Ümumi hesabat - Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu

Ümumi hesabat

M.NAĞIYEV adına

KATALİZ VƏ QEYRİ-ÜZVİ KİMYA İNSTİTUTU

2018-Cİ İLDƏ ELMİ VƏ ELMİ-TƏŞKİLATİ

FƏALİYYƏT HAQQINDA

H E S A B A T

2018-ci ildə fundamental və tətbiqi xarakterli elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsində 5 akademik, 4 müxbir üzv, 35 elmlər doktoru, 134 fəlsəfə doktoru, 291 elmi işçi, həmçinin doktorant və dissertantlar iştirak etmişlər.

Əməkdaşların ümumi sayı 471 nəfərdir.

Elmi-tədqiqat işləri 5 istiqamət üzrə yerinə yetirilmişdir:

v katalizin fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi;

v karbohidrogenlərin çevrilməsi, qaz kimyası və ətraf mühitin qorunması üçün səmərəli katalizatorların və adsorbentlərin işlənib hazırlanması;

v kimyəvi proseslərin kinetika və mexanizminin öyrənilməsi, modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması;

v müxtəlif təyinatlı funksional materialların, nanokompozitlərin, molekulyar maqnetiklə- rin və keçiricilərin sintezi;

v yerli mineral xammalın emal və praktiki əhəmiyyətli qeyri-üzvi birləşmələrin alınması üçün səmərəli proseslərin yaradılması, hidrotexniki qurğuların korroziyadan mühafizəsi.

Bu istiqamətlərə daxil olan 8mövzu, 36 iş və 76 mərhələ üzrə elmi-tədqiqat işləri aparılmışdır.
İnstitutda 30 laboratoriyanı birləşdirən 8 elmi şöbə və 5elmi yardımçı şöbə fəaliyyət göstərir.

İNSTİTUTUN ŞÖBƏLƏRİ VƏ LABORATORİYALARI

I.“Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsi

1. “Qeyri-filiz mineral xammalının emalı” laboratoriyası

2. “Dəmir və titan tərkibli filiz xammalının emalı” laboratoriyası

3. “Əlvan metaltərkibli mineral xammalın emalı” laboratoriyası

4. “Analitik kimya“ laboratoriyası

II. “Qeyri-üzvi funksional materiallar” şöbəsi

1. “Keçid elementlərinin xalkogenidləri” laboratoriyası

2. “Funksional materialların komponentlərinin sintezi” laboratoriyası

3. “Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası” laboratoriyası

4. “Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafizə” laboratoriyası

III. “Koordinasiya birləşmələri” şöbəsi

1. “Molekulyar maqnetiklər və keçiricilər” laboratoriyası

2. “Keçid metallarının metal-üzvi birləşmələri” laboratoriyası

3. “Nadir metalların kompleks birləşmələri” laboratoriyası

4. “Metal-klatrat birləşmələr” laboratoriyası

IV. “Koherent - sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalari” şöbəsi

1. “Monooksigenaz reaksiyalarının modelləşdirilməsi” laboratoriyası

2. “Biomimetik sensorlar və azot 1-oksidlə oksidləşmə” laboratoriyası

3. “Biomimetik katalizatorlar üçün üzvi liqandların sintezı” laboratoriyası

4. “Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə” laboratoriyası

V. “Oksidləşdirici heterogen kataliz” şöbəsi

1. “Seolit katalizi” laboratoriyası

2. “Ekoloji kataliz“ laboratoriyası

3. “Katalizatorların hazırlanması” laboratoriyası

VI. “Nano- və elektrokataliz” şöbəsi

1. “Nanokompozit katalizatorlar” laboratoriyası

2. “Nanostrukturlaşdırılmış metal-polimer katalizatorları” laboratoriyası

3. “Metal-üzvi birləşmələr əsasında nanokatalizatorlar” laboratoriyası

4. “Nanoelektrokimya və elektrokataliz” laboratoriyası

5. “Renium ərintilərinin elektrokimyası və elektrokatalizi” laboratoriyası

VII.“Kimyəvi və ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi və texnologiyası” şöbəsi

1. “Kimyəvi-texnoloji proseslərin modelləşdirilməsi” laboratoriyası

2. “Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdirilməsi” laboratoriyası

3. “Kimya sənayesinin yan məhsullarının emalı” laboratoriyası

4. “Zəhərli kimyəvi maddələrin zərərsizləşdirilməsi” laboratoriyası

VIII. “Sorbsiya prosesləri” şöbəsi

1. “Qeyri-üzvi sintetik sorbentlər” laboratoriyası

2. “Mineral sorbentlər“ laboratoriyası

Elmi-yardımçı qurumlar:

“Elmi-informasıya və patent tədqiqatları” şöbəsi

“Elmi nəşrlər” şöbəsi

“Beynəlxalq əlaqələr, qrant layihələri və innovasiya” şöbəsi

“Təhsil” şöbəsi

“Fiziki-kimyəvi analiz” şöbəsi

MÜHÜM NƏTİCƏLƏR

PROBLEM

Mineral və bərpa olunan xammal emalının fiziki-kimyəvi əsasları və yeni qeyri-üzvi funksional materialların sintezi.

MÖVZU 1: Respublikanın filiz və qeyri-filiz mineral xammal ehtiyatlarının kompleks emal texnologiyasının elmi əsaslarının yaradılması

MÜHÜM NƏTİCƏ

Dəmir və vanadium tərkibli filiz konsentratlarının təbii qazla reduksiyasının qeyri-tarazlıq Gibbs enerjisinin komponentlərin parsial təzyiqindən asılılığının analitik 3D modeli işlənilmişdir ki, bu da reduksiya prosesinin başlanğıc temperaturunu 100⁰C azaldan təzyiq parametrinin qiymətlərini müəyyənləşdirməyə imkan verir:

Qeyri-tarazlıq Gibbs enerjisinin (DG) və filiz konsentratının reduksiya temperaturunun təzyiq parametrindən asılılığının 3D modeli

İcraçılar: k.ü.e.d.,professor Asif Məmmədov, k.ü.f.d. Afəridə Qasımova, k.ü.f.d. Qasım Səmədzadə

1. A.N.Mammadov, A.M.Gasimova. Reduction of the Adzhinaur titanomagnetite concentrates of Azerbaijan by natural gas for the production of iron powder and titanium dioxide. //Azerbaijan Chemical Journal. 2018, N.1, p.p37-44.

2. Шарифова У.Н., Мамедов А.Н., Гасымова А.М., Самедзаде Г.М. Термодинамика окислительно-восстановительных реакций ванадийсодержащих титаномагнетитовых концентратов при использовании природного газа. //Фундаментальные исследования. 2018. № 6. c.35-40.

MÖVZU 2: Yüksək texnologiyalar üçün yeni qabaqcıl qeyri-üzvi funksional materialların istiqamətli sintezinin elmi əsaslarının yaradılması

MÜHÜM NƏTİCƏ

İlk dəfə olaraq elektrolit kimi morfolin formiat ion mayesindən istifadə etməklə elektrik hərəkət qüvvəsi (EHQ) üsulu ilə M-X-I (M-Tl, Sb, Bi; X-S, Se, Te) sistemlərində əmələ gələn üçlü birləşmələrin parsial və inteqral termodinamik funksiyaları yüksək dəqiqliklə təyin edilmişdir. Bu yanaşma qeyri-üzvi sistemlərin termodinamik tədqiqatlarında EHQ üsulunun tətbiq imkanlarını əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirməyə imkan verir.

İcraçılar: AMEA-nın müxbir üzvü Məhəmməd Babanlı, k.ü.f.d. Samirə İmaməliyeva

1. Aliev Z.S., Musayeva S.S. Imamaliyeva S.Z., Babanlı M.B. Thermodynamic study of antimony chalcoiodides by EMF method with an ionic liquid. // J. Therm. Anal. Calorim., 2018, v.133, №2, pp.1115-1120.

2. Babanly D.M., Aliev Z.S., Majidzade V.M., Tagiyev D.B., Babanly M.B. Experimental study of phase equilibria and thermodynamic properties of the Tl–Se–I system. // J. Therm. Anal. Calorim., 2018, https://doi.org/10.1007/s10973-018-7677-x.

MÖVZU 3: Molekulyar maqnitlər, keçiricilər, metal örtüklər və selektiv sorbentlərin alınması üçün komplekslərin və metal üzvi birləşmələrin sintezi, quruluşu və tədqiqi.

MÜHÜM NƏTİCƏ

1. Karbon turşularının tiosemikarbazonları və hidrazonları ilə birinci dövr keçid metallarının koordinasion birləşmələri sintez olunmuş, onların quruluşu öyrənilmiş və müəyyən edilmişdir ki, alınmış maddələr bəzi metabolik fermentlərə qarşı ingibitor xüsusiyyətlərinə malik olmaqla qlaukoma, Alzheymer xəstəlikləri üçün potensial preparatlardır.

Nikelin N-salisiloil –N-maleoil – hidrazinlə kompleksininmolekulyar (A) və

kristallik (B) quruluşu

Tiosemikarbazon ilə qlioksal turşusunun qarşılıqlı təsirindən alınmış liqandla

misin əmələ gətirdiyi kompleksin molekulyar (A) və kristallik (B) quruluşları

İcraçılar: akademik Əjdər Məcidov, k.ü.f.d. Pərizad Fətullayeva, doktorantlar Mənsurə Hüseynova, Gülnaz Qondolova (İş AMEA-nın Aşqarlar İnstitutu ilə birlikdə aparılıb)

1.Mansura Huseynova, Parham Talsimi, Ajdar Medjidov, Vaqif Farzaliyev, Mahizar Aliyeva, Gulnar Gondolova, Onur Sahin, Bahattin Yalçın, Afsun Sucayev, Efe Baturhan Orman, Ali Rza Özkaya, Ilhami Gulcin. Synthesis, characterization, crystal structure, electrochemical studies and biological evalution of metal complexes with thiosemicarbazone of glyoxylic acid. Polyhedron 2018, Vol. 155, pp. 25-33.

2.Gulnar Gondolova, Parham Taslimi, Ajdar Medjidov, Vagif Farzaliyev, Afsun Sujayev, Mansura Huseynova, Onur Shahin, Bahattin Yalçın, Fikret Turkan, Ilhami Gulçin. “Synthesis, crystal structure and biological evaluation of spectroscopic characterization of Ni(II) and Co(II) complexes with N-salicyloil-N′-maleoil-hydrazine as anticholinergic and antidiabetic agents” Journal of biochemistry and molecular toxicology, 2018. DOI: 10.1002/jbt.22197

MÜHÜM NƏTİCƏ

2. Elektrokimyəvi müqayisə elektrodu kimi qeyri-su mühitində istifadə edilən ferrosen/ferrisinium sistemi ilə müqayisədə oksidləşmə-reduksiya prosesləri daha sürətli baş verən, elektrod potensialları daha əlverişli sahədə yerləşən və məhlulda daha davamlı olan yeni oktametilferrosen/oktametilferrisinium sistemi işlənib hazırlanmışdır.

İcraçılar: kimya üzrə elmlər doktoru İltifat Lətifov, dissertant Nigar İbrahimova

1. Ибрагимова Н.З., Мамедов И.Г., Джафаров Г.М., Салимов Р.М., Лятиф И.У. ¹Н ЯМР-исследование диамагнитного 1,2,4,1¢,2¢,4¢-гексаметилферроцена, парамаг-нитного гексафтор фосфата 1,2,4,1¢,2¢,4¢-гексаметилферрициния и электродного обмена между ними. //Химические проблемы 2017, № 1, с. 51-58.

2. N.Z.İbrahimova, İ.Q.Məmmədov, Q.M.Cəfərov, İ.U.Lətifov. Dəmirin sendviç tipli komplekslərindən ibarət sistemlərdə elektron mübadilə reaksiyasının kinetikası. //Bakı Universitetinin Xəbərlər jurnalı 2018, № 2, s. 26-31.

PROBLEM

Katalizin fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi, yeni katalizatorların və adsorbentlərin yaradılması

MÖVZU 4: Heterogen biomimetik katalizatorlar iştirakında hidrogen peroksid və azot 1-oksid ilə koherent sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalarının fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi və innovasion işlənilmələrin tətbiqi.

MÜHÜM NƏTİCƏ

İlk dəfə olaraq ferrosenin iştirakında tsikloheksanın katalitik pirolizi ilə alınan karbon nanoborularının tərkibində Fe₃C karbidin və dəmirin yüksək temperaturlu g-modifikasiyasının əmələ gəlməsi X-ray analiz üsulu ilə aşkar olunmuşdur. Fe-tərkibli karbon nanoboruların kumolun və etilbenzolun aerob oksidləşmə proseslərində yüksək katalitik aktivliyə malik olduğu müəyyən edilmişdir.

İcraçılar: AMEA-nın müxbir üzvü Eldar Zeynalov, akademik Tofiq Nağıyev, k.ü.f.d. Mətanət Məhərrəmova

1.Eldar Zeynalov, Tofik Nagiyev, Jörg Friedrich, Matanat Magerramova Carbonaceous nanostructures in hydrocarbons and polymeric aerobic oxidation mediums. In the book: Fullerenes, Graphenes and Nanotubes: A Pharmaceutical Approach. Edited by Alexander Mihai Grumezescu, Elsevier – William Andrew Publishing House, 2018, chapter 16, pp. 631-681.

2.Zeynalov E.B., Magerramova M. Ya. Backminsterfullerene-pyrrolidines as promising antioxidants in polymer materials. In: Chemical Engineering of Polymers. Production of Functional and Flexible Materials. Apple Academic Press Inc., USA, Part 3: Materials and Properties; 2018, chapter 27, pp. 329-344.

MÖVZU 6: Katalitik, elektrokatalitik və fotoelektrokatalitik proseslər üçün oksid və polimer əsaslı nanostrukturlaşdırılmış katalizatorların işlənib hazırlanması.

MÜHÜM NƏTİCƏ

I. İlk dəfə olaraq ikivalentli platin və palladiumun bioloji sistemlərə xas olan funksional qruplara malik bioloji fəal merkamin və b-merkaptoetanol liqandları ilə çoxnüvəli koordinasion birləşmələri alınmış, onların strukturları öyrənilmiş, quruluş və bioloji fəallıq (radioprotektor, onkoloji, dermatoloji) arasında korrelyasiya müəyyən edilmişdir.

İcraçılar: akademik Dilqəm Tağıyev, k.ü.f.d. Əsmət Əzizova, k.ü.e.d. Xudayar Həsənov (Azərbaycan Tibb Universiteti)

1. Азизова А.Н., Тагиев Д.Б., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И. Шестиядерные комплексы платины (II) и палладия (II) с β-меркаптоэтанолом. Журнал общей химии. 2018, т.88, вып. 3, с. 478-481.

2. А.Н.Азизова, Д.Б.Тагиев, С.Н.Османова, Ш.Г.Касумов, Х.И.Гасанов. Кристаллическая и молекулярная структура комплекса платины с b-меркаптоэтиламин гидрохлоридом. Журн. Структурной химии, 2018. Т.59. №1. c.191–195.

II.Polistirol istehsalında benzolun etilenlə alkilləşmə prosesində zərərli aralıq məhsul kimi əmələ gələn fenilasetilenin selektiv hidrogenləşmə reaksiyasının tərkibində metal olmayan mezo-quruluşlu polimer karbon nitrid katalizatoru üzərində kinetik qanunauyğunluqları tədqiq edilmiş və prosesin riyazı modeli işlənilmişdir.

İcraçılar: k.ü.e.d., professor Vaqif Əhmədov, akademik Dilqəm Tağıyev, akademik Ağadadaş Əliyev, dissertant Vüsal Əhmədov, M.Bəhmənov

V.Akhmedov, A.Aliyev, M.Bahmanov, V.Ahmadov, D.Tagiyev. ″Kinetics of phenylacetylene selective hydrogenation to styrene over metal-free polymeric carbon nitrides″. Applied Catalysis A, General, 2018. Vol. 565, pp. 13-19

III. Xitozanın qarışqa aldehidi və benzaldehid ilə reaksiyası nəticəsində alınmış, yüksək həll olma qabiliyyətinə malik N-metil-N-benzil törəməsinə L-tiroksin dərman preparatının inkapsullaşdırılması həyata keçirilmişdir. Alınan biokompleksin siçanlarda in vivo kəskin və xroniki toksikliyi yoxlanılmış və bir ay müddətində onlarda əks reaksiya müşahidə olunmamışdır.

İcraçılar: akademik Dilqəm Tağıyev, k.ü.e.d. Nizami Zeynalov, k.ü.f.d. Şamo Tapdıqov

Sh.Z.Tapdigov, S.F.Safaraliyeva, N.A.Zeynalov, D.B.Tagiyev, A.I.Mammedova, E.M.Gasimov, A.F.Nuraliyev. Synthesis of N,N-diethyl, N-methyl chitosan chloride with certainquaternization degree, molecular spectroscopic and thermomorphological study of the alkylation. /Journal of Biomimetics, Biomaterials and Biomedical Engineering, 2018, Vol. 39, pp.77-88.

MÖVZU 8: Qeyri-üzvi birləşmələr və təbii mineralların modifikasiyası əsasında sorbentlərin alınması və tullantı sularının zəhərli komponentlərdən təmizlənməsi.

MÜHÜM NƏTİCƏ

Hidrotermal üsulla sintetik polivinilpirrolidon və orqano-bentonit əsasında alınmış kompozit materialın mövcud sorbentlərlə müqayisədə ağır metal ionlarının (Cr³⁺,Pb²⁺və s.) filiz emalı tullantı sularından, kationaktiv, anionaktiv və qeyri-ionogen boyaların isə toxuculuq sənayesinin tullantılarından çıxarılmasında yüksək sorbsiya tutumuna malik olması müəyyən edilmişdir.

İcraçılar: k.ü.e.d. Əli Yaqubov, k.ü.f.d. Səadət Məmmədova

1. Джабаров Э.Э., Ягубов А.И., Махмудов Ф.Т., Мамедова С.А, Мамедова С.Р. Термодинамика обмена ионов Cr³⁺и Ni²⁺на природных и синтетических сорбентах. Science and World. International scientific journal. 2018, №10(62), с.43-46.

2. С.А.Мамедова, А.И.Ягубов, П.А.Фатуллаева, А.А.Меджидов,М.Г.Аббасов. Получение и ИК-спектроскопическое исследование полимерных композиционных материалов на основе модифицированных бентонитов. Известия Волгоградского Политехнического Университета, 2018, №4, с.235-240.

PROBLEM

Kimyəvi proseslərin texnologiyası və modelləşdirilməsi.

MÖVZU 7: Kimyəvi proseslərin modelləşdirilməsi, (qeyri-üzvi sistemlərdə) fiziki kimyəvi hadisələrin tədqiqi, zəhərli maddələrin zərərsizləşdirilməsi və kimya sənayesində əmələ gələn yan məhsulların emal texnologiyasının işlənib hazırlanması

MÜHÜM NƏTİCƏ

Dispers neft mühitində kütlə köçürmə hadisələri və reoloji xassələr əsasında diffuziya və qravitasiya mexanizmləri, neftdə olan asfalt-qətran və bərk hissəciklərin çökmə və neft avadanlığının səthində hissəciklərin sıx layının yaranma modelləri təklif edilmişdir. Bu modellər neft avadanlıqlarının vəziyyətinin zamana görə proqnozlaşdırılmasına və onların istismar müddətinin artırılması üçün optimal şəraitin seçilməsinə imkan verir.

İcraçılar: AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəliyev, t.ü.e.d., professor Sakit Rəsulov (Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti)

1. Келбалиев Г.И.,Расулов С.Р., Мустафаева Г.Р. Вязкость структурированных дисперсных систем. //Теор. Осн. Хим. Техн., 2018, т.52, №3, с.352–360.

2. Келбалиев Г.И., Расулов С.Р., Ильюшин П.Ю., Мустафаева Г.Р. Кристаллизация парафина из нефти и осаждение асфальто-парафинистых веществ на поверхности труб. //Инж.-Физ. журнал, 2018,т.91, №5. с.1–6.

PATENT İŞİ

Hesabat ilində İnstitutun 15 ixtiraya dair iddia ərizəsi Azərbaycan Respublikasının Əqli Mülkiyyət Agentliyinə göndərilmişdir və İnstitutun əməkdaşları Azərbaycan Respublikasının 5 patentini almışlar.

Aşağıda qeyd olunan laboratoriyaların əməkdaşları tərəfindən göndərilən 15 iddia ərizəsindən 10-a ilkin ekspertizanın müsbət rəyi alınmışdır.

İDDİA ƏRİZƏLƏRİ

Cədvəl 1

2018-ci ildə alınan patentlərin müəllifləri aşağıdakı qeyd olunan laboratoriyaların əməkdaşlarıdır.

Lab. № 2 – 1 patent (Lab. rəh. G.Z.Süleymanov)
Lab. №17 – 1 patent (Lab. rəh. E.Ə.Salahova)
Lab. № 18 – 1 patent (Lab. rəh. N.İ.Əli-zadə)
Lab. № 6 – 1 patent (Lab. rəh. M.M.Əsədov)
Lab. № 15 – 1 patent (Lab. rəh. A.M.Əliyev)

Beləliklə institutun 18 nəfər əməkdaşı 2018-ci ildə alınmış 5 patentin müəllifləridir. Qeyd olunan ixtiralar üzrə iddiaçı və patent sahibi AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutudur.

2018-ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun əməkdaşları

tərəfindən alınmış patentlər

Cədvəl 2

26 aprel 2018-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən təşkil olunan ixtiraçılıq sahəsində nailiyyətlərə görə “İlin Patenti” nominasiyası üzrə V Respublika Müsabiqəsi keçirilmişdir. İnstitutun təqdim etdiyi 10 patentdən:

– İ 2017 0056 “Kristallaşma prosesinin idarə olunması üsulu” müəllifləri D.M.Babanlı, D.B.Tağıyev, S.Z.İmaməliyeva, İ.M.Babanlı, M.M.Əsədov – 2-ci yerə;

– İ 2017 0025 “1- Metiltsikloheksodien -1,3-ün alınma üsulu” müəllifləri

A.M.Əliyev, Z.A.Şabanova, Ə.İ.Kərimov, Ü.M.Nəcəf-Quliyev - həvəsləndirici mükafata layiq görülmüşlər.

