir. Göstərilmişdir ki, Fe₂O₃/TiO₂ FeS_x/TiO₂ nazik təbəqəşəkilli heterosistemləri fotokatalitik xassələrinə malikdir və onlar fotoelektroliz prosesində model elektrod kimi istifadə edilə bilər.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

 

XARİCDƏ

1. V.A.Majidzade., A.Sh.Aliyev., M.Elrouby., D.M.Babanly., D.B.Tagiyev. Electrodeposition and growth of iron from an ethylene glycol solution, Acta Chimica Slovenica, 2021, V. 68, № 1, pp.185-192

2. V.A.Majidzade., A.Sh.Aliyev. Electrodeposition of Ni₃Bi₂Se₂ thin semiconductor films, Iranian Journal of Chemistry and Chemical Engineering, 2021, V.40 Issue 4 serial

     No 108, рp. 1023-1029.

3. S.F.Jafarova., V.A.Majidzade., I.Kasimogli., Sh.O.Eminov., A.Sh.Aliyev., A.N.Azizova., D.B.Tagiyev. Electrical and photo electrochemical properties of thin MoS₂ films pro­duced by electrodeposition. İnorganic Materials, V. 57(4), pp. 331-336

4. S.P.Javadova., V.A.Majidzade., A.Sh.Aliyev., A.N.Azizova., D.B.Tagiyev. Electro­depo­sition of Bi-Se thin films involving ethylene glycol based electrolytes, Electrochemical Science and Engineering, 2021, 11(1), pp.51-58.

5. S.P.Javadova., V.A.Majidzade., A.Sh.Aliyev., D.B.Tagiyev. Effect of major factors on the composition of thin Bi₂Se₃ films. Russian journal of applied chemistry, 2021, V.94, Issue 1, pp.38-42,

6. U.M.Gurbanova., D.M.Babanly., R.G.Huseynova., D.B.Tagiyev. Study of electro­che­mi­cal deposition of Ni-Mo thin films from alkaline electrolytes, Electrochemical Science and Engineering, 2021, 11(1) pp.39-49,

 

RESPUBLİKADA

7. V.A.Majidzade, G.S.Aliyev, A.Sh.Aliyev, R.H.Huseynova, Z.M.Mammadova. Mathe­mati­cal modeling and optimization of the electrodeposition process of antimony-selenium system, Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 1, pp.130-136.

8. U.M. Gurbanova, Z.S. Safaraliyeva, N.R. Abishova, R.G.Huseynova, D.B.Tagiyev. Ma­the­­matical modeling of the electrochemical deposition process of Ni - Mo thin films, Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 3, pp.6-11.

9. С.П. Джавадова, В.А.Меджидзаде, Г.С. Алиев, А.Ш. Алиев, Д.Б. Тагиев. Матема­ти­чес­кое моделирование процессса электрохимического осаждения системы вис­мут-селен, Chemical Problems, 2021, № 1, pp.47-55.

 

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-3, respublikada-1).

 

KADR HAZIRLIĞI

1. Məcidzadə Vüsalə Asim qızı – elmlər doktoru hazırlığı üzrə doktorant, 2017– 2022-ci illər.

Elmi məsləhətçi – k.ü.e.d. prof. Akif  Əliyev.

Dissertasiya mövzusu – “Me–S, Se(Me = Sb, Fe, Mo,) əsasında nazik təbəqə  və nano­struk­turların sintezinin elektrokimyəvi əsasları və fotokatalitik  xassələrinin tədqiqi”.

2. Cəfərova Samirə Fikrət qızı – kimya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün dissertasiya müdafiə etmişdir - 2021

Elmi rəhbərlər – k.ü.e.d. prof. Akif Əliyev, k.ü.f.d. Vüsalə Məcidzadə

Dissertasiya mövzusu – “MoX₂ (X-S) yarimkeçirici nazik təbəqələrinin elektrokimyəvi sintezi və xassələrinin tədqiqi”.

3. Zeynalova Aygun Oruc qızı – magistr, 2020 – 2022-ci illər

Elmi rəhbər – k.ü.e.d. prof. Akif Əliyev.

 

AMEA-nın prioritet istiqamətlər üzrə elmi-tədqiqat layihəsi: Günəş enerjisinin çevricisi kimi yeni nəsil elektrod materiallarının korroziyaya davamlı və yaddaş effektli nanoquruluşlu örtüklərin alınması.

 

QRANT

1. FeCh_x-TiO₂-MoS_x hibrid katodlarının elektrokimyəvi və fotoelektrokimyəvi tədqiqi

 

ELMİ  ƏLAQƏLƏR

1. “MEİ” Milli tədqiqat Universitetı, RF
   1. R.Aqladze adına Qeyri-üzvi Kimya və Elektrokimya İnstitutu, TDU, GR
   2. Sohaq Universiteti, Misir.
   3. “Ayesaş” AŞ və “Vestel” AŞ, Türkiyə Müdafiə Sənayesi
   4. Akademik H.Abdullayev adına Fizika İnstitutu
   5. Naxçıvan Dövlət Universiteti
   6. Rusiya MEM “Kurçatov  İnstitutu”
   7. Akad. Yevgeni Budevski adına Elektrokimya və Energetik Sistemlər İnstitutu Bolqariya, Sofiya

     9. Dağıstan  Dövlət  Universiteti

 

İSTİNADLAR - 66