İNSTİTUTUN TƏTBİQ OLUNAN VƏ TƏTBİQƏ TÖVSİYƏ OLUNAN İŞLƏRİ

Tətbiq olunan iş

– Polietilen-bitum modifikasiyası əsasında hidrofob-elastik hermetiklərin alınması (tətbiq aktları var). İş 2014-cü ildən hal-hazıradək davam edir.

Tətbiqə tövsiyə olunan işlər

– Dəmir yol qəzası nəticəsində fenolla çirklənmiş Padar məntəqəsi ərazisinin ekoloji monitorinq və bərpa layihəsi; (2014 il)

– Neft şlamları və neftlə çirklənmiş torpaqqruntların utilizasiya texnologiyası; (2014 il)

– Metalüzvi karbinol birləşmələri əsasından hazırlanmış kompozit məhlullarından istifadə etməklə müxtəlif təyinatlı tutumlarda formalaşan dib neft şlamlarından təmizlənməsi texnologiyasının işlənib hazırlanması; (2016 il)

– Klatrat əmələ gətirmənin neft qurğularının hasilatlarının artırılmasında tətbiqi;

(2016-2018 illər)

– Kimya sənayesində əmələ gələn yan məhsulların emal texnologiyasının işlənib hazırlanması. (2017 il)

ELMİ-TƏŞKİLATİ FƏALİYYƏT

a) Elmi Şuranın fəaliyyəti:

Hesabat dövründə Elmi Şuranın 12 iclası keçirilmiş və bu iclaslarda 2018-ci il üçün struktur bölmələrin işçi proqramları, 2019-cu ildə keçiriləcək elmi-tədqiqat işlərinin planı, İnstitutun doktorantura, dissertantura və magistraturasında təhsil alanların attestasiyasının nəticələri, 2018-ci ildə qəbul olunanların fərdi iş planları, Elmi Şuranın 2018-ci il üçün təqvim planı, 2018-ci ildə İnstitutun gənc əməkdaşlarının elmi fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi məqsədi ilə akademik M.Nağıyev adına təsis edilmiş mükafata layiq görülən gənc alimlərin namizədliyinin irəli sürülməsi, Şuraya təqdim olunmuş monoqrafiyaların çapa tövsiyəsi və İnstitutda işləyən görkəmli alimlərin yubileylərinin keçirilməsi haqqında AMEA-nın qarşısında vəsadətlərin qaldırılması və s. məsələlər müzakirə olunmuşdur. 2018-ci ildə İnstitutda akademik Əjdər Məcidovun 80, AMEA-nın müxbir üzvləri Əli Nuriyevin 90, Eldar Zeynalovun 70 illik yubileyinə həsr olunmuş Elmi Şura iclası, akademik Murtuza Nağıyevin 110 illik yubileyinə həsr olunmuş yubiley iclası və konfrans keçirilmişdir.

Elmi Şura iclaslarında əməkdaşların baş elmi işçi, aparıcı elmi işçi, böyük elmi işçi vakant vəzifələrini tutmaq üçün keçirilən müsabiqənin nəticələri müzakirə olunmuş və AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsinə təsdiq üçün müvafiq sənədlər təqdim edilmişdir.

Elmi Şuranın iclaslarında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərman və Sərəncamlarının icrası haqqında, Azərbaycan MEA Rəyasət Heyətinin sərəncamları və qərarları, Ali Attestasiya Komissiyasının və başqa yerli və xarici elmi təşkilatların məktubları və s. müzakirə olunmuş və onlar cavablandırılmışdır.

Elmi Şuranın iclaslarında müntəzəm olaraq 2018-ci il ərzində xarici ölkələrdə ezamiyyətdə olmuş əməkdaşların hesabatları dinlənilmiş və təsdiq edilmişdir.

İlin sonunda Elmi Şurada struktur bölmələrin 2018-ci il üzrə elmi və elmi-təşkilati hesabatları prezentasiya şəklində aparılmış, “direktor hesabatı” təsdiq edilmiş və elmi işlərdə əldə edilən mühüm nəticələr müzakirə edilmişdir.

Şurada 8 nəfərə 2303.01–“Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. S.İ.Bənənyarlı, k.ü.f.d. F.F.Cəlaləddinov, k.ü.f.d. L.F.Məşədiyeva, k.ü.f.d. Q.M.Səməd-zadə, k.ü.f.d. F.K.Paşayeva, k.ü.f.d. R.M.Muradxanov, k.ü.f.d. Z.M.Muxtarova, k.ü.f.d. Q.M.Cəfərov), 1 nəfərə 2306.01–“Üzvi kimya” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. M.M.Ağamalıyeva), 1 nəfərə 2316.01–“Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. N.V.Şakunova), 1 nəfərə 3303.01–“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” (t.ü.f.d. S.A.Əliyeva) və 1 nəfərə 2304.01–“Makromolekullar kimyası” (N.Y.Melnikova) dosent elmi adı verilməsi məsələsi müzakirə olunmuş və sənədlər AAK-na təqdim edilmişdir.

Elmi Şuranın iclaslarında elmi əməkdaşlıqla bağlı yeni müqavilələr müzakirə olunub təsdiq edilmişdir, həmçinin 2018-ci ilə qədər bağlanılmış və fəaliyyətdə olan müqavilələr əsasında aparılan elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsinə baxılmışdır.

Bu müqavilələr əsasında birgə aparılan elmi tədqiqatların əlaqələndirilməsi, elmi işlərin effektivliyinin artırılması və alınan nəticələrin mühüm olması müzakirə olunaraq təsdiq edilmişdir.

Elmi Şuranın genişləndirilmiş iclaslarında Monqolustan Elmlər Akademiyasının prezidenti akademik Duger Reqdel təmsil etdiyi qurum barədə məlumat verərək, 60 ilə yaxın fəaliyyət göstərən akademiyada müxtəlif elm sahələri üzrə elmi tədqiqat işlərinin yerinə yetirildiyini qeyd etmiş, Monqolustan Elmlər Akademiyası ilə AMEA, eləcə də Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu arasında kadr və təcrübə mübadiləsinin aparılmasının məqsədə uygun olduğunu vurğulamış, Macarıstan Milli Sağlamlıq İnstitutunun bölmə rəhbəri, professor Geza Safrani “Şişlərin gen terapiyası”, İngiltərə Haddersfild Universitetinin professoru Vladimir Mixayloviç Vişnyakov “Nanoquruluşlu materialların analitik tədqiqatları” və Türkiyə Cümhuriyyəti “Vestel” Müdafiə Sənayesi şirkətində araşdırmaçı professor Sadiq Quliyev “Qatı oksid yanacaq elementləri” mövzusunda maraqlı məruzələrlə çıxış etmişlər.

b) Elmi seminarların işi:

AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunda Dissertasiya Şurasının nəzdində 2316.01- “Kimyəvi kinetika və kataliz”, 2303.01- “Qeyri-üzvi kimya”, 3303.01- “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisasları üzrə Elmi Seminar fəaliyyət göstərir. Elmi seminarın tərkibi 20 nəfərdən ibarətdir (2 müxbir üzv, 10 elmlər doktoru, 8 fəlsəfə doktoru). Elmi seminarda hesabat ilində aşağıdakı dissertasiya işləri müzakirə olunmuşdur.

1.08.01.2018-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun a.e.i., t.ü.f.d. Səfərov Aqil Rafiq oğlunun “Krekinq və piroliz qazlarının birgə emalı kimya texnoloji kompleksinin optimal layihələndirilməsinin elmi əsaslarının yaradılması” mövzusunda-3303.01 “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №1

2.16.01.2018-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı Qurbanov Zaur Həmzə oğlunun “Tsiklopentadienil, metalkarbonil və metalüzvi liqandlı iki və çox nüvəli, klaster tipli d - və f - element tərkibli metalkomplekslərin sintezi və onlar əsasında yeni katalitik sistemlərin yaradılması” mövzusunda- 2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №2

3.01.02.2018-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun dissertantı Məmmədova Zülfiyyə Məmməd qızının“ Ferrosen əsaslı bir- və çoxnüvəli metalkomplekslərin sintezi və tədqiqi” mövzusunda- 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №3

4.28.02.2018- ci ildə Bakı Dövlət Unversitetinin “Fiziki və kolloid kimya” kafedrasının doktorantı Eminova Sənəm Fəxrad qızının “Modifikasiya olunmuş pentasil seolitlərin iştirakında etilbenzolun metanolla selektiv alkilləşməsi” mövzusunda- 2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №4

5.15.03.2018- ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı İsmayılova Bilqeyis Adil qızının “Seolit katalizatorlarının iştirakında malein anhidridi və onun xlorlu analoqlarının aşağı molekullu doymuş spirtlərlə efirləşmə reaksiyası” mövzusunda- 2316.01–“Kimyəvi kinetika vəkataliz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №5

6.03.04.2018-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı Hüseynova Şəfəq Ənvər qızının “As-Mn(Cr)-Se üçlü sistemlərində faza tarazlığı, şüşəəmələgəlmə və alınan yeni fazaların xassələrinin tədqiqi" mövzusunda -2303.01 – "Qeyri-üzvi kimya" ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №6

7.02.05.2018- ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun elmi işçisi, doktorant Qəhrəmanova Yeganə Balami qızının “Tullantı qazların kükürdtərkibli birləşmələrindən təmizlənməsi üçün əlvan metallurgiyanın dəmirtərkibli tullantıları əsasında katalizator və adsorbentlərin işlənib hazırlanması mövzusunda- 2303.01 – "Qeyri-üzvi kimya" ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №7

8.01.06.2018- ci ildə Naxçıvan Dövlət Universitetinin Kimya kafedrasının dissertantı Babayeva Nigar Yasin qızının “Parağaçay molibdenit filizi əsasında molibdenit konsentratının, ammonium molibdatın, molibden (VI) oksidin, mis, gümüş, talliumun tiomolibdatlarının alınması və onların fiziki və kimyəvi tədqiqi” mövzusunda- 2303.01 – "Qeyri-üzvi kimya" ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №8

9.06.06.2018- ci ildə AMEA-nın akad. M. Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı Babayev Elmir Məqsəd oğlunun “Xlortoluolların katalitik oksidləşməsi reaksiyasının kinetikasının öyrənilməsi” mövzusunda- 2316.01– “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №9

10.27.06.2018-ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun elmi işçisi, doktorant Məmmədova Ulduz Vidadi qızının “Etilenin hidrogen peroksidlə etil spirti və asetaldehidə biomimetic katalitik monooksidləşməsi ” mövzusunda- 2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №10

11.27.06.2018-ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun elmi işçisi, doktorant Məlikova Nuranə Nəhməd qızının “Yarımkeçirici katalaz-mimetik sensor” mövzusunda- 2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi Protokol №11

12.10.10.2018- ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı Ağayev Fuad Allahverdi oğlunun “Seolitlər əsasında alifatik spirtlərin oksidləşməsi reaksiyası üçün məqsədyönlü katalizatorların sintezi və aktivliklərinin öyrənilməsi” mövzusunda- 2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya" ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №12

13.17.10.2018-ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun kiçik elmi işçisi Əlləzova Nigar Mahmud qızının “CuInSe₂-Ge(Sn,Pb)–Se sistemlərinin tədqiqi və alınmış fazaların xassələri” mövzusunda- 2303.01 –“Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №13

Cari il ərzində seminarda 13 dissertasiya işinin (2 elmlər doktoru və11 fəlsəfə doktoru) müzakirəsi keçirilmişdir.

c) Dissertasiya Şurasının işi:

İnstitutun nəzdində 2303.01–“Qeyri-üzvi kimya“,2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz”, 3303.01–“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisasları üzrə Dissertasiya Şurası fəaliyyət göstərir.Hesabat ilində Dissertasiya Şurasında 1 nəfər texnika üzrə elmlər doktoru- Səfərov Aqil Rafiq oğlu – (Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutu), 14 nəfər isə kimya üzrə fəlsəfə doktoru - Əliyeva Mahizər Qafar qızı – (Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutu), Məmmədova Sevinc Rəhim qızı – (Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutu), Səfərova Lalə Nizami qızı –(Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti), Həsənli Turan Mirzalı qızı – (Bakı Dövlət Universiteti), Süleymanova Turac İbrahim qızı– (AMEA Naxçıvan Bölməsinin Təbii Ehtiyatlar İnstitutu), Məmmədova Zülfiyyə Məmməd qızı - (Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutu), Eminova Sənəm Fəxrad qızı – (Bakı Dövlət Universiteti), İsmayılova Bilqeyis Adil qızı - (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu), Hüseynova Şəfəq Ənvər qızı - Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu, Babayev Elmir Məqsəd oğlu – (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu), Babayeva Nigar Yasin qızı – (Naxçıvan Dövlət Universiteti), Qəhrəmanova Yeganə Balami qızı– ( Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutu) , Məmmədova Ulduz Vidadi qızı - (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu) elmi dərəcəsi almaq üçün dissertasiya müdafiə etmişdir.

1. Əliyeva Mahizər Qafar qızı - Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun elmi işçisi “Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində tsikloheksanolun oksidləşdirici dehidrogenləşməsi. ”2316.01 -“Kimyəvi kinetika və kataliz”. 12.01.2018

2. Məmmədova Sevinc Rəhim qızı – Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun dissertantı Uran və toriumun bis-(2-hidroksi-5-alkilbenzil) amin və xlornaften turşuları ilə ekstraksiyası” 2303.01- “Qeyri-üzvi kimya”. 26.01.2018

3.Səfərova Lalə Nizami qızı - Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin doktorantı “Benzoy turşusunun aminli və nitro törəmələrinin metal komplekslərinin sintezi və tədqiqi” 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 09.02.2018

4.Həsənli Turan Mirzalı qızı - Bakı Dövlət Universitetinin Kimya fakültəsinin doktorantı “Tl-Gd (Tb) telluridlərinin və onlar əsasında bərk məhlulların alınmasının fiziki-kimyəvi əsasları” 2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya”. 23.02.2018

5. Səfərov Aqil Rafiq oğlu - Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun doktorantı “Krekinq və piroliz qazlarının birgə emalı kimya texnoloji kompleksinin optimal layihələndirilməsinin elmi əsaslarının yaradılması” 3303.01–"Kimya texnologiyası və mühəndisliyi". 16.03.2018

6. Süleymanova Turac İbrahim qızı- AMEA Naxçıvan Bölməsinin Təbii Ehtiyatlar İnstitutunun doktorantı “Arsenin ikili və mis, gümüş, talliumla üçlü halkogenidlərinin su və üzvi mühitdə yeni alınma metodlarının işlənməsi” 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 27.04.2018

7.Məmmədova Zülfiyyə Məmməd qızı - Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun dissertantı “Ferrosen əsaslı bir- və çoxnüvəli metalkomplekslərin sintezi və tədqiqi” 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 11.05.2018

8.Eminova Sənəm Fəxrad qızı - Bakı Dövlət Unversitetinin “Fiziki və kolloid kimya” kafedrasının doktorantı “Modifikasiya olunmuş pentasil seolitlərin iştirakında etilbenzolun metanolla selektiv alkilləşməsi” 2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz”. 25.05.2018

9.İsmayılova Bilqeyis Adil qızı - Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutun doktorantı “Seolit katalizatorlarının iştirakı ilə malein, mono- və dixlormalein anhidridlərinin aşağı molekullu (C₁-C₄) alifatik spirtlərlə efirləşmə reaksiyasının kinetika və mexanizmi” 2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz”. 14.06.2018

10.Hüseynova Şəfəq Ənvər qızı - Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı “As-Mn(Cr)-Se üçlü sistemlərində faza tarazlığı, şüşəəmələgəlmə və alınan yeni fazaların xassələrinin tədqiqi" 2303.01 –“Qeyri-üzvi kimya” 29.06.2018

11.Babayev Elmir Məqsəd oğlu - Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı “Qaz fazada xlortoluolların heterogen katalitik oksidləşməsi reaksiyalarının kinetikası və mexanizmi” 2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz”. 21.09.2018

12.Babayeva Nigar Yasin qızı - Naxçıvan Dövlət Universitetinin Kimya kafedrasının dissertantı “Parağaçay molibdenit filizi əsasında molibdenit konsentratının, ammonium molibdatın, molibden (VI) oksidin, mis, gümüş, talliumun tiomolibdatlarının alınması və onların fiziki-kimyəvi tədqiqi” 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” 19.10.18

13.Qəhrəmanova Yeganə Balami qızı - Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun elmi işçisi, doktorantı “Əlvan metallurqiyanın dəmirtərkibli tullantıları üzərində kükürd dioksidin qazvari reduksiyaedicilərlə reduksiyası” 2303.01– "Qeyri-üzvi kimya" 26.10.18

14.Məmmədova Ulduz Vidadi qızı - Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun elmi işçisi, doktorantı “Etilenin hydrogen peroksidlə etil spirti və asetaldehidə biomimetic katalitik monooksidləşməsi ” mövzusunda 2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz” 16.11.18

15. Məlikova Nuranə Nəhməd qızı - Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun elmi işçisi, doktorantı “Yarımkeçirici katalaz-mimetik sensor”-2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz” 30.11.18

ç) Nəşriyyat fəaliyyəti:

Hesabat ilində institut əməkdaşları tərəfindən yüksək impakt faktorlu xarici jurnallarda məqalələr dərc olunmuşdur: Applied Catalysis A, General, Journal of Alloys and Compounds, Physica status solidi (RRL) - Rapid Research Letters, Nanotechnology, Journal of Solid State Electrochemistry, Inorganica Chimica Acta, Journal of Thermal Analysis and Calorimetry, Polyhedron, Journal of Molecular Structure, Journal of biochemistry and molecular toxicology, Acta Chimica Slovenica, Materials Research-Ibero-american Journal of Materials, Chemie Ingenieur Technik, Physics of the Solid State, Russian Journal of Electrochemistry, Crystallography Reports, Russian Journal of Inorganic Chemistry, Inorganic Materials, Semiconductors, Журнал общей химии, Журнал физической химии, Materials Testing, Журнал Структурной Химии, Теоретические основы химической технологии, Журнал прикладной химии, Химия и технология топлив и масел.

Ümumiyyətlə bu il 196 məqalə, o cümlədən xaricdə 121, respublikada 75 məqalə çap olunmuşdur. Cari il ərzində 70 məqalə Web of Science, 10 məqalə SCOPUS, 34 məqalə isə digər bazalara daxil olan İmpakt faktorlu jurnallarda dərc olunmuşdur .

Dövri nəşrlər sahəsində Azərbaycan Kimya Jurnalının və Kimya Probleri Jurnalının 1,2,3 nömrələri çap olunmuş, 4-cü nömrəsi isə nəşrə təqdim olunmuşdur. Kimya Probleri Jurnalı 2017-ci il oktyabr ayından Web of Science bazasına daxil edilib. 2018-ci ildə institut əməkdaşları respublikada və bir sıra xarici ölkələrdə keçirilmiş konfranslarda məruzələrlə çıxış etmiş, 252 tezis (onlardan 109 xaricdə) çap olunmuşdur.

İnstitutun əməkdaşları İspaniyanın Donostia-San Sebastian, Almanıya Federativ Respublikasının Berlin və Frankfurt, Bolqarıstanın Sofiya, Ukraynanın Kiyev, Rusiyanın Moskva, Voronej, Dağıstan, Belarusiyanın Minsk və s. xarici ölkələrin şəhərlərinə müxtəlif məqsədlər üçün (konfranslarda, konqreslərdə, seminarlarda iştirak, elmi işlərin müzakirəsi, beynəlxalq laboratoriyalarda alınan nəticələrin müzakirəsi, gələcəkdə əməkdaşlıq məsələləri və qrant layihəsi çərcivəsi nəticəsində birgə aparılmış elmi işlərin müzakirəsi və s.) ezam olunmuşlar.

Hesabat ilində 6 kitab nəşr edilmişdir :

- Tofiq M. Nağıyev “Sinxron reaksiyalara koherent baxış”. “Şərq-Qərb”. ASC-nin mətbəəsi. Bakı, 2018, 216 s.

- Dilqəm Tağıyev, Manaf Manafov, Asif Məmmədov. “Kimyada informasiya texnologiyalarının tətbiqi”. “Elm” nəşriyyatı, Bakı, 2018 , 358 s.

- З.Р.Агаева, А.М.Кашкай, С.Р.Гаджиева «Экологический анализ некоторых антропогенных факторов загрязнения биосферы». Баку, 2018, 320 с.

- Изида Мамедъярова. Азотсодержащиe полимеры как ингибиторы коррозии стали. LAP LAMBERT Academic Publishing RU, 2018, 57 c.

- Eldar Zeynalov. Biblioqrafik göstərici.,“Elm və təhsil” nəşriyyatı , Bakı, 2018, 344 s.

- Əli Nəcəfqulu oğlu Nuriyev. Biobiblioqrafik göstərici. “Elm”, Bakı, 2018, 172 s.

2018-ci ildə İnstitutda AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsi ilə birgə keçirilmiş yubiley tədbirləri

Cari ildə İnstitutda 4 yubiley tədbiri keçirilmişdir.

2018-ci noyabrın 30-31-də Azərbaycanin görkəmli alimi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı akademik Murtuza Nağıyevin anadan olmasının 110 illiyinə həsr olunmuş “Nağıyev qiraətləri” elmi konfransı keçirilmişdir.

AMEA-nın dairəvi zalında keçirilən bu tədbiri giriş sözü ilə AMEA-nın prezidenti akademik Akif Əli-zadə açmış M.Nağıyevin elmi fəaliyyəti haqqında AMEA Kimya Elmləri Bölməsinin akademik–katibi akademik Vaqif Fərzəliyevin, vitse-prezident, akademik Dilqəm Tağıyevin məruzələri dinlənilmişdir. Yubiley iclasında M.Nağıyev haqqında akademik T.Nağıyev, akademik V.Abbasov, Azərbaycan Neft və Sənaye Universitetinın rektoru professor M.Babanlı çıxış etmiş, alim haqqında hazırlanmış videoslaydlar nümayiş etdirilmişdir.

AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsinin qərarı ilə yubileylərə həsr olunmuş 3 Elmi Şura iclası keçirilmişdir.

Akademik Ə.Məcidovun anadan olmasının 80 illiyi
AMEA-nın müxbir üzvü E.Zeynalovun anadan olmasının 70 illiyi
AMEA-nın müxbir üzvü Ə.Nuriyevin anadan olmasının 90 illiyi

YÜKSƏK İXTISASLI ELMİ KADRLARIN HAZIRLANMASI

İnstitutun doktorantura və dissertanturasına (2017-ci ilin qəbul planına əsasən) 2018-cı ildə 18 nəfər, doktorantura yolu ilə 8 (elmlər doktoru hazırlığı üzrə 2, fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə 6), dissertantura yolu ilə 10 (elmlər doktoru hazırlığı üzrə 5,fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə 5) qəbul olmuşdur.

Hesabat ilində 57 doktorant və dissertant müxtəlif ixtisaslardan öz dissertasiya işləri üzrə elmi tədqiqat işləri aparırlar. İnstitutun doktoranturasında fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə 17 nəfər təhsil alır, onlardan 14 əyani və 3 qiyabi:

2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası -6

2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası -5

2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası -5

2304.01-“Makromolekullar kimyası” ixtisası -1

Elmlər doktoru hazırlığı üzrə 9 nəfər büdcə hesabına təhsil alır.

2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası -3

2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası -2

2304.01 -“Makromolekullar kimyası” ixtisası -1

2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası -2

3303.01-“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası -1

İnstitutun dissertanturasında elmlər doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün 9 nəfər

dissertasiya işi üzrə çalışır:

2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası -3

2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası -4

3303.01-“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası -1

2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası -1

Fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün 22 nəfər:

2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası -6

2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası -5

2304.01 -“Makromolekullar kimyası” ixtisası -3

2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası -4

3303.01-“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası -4

İNSTİTUTDA MAGİSTRATURA TƏHSİLİ

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Prezıdentinin 19.07.2018-ci il tarixli 494 №li sərəncamına əsasən İnstitutun fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə əyani doktorantı Aysel İmran qızı Məmmədova Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi və Macarıstan İnsan Resursları Nazirliyi arasında “2018-2020-ci illər üzrə İş Proqramı”na əsaslanan “Stipendium Hungaricum” təqaüd proqramının müsabiqəsində iştirak etmiş və müsabiqənin qaliblərindən biri olmuşdur. 27 avqust 2018-ci il tarixindən 4 il müddətinə Macarıstanın Budapeşt Texnologiya və İqtisadiyyat Universitetinə ezam edildiyinə görə A.İ.Məmmədovaya akademik məzuniyyət verilmişdir.

2016/2017- ci tədris ilində magistraturaya “Qeyri-üzvi kimya” ixtisaslaşması üzrə qəbul olunmuş Oruclu Elmir Nəcəf oğlu və Ağazadə Aytən İsmət qızı magistra təhsil proqramını başa vurmuş və yekun dövlət attestasiyasından müvəffəqiyyətlə keçərək fərqlənmə diplomu almışlar.

2017/2018-ci tədris ilində İnstitutun magistraturasına “Qeyri-üzvi kimya”, “Kimyəvi kinetika və kataliz” və “Fiziki-kimya” ixtisaslaşması üzrə 7 bakalavr qəbul olmuşdur. Magistrlar I kursu müvəffəqiyyətlə başa vuraraq yüksək təqaüdə layiq görülmüşlər. Hal-hazırda II kursun III semestrində təhsil alırlar.

2018/2019-cu tədris ilidə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Prezidentinin 12.09.2018-ci il tarixli № 570 sərəncamı ilə İnstitutun magistraturasına “Qeyri-üzvi kimya”, “Kimyəvi kinetika və kataliz”, “Fiziki-kimya”, “Yüksək molekullu birləşmələr kimyası”, “Neft-kimya proseslərinin riyazi modelləşdirilməsi” ixtisaslaşması üzrə 6 bakalavr qəbul olmuşdur.

GƏNC ALİM VƏ MÜTƏXƏSSİSLƏR ŞURASI

Akademik M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının Rəyasət Heyəti tərəfindən təstiq olunmuş fəaliyyət planına uyğun olaraq İnstitut rəhbərliyinin dəstəyi ilə 2018-ci ildə bir sıra elmi-ictimai tədbirlər həyata keçirmişdir.

Cari ilin aprel ayının 5-də İnstitutda Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının təşkilatçılığı ilə 195 saylı tam orta məktəbin şagirdləri üçün “Açıq qapı” günü keçirilmişdir. Hazırda ölkəmizdə elmin, təhsilin inkişafı və onların müasir səviyyədə inteqrasiyası üçün böyük imkanlar yaranmışdır və bu istiqamətdə Akademiyada mühüm işlər görülür. Bu cür tədbirlərin keçirilməsində məqsəd şagirdlərin dünyagörüşünün formalaşdırılması, onlarda kimya elminə marağın artırılmasıdır.

Tədbir çərçivəsində şagirdlər üçün kimya fənni üzrə viktorina keçirilmiş və qaliblər tərifnamə ilə təltif olunmuşlar. Bundan başqa açıq qapı çərçivəsində məktəbli uşaqlar üçün Şura üzvlərindən Samirə Məmmədova, Gülşən Nəhmətova və Sevinc Osmanova tərəfindən müxtəlif maraqlı əyləncəli elmi şoular göstərilmiş, onların müxtəlif laboratoriyalara ekskursiyası təşkil olunmuşdur. Sonda İnstitutun gənc alimi Sevinc Osmanova məktəblilər qarşısında “Zülallar, aminturşuları və onların təbiətdə rolu” mövzusunda məruzə ilə çıxış etmiş, uşaqları maraqlandıran sualları cavablandırmışdır.

19 sentyabr 2018-ci il tarixində M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin Bakı filialının bir qrup tələbəsi üçün institut rəhbərliyinin dəstəyi və Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının təşkilatçılığı ilə İnstitutda ekskursiya təşkil olunmuşdur.

Tələbələri qəbul edən AMEA vitse-prezidenti, institutun direktoru akademik Dilqəm Tağıyev öncə institutun qısa tarixi, əsas elmi istiqamətləri, aparılan tədqiqat işləri və əldə olunan nailiyyətləri haqqında, eləcə də burada çalışmış görkəmli alimlər haqqında danışdı. Sonra akademik qeyd etdi ki, bu gün Azərbaycan təhsili və elmi qarşısında duran əsas vəzifə - təhsilin və elmi tədqiqatların keyfiyyətinin yüksəldilməsi, ixtisaslı mütəxəssislərin və elmi kadrların hazırlanmasının təmin olunmasıdır.

Son illər AMEA-da həyata keçirilən islahatların mühüm istiqamətlərindən birini elm və təhsilin inteqrasiyası təşkil edir. M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin Bakı filialının tələbələrinin institutda olmasından məmnun olduğunu bildirən akademik qeyd etdi ki, adı çəkilən Universitet sayılıb-seçilən təhsil ocaqlarından biridir və təhsil sahəsində böyük nüfuza malikdır.

Sonra tələbələr institutda bir sıra laboratoriyalarda aparılan elmi-tədqiqat işləri ilə, müasir cihaz və avadanlıqların iş prinsipi ilə tanış olublar.

Bundan başqa cari ildə BDU və Texniki Universitetin tələbələri üçün institutda yay təcrübəsi təşkil olunmuşdur.

Ötən ildə olduğu kimi, cari ildə də İnstitutda Şuranın təşəbbüsü ilə “Fiziki-kimyəvi analiz üsulları” seminarları təşkil olunmuşdur. Seminarlarda gənc mütəxəssislər, doktorantlar və magistrlər fəal iştirak etmişlər.

Oktyabrın 30-da görkəmli kimyaçı alim, Əməkdar elm xadimi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, akademik Murtuza Nağıyevin anadan olmasının 110 illiyinə həsr edilmiş konfrans keçirilib. Konfransın keçirilməsində Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının üzvləri fəal iştirak etmişlər.

04-09 iyul 2018-ci il tarixdə AMEA Kimya Elmlər Bölməsi və Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının birgə təşkilatçılığı ilə kimya sahəsində tədqiqatlar aparan gənclər üçün “Gənc kimyaçıların yay məktəbi – 2018” adlı tədbir keçirilib.

Həmin tədbirdə İnstitutumuzun 10 fəal gənci iştirak etmiş, sertifikatla təltif olunmuşlar. Tədbir çərçivəsində kimyanın aktual mövzularına həsr olunan interaktiv müzakirələr təşkil olunub. Bir panel üzrə təşkil olunan müzakirədə İnstitutun aparıcı elmi işçisi, Şamo Tapdıqov “Xitin və Xitozan: təbiətdən müasir biotexnologiya və gen mühəndisliyinə qədər” mövzusunda məruzə etmiş və gənclərin suallarını cavablandırmışdır.

AMEA Rəyasət Heyətinin müvafiq qərarına uyğun olaraq institutda gənc mütəxəssislər, eləcə də doktorant və magistrlər üçün xarici dildən hazırlıq kurslarının təşkilində Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası fəal iştirak etmişdir.

Institutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının təşkilatçılığı ilə cari ilin oktyabr ayının 1-dən 20- dək İnstitutda “Akademik Murtuza Nağıyev” adına mükafatın verilməsi üçün gənc alim və mütəxəssislər arasında müsabiqə elan edilmiş, 5 nəfər gənc tədqiqatçı müsabiqədə iştirak üçün sənədlərini təqdim etmiş və onların elmi məruzələri dinlənilmişdir. İnstitut rəhbərliyinin əmri ilə yaradılan müsabiqə komissiyasının qərarına əsasən bu mükafata şura üzvü İlahə Mehdiyeva layiq görülmüşdür. Digər 4 gəncə isə həvəsləndirici mükafat verilmişdir.

Gənc alim Şamo Tapdıqov AMEA-nın elmi-tədqiqat proqramı çərçivəsində 18.10.2018 tarixindən 28.10.2018-dək Almaniyanın Karlsruher Texnologiya İnstitutunda elmi ezamiyyətdə olmuşdur.

Cari ildə Institut gənclərindən 2 nəfər SOCAR Elm Fondunun elan etdiyi müsabiqədə Xüsusi Layihələr (XL) istiqaməti üzrə, bir nəfər isə HM- Gənc alimlər üçün nəzərdə tutulan “həvəsləndirici mükafat” istiqaməti üzrə qalib olmuşdur.

İl ərzində İnstitut gənclərindən 2 nəfər fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün dissertasiya müdafiə etmişdir.

Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası “20 yanvar”,”Xocalı soyqırımı “kimi respublika əhəmiyyətli anım günlərinin İnstitutda qeyd edilməsinin təşkilində aktiv iştirak etmişdir.

TƏLTİFLƏR VƏ MÜKAFATLAR

1. Akademik Ə.Məcidov - 80 illik yubileyi münasibətilə AMEA Rəyasət Heyətinin, AMEA-nın müxbir üzvləri – E.Zeynalov - 70 və Ə.Nuriyev - 90 illik yubileyi münasibətilə AMEA Kimya Elimləri Bölməsinin Fəxri Fərmanı ilə təltif edilmişlər.

2. AMEA prezidentinin 35 yaşadək elmlər doktoru elmi dərəcəsi almış gənc alimlər üçün mükafatın təsis edilməsi barədə sərəncamına əsasən İnstitutun əməkdaşı kimya üzrə elmlər doktoru Dünya Babanlıya institut rəhbərliyi tərəfindən 5 (beş) min manat məbləğində pul mükafatı verilmişdir.

3. İnstitutun magistraturasının məzunu, kiçik elmi işçi Nigar İbrahimova AMEA-nın magistraturasında təhsil alan tələbələr arasında keçirilən “Magistr-2017” müsabiqəsinin 1-ci dərəcəli diplomuna layiq görülmüşdür

4. Oktaybrın 31-də elmi işçi İlahə Mehdiyeva elmi fəaliyyətdə fərqləndiyinə görə “Akademik Murtuza Nağıyev” adına mükafatın diplomuna,4 gənc isə (S.Səfərəliyeva, N.Abdurəhmanova, E.Bəhrəmov, V.Kərimli) həvəsləndirici mükafata layiq görülmüşlər.

26 aprel 2018-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən təşkil olunan ixtiraçılıq sahəsində nailiyyətlərə görə “İlin Patenti” nominasiyası üzrə V Respublika Müsabiqəsi keçirilmişdir. İnstitutun təqdim etdiyi 10 patentdən:

– İ 2017 0056 “Kristallaşma prosesinin idarə olunması üsulu” müəllifləri D.M.Babanlı, D.B.Tağıyev, S.Z.İmaməliyeva, İ.M.Babanlı, M.M.Əsədov 2-ci yerə;

– İ 2017 0025 “1-Metiltsikloheksodien-1,3-ün alınma üsulu” müəllifləri A.M.Əliyev, Z.A.Şabanova, Ə.İ.Kərimov, Ü.M.Nəcəf-Quliyev həvəsləndirici mükafata layiq görülmüşlər.

BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏR

İnstitut 2018-ci il ərzində Almaniya, Fransa, İspaniya, İtaliya, İsveç, Hollandiya, İsveçrə, Türkiyə, Rusiya və s. ölkələrin, həmçinin Respublikanın bir sıra elmi-tədqiqat müəssisələri və universitetləri ilə elmi əməkdaşlığı davam etdirmişdir. İnstitutda 2015-ci ildə yaradılmış iki– İspaniyanın Donostia Beynəlxalq Fizika Mərkəzi (DİPC) ilə birgə "Kvant Kompütinq və Spintronika üçün Qabaqcıl Materiallar" və Almaniyanın Berlin Texniki Universiteti, Böyük Britaniyanın Huddersfild Universiteti və Belarusiyanın Minsk İstilik və Kütlə Dəyişməsi İnstitutu ilə "Neft mənşəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materialları əsasında katalizatorların sintezinə və tətbiqinə dair fundamental tədqiqatlar" (İNTERLABCAT) beynəlxalq laboratoriyaları öz fəaliyyətlərini uğurla davam etdirmiş və əməkdaşlar yüksək İMPAKT FAKTORLU jurnallarda 50-ə yaxın birgə elmi məqaləsi çap etdirmişlər.

“Kvant Kompütinq və Spintronika üçün Qabaqcıl Materiallar” laboratoriyasında DİPC tədqiqatçıları tərəfindən topoloji izolyator xassəli bir sıra birləşmələrin səth və elektron quruluşlarının nəzəri hesablanması və eyni zamanda Avropanın digər qabaqcıl elmi mərkəzlərdə onların fiziki xassələrinin eksperimental tədqiqi aparılmışdır. Azərbaycan tədqiqatçıları tərəfindən məqsədyönlü axtarış üçün bu materialların uyğun sistemlərinin kompleks fiziki-kimyəvi, kristalloqrafik, termodinamik tədqiqi aparılmış və onların bəzilərinin monokristalları sonrakı tədqiqatlar üçün yetişdirilmişdir.

İNTERLABCAT laboratoriyasında karbohidrogenlərin oksidləşməsində universal katalizator kimi tətbiq olunan nanokarbon katalizatorlarının fundamental aspektləri tədqiq olunmuşdur.

Hesabat ilində İnstituta xarici ölkələrdən bir sıra qonaqlar dəvət olunmuşlar.

31.05.2018-ci il tarixində Monqolustan Elmlər Akademiyasının prezidenti akademik Duger Reqdel gəlmişdir. Görüşdə akademik təmsil etdiyi qurum barədə məlumat vermiş, 60 ilə yaxın fəaliyyət göstərən akademiyada müxtəlif elm sahələri üzrə elmi tədqiqat işlərini yerinə yetirildiyini qeyd edərək, Monqolustan Elmlər Akademiyası ilə AMEA, eləcədə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu arasında kadr və təcrübə mübadiləsinin aparılmasının məqsədə uygun olduğunu vurğulamışdır. Sonra birgə əməkdaşlığa dair müzakirələr aparılmış, əlaqələrin davamlı inkişafı istiqamətində müvafiq qərarlar qəbul edilmişdir.

Bu görüşdə Monqolustan Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Tarix İnstitutunun direktoru, professor Çulluun Sampildondov, Monqolustanın Ankaradakı səfirliyinin birinci katibi Solonqa Batsaixan, AMEA Beynəlxalq əlaqələr idarəsinin “Xarici ölkələrin akademik qurumları ilə əlaqələr“ şöbəsinin rəhbəri Bunyamin Seyidov da iştirak ediblər. Görüşün sonunda instututun direktoru akademik Dilqem Tağıyev İnstitutun yaranma tarixi və Azərbaycan elminin inkişafında rolu haqqında məlumat vermiş, instututun fəaliyyət göstərdiyi illərdə ölkə elminin beynəlxalq aləmə inteqrasiyasında mühüm rol oynadığını və bir çox nailiyyətlərə imza atdığını söylədi. Sonra D.Tağıyev rəhbərlik etdiyi qurumda gənc alimlərin beynəlxalq aləmə inteqrasiyası baxımından dünyanın qabaqcıl elmi mərkəzlərində təcrübəyə yiyələnməsinin əhəmiyyətini vurğulamış, iki qurum arasında müxtəlif elmi layihələrin həyata keçirilməsi və tədqiqatçıların qarşılıqlı olaraq ezam olunmasının vacib oldugunu qeyd etmişdir.

22.06.2018-ci il tarixində Macarıstan Milli Sağlamlıq İnstitutunun bölmə rəhbəri, professor Geza Safrani gəlmişdir. Professor Safrani “ Şişlərin gen terapiyası” mövzusunda elmi məruzə ilə çıxış etmişdir.

Məruzəçi qeyd etmişdir ki, siçanlar üzrə aparılan tədqiqatların nəticəsi olaraq şiş xəstəliklərində, xüsusi ilə də beyin şişlərində gen terapiyası effektli nəticələrə səbəb olmuşdur. Gen terapiyası immun sisteminin şiş əleyhinə olan müqavimətini artırır və kimya terapiyası ilə eyni zamanda tədbiq ediləndə daha effektli olur.

Bu tədbir Ukrayna Elm Texnologiya Mərkəzinin “ Triptofanın bəzi biogen metallarla komplekslərinin sintezi və radioqoruyucu xassələrinin tədqiqi “ layihəsi cərcivəsində, Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu, Biofizika İnstitutu və Radiasiya Problemləri İnstitutlarının birgə təşkilatçılığı ilə keçirilmişdir.

20.11.2018-ci il İngiltərə Haddersfild Universitetinin professoru Vladimir Mixayloviç Vişnyakov gəlmişdir. Universitetin direktoru və “Materials Research” laboratoriyasının müdiri Vladimir Mixayloviçin Bakıya dəvət olunmasında məqsəd Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu ilə Haddersfild Universiteti arasında elmi əlaqələrin daha da inkişaf etdirilməsi olmuşdur.

O “ Nanoquruluşlu materialların analitik tədqiqatları” mövzusunda məruzə ilə çıxış etmişdir. İnstitutun direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev Haddersfild Universiteti haqqında məlumat verərək bildirdi ki, bu universitetin “Materials Research” laboratoriyası Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun “Neft mənşəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materialları əsasında katalizatorların sintezinə və tətbiqinə dair fundamental tədqiqatlar” beynəlxalq laboratoriyası ilə birgə tədqiqat işləri aparır. Bu görüşdə Kimya Elmləri Bölməsinin digər institutlarının əməkdaşları da iştirak etdilər.

18.04.2018-ci ildə AMEA-nın Mərkəzi Elmi Kitabxanasında “Kimyanın davamlı inkişafda rolu” mövzusunda Azərbaycan İtaliya Beynəlxalq elmi seminarı keçirilmişdir.

Tədbir AMEA Rəyasət Heyəti aparatının Beynəlxalq əlaqələr idarəsi, M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu (KQKİ) və İtaliyanın Azərbaycandakı səfirliyinin təşkilatçılığı ilə baş tutmuşdur.

Seminarı akademiyanın vitse-prezidenti, KQKİ-nin direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev açaraq tədbirin AMEA və İtaliyanın müvafiq elmi müəssisələri arasında kimya sahəsində əlaqələrin gücləndirilməsi baxımından önəmli olduğunu bildirib. O, seminarın əlamətdar zamanda baş tutduğunu və hazırda dünyada İtaliya Tədqiqatlar Gününün qeyd edildiyini söyləmişdir.

D.Tağıyev bu gün iki ölkənin siyasi, iqtisadi, elmi, mədəni və digər sahələrdə sıx əməkdaşlıq əlaqələrinin olduğunu və 2017-ci ildə Azərbaycanla İtaliya arasında ticarət dövriyyəsinin 4 milyard avroya yüksəldiyini bildirib. Akademik qeyd etdi ki, İtaliyanın Maire Technimont şirkəti Dövlət Neft Şirkəti ilə bir sıra layihələrin reallaşmasında, o cümlədən Sumqayıt etilen-propilen zavodunun və Neft Emalı zavodunun yenidən qurulmasında əməkdaşlıq edir.

Akademik son illərdə iki ölkə arasında elmi əlaqələrin də gücləndiyini, AMEA ilə İtaliya Milli Tədqiqatlar Şurası arasında əməkdaşlıq sazişinin imzalandığını, birgə tədqiqat proqramlarının elan edildiyini diqqətə çatdırıb, bu il qalib olan 4 layihə üzrə birgə tədqiqat işlərinə start veriləcəyini qeyd etdi.

Sonra çıxış edən İtaliyanın Azərbaycandakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri Auqusto Massari qeyd edib ki, beynəlxalq səviyyədə təcrübələrin bölüşdürülməsi olmadan innovasiya və mühüm nəticələr əldə oluna bilməz və dayanaqlı inkişafa nail olmaq çətin olar. Bu mənada hər iki ölkənin elmi mərkəzləri arasındakı əlaqələrin müxtəlif istiqamətlərdə, o cümlədən kimya sahəsində inkişaf etdirilməsi önəmlidir. Səfir hazırda AMEA ilə İtaliyanın elmi müəssisələri arasında 5 istiqamətdə birgə elmi tədqiqat işlərinin aparılması barədə Rəyasət Heyəti aparatı Beynəlxalq əlaqələr idarəsinə yeni təklif verdiklərini diqqətə çatdırmışdır.

Daha sonra Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, AMEA-nın müxbir üzvü Məhəmməd Babanlı “Topoloji izolyator materiallarının dizaynının kimyəvi aspektləri” mövzusunda məruzə ilə çıxış edib. M.Babanlı bildirib ki, son illərdə kimya, fizika və materialşünaslığın qovşağında multidissiplinar elmi araşdırmaların prioritet istiqamətlərindən biri yeni nəsil qeyri-üzvi funksional materialların–topoloji izolyatorların yaradılması və tədqiqidir. Topoloji izolyator materiyanın xüsusi kvant halı olub həcmdə izolyatordur, səthdə isə yüksək spin polyarlaşmış elektrik keçiriciliyinə malikdir. Bu unikal xassə topoloji izolyatorlar əsasında keyfiyyətcə yeni elektronikanın – spintronikanın və topoloji kvant kompüterlərinin yaradılmasına geniş imkanlar açır.

Bu materialların, həmçinin tibbdə və təhlükəsizlik sistemlərində istifadə olunan "terahers" detektorlarda və kvant kompütinqi əsasında işləyən digər yeni nəsil cihaz və qurğularda istifadə olunacağı gözlənilir. Alim qeyd edib ki, Azərbaycanda topoloji izolyator materialları sahəsində sistemli tədqiqatlar 2011-ci ildən aparılır. Bu müddətdə Avropa Birliyinin və Yaponiyanın topoloji izolyatorların nəzəri və təcrübi tədqiqi ilə məşğul olan aparıcı elmi mərkəzləri ilə geniş beynəlxalq əlaqələr qurulmuşdur. Həmin əməkdaşlıq çərçıvəsində İtaliyanın bir sıra elmi müəssisələri ilə birgə tədqiqatlar aparılır və onların nəticələri Web of Science sisteminə daxil olan yüksək impakt faktorlu jurnallarda çap edilmiş 10-dan artıq müştərək elmi məqalədə öz əksini tapmışdır.

Sonra Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun laboratoriya müdiri, kimya üzrə elmlər doktoru, professor Nizami Zeynalov “Polimer nanogellər – dərman maddələrinin immobilizasiyasında daşıyıcı kimi” mövzusunda məruzəsini diqqətə çatdırıb. Professor bildirib ki, son illər nanogellərin sintezi və onların iştirakı ilə dərman preparatlarının uzun müddətli təsirə malik olmaları tədqiqatçıların diqqət mərkəzindədir. Bu mənada polimerlərdən istifadə olunması müasir üsullar arasında dərman preparatlarının lazımı orqanlara çatdırılmasında əsas yer tutur.

Polimerlər bu halda matrisa olub, dərman preparatlarını özündə uzun müddət saxlayır və orqanizmdə onların tədricən ayrılmasına köməklik göstərirlər. Belə ki, polimer makromolekullar lazım olan hüceyrəyə daxil olmayana qədər dərman preparatları polimerdən azad oluna bilməz. Bununla əlaqədəar olaraq təbii və sintetik əsaslı polimer nanogellərdən istifadə edilməsi məqsədə uyğundur.

Tədbirin davamında İtaliyanın “Kinetics Technology” şirkətinin innovasiya strategiyası üzrə vitse-prezidenti Qaetano İaquaniellonun “İnkişafın davamlılığının və tərəqqinin təmin olunmasında kimya və kimya mühəndisliyinin rolu nədir?” və Roma Tor Verqata Universitetinin professoru Massimiliano Barlettanın “Bioplastik materialların təkmilləşdirilməsi və onların emalı” mövzularında məruzələri dinlənilmişdir.

Seminarda, həmçinin dünyanın aparıcı elmi təşkilatları ilə beynəlxalq əməkdaşlıq perspektivlərindən danışılıb, qarşılıqlı münasibətlərin inkişafı və yeni əməkdaşlıq mexanizmlərinin yaradılması imkanlarından bəhs olunmuşdur.

04.12.2018-ci il tarixində saat 11-də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının akademik M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-Üzvi Kimya İnstitutunda keçirilən elmi seminarı giriş sözü ilə AMEA-nın vitse-prezidenti, institutunun direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev açdı. O, Türkiyənin “Vestel” Müdafiə Sənayesi şirkəti haqqında məlumat verərək bildirdi ki, bu şirkətin araşdırmaçısı, professor Sadiq Quliyevin Bakıya dəvət olunmasında məqsəd Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu ilə adı qeyd olunan şirkət arasında əlaqələrin inkişaf etdirilməsidir.

Sonra Türkiyə Cümhuriyyəti “Vestel” Müdafiə Sənayesi şirkətində araşdırmaçı, professor Sadiq Quliyev “Qatı oksid yanacaq elementləri” mövzusunda məruzə ilə çıxış etdi. Məruzəçi kimyəvi enerjinin elektrik enerjisinə çevrilməsini reallaşdıran yanacaq elementlərindən, bu sahədə apardıqları tədqiqat işlərindən ətraflı danışdı. Məruzə ətrafında geniş müzakirələr aparıldı, birgə elmi tədqiqatların aparılmasının mümkünlüyü qeyd olundu.

Hesabat ilində institutun bir sıra əməkdaşları xarici ölkələrə ezam edilmişdir.

1. “Nanoelektrokimya və elektrokataliz” laboratoriyasının müdiri Akif Əliyev və b.e.i. Vüsalə Məcidzadə 20.06.2018-ci il tarixindən 4 gün müddətinə Bolqarıstan Respublikasının Sofiya şəhərində akad. Yevgeni Budevski adına Elektrokimya və Energetik sistemlər İnstitutuna ezam edilmişlər. Məqsəd müştərək layihə üzrə görüləcək iş planlarının və elmi işlərin gələcək perspektivlərinin müzakirəsindən, elmi tədqiqat laboratoriyaları ilə tanışlıqdan ibarət olunmuşdur.

2. AMEA-nın vise-prezidenti, İnstitutun direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev 23.06.2018-ci il tarixlərindən 7 gün müddətinə, AMEA akademik M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu ilə İspaniya Krallığının Donostia Beynəlxalq Fizika Mərkəzinin təşkil etdiyi müştərək “Kvant kompütinqi və spintronika üçün qabaqcıl materiallar” beynəlxalq laboratoriyasının birgə tədqiqatlarının nəticələrini müzakirə etmək və növbəti mərhələnin proqramını tərtib etmək məqsədi ilə İspaniyanın Sebastian şəhərinə ezam edilmişdir.

3. İnstitutun “Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə“ laboratoriyasının müdiri Eldar Zeynalov 19.08.2018- il tarixindən 17 gün müddətinə Almaniyanın Berlin şəhərinə “Neft mənşəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materialları əsasında katalizatorların sintezinə və tətbiqinə dair fundamental tədqiqatlar (İNTERLABCAT)” beynəlxalq laboratoriyasının proqramında nəzərdə tutulmuş işləri müzakirə etmək, alınmış nəticələri seminarda təqdim etmək və Berlin Texniki Universitetinin laboratoriyasında bir sıra eksperimentlər aparmaq üçün ezam edilmişdir.

4. İnstitutun elmi işlər üzrə direktor müavini müxbir üzv Məhəmməd Babanlı 07.09.2018-ci il tarixindən 8 gün müddətinə Kiyev Milli Universitetində tədqiqatların nəticələrini müzakirə etmək, gələcək əməkdaşlıq istiqamətlərini müəyyən etmək və Kiyevdə keçiriləcək IV Beynəlxalq Kimya və Kimya Texnologiyası üzrə Türk konqresində məruzəçi kimi iştirak etmək üçün Kiyev şəhərinə ezam edilmişdir.

5. İnstitutun “Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsinin müdiri Mübariz Əhmədov 20.09.2018-ciil tarixindən 7 gün müddətinə M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universiteti ilə gələcək elmi əməkdaşlıq məsələlərini müzakirə etmək üçün Moskva şəhərinə ezam edilmişdir.

6. “Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdirilməsi” lab. müdiri Mirsəlim Əsədov 23.09.2018-ci il tarixindən 7 gün müddətinə Minsk şəhərinə (Belarus MEA Elmi-Praktiki Materialşünaslıq Tədqiqat Mərkəzin – EPMTM) ezam edilmişdir. Ezamiyyətin məqsədi Belarus MEA EPMTM ilə AR Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun (EİF) (Layihənin adı: "Mikroelektronika üçün tərkibində nadir torpaq elementləri saxlayan tallium-bismut telluridləri əsasında yeni maqnit materialların sintezi, tədqiqi və xassələrinin modelləşdirilməsi") qrant layihəsi çərçivəsində birgə aparılmış elmi işlərin müzakirəsi olmuşdur.

7. İnstitutun elmi işlər üzrə direktor müavini Məhəmməd Babanlı 08.10.2018-ci il tarixindən 5 gün müddətinə Voronej Dövlət Universitetinin Qeyri-üzvi kimya kafedrası ilə qeyri-üzvi materialşünaslıq sahəsində birgə tədqiqatların bəzi nəticələrini, gələcək elmi əməkdaşlıq məsələlərini müzakirə etmək və Rusiya –Azərbaycan birgə qrant layihəsi çərçivəsində elmi işlər aparmaq üçün Voronej şəhərinə ezam edilmişdir.

8. “Nanoelektrokimya və elektrokataliz” lab. müdiri Akif Əliyev 17.10.2018-ci il tarixindən 4 gün müddətinə Rusiya Federasiyasının Mahaçqala şəhərində "Kimya, Kimya texnologiyası və ekologiya" üzrə keçirilən3 Beynəlxalq elmi-praktik konfransda iştirak etmək üçün ezam edilmişdir. Konfransın təşkilat komitəsinin üzvü olaraq, “Yarımkeçirici Mo-S təbəqələrinin elektroçökdürülməsinə müxtəlif faktorların təsiri” mövzusunda plenar məruzə ilə çıxış etmiş, Dağıstan Dövlət Universitetinin müxtəlif kafedralarında fəaliyyət göstərən elmi- tədqiqat laboratoriyaları ilə və orada aparılan elmi işlərlə tanış olmuş, gələcəkdə birgə elmi-tədqiqat işlərinin aparılmasının mümkünlüyünü, qeyri-üzvi kimya kafedrasının müdiri prof. U.Hacıyev və innovasiyalar üzrə rektorun köməkçisi, nanomateriallar üzrə problem laboratoriyasının rəhbəri F.Orucovla ətraflı şəkildə müzakirə etmişdir.

9. Şamo Tapdıqov 18.10.2018 tarixindən 28.10.2018-dək Almaniyanın Karlsruhe Texnologiya İnstitutunda elmi ezamiyyətdə olmuşdur. Ezamiyyət dövründə Texnoloji və Polimerlər Kimyası departamentinin rəhbəri prof. Patrick Theatonun tədqiqat qrupunda olmuş, seminar mühazirələri, hidrogellərin sintezi və onların dərman preparatlarının daşınmasında rolu mövzusunda müzakirələrə qatılıb, magistr və doktorantların həftəlik dinləmələrində iştirak etmişdir. Həmçinin o, xitozan əsaslı qısa zəncirli polipeptid daşıyıcıların sintezi (zədələnmiş DNT fraqmentlərinin bərpası üçün) təcrübələrində iştirak etmiş və onların molekulyar-strukturunun müəyyən edilməsi üçün əsas fiziki analiz metodlarının tətbiqi ilə maraqlanmışdır. Bundan başqa Şamo Tapdıqov Karlsruhe Texnologiya İnstitutunda Azərbaycanımız, AMEA akad. M.Nağıyev ad. KQÜKİ-nun elmi fəaliyyəti, hazırki yerli və beynəlxalq elmi-tədqiqat layihələrimiz, nəticələrimiz, elmi nəşrlərimiz barəsində məruzə etmişdir.

10. AMEA-nın vitse-prezidenti, İnstitutun direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev 20.10.2018-ci tarixindən 7 gün müddətinə Almaniya Federativ Respublikasının Frankfurt şəhərində keçirilmiş 8-ci Dünya Kimya Konqresində təşkilat komitəsinin üzvü və məruzəçi kimi çıxış etmək üçün Almaniyanın Frankfurt şəhərinə ezam edilmişdir.

11. AMEA-nın vitse-prezidenti, İnstitutun direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev 22.11.2018-ci il tarixindən 6 gün müddətinə İtaliya Respublikasının Roma şəhərində keçiriləcək kimya mühəndisliyi üzrə 8-ci Beynəlxalq Konfransda məruzə ilə çıxış etmək üçün İtaliya Respublikasının Roma şəhərinə ezam edilmişdir.

12. “Nanokompozit katalizatorlar ” lab. müdiri Əhmədov Vaqif Məlik oğlu 26.11.2018-ci il tarixindən 7 gün müddətinə “Laylı quruluşlu birləşmə və polimerlər əsasında sintez olunmuş nanokompozitlərin katalitik və sorbsion xassələrinin tədqiqi” elmi tədqiqat proqramı ilə bağlı məsələlərin müzakirəsi üçün Moskva şəhərinə Rusiya Elmlər Akademiyasının Element Üzvi Birləşmələr İnstitutuna ezam edilmişdir.

13. Nanostrukturlaşdırılmış metal-polimer katalizatorları” lab. müdiri Nizami Zeynalov və ap.e.i. Şamo Tapdıqov 03.12.2018-ci il tarixindən 5 gün müddətinə layihə çərçivəsində xitozan əsaslı hidrogellərinin FTİR, Rentgenfaza, SEM və TEM üsulları ilə morfoloji xarakteristikaları, sitotoksiki və bioloji tədqiqatlarını həyata keçirmək üçün İtaliyanın Polimerlər, Kompozitlər və Biomateriallar İnstitutuna ezam edilmişlər.

Cari il ərzində həmçinin İnsitutun “Koherent - sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalari” şöbəsinin müdiri akademik Tofq Nağıyev xaricdə keçirilmiş bir sıra konfranslarda:

-1-3 martda Londonda (BK) 4-cü Avropa Üzvi Kimya Konqresində Təşkilat Komitəsinin üzvü kimi “Piperidinin H₂O₂ və N₂O ilə koherent-sinxronlaşdırılmış qaz fazalı oksidləşməsi” mövzusunda şifahi məruzə ilə;

-25-29 avqustda Praqada (Çexiya) keçirilən Kimya və Proseslərin Texnologiyası sahəsində 23-cü Beynəlxalq Konqresdə “Piperidinin azot -1 oksidlə 2,3,4,5-tetrahidropiridinə qaz fazalı oksidləşməsi” mövzusunda şifahi məruzə ilə;

-17-19 sentyabrda Yaşıl Kimya və Texnologiya üzrə Amsterdamda (Niderland) 9-cu Dünya Konqresində “Tsikloheksanın hidrogen peroksidlə biomimetik oksidləşməsinin mexanizmi” mövzusunda poster məruzə ilə;

-İyun ayında Reaksiyaların Kinetikası, Mexanizmi və Katalizatorlar üzrə Budapeştdə (Macarıstan) keçirilən 1-ci Beynəlxalq Konqresdə “Biomimetik katalizatorun tsikloheksanın onun törəmələri ilə qarışıqda oksidləşməsi prosesində seçiciliyi” mövzusunda poster məruzə ilə;

-14-17 oktyabrda Nitsa (Fransa) şəhərində keçirilən Biotərkibli və Bioəsaslı Kimya və Materiallar üzrə 4-cü Beynəlxalq Konfransda “3-pikolinin azot-1oksidlə koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşməsi” mövzusunda poster məruzə ilə iştirak etmişdir.

BEYNƏLXALQ VƏ DİGƏR QRANTLAR

2018-ci ildə maliyyələşdirilmiş qalib qrant layihələri

Layihənin adı	İnnovativ metallurgiya texnologiyası əsasında yayma istehsalatında yüksək xassələrə malik bimetallik valın işlənməsi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2016
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2019
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihə rəhbəri: t.e.d.,prof. Sübhan Namazov (Azərbaycan Texniki Universiteti); həmrəhbər: k.e.d., prof. İxtiyar Bəxtiyarlı (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu)
Layihənin məbləği	60 000 man.

Layihənin adı	Yüksək texnologiyalar üçün yeni topoloji izolyatorların və Raşba yarımkeçiricilərinin alınması, kimyəvi dizaynı və tədqiqi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2016
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2019
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin rəhbəri: k.ü.f.d. İmaməliyeva Samirə (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu); həmrəhbər k.ü.f.d. Əliyev Ziya (Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti)
Layihənin məbləği	80 000 man.

Layihənin adı	İnterkalyasiya olunmuş laylı quruluşlu birləşmələr və polimerlər əsasında hazırlanmış yeni hibrid nanokompozitlərin sorbsiya və katalitik xassələrinin tədqiqi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2016
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2019
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin rəhbəri: k.e.d., prof. Abdulsəyid Əzizov (Bakı Dövlət Universiteti); həmrəhbər: k.ü.f.d. Natalya Melnikova (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu)
Layihənin məbləği	80 000 man

Layihənin adı	Mis və gümüşün çoxkomponentli xalkogenidləri əsasında yeni superion keçiricilərinin və termoelektrik materiallarının alınması və tədqiqi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2016
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2019
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin rəhbəri: k.e.d., prof. İmir Əliyev (AMEA Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu); həmrəhbər: Yusibov Yusif (Gəncə Dövlət Universiteti)
Layihənin məbləği	60 000 man.

Layihənin adı	Acınohur titanmaqnetit superkonsentratının məhsullarından istifadə etməklə litium titanatların sintezi və xassələrinin funksiyalaşdırılması
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2016
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2019
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin rəhbəri: k.e.d. Məmmədov Asif (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu); həmrəhbər: Məmmədov Elman (Azərbaycan Texniki Universiteti)
Layihənin məbləği	50 000 man.

Layihənin adı	Triazapentadien əsaslı komplekslərin sintezi və katalizdə tətbiqi imkanları
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2016
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2019
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin rəhbəri: Şıxaliyev Namiq (Bakı Dövlət Universiteti); həmrəhbər: Cəlaləddinov Fidail (Kataliz və Qeyri - üzvi Kimya İnstitutu)
Layihənin məbləği	55 000 man.

Layihənin adı	Ətraf mühitə atılan tullantılarda yüngül karbohidrogenlər (C₁-C₄), metanol və xloraromatik karbohidrogenlərin zərərsizləşdirilməsi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2016
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2019
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin rəhbəri: Arif Əfəndi (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu); həmrəhbər: Şəmilov Nazim (Bakı Dövlət Universiteti)
Layihənin məbləği	60 000 man.

Layihənin adı	Misin mürəkkəb xalkogenidləri ortatemperaturlu termoelektrik materialları kimi: sintezdən və faza tarazlıqlarından "tərkibquruluş-xassə" əlaqəsinə doğru
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun 1-ci Azərbaycan-Rusiya birgə beynəlxalq qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2017
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2020
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin həmrəhbəri: Məhəmməd Babanlı (AMEA Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu; AMEA Fizika İnstitutu; Bakı Dövlət Universiteti), həmrəhbər: k.e.d., prof. Andrey Şevelkov (M.V.Lomonosov adına MDU)
Layihənin məbləği	175 000 man.

Layihənin adı	Nanoelektronikada tətbiq üçün t ərkibind ə III qrup xalkogenidləri saxlayan bərk məhlullar, qrafen və ifrat nazik silisium təbəqələri əsasında alınmış 2D sistemlərdə defekt əmələgəlmənin mexanizmi və kvant halları
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun 1-ci Azərbaycan-Rusiya birgə beynəlxalq qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2017
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2020
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin iştirakçısı: Mirsəlim Əsədov (AMEA KQÜKİ) AMEA Fizika İnstitutu (AMEA Fizika İnstitutu; AMEA KQÜKİ), REA Fizika-Texnologiya İnstitutu
Layihənin məbləği	75 000 man.

Layihənin adı	L-tiroksinin xitozanın N-trimetil yodlu törəməsinə enkapsullaşdırılması və onun uzun müddət nəzarətli ayrılmasının in vivo bioloji tədqiqi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının “Beynəlxalq Elmi Əməkdaşlıq” Müştərək Elmi Tədqiqat müsabiqəsinə təqdim edilmiş layihələr
Təqdim edildiyi il	2017
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2020
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin həmrəhbəri: k.e.d. Nizami Zeynalov (KQÜKİ); layihənin həmrəhbəri: prof. Maria Grazia Raucci (İtaliya Sosial Respublikası “Polimerlər, kompozitlər və Biomateriallar İnstitutu”)
Layihənin məbləği

Layihənin adı	FeCh_x-TiO₂-MoS_xhibrid katodlarının elektrokimyəvi və fotoelektrokimyəvi tədqiqi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının “Beynəlxalq Elmi Əməkdaşlıq” Müştərək Elmi Tədqiqat müsabiqəsinə təqdim edilmiş layihələr
Təqdim edildiyi il	2017
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2020
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin həmrəhbəri: k.e.d. Akif Əliyev (KQÜKİ); layihənin həmrəhbəri: t.e.d., prof. Evelina Slavçeva (Bolqarıstan Respublikasının akad. Yevgeni Budevski adına Elektrokimya və Energetik sistemlər İnstitutu)
Layihənin məbləği

Layihənin adı	Laylı quruluşlu birləşmə və polimerlər əsasında sintez olunmuş nanokompozitlərin katalitik və sorbsiyon xassələrinin tədqiqi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 2018-2020-ci illər üçün elmi tədqiqat proqramlarının işlənməsi, seçilməsi və maliyyələşdirilməsi məqsədilə keçirilən respublika müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2018
Layihənin həyata keçirildiyi illər	36 ay
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin rəhbəri: akademik Abel Məhərrəmov (Bakı Dövlət Universiteti); Layihənin həmrəhbəri: k.e.d., prof. Vaqif Əhmədov (AMEA KQÜKİ)
Layihənin məbləği	300 000 man.

Layihənin adı	Polimer əsaslı nanogellərin alınması və onların dərman preparatlarının daşıyıcısı kimi xərçəng xəstəliklərinin müalicəsində tətbiqi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 2018-2020-ci illər üçün elmi tədqiqat proqramlarının işlənməsi, seçilməsi və maliyyələşdirilməsi məqsədilə keçirilən respublika müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2018
Layihənin həyata keçirildiyi illər	36 ay
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin rəhbəri: akademik Dilqəm Tağıyev (AMEA KQÜKİ) (AMEA-nın Biofizika İnstitutu, Milli Onkologiya Mərkəzi)
Layihənin məbləği	360 000 man.

Layihənin adı	Mikroelektronika üçün tərkibində nadir torpaq elementləri saxlayan tallium-bismut telluridləri əsasında yeni maqnit materialların sintezi, tədqiqi və xassələrinin modelləşdirilməsi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun 2-ci Azərbaycan-Belarus birgə qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2017
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2020
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin həmrəhbəri k.e.d., prof. Mirsəlim Əsədov (AMEA KQÜKİ) Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti, BMEA-nın Materialşünaslıq üzrə elmi-praktiki mərkəzi
Layihənin məbləği	60 000 man.

Layihənin adı	Qeyri-tarazlıqlı heterofazalı neft-kimya proseslərinin və neft-qaz sistemlərinin riyazi və fiziki-kimyəvi modelləşdirilməsi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Elm Fondu”nun elmi tədqiqat, innovativ layihələrin maliyyələşdirilməsi məqsədilə qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2017
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2020
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin rəhbəri:k.e.d. Mirsəlim Əsədov (AMEA KQKİ)
Layihənin məbləği	60 000man

Layihənin adı	Koordinasion birləşmələrin neftin reoloji xassələrinə təsirinin tədqiqi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Elm Fondu”nun elmi tədqiqat, innovativ layihələrin maliyyələşdirilməsi məqsədilə qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2017
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2019
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin rəhbəri: k.e.d. Mina Munşiyeva (AMEA KQÜKİ)
Layihənin məbləği	45 000 man.

Layihənin adı	Biratomlu fenolların karbon dioksidlə karboksilləşdirilməsi reaksiyasının nanostrukturlu oksid əsaslı katalizatorlarının hazırlanması texnologiyasının işlənilməsi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu və Azərbaycan Respublikası Gənclər və İdman Nazirliyinin birgə təşkil edərək keçirdiyi Gənc alim və mütəxəssislərin 4-cü xüsusi – “Mənim ilk qrantım”- qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2017
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2019 (12 ay)
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin həmrəhbəri: k.ü.f.d. Sevinc Osmanova (AMEA KQÜKİ); (AMEA Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu)
Layihənin məbləği	35 000man.

Layihənin adı	Zob əleyhinə istifadə olunan L-tiroksin preparatının daşınması üçün sintez olunmuş N-trimetilyod xitozanın reoloji və spektral tədqiqi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Elm Fondu”nun elmi tədqiqat, innovativ layihələrin maliyyələşdirilməsi məqsədilə qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2017
Layihənin həyata keçirildiyi illər	30 gün
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin rəhbəri: k.ü.f.d. Şamo Tapdıqov
Layihənin məbləği	16 386 man.

Layihənin adı	V, P, Mo, Sb oksid katalizatorların fiziki-kimyəvi xassələri ilə katalitik aktivliyi arasında kollerasiyanın müəyyən edilməsi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Elm Fondu”nun elmi tədqiqat, innovativ layihələrin maliyyələşdirilməsi məqsədilə qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2017
Layihənin həyata keçirildiyi illər	-
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin rəhbəri: Elmir Babayev
Layihənin məbləği	12 000 man.

Layihənin adı	Ağır metalların xalkogenidlərinin, xalkohalogenidlərinin və onlar əsasında yeni funksional materialların alınmasının fiziki-kimyəvi əsasları
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Elm Fondu”nun elmi tədqiqat, innovativ layihələrin maliyyələşdirilməsi məqsədilə qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2017
Layihənin həyata keçirildiyi illər	-
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin rəhbəri: Dünya Babanlı
Layihənin məbləği	5 000 man.

2018-ci ildə müsabiqələrə müraciət edən əməkdaşların qrant layihələrinin

SİYAHISI

Müsabiqənin adı	AMEA və TÜBİTAK birgə müsabiqə
Layihənin adı	Developing new nanoelectrocatalysts on base of combining Co, Ni, Mo metals for water electrolysis (Suyun elektrolizi üçün Co, Ni, Mo metalları saxlayan yeni nanoelektrokatalizatorların hazırlanması)
Müraciət edən	Layihənin həmrəhbəri: k.e.d. Akif Əliyev Layihənin həmrəhbəri: prof. Hilal Demir Kıvrak
İl	2018
Müsabiqənin adı	AMEA və TÜBİTAK birgə müsabiqə
Layihənin adı	Establishment and organization of chitosan-based nano-gel biocomposites for biomedical application (Biotibbi tətbiqlər üçün xitozan əsaslı nano-gel biokompozitlərin sintezi və təşkili)
Müraciət edən	Layihənin həmrəhbəri: akademik Dilqəm Tağıyev Layihənin həmrəhbəri: prof. Zeyneb Aydoğmuş
İl	2018

2018-ci ildə impakt faktorlu jurnallarda dərc olunmuş məqalələr

Web of Science (Clarivate Analytics) məlumat bazasına daxil olan impakt faktorlu jurnallar

V.Akhmedov, A.Aliyev, M.Bahmanov, V.Ahmadov, D.Tagiyev. ″Kinetics of phenylacetylene selective hydrogenation to styrene over metal-free polymeric carbon nitrides″. Applied Catalysis A, General Vol.565, pp. 13-19,(2018), https:doi.org/10.1016/j.apcata.2018.07.033. CA-4.521
Aliev Z.S., Amiraslanov I.R., Record M-C., Tedenac J-C., Babanly M.B. The YbTe-SnTe-Bi₂Te₃ system. Journal of Alloys and Compounds, 2018, Volume 750, Pages 887-89.CA-3.779
D. Pacile, S. V. Eremeev, M. Caputo, M. Pisarra, O. De Luca, I. Grimaldi, J. Fujii, Z. S. Aliev, M. B. Babanly, I. Vobornik, R. G. Agostino, A. Goldoni, E. V. Chulkov, and M. Papagno. Deep insight into the electronic structure of ternary topological insulators: A comparative study of PbBi₄Te₇ and PbBi₆Te₁₀. Physica status solidi (RRL) - Rapid Research Letters, р.1800341-8. CA-3.721
Flammini R., Colonna S., Hogan C., Mahatha S., Papagno M., Barla A., Sheverdyaeva P., Moras P., Aliev Z., Babanly M.B. Evidence of β-antimonene at the Sb/Bi₂Se₃ interface. Nanotechnology. 2018 10;29(6):065704. CA- 3.404.
Babanly N.B., Imamaliyeva S.Z., Yusibov Y.A., Taghiyev D.B., Babanly M.B. Thermodynamic study of the Ag-Tl-Se system using the EMF method with Ag₄RbI₅ as a solid electrolyte . Journal of Solid State Electrochemistry, 2018, v.22, pp.1143-1148. CA-2.509
Rayyat Huseyn Ismayilov, Fuad Famil Valiyev, Dilgam Babir Tagiyev, You Song, Nizami Vali Israfilov, Wen-Zhen Wang, Gene-Hsiang Lee, Shie-Ming Peng, Baghir A.Suleimanov. Linear pentanuclear nickel(II) and tetranuclear copper(II) complexes with pyrazine-modulated tripyridyldiamine ligand: Synthesis, structure and properties. Inorganica Chimica Acta, Vol. 483, 2018, pp. 386-391. CA-2,264
D.M. Babanly, Z.S. Aliyev, V.A. Majidzade, D.B. Tagiyev, M.B. Babanly. Experimental study of phase equilibria and thermodynamic properties of the Tl-Se-I system. Journal of Thermal Analysis and Calorimetry. 2018, pp.1-9. https://doi.org/10.1007/s10973-018-7677-xCA-2.209
Aliev Z.S., Musayeva S.S. Imamaliyeva S.Z., Babanlı M.B. Thermodynamic study of antimony chalcoiodides by EMF method with an ionic liquid. // Journal of Thermal Analysis and Calorimetry, 2018, v.133, №2, pp.1115-1120.CA-2.209
Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mammadov A.N. Thermodynamic assessment of phase diagram and concentration–temperature dependences of properties of solid solutions of the GaS–GaSe system. Journal of Thermal Analysis and Calorimetry. 2018. V. 133. № 2. pp. 1135–1141.DOI 10.1007/s10973-018-6967-7. CA-2.209

10. Mansura Huseynova, Parham Talsimi, Ajdar Medjidov, Vaqif Farzaliyev, Mahizar Aliyeva, Gulnar Gondolova, Onur Sahin, Bahattin Yalçın, Afsun Sucayev, Efe Baturhan Orman, Ali Rza Özkaya, Ilhami Gulcin. Synthesis, characterization, crystal structure, electrochemical studies and biological evalution of metal complexes with thiosemicarbazone of glyoxylic acid. Polyhedron 2018, Vol. 155, pp. 25-33.CA-2.067

11. Mansura Teyfur Huseynova, Mahizar Nacaf Aliyeva, Ajdar Akber Medjidov, Onur Şahin Bahattin Yalçın. Cu(II) complex with thiosemicarbazone of glyoxylic acid as an anion ligand in a polymeric structure. Journal of Molecular Structure, 2019, Vol. 1176, pp. 895-900. CA- 2.011

12. Gulnar Gondolova, Parham Taslimi, Ajdar Medjidov, Vagif Farzaliyev, Afsun Sujayev, Mansura Huseynova, Onur Shahin, Bahattin Yalçın, Fikret Turkan, Ilhami Gulçin. Synthesis, crystal structure and biological evaluation of spectroscopic characterization of Ni(II) and Co(II) complexes with N-salicyloil-N′-maleoil-hydrazine as anticholinergic and antidiabetic agents. Journal of biochemistry and molecular toxicology. 32(9):e22197. doi: 10.1002/jbt.22197. CA-1.837

13. Imamaliyeva S.Z., Alakbarzade G.I., Mahmudova M.A., Amiraslanov I.R., Babanly M.B. Phase equilibria in the Tl₄PbTe₃-Tl₉SmTe₆-Tl₉BiTe₆section of the Tl-Pb-Bi-Sm-Te system. Acta Chimica Slovenica, 2018, v.65, pp.365–371. CA-1.104

14. Imamaliyeva S.Z., Alakbarzade G.I., Gasymov V.A., Babanly M.B. Experimental study of the Tl₄PbTe₃-Tl₉TbTe₆-Tl₉BiTe₆section of the Tl-Pb-Bi-Tb-Te system. Materials Research-Ibero-american Journal of Materials. 2018; 21(4): e20180189. CA – 1.103

15. P.A.Muradova, S.M.Zulfugarova, E.Graser, A.S.Strekov, Y.N.Litvishkov. Microwaves induced thermolysis of petroleum under contact with heterogenous catalysts. Chemie Ingenieur Technik. 2018, pp. 393-399. CA-1.1

16. Asadov S.M., Mustafaeva S.N. Dielectric Losses and Charge Transfer in Antimony-Doped TlGaS2 Single Crystal. Physics of the Solid State. 2018. V. 60. № 3.

pp. 504-508. CA-0.925

17. L.F.Mashadieva, Sh.G.Mansimova, Yu.A.Yusibov, and M.B.Babanly. Thermodynamic Study of the 2PbTe–AgSbTe₂ System Using EMF Technique with the Ag₄RbI₅ Solid Electrolyte. Russian Journal of Electrochemistry, 2018, Vol. 54, No. 1, pp. 106–111. CA – 0.880

18. Алвердиев И. Дж., Аббасова В. А., Юсибов Ю. А., Тагиев Д. Б., Бабанлы М. Б. Термодинамическое исследование соединения Cu₂GeS₃ и твердых растворов Cu_2-xAg_xGeS₃ методом электродвижущих сил с твердым электролитом Cu₄RbCl₃I₂ . Электрохимия, 2018, том 54, № 2, с. 224–230. CA – 0.880

19. Mustafaeva S.N., Asadov S.M., Guseinov D.T. Dielectric relaxation and conductivity of CdGa2S4 single crystal grown by the CTR method. Crystallography Reports. 2018. V. 63. № 7. pp. 1–3. CA-0.762

20. Mustafaeva S.N., Asadov S.M. Dielectric behavior and conductivity of TlIn1-xSbxSe2 . Crystallography Reports. 2018. V. 63. № 7. pp. 1–4.CA-0.762

21. Aliev O.M., Asadov M.M., Azhdarova D.S., Mamedov Sh.G., Ragimova V.M. Polythermal Section FeSb2S4–FeSm2S4 of the FeS–Sb2S3–Sm2S3 System. Russian Journal of Inorganic Chemistry. 2018. V. 63. № 6. pp. 833–836. CA-0.709

22. Алиев О.М., Аждарова Д.С.,Рагимова В.М., Максудова Т.Ф. Синтез и физико-химические свойства лантансодержащего минерала бертьерита. Журнал неорганической химии. 2018, Т.63. № 3, c.1-4. CA-0.709

23. Asadov M.M., Akhmedova N.A. Т–х Diagram of Section BiB3O6–YbBO3. Russian Journal of Inorganic Chemistry. 2018. V. 63. № 12. pp. 1617-1621. CA-0.709

24. Бахтиярлы И.Б., Фатуллаева Г.М., Керимли О.Ш. Стеклообразование в тройной системе Ln₂O₃-As₂S₃-Er₂O₃. Журнал неорганической химии 2018, Т-63, №7, с.962-965.CA-0.709

25. Yu.A.Yusibov, I.Dzh.Alverdiev, L.F.Mashadiyeva, A.N.Mamedov, D.B.Tagiev, M.B. Babanly.Study and 3D Modeling of the Phase Diagram of the Ag–Sn–Se System. Russian Journal of Inorganic Chemistry, 2018, Vol. 63, No. 12, pp. 1622-1635.
CA-0.709

26. S.Z.Imamaliyeva, D.M.Babanly, D.B.Tagiev, M.B.Babanly. Physicochemical Aspects of Development of Multicomponent Chalcogenide Phases Having the Tl₅Te₃ Structure: A Review. Russian Journal of Inorganic Chemistry, 2018, №13, pp.1704-1730. CA – 0.709

27. Имамалиева С.З., Гасанлы Т.М., Садыгов Ф.М., Бабанлы М.Б. Фазовая диаграмма системы Tl₂Te-Tl₅Te₃-Tl₉GdTe₆. Журнал неорганической химии, 2018, т.63, №2, с.262-269.CA – 0.709

28. Asadov S.M., Mustafaeva S.N., Guseinov D.T., Kelbaliev K.I. Dependence of the X-Ray Dosimetric Parameters of AgGaS2xSe2–2x Single Crystals on Their Composition . Technical Physics. 2018. V. 63. № 4. pp. 546-550. CA-0.707

29. Mashadieva L.F., Gasanova Z.T., Yusibov Yu.A., and Babanly M.B. Phase Equilibria in the Cu₂Se–Cu₃AsSe₄–Se System and Thermodynamic Properties of Cu₃AsSe₄. Inorganic Materials, 2018, Vol. 54, No. 1, pp. 8–16. CA- 0.699

30. Mustafaeva S.N., Asadov S.M., Kerimova E.M. Dielectric Properties and Electrical Conductivity of (1–x)TlGaSe2 · xTm Crystals. Inorganic Materials. 2018. V. 54.

№ 7. pp. 627-631. CA-0.699

31. Mustafaeva S.N., Asadov S.M., Kerimova E.M. Dielectric Properties and Conductivity of Ag-Doped TlGaS2 Single Crystals . Semiconductors. 2018. V. 52. № 2. pp.156-159. CA-0.672

32. Niftiyev N.N., F. M. Mamedov, Quseynov V. I., Kurbanov S.Sh. AC Electrical Conductivity of FeIn₂Se₄ Single Crystals. Semiconductors. 2018, Volume 52, Issue 6, pp. 683–685. CA-0.672

33. С.З.Исмаилова, А.А.Меджидов, П.А.Фатуллаева, Р.Дж.Гасымов Получение полимера конденсацией о-фенилендиамина и п-ксилилендибромида и его свойства. Журнал общей химии. 2018. Т. 88. Вып. 5, c.800-804. CA- 0.658

34. Джавад-заде A.A., Меджидов А.А., Ялчин Б., Агаева С.А., Фатуллаева П.А., Османова С.Н. Гидротермальный редокс синтез шпинелей кобальта и марганца с использованием нитратов металлов. Журнал общей химии. №.8, 2018, c.59-63. CA – 0.658

35. Азизова А.Н., Тагиев Д.Б., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И. Полиядерный комплекс палладия (II) с β-меркаптоэтанолом. Журнал общей химии. 2018, т.88, вып. 5, с.870-873. CA-0.658

36. Азизова А.Н., Тагиев Д.Б., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И. Шестиядерные комплексы платины (II) и палладия (II) с β-меркаптоэтанолом. Журнал общей химии. 2018, т.88, вып. 3, с. 478-481. CA-0.658

37. С.А.Агамамедова, И.Т.Нагиева, Л.М.Гасанова, Т.М.Нагиев. Kогерентно-синхронизированное биомиметическое монооксидирование циклогексана пероксидом водорода. Журнал физической химии. 2018, том 92, №12, c.1935-1943.CA – 0.549

38. Алиев А.М., Бахманов М.Ф., Агаев Ф.А., Агаев В.Ш., Шабанова З.А., Сафаров А.Р. Кинетика и механизм реакции окислительного превращения н-амилового спирта в валериановую кислоту на модифицированном цеолитном катализаторе. Журнал Физической Химии, Том:92, 2018. с.362-366. CA – 0.549

39. Imamalieva S.Z., Babanly D. M., T. M. Gasanly, D. B. Tagiev, and M. B. Babanly. Thermodynamic Properties of Tl₉GdTe₆ and TlGdTe₂. Russian Journal of Physical Chemistry A, 2018, Vol. 92, No. 11, pp. 2111–2117. CA – 0.549

40. Zeynalov E.B., Friedrich J.F., Tagiyev D.B., Huseynov A.B., Magerramova M.Ya., Abdurehmanova N.A. Nanostructures from catalytic pyrolysis of gas and liquid carbon sources (a review). Materials Testing (Materials Synthesis) 60(7-8), pp.783-793(2018). CA – 0.521

41. А.Н.Азизова, Д.Б.Тагиев, С.Н.Османова, Ш.Г.Касумов, Х.И.Гасанов. Кристаллическая и молекулярная структура комплекса платины (II) с β- меркаптоэтиламин гидрохлоридом. Журнал Структурной Химии, 2018, Т.59. № 1.c.191-195. CA-0.521

42. А.М.Алиев, А.Р.Сафаров, И.И.Османова, А.М.Гусейнова, Э.М.Мамедов. Оптимальное проектирование химико-технологического комплекса по совместной переработке газов крекинга и пиролиза. Теоретические основы химической технологии. Москва, 2018, т. 52, №6, c.628-635. CA – 0.515

43. Келбалиев Г.И.,Расулов С.Р., Мустафаева Г.Р., Вязкость структурированных дисперсных систем. Теоретические основы химической технологии, 2018, т.52, №3, с.352–360. CA-0.515

44. S.I.Abasov, S.B.Agayeva, M.T.Mamedova, E.S.Isayeva, A. A.Imanova, A.A.Iskenderova, A.E.Aliyeva, R.R.Zarbaliyev, D.B.Tagiyev. Conversion of n-Heptane, n-Butane, and Their Mixtures on Catalytic Systems Al₂O₃/WO₄^2– ∙ZrO₂ and HMOR/WO₄^2– ∙ZrO₂. Russian Journal of Applied Chemistry. 2018, Volume 91, Issue 6, pp. 964–971.CA-0,494

45. K.G.Guliyev, A.I.Sadygova, G.Z.Ponomareva, A.M.Aliyeva, Ts.D.Gulverdashvili, D.B.Tagiyev. Synthesis of 2-Chloromethyl-1-(p-vinylphenyl)cyclopropane and Its Copolymerization with Styrene. Russian Journal of Applied Chemistry. 2018, Volume 91, Issue 2, pp. 304–309. CA-0,494

46. Ю.Н.Литвишков, С.М.Зульфугарова, З.Ф.Алескерова, Н.М.Гасангулиева, А.Г.Аскеров, Н.В.Шакунова. Микроволновый синтез ферритов (Co, Ni, Cu, Zn). Журнал прикладной химии. 2018, том 91, вып. 5, с. 679 – 687. CA-0.494

47. Келбалиев Г.И.,Расулов С.Р., Мустафаева Г.Р., Моделирование явлений коалесценции капель в процессах разделения нефтяных эмульсий. Химия и технология топлив и масел, 2018, №2, с. 12–16. CA- 0.360

48. Рзаев А.Г., Келбалиев Г.И., Мустафаева Г.Р., РасуловС.Р. Моделирование процессов образования и разрушения эмульсии при термохимической подготовке нефти. Химия и технология топлив и масел, 2018, №3, с.11–18. CA- 0.360

49. Vusala A.Majidzade., Parvin H.Guliyev., Yasin N.Babayev., Mahmoud Elrouby., Akif Sh.Aliyev., Dilgam B.Tagiyev. «Electrochemical behavior of selenite ions in tartaric electrolytes», Journal of Electrochemical Science and Engineering, 8(3) (2018) pp.197-204.Web of Science (Clarivate Analytics)

50. Т.Л.Кулова, И.И.Николаев, В.Н.Фатеев, А.Ш.Алиев. Современные электрохимические системы аккумулирования энергии. Ж. “Химические Проблемы”, 2018, № 1, с. 9 34. Web of Science (Clarivate Analytics)

51. A.Sh.Aliyev, R.G.Guseynova, U.M.Gurbanova, D.M.Babanly, V.N. Fateev, I.V.Pushkareva, D.B.Tagiyev. Electrocatalysts for water electrolysis. J. “Chemical Problems”, 2018, № 3, pp. 283 – 306.Web of Science (Clarivate Analytics)

52. D.M.Babanly, D.B.Tagiyev. Рhysicochemical aspects of ternary and complex phases development based on thallium chalcohalides. J.“Chemical Problems”, 2018, № 2, pp.153-177.Web of Science (Clarivate Analytics)

53. Aliyev A.Sh., Majidzade V.A., Soltanova N.Sh., Tagiyev D.B., Fateev V.N. Some features of electrochemically deposited CdS nanowires. Synthesis and study of the properties of magnetically separable nanophotocatalyst BiFeO3. J. “Chemical Problems”, 2018, № 2, pp. 178 – 185.Web of Science (Clarivate Analytics)

54. В.Н.Фатеев, О.К.Алексеева, С.В.Коробцев, Е.А.Серегина, Т.В.Фатеева, А.С.Григорьева, А.Ш.Алиев. Проблемы Аккумулирования и хранения водорода. Ж. “Химические Проблемы”, 2018, 16, №4, c.453-483. Web of Science (Clarivate Analytics)

55. F.F. Orudzhev, N.M-R. Alikhanov, M.Kh. Rabadanov, Sh.M. Ramazanov, A.B. Isaev, S.Kh. Gadzhimagomedov, A.Sh. Aliyev, V.R. Abdullaev. Synthesis and study of the properties of magnetically separable nanophotocatalyst BiFeO₃. J. “Chemical Problems”, № 4, 2018, pp. 484-495. Web of Science (Clarivate Analytics)

56. V.A.Majidzade. The effect of various factors on the composition of electrolytic thin films Sb-Se. Synthesis and study of the properties of magnetically separable nanophotocatalyst BiFeO3. J. “Chemical Problems”, 2018, № 3, pp.331–336.Web of Science (Clarivate Analytics)

57. N.V.Yusifova, A.M.Pashajanov, A.A.Heydaraov M.M.Ahmadov, T.M.Ilyasly. Kinetics of thermal decomposition of Dashkasan cobalt ore. // J. “Chemical Problems”. 2018, pp.205-210, (16)2. Web of Science (Clarivate Analytics)

58. Əliyev A.M, Sarıcanov Ə.Ə, Ağayev V.Ş. Müxtəlif silikat modullu H-mordenit seolitləri üzərində toluolun benzol və ksilollara disproporsionlaşması. “Kimya Problemləri” jurnalı. 2018, № 2,. pp.239-244.Web of Science (Clarivate Analytics)

59. Gondolova G.H., Medjidov A.A., Fatullayeva P.A., Israfilov A.I. Synthesis and spectroscopic characterization Fe(III), Mn(II) and Cu(II) complexes with N’-maleoil- salicylic-hydrazid // J. “Chemical Problems”, 2018 pp.44-50.Web of Science (Clarivate Analytics)

60. Gadziyeva K.I., Alizade I.E., Khalilova M.I., Abbasova N.I. Hamidov R.H., M.M.Əhmədov, Ə.A.İbrahimov, R.M.Vəkilova, R.H.Həmidov. “Az qatılıqlı kükürd qazlarının xlorlu əhənglə absorbsiyası” // “Kimya Problemlər” jurnalıi. 2018, №3(16), s.369-375. Web of Science (Clarivate Analytics)

61. Меликова Н.Н., Али-заде Н.И., Нагиев Т.М. Исследование каталазной активности биомиметичкских сенсоров. // “Химические Проблемы”, 2018, №3. c.271-274. Web of Science (Clarivate Analytics)

62. Нагиев Т.М., Али-заде Н.И.,Гасанова Л.М., Нагиева И.Т., Мустафаева Ч.А., Меликова Н.Н., Абдуллаева А.А., Бахрамов Э.С. Пилотная установка с секционной подачей жидких реагентов для процесса окислительной фиксации молекулярного азота. Ж. “Химические Проблемы”. 2018. №2. с.271-274. Web of Science (Clarivate Analytics)

63. Ş.Z.Tapdiqov, N.A.Zeynalov, D.B.Taghiyev, U.M.Akhmedova, A.I.Mammadova, M.Kh.Hasanova, M.A.Amirov. Research into properties and structure of basic polysaccharide in prunus domestica (cherry). J. “Chemical Problems”, 2018, v.16, No 1, pp.35-43.Web of Science (Clarivate Analytics)

64. S.F.Hümbətova, S.M.Məmmədova, Ş.Z.Tapdiqov, N.Ə.Səfərov, M.H.Abbasov, N.A.Zeynalov. Müxtəlif polimerlər mühitində alınmış gümüş nanohissəciklərinin quruluşlarının öyrənilməsi. “Kimya Problemləri” jurnalı, Bakı-2018, v.16, No1, s.78-85.Web of Science (Clarivate Analytics)

65. S.M.Mammadova, Sh.Z.Tapdigov, S.F.Humbatova, N.A.Zeynalov, A.R.Guliyeva, E.M.Gasımov. Investigation the Sorption Properties and Structures of Polymer Hydrogel Immobilized Doxorubicin . J. “Chemical Problems”, 2018, v.16, No 3, pp.316-322.Web of Science (Clarivate Analytics)

66. Ş.Z.Tapdıqov, N.A.Zeynalov, D.B.Tagıyev, E.M.Qasımov, A.İ.Məmmədova, A.F.Nurəliyev, C.A.Sultanov. N-vinilpirrolidon və 4-vinilpiridinin xitozana calaq radikal sopolimerləşməsinin optimal şəraitinin tədqiqi., “Kimya Problemləri” jurnalı 2018, v.16, No 4, s.505-513.Web of Science (Clarivate Analytics)

67. Imamaliyeva S.Z., Alakbarzade G.I., Salimov Z.E., Izzatli S.B., Jafarov Ya.I., Babanly M.B.The Tl₄PbTe₃-Tl₉GdTe₆-Tl₉BiTe₆isopleth section of the Tl-Pb-Bi-Gd-Te system. J. “Chemical Problems”, 2018, №4, pp.496-504.Web of Science (Clarivate Analytics).

68. Zeynalov S.B., Sharifova S.K., Huseynov E.R., Sultanzade S.S., Khocayev H.Kh., Hashimov F.A. Esters of 2-mercapto-benzoic asid on the basis of chlorohydrin derivatives (Эфиры 2-меркаптобензойной кислоты на основе хлоргидриновых производных). Processes of petrochemistry and oil refining. PPOR, 2018Vol.19, №1, , pз.94-99.Web of Science (Clarivate Analytics)

69. Safa I. Abasov, Suraya B. Aghayeva, Hafiz M. Alimardanov, Dilgam B. Taghiyev, Firuza M.Veliyeva, Malahat T. Mammadova, Aytan A. Iskenderova, Arzu A. Imanova, Yegana S. Isayeva. Kinetic features of low-temperature catalytic conversion of straight-run gasoline on Co-HZSM-SO₄^2- 2- /ZrO₂. Processes of petrochemistry and oil refining. PPOR, 2018, Vol. 19, No. 2, pp. 191-197. Web of Science (Clarivate Analytics)

70. E.B.Zeynalov, N.I.Salmanova, E.R.Huseynov_, E.I.Suleymanova. Oxidation of hydrocarbons with hydrogen peroxide, environmental aspect (A review). Processes of petrochemistry and oil refining. 2018, PPOR, Vol.19, № 4, pp.419-426. Web of Science (Clarivate Analytics)

SCOPUS məlumat bazasına daxil olan impakt faktorlu jurnallar

71. Асадов С.М., Мустафаева С.Н. Влияние электронного облучения на перенос заряда в 2D моносульфиде галлия. Электронная обработка материалов. 2018. T. 54. № 1. c. 51-57. SCOPUS – 0.62

72. Келбалиев Г.И., Расулов С.Р., Ильюшин П.Ю., Мустафаева Г.Р. Кристаллизация парафина из нефти и осаждение асфальто-парафинистых веществ на поверхности труб. Инженерно-Физический журнал, 2018, т.91, №5. с.1–6. SCOPUS – 0.48

73. Азизова А.Н., Тагиев Д.Б., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И. Серомостиковые полиядерные комплексы платины (II) и палладия (II) . Вестник Московского Университета. Серия Химия, 2018, т.59, №6, с. 433-438. SCOPUS-0.41

74. Sh.Z.Tapdigov, S.F.Safaraliyeva, N.A.Zeynalov, D.B.Tagiyev, A.I.Mammedova, E.M.Gasimov, A.F.Nuraliyev. Synthesis of N,N-diethyl, N-methyl chitosan chloride with certain quaternization degree and molecular spectroscopic and thermomorphological study of the alkylation. Journal of Biomimetics, Biomaterials and Biomedical Engineering, 2018, Vol. 39., pp.77-88. SCOPUS – 0.35

75. А.А.Гейдаров, А.А.Гулиева, М.К.Махмудов, Н.М.Касумова. Сорбционное концентрирование ионов кобальта, меди, цинка и марганца из техногенных растворов модиф ицированными природными цеолитами. Металлы, Москва 2018, №4, с. 3-12. SCOPUS – 0.23

76. V.H.Mirzoev, CH.K.Rasulov, A.A.Gasanov, M.R.Manafov. Synthesis of p-(Cyclohexene-3-yl-ethyl)phenol and Characteristics of its Phosphatization with Phosphorous Trichloride. Asian Journal of Chemistry, vol.30, No.4(2018), pp. 762-766, https://doi.org/10.14233/ ajchem.2018.20938 SCOPUS – 0.21

77. G.A. Bagirzade, D.B. Tagiyev, F.A. Guliyev and M.R. Manafov, Preparation of Phthalimide and Kinetics of Vapour Phase Ammoxidation of o-Xylene on V-Sb-Bi-Cr/γ-Al2O3 Oxide Catalyst-III. Asian Journal of Chemistry,vol.30,No.2(2018),pp. 305-308, https://doi.org/10.14233/ ajchem. 2018. 20915. SCOPUS – 0.21

78. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mammadov F.M., Aliev O.M., Yanushkevich K.I., Nikitov S.A., E.S.Kuli-zade. Thermodynamics of FeS–PbS–In2S3 and Properties of Intermediate Phases. Defect and Diffusion Forum. 2018. V. 385. pp.175-181. SCOPUS – 0.19

79. Gahramanova Sh.I., Jalaladdinov F.F., Munshieva M.K., Khudaverdiev R.A., Hamidov R.H., Abdullaev A.S., Shamilov E.N., Azizov I.V ., Gahramanov T.O. Synthesis and Investigation of Complex Compounds of Divalent Manganese, Copper, Cobalt and Zinc with Tryptophan and their Biological Activity. International Journal of Chemical Sciences, 2018, vol. 16 (3) DOI: 10.21767/0972-768X.1000286 SCOPUS – 0.17

80. Guliyeva E.A., Suleimanov G.Z. “ Synthesis, structure and thermal properties of rhenium carbonyl containing heterobimetallic derivatives of vanadium(III)”. Periódico Tchê Química Journal, Volume 15, Issue 2(30), 2018, pp.193-200. SCOPUS – 0.10.

Digər məlumat bazalarına daxil olan impakt faktorlu jurnallar

81. E.A.Salakhova, D.B.Tagiyev, P.E.Kalantarova, K.F.Ibragimova, A.M. Asgarova. «Morphology of Thin Films Obtained in Re-Te-Cu System by Electrochemical Method». International Journal of Trend in Research and Development (IJTRD). Volume 5, Issue 3, 2018. pp. 504-506. I2oR (International Institute of Organized Research) - 4.004

82. E.A.Salakhova, D.B.Tagiyev, P.E.Kalantarova, A.M. Askerova. «Electrodeposition rhenium-tellurium alloys from chloride acid electrolytes». Journal of Advances in Chemistry. Volume 15, Issue 02, 2018. pp. 6199-6205. Google IF - 1.131

83. А.М.Pashajanov., G.G.Abbasova., Alyzarine yellow R as reagent of the determination of manganese by extraction-photometric method. Journal of Materials Science and Chemical Engineering Vol.6, №10, 2018.Google IF - 0.98.

84. Mammadov E.Sh, İbrahimova F.M., Safaraliyeva Z.S., Huseynova S.E., Dadashova S.D., Rushinaz İ.R. Synthesis methods of orqanoselenium compounds. İnternational Journal of Chemical Studies. 2018. v.6. №2. pp.1294-1295. Global IF – 0.565

85. E.Şh.Mammadov, D.S.Valiyeva T.N.Gulubeyova, A.E.Mammadov, F.M.Aliyeva. Study and Ways of using off-grade propellant Samin unused directly for intended purposes. İnternational Journal of Chemical Studies. 2018. v. 6. № 3. pp.1999-2000.Global IF – 0.565

86. Veliyeva D.S., Mammadov El.Sh., Gulubeyova T.N., Safaraliyeva Z.S., Huseynova S.E., Gulakhmedova S.A. New about uraciles. International Journal of Chemical Studies. 2018. v. 6. №5. pp.2540-2541.Global IF – 0.565

87. Ya.M.Nagıyev. “Synthesis of new halogen- containing norbornene adducts based on of n-substituted imides of 2,3-dichlorobicyclo[2.2.1] hept-5-ene-2-3-dicarboxylic acid and hexachlorocyclopentadiene “.Organic Chemistry: Current Research. 2018. Vol. 7(2): pp.190-195. Google Scholar IF – 0.53

88. Насири Ф.М., Кулиев Ф.А., Эфенди А.Дж., Абдуллаева Ф.А., Кожарова Л.И., Рустамова Дж.Т., Исмаилова Т.А., Шихлинская Т.А. Синтез метил-2,5-дигидроксифенилсульфида и исследование его антиоксительного действия. Science and World. International Scientific journal. 2018, №6 (58), V. 11, pp.40–42. Global IF – 0.325

89. Рагимли М.А., Махмудов Ф.Т., Джаббарова З.А., Эфендиева Ш.З., Алиева В.Х., Нуриев А.Н. Особенности синтеза смешанных гидроксидных сорбентов и их сорбционные свойства относительно катионов цветных металлов. Science and World, International Scientific journal. 2018. N 6(58). V.11. pp.43–50 .Global IF – 0.325

90. Рагимли М.А., Махмудов Ф.Т., Ильясова Х.Н., Солтанова С.М., Гаджиев М.А., Аскерова Т.Н., Нуриев А.Н. Сорбции цветных металлов (Co²⁺, Cu²⁺, Ni²⁺) аминированным природным клиноптилолитом. //Science and World, International Scientific journal. 2018. N 7(59). pp.16–18 .Global IF – 0.325

91. Джаббаров Э.Э., Ягубов А.И., Махмудов Ф.Т., Мамедова С.М., Мамедова С.Р. Термодинамика обмена ионов Cr³⁺ и Ni²⁺ на природных и синтетических сорбентах. Science and World, International Scientific journal. 2018. N 10(62). pp.43–46.Global IF – 0.325

92. Исмаилова В.А., Махмудов Ф.Т., Ягубов А.И., Мурадова Н.М., Нуриев А.Н. Динамика сорбции ионов Pb²⁺ и Mn²⁺ из растворов моделирующих состав производственных жидких отходов на модифицированных природных сорбентах. Science and World, International Scientific journal. 2018. N 10(62). pp. 47–51.Global IF – 0.325

93. Т.Л.Гусейнзаде, К.И.Гаджиева, Й.Э.Ализаде, Я.А.Нуриев, «Модифицированная противокоррозионная полимерная композиция», Science and World, International Scientific journal, №7(59), 2018, с.12-16. Global IF – 0.325

94. Мамедова С.А, Мамедова С.Р. Термодинамика обмена ионов Cr³⁺и Ni²⁺на природных и синтетических сорбентах. Science and World. International scientific journal. №10,(62), 2018, с.43-46, Vol.1, 2018.Global IF – 0.325

95. Курбанова Л.Г., Ягубов А.И., Салимова Т.А. Кинетика сорбции ионов Fe³⁺ и Mn²⁺ из канальных вод на Na- бентоните. Science and World. International scientific journal. №10,(62), 2018, с.53-56, Vol.1, 2018.Global IF – 0.325

РИНЦ məlumat bazasına daxil olan impakt faktorlu jurnallar

96. Шарифова У.Н., Мамедов А.Н., Гасымова А.М., Самедзаде Г.М. Термодинамика окислительно-восстановительных реакций ванадийсодержащих титаномагнетитовых концентратов при использовании природного газа. Фундаментальные исследования. 2018. № 6. c. 35-40 РИНЦ – 1.252

97. Юсифова Н.В., Пашаджанов А.М., Гейдаров А.А., Алиев И.И., Получение кобальта из сульфоарсенидных руд использованием процессов обжига с хлоридом аммония и выщелачивания Международный журнал прикладных и фундаментальных исслeдований. №1 2018. с.58-63. РИНЦ – 0.618

98. Махмудов Ф.Т., Рагимли М.А., Алиева С.А., Ильясова Х.Н., Джаббарова З.А,, Нуриев А.Н. Термодинамика сорбции токсичных компонентов органической природы из растворов на твердых сорбентах. Сорбционные и хроматографические процессы. 2018, т.18, №3, с. 338-345. РИНЦ –0.436

99. Н.И.Исмаилов, М.В.Мамедова, С.Н.Османова., Экстракционно-фотометрическое определение индия с азозамещенными этоксиакридина. Бутлеровские сообщения, 2018 том 53 № 2. с. 100-103. РИНЦ – 0.416

100. Н.И.Исмаилов, С.Н. Османова, М.В. Мамедова, М.М. Агамалиева., Экстракционно-фотометрическое определение ртути с азозамещенными этоксиакридина //Бутлеровские сообщения, 2018,т.55,№7, с.78-82.РИНЦ – 0.416

101. А. Н. Мамедов, Н. Я. Ахмедовa, Н. Б. Бабанлы, Э.И. Мамедов. Термодинамический расчет и 3D-моделирование T-x-y и P(Se₂)-T-x диаграмм в системе Cu–Pb–Se по ликвидусу PbSe . Конденсированные среды и межфазные границы, 2018., том 20, № 1, c. 84–92 РИНЦ –0.300

102. Имамалиева С.З. Фазовые диаграммы в разработке теллуридов таллия-РЗЭ со структурой Tl₅Te₃ и многокомпонентных фаз на их основе. Конденсированные среды и межфазные границы, 2018, т. 20, № 3, c. 332–347.РИНЦ –0.300

103. Мамедов Ф.М.,Имамалиева С.З.,Амирасланов И.Р., Бабанлы М.Б., Фазовая диаграмма системы FeGa₂Se₄-FeIn₂Se₄ и кристаллическая структура FeGaInSe₄. Конденсированные среды и межфазные границы, 2018, т. 20, № 3 c. 332-347. РИНЦ –0.300

104. Алиев А.М., Керимов А.И.,Шабанова З.А. Окислительное превращение спиртов на модифицированных цеолитах. Нефтепереработка и нефтехимия, №2. 2018, с.40. РИНЦ –0.271

105. А.М.Кашкай, Н.М.Гасангулиева, Н.В.Шакунова. Химические превращения и кинетика ингибирования. компьютерное моделирование. Нефтепереработка и нефтехимия. 2018, №3, с. 35-39.РИНЦ –0.271

106. Ф.М.Садыгов, З.Ю.Магеррамова, Г.Н.Гаджиев, И.Г.Мамедова, Г.Г.Гасан-заде,Э.Т.Меликова.Технологический режим установки термического пиролиза углеводородов в сочетании с качественном составом тяжелой смолы. Нефтепереработка и Нефтехимия. 2018. № 5, с.11-15.РИНЦ –0.271

107. Рустамова Дж.Т., Эфенди А.Дж., Алиев С.А., Меликова И.Г., Кожарова Л.И., Шихлинская Т.А., Алиева А.М. Изучение адсорбции хлорокислов азота на основе природного цеолите-клиноптилолита. Нефтепереработка и нефтехимия. 2018, №7. c. 35–37.РИНЦ –0.271

108. Зейналов Э.Б., Алиева А.З., Насибова Г.Г., Нуриев Л.Г., Алиева Н.М., Салманова Ч.К. Окисление нафтено-парафинового концентрата в присутствии KBr и KBrO₃_.Нефтепереработка и нефтехимия. 2018.3, c.21-24 РИНЦ –0.271

109. Шарифова С.К., Гусейнов Э.Р., Ходжаев Х.Г., Абдуллаева Ф.А., Зейналов С.Б. Синтез гидроксиамино-замещенных эфиров тиосалициловой кислоты на основе моно- и дихлоргидриновых производных. Нефтепереработка и нефтехимия. Москва. 2018, № 1, с.24-27.РИНЦ –0.271

110. С.А.Мамедова, А.И.Ягубов, П.А.Фатуллаева, А.А.Меджидов, М.Г.Аббасов Получение и ИК-спектроскопические исследования полимерных композиционных материалов на основе модифицированных бентонитов. Известия Волгоградского Политехнического Университета, 2018, №4, с.135-140. РИНЦ –0.259

111. Бахтиярлы И.Б., Фатуллаева Г.М., Керимли О.Ш. Стеклообразование в тройной системе La₂S₃-As₂S₃-Pr₆O₁₁ . Извесия вузов серия химия и химическая технология. 2018.Т.61. вып. 4-5. с. 43-48. РИНЦ – 0.240

112. Ч.К. Расулов, В.Г. Мирзоев, А.А. Гасанов, З.З. Агамалиев, М.Р. Манафов, Cинтез пара-(циклогексен-3-ил-этил)-фенола и его аминометилированных производных, Мир нефтепродуктов, ( World of Oil Products The Oil Companies’ Bulletin),1,2018, с.22-27.РИНЦ –0.217

113. Джафаров Р.П., Насибова Г.Г.. Зейналов Э.Б., Эфендиева Л.М., Искендерова С.А., Садиева Н.Ф., Асадова Ш.Н. Исследование процесса получения диэтиленгликолевого диэфира синтетических нефтяных кислот на математической модели. Мир Нефтепродуктов. Вестник Нефтяных Компаний, раздел Математическое моделирование 4, 29 – 34(2018).РИНЦ –0.217

114. Salmanova N.I., Zeynalov E.B., Agaguseynova M.M. Nature of 3d-transition metals chemical bond of in carbon nanotubes.Тенденции развития науки и образования, часть 4, раздел 10, изд-во НИЦ «Л-журнал», с. 29-33(2018) РИНЦ –0.092

KİTABXANA İŞİ

İnstitutumuzun kitabxanasının fondu bərpa edilmiş və müntəzəm fəaliyyət göstərir. Aparılan inventarlaşdırmanın nəticəsinə görə kitabxanın fondunda:

- Kitablar - 12950

- Azərbaycan və rus dilində olan jurnallar - 7856

- Xarici jurnallar - 7390

- Xarici kitablar - 457

- Avtoreferatlar - 4190

- Dissertasiyalar - 650

- Elektron informasiya daşıyıcıları -CD - 58

Cari ildə abunə yolu ilə kitabxanaya Rusiya Federasiyasında nəşr olunan 7 adda elmi-texniki jurnal daxil olmuşdur.

Cədvəl. Hesabat ilində abunə yolu ilə kitabxanaya daxil olan elmi jurnalların siyahısı

№	Elmi jurnalların adı
1.	Журнал прикладной химии
2.	Катализ в промышленности
3.	Кинетика и катализ
4.	Неорганические материалы
5.	Нефтехимия
6.	Успехи химии
7.	Химическая промышленность сегодня

Kitabxananın oxucularının ümumi sayı - 440

Kompüterlərin ümumi sayı - 5

İnternetə çıxışı olanlar - 5

Oxucuların istifadəsində olanlar - 3

Şöbənin internetdən istifadə edən əməkdaşlarının sayı - 2

UNİKAL VƏ MÜASİR CİHAZLARLA TƏMİNAT ÜZRƏ FƏALİYYƏT

“Fiziki-kimyəvi analiz” şöbəsi

Şöbə müdiri: k.ü.f.d., b.e.i. Vaqif Qasımov

Şöbənin nəzdində aşağıdakı qruplar fəaliyyət göstərir:

- Quruluş kimyası, rentgen və termiki analiz qrupu

- Spektral analiz qrupu

- Elektron mikroskopiyası qrupu

- Element analizi qrupu

Şöbənin tədqiqatlarının əsas istiqaməti müxtəlif sinif təbii və süni birləşmələrin rentgenoqrafik, termiki, spektral, elektron mikroskopiya və element analizlərinin aparılmasından ibarətdir. Şöbə bu tədqiqatların aparılması üçün müasir cihazlarla təmin olunmuşdur.

Quruluş kimyası, rentgen və termiki analiz qrupu

Rentgenefaza analizi - 456 nümunə
Termiki analiz - 73 nümunə

Spektral analiz qrupu

İQ spektr - 136 nümunə
UB spektr - 42 nümunə

Elektron mikroskopiya qrupu

SEM analizi -12 nümunə

Avtomatik rentgen difraktometri Derivatoqraf

İnfraqırmızı və Ultrabənövşəyi Atom qüvvə mikroskopu spektrometrlər

Kütlə spektrometrli qaz xromotoqrafı İnduktiv birləşmiş plazmalı kütlə spektrometr

ƏLAVƏ

İMPAKT FAKTORLU JURNALLARDA ÇAP OLUNMUŞ MƏQALƏLƏR

Jurnalın adı	Məqalə sayı	Impakt faktor
Applied Catalysis A, General	1	CA-4.521
Journal of Alloys and Compounds	1	CA-3.779
Physica status solidi (RRL) - Rapid Research Letters	1	CA-3.721
Nanotechnology.	1	CA- 3.404
Journal of Solid State Electrochemistry	1	CA-2.509
Inorganica Chimica Acta	1	CA-2,264
Journal of Thermal Analysis and Calorimetry	3	CA-2.209
Polyhedron	1	CA-2.067
Journal of Molecular Structure	1	CA- 2.011
Journal of biochemistry and molecular toxicology	1	CA-1.837
Acta Chimica Slovenica	1	CA-1.104
Materials Research-Ibero-american Journal of Materials	1	CA – 1.103
Chemie Ingenieur Technik.	1	CA-1.1
Physics of the Solid State	1	CA-0.925
Russian Journal of Electrochemistry	2	CA – 0.880
Crystallography Reports	2	CA-0.762
Russian Journal of Inorganic Chemistry	7	CA – 0.709
Technical Physics	1	CA-0.707
Inorganic Materials	2	CA- 0.699
Semiconductors	2	CA-0.672
Журнал общей химии	4	CA- 0.658
Журнал физической химии	3	CA – 0.549
Materials Testing	1	CA – 0.521
Журнал Структурной Химии	1	CA – 0.521
Теоретические основы химической технологии	2	CA – 0.515
Журнал прикладной химии	3	CA-0.494
Химия и технология топлив и масел	2	CA- 0.360
Journal of Electrochemical Science and Engineering	1	Web of Science (Clarivate Analytics)
Kimya Problemleri	18	Web of Science (Clarivate Analytics)
Processes of petrochemistry and oil refining. PPOR	3	Web of Science (Clarivate Analytics)

Электронная обработка материалов	1	SCOPUS – 0.62
Инженерно-Физический журнал	1	SCOPUS – 0.48
*Вестник Московского Университета. Серия Химия*	1	SCOPUS - 0.41
Journal of Biomimetics, Biomaterials and Biomedical Engineering	1	SCOPUS – 0.35
Металлы	1	SCOPUS – 0.23
Asian Journal of Chemistry	2	SCOPUS – 0.21
Defect and Diffusion Forum	1	SCOPUS – 0.19
International Journal of Chemical Sciences	1	SCOPUS – 0.17
Periódico Tchê QuímicaJournal	1	SCOPUS – 0.10
Journal of Advances in Chemistry.		Google IF – 1.131
Journal of Materials Science and Chemical Engineering	1	Google IF - 0.98.
International Journal of Chemical Studies	3	Global IF – 0.565
Organic Chemistry: Current Research.	1	Google Scholar IF – 0.53
Science and World. International Scientific journal	8	Global IF – 0.325
Фундаментальные исследования	1	РИНЦ – 1.252
Сорбционные и хроматографические процессы	1	РИНЦ –0.436
Бутлеровские сообшения	2	РИНЦ – 0.416
Конденсированные среды и межфазные границы	3	РИНЦ –0.300
Нефтепереработка и нефтехимия	6	РИНЦ –0.271
Известия Волгоградского Политехнического Университета	1	РИНЦ –0.259
Извесия вузов серия химия и химическая технология	1	РИНЦ – 0.240
Мир нефтепродуктов, Вестник Нефтяных Компаний	2	РИНЦ –0.217

“Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsinin 2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri: AMEA-nın müxbir üzvü Mübariz Əhmədov

Mövzu: Respublikanın filiz və qeyri-filiz mineral xammal ehtiyatlarının kompleks emal texnologiyasının elmi əsaslarının yaradılması

Mövzuya aid işlər: 1.1; 1.2; 1.3; 1.4

LABORATORİYA: Qeyri-filiz mineral xammalının emalı

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü

Laboratoriyada 13 əməkdaş çalışır. 9 nəfər k.ü.f.d., onlardan 6 nəfər ap.e.i., 3 nəfər b.e.i., 2 nəfər e.i., 2 nəfər mühəndis: Ağayev Adil – k.ü.f.d.,ap.e.i.,dos., Həmidov Rəhman – k.ü.f.d., ap.e.i., Teymurova Emma-t.ü.f.d.,ap.e.i.,dos., Qasımova Nailə - k.ü.f.d.,ap.e.i., dos., Cəfərova Sevil– k.ü.f.d.,ap.e.i.,dos., İbrahimov Əli – k.ü.f.d.,ap.e.i.,dos., Abbasova Nuranə - k.ü.f.d.,b.e.i.,dos., Səlimova Sevinc-k.ü.f.d.,b.e.i.,dos., Xəlilova Mahirə - k.ü.f.d., b.e.i., Qəhrəmanova Yeganə - e.i., Vəkilova Rəna – e.i., Talıblı İradə - müh., Bədəlova Rəna – müh.

İŞ 1.1.: Alüminium tərkibli filizlərdən (alunit, kasıb alunit) alüminium oksidin alınmasının fiziki-kimyəvi və texnoloji əsasları.

MƏRHƏLƏ I: Fiziki-kimyəvi analiz üsulları ilə (mineraloji, kimyəvi, derivatoqrafik, rentgen və s.) alunitin və kasıb alunitin müqayisəli təhlili.

Alunitləşmiş süxurun kompleks emalının fiziki-kimyəvi əsaslarının tədqiqi yeni enerjiyə qənaətli səmərəli üsulların işlənməsinə və mövcud üsulların təkmilləşdirilməsinə şərait yaradır. Alunit süxurunun tərkibinin tədqiqi alunit xammalın keyfiyyətinin dəyərləndirilməsi və onun emalının texnoloji sxeminin seçiminə görə böyük nəzəri və praktik əhəmiyyətə malikdir.

Zəylik yatağının alunitləşmiş süxurundan götürülən iki nümunənin, həmçinin onların 600⁰C-də dehidratlaşdırıcı yanma məhsullarının tam kimyəvi, termoqravimetrik (inert və hava axını mühitlərində, SEM və rentgenfaza analizləri aparılmışdır. Orta nümunələrin tam kimyəvi analizi edilmişdir. Alunitin tərkibi kasıb alunitləşmiş süxurda ~35,3–40%,orta alunitləşmiş süxurda ~44–49,9% təşkil edir. Rentgenfaza analizindən istifadə etməklə 1-№-li nümunədə alunit [(K_0,72Na_0,28)Al₃(SO₄)₂(OH)₆], dikkit [Al₂Si₂O₅(OH)₄], kvars (SiO₂) və hematitin (Fe₂O₃) olması müəyyən edilmişdir. 2 №-li nümunədə alunitin [(K_0,72Na_0,28)Al₃(SO₄)₂(OH)₆], kvars (SiO₂), hematit (Fe₂O₃) müəyyən edilmişdir.Aparılmış analizlər nəticəsində belə qənaətə gəlmək olar ki, dikkitin yüksək miqdarı ilə (~40%) fərqlənən silikatlı-giltorpaqlı kasıb alunitləşmiş süxuru (1№-li nümunə) kombinə olunmuş, orta alunitləşmiş süxuru isə (2 №-li nümunə) qələvi üsulları ilə emal etmək tövsiyə olunur.

600⁰C –də yandırılmış süxurların difraktoqrammalarında K-AL-zəyləri [KAl(SO₄)₂], 760 və 800⁰C-də K-Na-sulfatları [K₃Na(SO₄)₂], KNaS₂O₇ və γ-Al₂O₃-ün aşkar edilmişdir. 900⁰C-də yandırılmış kasıb və orta alunitləşmiş süxurların difraktoqrammalarında K-Na-sulfatları [K₃Na(SO₄)₂], γ-Al₂O₃ daha artıq miqdarda və α-Al₂O₃ aşkar olunub. 800 və 900⁰C-də yandırılmış kasıb və orta alunitləşmiş süxurların SEM analizlərinin nəticələri K-Na-Al zəylərin (K,Na)₂SO₄·Al₂(SO₄)₃ 1 və 2 №-li nümunələrin tərkibində mövcudluğunu təsdiqləyir.

NƏTİCƏLƏR

1. Zəylik yatağının kasıb və orta tərkibli alunitləşmiş süxurlarının tam kimyəvi və mineroloji tərkibi müəyyənləşdirilmişdir. Onların müqayisəli analizi aparılmışdır.

2. Tədqiq olunan alunitləşmiş süxurun element tərkibinə əsasən onun texnoloji emal üsullarının seçilməsinə tövsiyyələr təklif olunmuşdur.

3.Termoqravimetrik analiz üsulundan istifadə etməklə kasıb və orta alunitləşmiş süxurların inert (N₂) və hava axını mühitində termiki parçalanması tədqiq olunmuşdur.

4. Orta alunıtləşmış süxurun tərkibinə daxil olmuş alunitin 600-900⁰C temperatur intervalında faza çevrilmələri aşağıdakı sxem t üzrə gedir:

MƏRHƏLƏ II. Kombinə edilmiş üsulla alunit və kasıb alunitdən alüminium oksidin alınması şəraitinin tədqiqi

Zəylik alunit filizinin emalının rentabelli olması üçün onun kompleks istifadə edilməsi zəruridir. Alunitin tərkibində olan qələvi metal sulfatlarının emal zamanı özünü necə aparması, nə dərəcədə ayrıla bilməsi imkanları kifayət qədər öyrənilməmişdir. Digər tərəfdən alunitin qələvi üsulu ilə emalı zamanı qələvi metal sulfatları ilə doymuş alüminat məhlulları alınır ki, temperaturun cüzi dəyişməsi ilə bu sulfatlar aparatlarda və borularda kristallaşır, alüminium hidroksidin yuyulma mərhələsini çətinləşdirir ki, bu da məhlulun və alınan məhsulun keyfiyyətini aşağı salır.

Təqdim olunan işdə qələvi metal sulfatlarının məhlula çıxmasının ilkin alunitin yanma temperaturundan, H₂SO₄-ün və NaOH-ın qatılığından, həll olub məhlula keçmə müddətindən, həll olmanın temperaturundan və s. asılılığı öyrənilmişdir.

Yanmış alunit filizi nümunəsində H₂SO₄-ün qatılığının qələvi metalların çıxımına təsirini öyrənmək üçün narın üyüdülmüş alunitin mufel peçində 500-600⁰C temperaturda 1 saat müddətində qızdırılmışdır.600⁰C-də közərdilmiş nümunədən Na⁺ və K⁺ ionlarının çıxımı 3%-li H₂SO₄ ilə işlənməsi zamanı maksimuma, müvafiq olaraq 91-100% -ə çatır. H₂SO₄-ün qatılığının sonrakı artımı, demək olar ki, çıxıma heç bir təsir etmir.

Beləliklə, alunit filizindən qələvi metal sulfatlarını ayırmaq üçün filizin optimal yanma temperaturu 600⁰C, H₂SO₄-ün optimal qatılığı isə 3% təşkil edir.

Alunit filizinin yanma müddətinin qələvi metal ionlarının çıxımına təsirini öyrənmək üçün alunit filizi 600⁰C-də müxtəlif müddətlərdə (5-60 dəq.) közərdilib, sonra 3%-li H₂SO₄ ilə işlənir. 10 dəqiqə ərzində közərdilmiş nümunələrdə hər iki metalın məhlula çıxımı maksimuma çatır və sonrakı müddətlərdə sabit qalır.

Sonra 10 dəq. müddətində 600⁰C-də yanmış alunit nümunəsinin 5-60 dəq. müddətində həll olub məhlula çıxma dərəcəsi öyrənilib. 15 dəqiqə ərzində həll olub məhlula çıxma dərəcəsi ən yüksək olur. Sonrakı müddət artımı çıxıma təsir etmir.

Növbəti təcrübələrdə qələvi metal ionlarının çıxımının məhlulun temperaturundan asılılığı öyrənilmişdir. Bunun üçün 10 dəqiqə müddətində 600⁰C-də közərdilmiş alunit filizi nümunəsinin 3%-li sulfat turşusu ilə işlənməsi otaq temperaturunda və 50, 70, 100⁰C-də aparılmışdır. Müəyyən olunmuşdur ki, əgər otaq temperaturunda Na⁺ və K⁺ ionlarının məhlula çıxımı müvafiq olaraq 63,5və 75,64% təşkil edirsə, 100⁰C-də 90,94 və 100%-ə qədər yüksəlir.

Alunit filizinin 700-800⁰C közərdilmiş nümunələrinin 3%-li H₂SO₄ məhlulu ilə işlənməsi zamanı qələvi metalların məhlula çıxma dərəcəsi öyrənilmişdir. Əgər 500-600⁰C-də közərmə müddətinin 10 dəqiqə olması tələb olunurdusa, 800⁰C-də közərmiş nümunələr üçün 3 dəqiqə tələb olunur. Lakin eyni şərtlər daxilində közərdilmiş nümunələri 3%-li H₂SO₄ ilə işlədikdə 700-800⁰C-də közərmiş nümunələrdən Na⁺ və K⁺ ionlarının məhlula çıxımı tam olmur. Ehtimal olunur ki, yüksək temperaturda Na⁺ və K⁺ alüminat, silikat tipli daha mürəkkəb birləşmələr əmələ gətirir.

Sonda 800⁰C-də 3 dəqiqə ərzində közərdilmiş alunit nümunəsinin 3%-li H₂SO₄ məhlulu ilə işləyərkən Na⁺ və K⁺ ionlarının 90⁰C-də məhlula çıxıma dərəcəsinin prosesin aparılma müddətindən asılılığı öyrənilmişdir. Na⁺ və K⁺ ionlarını tam çıxarmaq üçün 5 dəqiqə vaxt kifayətdir.

NƏTİCƏLƏR

Müəyyən edilmişdir ki, alunit filizinin 600⁰C-də közərdilmiş nümunələrinin 3%-li H₂SO₄ ilə işlənməsi zamanı qələvi metalların tam məhlula keçməsi mümkündür.
Alunitin optimal közərmə müddətinin 600⁰C-də 10 dəqiqə, 800⁰C-də 3 dəqiqə olduğu müəyyən edilmişdir.
Məhlula həll olub çıxma müddətinin 600⁰C-də közərmiş nümunələr üçün 10 dəqiqə, 800⁰C-də közərmiş nümunələr üçün 5 dəqiqə olduğu müəyyən edilib. Bu zaman məhlulun temperaturu 90-100⁰C olmalıdır.
Alunit nümunəsi 800⁰C-də közərdildikdə Na⁺ və K⁺ ionlarının məhlula çıxımı azalır. Bu həmin temperaturda silikatların və alüminatların əmələ gəlməsi ilə bağlıdır.

MƏRHƏLƏ III. Alunitin və kasıb alunitin qələvi üsulu ilə emalına innovativ yanaşma.

Hesabat dövründə Zəylik alunit filizinin qələvi ilə emalına innavativ yanaşma həyata keçirilirmişdir. Məlum olduğu kimi qələvi ilə emalın üstün cəhətləri ilə yanaşı çatışmazlıqları da mövcuddur. Onlardan əsası emal zamanı qələvi itkisinin baş verməsi, kükürdün Na₂SO₄ şəklində itirilməsi və effektivliyin aşağı olmasıdır. Bu çatışmazlıqları qismən aradan qaldırmaq üçün elektrokimyanın köməyindən istifadə olunmuşdur. Nəticədə qələvi itkisi azaldılmış, kükürd itkisi azaldılmış, prosesin effektivliyi yüksəldilmişdir. Aparılmış işin yeniliyini nəzərə alaraq, patentləşmə üçün təqdim olunmuş və ekspertizanın ilkin müsbət rəyi alınmışdır.

Bununla yanaşı alunitin işlənilməsinin ammonyak üsulundakı çatışmazlıqların da aradan qaldırılması üçün innovativ yanaşma aparılmışdır. Belə ki, bu üsulda ammonyak qazının regenerasiyası iqtisadi və ekoloji cəhətdən qüsurlu olduğundan effektiv üsuun hazırlanması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Tərəfimizdən təklif olunmuş yeni üsul bu məsələni həll etməyə imkan verir. Görülən bu işin patentləşməsi üçün müraciət olunmuş və ekspertizanın ilkin rəyi alınmışdır.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

1. Ахмедов М.М., Халилова М.И., Халилов Я.Х., Абдуллаев Р.А., Гаджиева К.И., Гамидов Р.Г., Теймурова Э.А. //Исследование влияния мусковитсодержащего сырья на свойства керамических плиток. //Журнал «Austria Science», 2018, №18. pp.40-43

2. Gahramanova S.I., Jalaladdinov F.F., Munshieva M.K., Khudaverdiev R.A., Hamidov R.H., Murarkhanov R.M., Abdullaev A.S., Shamilov E.N., Azizov I.V. and Gahramanov T.O. «Syntesis and Investigation of Complexs Compounds of Divalent Manganese, Copper, cobalt and Zinc with Tryptophan and their Biological Activity.» //International Journal of Chemical Sciences. 2018;16(3):286 pp.138-144

3. Gadziyeva K.I., Alizade I.E., Khalilova M.I., Abbasova N.I. , Hamidov R.H.,Mirzoeva A.M. “Investigation of the Influence of Various Factors on Quality of Sb₂Te₃FILMS. //European Science, 2018, №10, pp.35-40.

4. M.M.Akmedov,M.I.Khalilova,Y.Kh.Khalilov,R.G.Gamidov,K.I.Hajiyeva, J.A.Jamalov «Preparation of dry construction mixtires based on local raw material and industrial wastes for production of artifial facing plates». // East European Science Journal. 2018, 9(37), volume 3, pp.71-74.

5. К.И.Гаджиева, Й.Э.Ализаде, Г.С.Алиев, М.И.Халилова,Р.У.Рзаева, Р.Г.Гамидов. Электрохимическое получение тонких пленок Sb₂Te₃.//Химическая промышленность, 2018, т.95, №4, с.183-187.

Respublİkada

1. M.M.Əhmədov, Ə.A.İbrahimov, R.M.Vəkilova, R.H.Həmidov “Az qatılıqlı kükürd qazlarının xlorlu əhənglə absorbsiyası”. //”Kimya Problemləri” jurnalı, 2018, №3(16),

s.369-375.

2. S.T.Jafarova, A.A.Medjidov, M.M.Ahmadov, B.Yalcin, P.A.Fatullayeva, S.A.Agayeva, M.G.Abbasov. ”Obtaining of nano –dimensional pouders by method of hydrothermal decomposition of Cu,Co and Al nitrates in polyolic environment”. //Azərbaycan Kimya Jurnalı, 2018,№2, s.20-26

3. S.T.Jafarova, A.A.Medjidov, F.F.Jalaladdinov, Sh.I.Gahramanova, O.M.Gyulalov, R.A.Hudaverdiyev, M.V.Mamedova. ”Synthesis of metal –containing precursors and estimation of their influence to the properties forms of copper oxides in the reaction of selective oxidation of carbon monoxide. // The Reports of National Academy of Sciences of Azerbaijan. 2018 “№1, pp. 38-44

4. А.А.Мирзоева, И.Б.Бахтиарлы., Э.А.Теймурова, С.А.Агаева. ”Электро-осаждение теллура из щелочных электролитов. //Ученые записи АТУ. 2018. №2 с.153-158.

5. R.M.Vəkilova, M.M.Əhmədov, Ə.A.İbrahimov ”Kükürd –dioksidin təbii qazın konversiya məhsulları ilə alümokobaltmolibden katalizatoru üzərində reduksiyası”. //Elmi Əsərlər 2018, №2 ,. s.168-174.

6. İ.A.Talıblı, Q.İ.Kəlbəliyev, S.A.Quliyeva, G.V.Şadlinskaya. ”Tozvari gilin dənəvərləşdirilməsi prosesinin boşqabvari dənəvərləşdiricidə damcı üsulu ilə tədqiqi. //Azərbaycan Kimya Jurnalı. 2018, №2, s.53-59.

KONFRANS MATERİALLARI (xarici-7, yerli-13)

KADR HAZIRLIĞI

Qəhrəmanova Yeganə - 26 oktyabr 2018 ildə “Əlvan metallurgiyanın dəmir tərkibli tullantıları əsasında kükürd dioksidin qazvari reduksiyaedicilərlə reduksiyası” mövzusunda dissertasiya işini müvəffəqiyyətlə müdafiə etmişdir. Elmi rəhbərlər – AMEA-nın müxbir üzvü Mübariz Əhmədov və k.ü.f.d.,dos. Cəfərova Sevil.

PATENTLƏR

Verilmiş 5 iddia ərizəsindən 4- ə müsbət rəy alınmışdır.

3 iş patent alınma ərəfəsindədir.

LABORATORİYA: Dəmir və titan tərkibli filiz xammalının emalı

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: Kimya elmləri doktoru, prof. Asif Məmmədov

Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır.Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i.,1 k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i., 2 nəfər b. laborant, 1 nəfər laborantdır. Qasım Səmədzadə – k.ü.f.d., a.e.i., Afəridə Qasımova – k.ü.f.d., b.e.i., Ofeliya Əbdülrəhimova – e.i., Ülviyyə Şərifova – e.i., Fidan İbrahimova – e.i.

İŞ 1.2: Daşkəsən və Acınohur dəmir və titanmaqnetit filiz konsentratlarının təbii qazla reduksiyası proseslərinin termodinamiki modelləşdirilməsi

MƏRHƏLƏ I. Texnoloji proseslərdə iştirak edən maddələrin makro və nanoölçülü halları üçün termodinamiki informasiyanın analizi və sistemləşdirilməsi.

MƏRHƏLƏ II. Texnoloji proseslərdə iştirak edən bəsit maddələrin, birləşmələrin, onların əmələ gətirdiyi maye və bərk məhlulların entalpiyasının, Gibbs enerjisinin, istilik tutumlarının, səthi enerjilərinin temperatur və qatılıq asılılıqlarının approksimasiyası.

MƏRHƏLƏ III. Termodinamik funksiyaların, kinetik parametrlərin analitik ifadələrinin məlumat bazası əsasında alqoritmlərin işlənməsi və kompüter proqramları vasitəsi ilə reallaşdırılması.

1. QEYRİ-TARAZLIQ OKSİDLƏŞMƏ-REDUKSİYA REAKSİYALARININ

TERMODİNAMİKİ ANALİZİ

Termodinamiki analizlə müəyyən edilmişdir ki, Daşkəsən və Acınohur titanmaqnetit konsentratı qranullarının tərkibindəki maqnetitin təbii qazla reduksiyası ilə yanaşı vanadiumun V³⁺ kationlarının V⁴⁺и V⁵⁺ ionlarına oksidləşməsi baş verir:

Fe₃O₄(b)+CH₄(q)+V₂O₃(b) → 3Fe(b) +V₂O₄(b)+CO(q)+2H₂O(q)

Fe₃O₄(b)+CH₄(q)+V₂O₃(b)+Na₂CO₃(b) → 3Fe(b) +NaVO₃(b)+2CO(q)+2H₂O(q)

Təbii qazın verilməsi və qaz halında olan reaksiya məhsulları karbon monooksid, karbon dioksid və su buxarının kənarlaşdırılması fasiləsiz və qeyri-tarazlıq şəraitində baş verdiyindən oksidləşmə-reduksiya reaksiyalarının Gibbs enerjisinin temperatur asılılığında komponentlərin parsial təzyiqinin real qiymətləri nəzərə alınmışdır. Qeyr-tarazlıq Gibbs enerjisinin (∆G^*) filiz konsentratının reduksiya temperaturu və təzyiqdən asılılığı aşağıdakı tənliklə müəyyən edilmişdir:

Şəkil 1. Qeyri-tarazlıq Gibbs enerjisinin (∆G^*) və filiz konsentratının reduksiya temperaturunun təzyiq parametrindən asılılığının 3D modeli.

Qrafik göstərir ki, Gibbs enerjisinin mənfi qiymətlərinin kəskin artımı təzyiq parametrinin 0.001-0.1 qiymətləri diapozonunda baş verir. Qeyri-tarazlıq Gibbs enerjisinin 0 (tarazlıq halı) ÷ (-70 kC) intervalında dəyişməsi oksidləşmə-reduksiya reaksiyalarının başlanğıc temperaturunun 1170 K-dən 1070 K-ə qədər aşağı düşməsinə gətirir.

MÜHÜM NƏTİCƏ

2. Multipurpose Genetic Algorithm (MGA) vasitəsi ilə YbTe-SnTe sistemində likvidus və solidus sahələri, bərk məhlulların binodal və spinodal sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi

NƏTİCƏ

Qeyri-səlis sistemlərin çoxhədəfli genetik alqoritmi vasitəsilə faza tarazlıqlarının termodinamiki hesablanması üçün yeni tənliklər sistemi alınmış və likvidus və solidus sahələri, bərk məhlulların binodal və spinodal sərhədlərinin ilkin termodinamiki parametrlərə (ərimə entalpiya və entropiyası, komponentlərin termodinamiki aktivliyi) nəzərən həssaslığı qiymətləndirilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, faza diaqramlarının kooordinatlarının entropiyanın (∆S) qiymətlərinə nəzərən həssaslığı entalpiyanın (∆H) qiymətlərinə nisbətən bir tərtib çoxdur.

3. MultiPhase 3D analitik modelləşmə. Ag-Pb-Te sistemi

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

Kitab

Dilqəm Tağıyev, Manaf Manafov, Asif Məmmədov. Kimyada informasiya texnologiyalarının tətbiqi. 2018., 360 s.

XARİCDƏ

1. Asadov S.M., Mustafaeva S.N., Mammadov A.N. Thermodynamic assessment of phase diagram and concentration-temperature dependences of properties of solid solutions of the GaS–GaSe system. // J. Therm. Anal. Calorim. 2018. V. 131. № 438. DOI 10.1007/s10973-018-6967-7.

2. Yu.A.Yusibov, I.Dzh.Alverdiev, L.F. ashadiyeva, A.N.Mamedov, D.B.Tagiev, M.B. Babanly.Study and 3D Modeling of the Phase Diagram of the Ag–Sn–Se System. // Russian Journal of Inorganic Chemistry, 2018, Vol. 63, No. 12, pp. 1622-1635

3. A.Н.Мамедов, Н.Я.Ахмедовa, Н.Б.Бабанлы, Э.И.Мамедов. Термодинамический расчет и 3D-моделирование T-x-y и P(Se₂)-T-x диаграмм в системе Cu–Pb–Se по ликвидусу PbSe. // Конденсированные среды и межфазные границы, 2018., том 20, № 1 c. 84–92

4.Шарифова У.Н., Мамедов А.Н., Гасымова А.М., Самедзаде Г.М. Термодинамика окислительно-восстановительных реакций ванадийсодержащих титаномагнетитовых концентратов при использовании природного газа. // Фундаментальные исследования. 2018. № 6. c. 35-40.

RESPUBLİKADA

1. A.N. Mammadov, A.M. Gasimova. Reduction of the Adzhinaur titanomagnetite concentrates of Azerbaijan by natural gas for the production of iron powder and titanium dioxide. // Azerbaijan Chemical Journal. 2018, N.1, pp.37-44

2. Г.М.Самедзаде,И.А.Талыблы, Г.И.Келбалиев, C.А.Гулиева,Г.Б.Шадлинская. Исследование процесса грануляции пылевидной глины капельным методом в тарельчатом грануляторе. // Азербайджанский химич. журнал. 2018, N.2, c.53-58

KONFRANS MATERİALLARI (xarici-6, yerli-9 )

PATENT

Süleymanov G.Z., Tağıyev D.B., Kəlbəliyev Q.İ., Hüseynova T.İ., Muradxanov R.M., İbrahimova F.S. Ferrosenin tullantısız texnologiyası ilə alınması üsulu və onun həyata keçirilməsi üçün qurğu. Az.Pat. İ 2018 0015

QRANTLAR

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi (EİF/MQM/Elm-Təhsil-1-2016-1(26)).Acınohur titanmaqnetit superkonsentratının məhsullarından istifadə etməklə litium titanatların sintezi və xassələrinin funksiyalaşdırılması. 2018-2019. Layihənin həmrəhbərləri prof. Asif Məmmədov, prof. Elman Məmmədov.(50 000 AZN).
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun 1-ci Azərbaycan-Rusiya qrant layihəsi (EİF-BGM-4-RFTF-1/2017). Misin mürəkkəb xalkogenidləri ortatemperaturlu termoelektrik materialları kimi: sintezdən və faza tarazlıqlarından "tərkibquruluş-xassə" əlaqəsinə doğru. 2018-2019 (Asif Məmmədov - icraçı)
Socar qrant müsabiqəsi “Qeyri-tarazlıqlı heterofazalı neft-kimya proseslərinin və neft-qaz sistemlərinin riyazi və fiziki-kimyəvi modelləşdirilməsi” 2018-1019 (Asif Məmmədov- icraçı, Afəridə Qasımova - icraçı)

ELMİ ƏLAQƏLƏR

Azərbaycanın filiz sahələrində qiymətli metalların yatım yerində quyu üsulu ilə çıxarılması texnologiyasının AMEA Geologiya İnstitutu ilə birlikdə işlənilməsi

AMEA Geologiya İnstitutu və “Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksi” Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti

İSTİNADLAR – 10

LABORATORİYA: Əlvan metal tərkibli mineral xammalın emalı

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru prof. Arif Heydərov

Laboratoriyada 6 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər elmi işçi, 4 nəfər kiçik elmi işçidir. Sülhiyyə Kələntərova - e.i., Aybəniz Quliyeva - e.i., Aysel Muradova - k.e.i., Əliyeva Vüsalə - k.e.i., Osmanova Arzu - k.e.i., Alışanlı Gülnar - k.e.i.

İş 1.3. Filizlərin kompleks emalında membran və selektiv sorbent texnologiyasının işlənməsi

MƏRHƏLƏ 1: Məhlullardan metalların qatılaşdırılıb ayrılmasının elektrodializ metodikasının hazırlanması.

6 dekabr 2016-cı il tarixində qəbul edilmiş “Azərbaycan Respublikasında ağır sənaye və maşınqayırmanın inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsi” çərçivəsində sənayenin inkişafı üçün yerli xammaldan, ilk növbədə filiz və onun emal tullantılarından geniş istifadə edilməsinə xüsusi yer ayrılmışdır.

Yataqların uzun müddətli istismarı nəticəsində çıxarılan filiz xammal növü tərkibinə görə kasıblaşır, bu da onların ənənəvi piro- və hidrometallurgiya üsulları ilə emalını çətinləşdirir. Son illər dağ-mədən sənayesinin inkişafında ən müasir sayılan membran, selektiv sorbentlər və elektrodializ texnologiyası sürətlə inkişaf edir. Membran texnologiyasında müvəffəqiyyət yeni nəsil universal membran aparatlarının hazırlanması ilə əlaqədardır.

Adətən, adi filtrlənmədə məhluldan nisbətən dispers və iri kolloid qarışıqlar ayrılır. Membran texnologiyasında isə xırda kolloid hissəciklərlə yanaşı həll olmuş kimyəvi birləşmələr də ayrılır. Membranların məsamələri kiçik ölçüdə olduğu üçün ionlardan təmizlənmə yüksək təzyiq və geniş səth sahəsi tələb edir. Ona görə də prosesin intensivləşdirilməsi yollarından biri elektromembran metodu sayıla bilər. Laboratoriyada bir çox metallara qarşı seçicilik xüsusiyyətinə malik olan membranları elektrodializ qurğusunda işlətməklə filizlərdən və filiz emalı məhlullarından lazım olan komponentləri ayırmaq, qatılaşdırmaq və saf hala gətirmək yolları araşdırılmışdır.

Elektrodializ – elektrik sahəsinin təsiri ilə membranlarda ionların daşınma prosesidir. İonitli membranlarla elektrodializ prosesinin əsas üstünlüyü onunla bağlıdır ki, duzsuzlaşma kamerasından ayrılan ionlar elektrodlarda toplanmadan qatılaşma kamerasında yığılırlar.

Ion dəyişdirici membranlar – ion qrupu polimer əsasa bərkidilmiş matrisadır. Ion dəyişmə ionitin yüksək molükulyar qəfəsində aktiv qrupların hesabına baş verir. Bu qruplar ionitə turş və qələvi xarakteri verən elektromüsbət və elektromənfi yükə malik qruplardır.

Tədqiqat işində elektrodializ qurğusunda üç tip membranlardan istifadə edilmişdir: kationit, anionit və bipolyar membranlar. Kationit membranlar - mənfi yükə malik aktiv turşu qrupları (-SO₃^-, -COO^-, PO₃^2-və PO₃H^-) saxlayan, müsbət yüklü ionları (Na⁺, K⁺) özündən keçirən, eyni zamanda mənfi yüklü ionları özündən itələyən membranlardır. Anionit membranlar müsbət yükə malik aktiv əsasi qrupları (-NH₃⁺, -NRH₂⁺, -NR₂H⁺ və NR₃⁺) saxlayan, özündən mənfi yüklü ionları (F^-, Cl^-, SO₄^2-, NO₃^-) keçirən, eyni zamanda müsbət yüklü ionları özündən itələyən membranlardır.

Bipolyar membranlar hər iki imkana malik olub, bir paketdə həll olmuş duzları ayırmağa imkan verir. Xüsusi ion dəyişdirici membran olub, elektrik sahəsində suyu H⁺ və OH^- ionlarına ayırır.

Hesabat dövründə elektrolidializator kimi Almaniya istehsalı olan PC CELL 64 004 markalı və fərdi hazırlanmış qurğulardan istifadə edilmişdir. Membranlarla aşağıdakı istiqamətlərdə yoxlanış təcrübələri aparılmışdır:

1. Alunitinin qələvidə həll olması prosesində reaksiyanın istiqamətini məhsullar alınan tərəfə yönəltməklə həllolmanı sürətləndirilməsi:

KAl₃(SO₄)₂(OH)₆ + 6KOH →3KAlO₂ + 2K₂SO₄ + 6H₂O

2. Alüminat məhlulunu sintez olunmuş sulfat turşusu ilə neytrallaşdırdıqda alınan Al(OH)₃ çöküntüsündən K⁺ və Na⁺ ionlarını ayrılması (yuma probleminin həlli)

2KAlO₂ + H₂SO₄ + 2H₂O →K₂SO₄ + 2Al(OH)₃ ↓

3. K₂SO₄ və Na₂SO₄ duz məhlullarından elektrodializ üsulu ilə qələvi və turşu məhlulunun alınması:

2K₂SO₄+ 6H₂O 2H₂(K) + 4KOH + O₂(A) + H₂SO₄

4. Kationdəyişdirici membranlardan istifadə etməklə aluminat məhlulunun qatılaşdırılması.

2KAlO₂ + H₂SO₄ + 2H₂O K₂SO₄ + 2Al(OH)₃ ↓

Elektrodializ qurğuları

MƏRHƏLƏ 2: “Texnogen məhlullardan kobalt, mis, sink və manqan ionlarının modifikasiya olunmuş təbii seolitlərlə çıxarılması”

Tullantı sularından ağır metal ionlarının təmizlənməsində müxtəlif yataqlı seolitlərin istifadəsi haqqında ədəbiyyatda çoxlu saylı materiallara rast gəlinir.

Təbii seolitlər əlvan metal ionlarına qarşı aşağı həcm tutumunda selektivdirlər. Əlvan və nadir metal ionlarına qarşı selektivliyi artırmaq məqsədi ilə seolitlərin sorbsiya etmə xarakteristikasını dəyişmək lazımdır. Bunu isə modifikasiya yolu ilə həyata keçirirlər. Mineral turşu və əsasların məhlulları ilə modifikasiya olunmuş seolit əlvan və nəcib metallara qarşı selektivlik göstərmir. Üzvi reagentlərlə modifikasiya edilmiş seolitin isə sorbsiya etmək qabiliyyəti artır.

Əlvan metal ionları ilə davamlı kompleks sabitliyi göstərən monoetanolaminlə (MEA) modifikasiya olunan seolitin selektiv sorbent olması laboratoriyada təcrübələrlə sübut olunmuşdur. Modifikator kimi istifadə etdiyimiz MEA-də əsaslıq xassəsi -OHqrupuna görə, aminlik xassəsi isə -NH qrupuna görə təyin edilir. MEA xüsusi xelat əmələgətirən liqand olub, qələvi torpaq metallarını sorbsiya etmir. Daşkəsən filiz hövzəsindən götürülmüş tullantıların topa həll olmasından alınan məhlullardan mis, sink, kobalt, manqan və alüminiumu hidrolitik çökdürmə yolu ilə selektiv konsentratların alınması zamanı aparılan tədqiqatlar göstərdi ki, məhluldakı ionları tam çökmür. Məhlulda qalan ionların sorbsiya yolu ilə çıxarılması maraq doğurur.

Təbii seolit dənəcikləri (1.0-2.0 mm ölçülü fraksiyaları) otaq temperaturunda 0.02 M xlorid turşusu ilə emal edilmiş, sonradan distillə suyunda yuyulmuş və 50°C temperaturda gün ərzində qurudulmuşdur. Alınan mineral dənəciklər 5%-li MEA-lə doydurulmüşdur. Məhlullardan əlvan metal kationlarının (Co²⁺, Cu²⁺, Zn²⁺ və Mn²⁺) adsorbsiyası dinamik və statik rejimdə, həm təbii, həm də modifikasiya olunmuş seolit nümunələrində yoxlanılmışdır. Təcrübi nəticələr seolit maddəsinə görə sorbsiya tutumu ST (mq/q) və sorbsiya dərəcəsi (R, %) kimi ifadə olunmuş, aşağıdakı formullarla hesablanmışdr :

Burada ST – statik həcmi tutumu ( mq/q) , C_o, C_tar- məhlulda ionların ilkin qatılığı mq/l , V- məhlulun həcmi, lm- sorbentin kütləsi( q). Adsorbsiya izoterminin təsvirində Ləngimür tənliyindən istifadə edilmişdir.

Burada ST_max – adsorbsiya tutumunun son həddi (mq/q)

k- adsorbsion tarazlıq sabiti

Co²⁺, Cu²⁺, Zn²⁺ və Mn²⁺ ionlarının adsorbsiya dərəcəsinə məhlulun pH-ı təsir edir. Belə ki, pH-dan asılı olaraq molekulun elektrolitik dissosiya dərəcəsi dəyişmiş olur. Texnoloji məhlullarda ən qiymətli metal kobalt sayıldığı üçün məhluldan onun sorbsiyası tədqiq edilmişdir. İonitin sorbsiya tutumunun CoSO₄məhlulunun pH-dan asılılığı şəkil 1 - də verilmişdir.

Alınan nəticələrə (şəkil 1) görə qənaətə gəlmək olar ki, kobaltın məhluldan sorbsiyası üçün optimal pH 6-8 arasında ola bilər. Qüvvətli turş mühitdə (pH=1-2) kobaltın sorbsiyası müşahidə olunmur. Göründüyü kimi məhlulun pH-nın aşağı qiyməti ionitin sorbsion xarakteristikasına nəzərə çarpacaq dərəcədə təsir göstərir, daha dəqiq desək H⁺ - ionunun təsiri ilə modifikasiyalaşmış seolitdəki qələvi qruplarının reaksiyaya girmək qabiliyyəti azalmış olur.

Həmçinin ilkin təcrübələr göstərdi ki, pH-ın artması kobaltla yanaşı, mis, sink və manqanın da modifikasiya olunmuş seolitlə sorbsiya dərəcəsini artırır. Qüvvətli turş mühitdə (1 N H₂SO₄) bu metalların sorbsiyası baş vermir. Bu onunla izah edilir ki, turş məhlullarda bu ionları ionitdən desorbsiya etmək olar.

Aydağ yataqlı təbii seolitin və onun monoetanolaminlə modifikasiya olunmuş nümunəsinin məhluldan Co²⁺, Cu²⁺, Zn²⁺ və Mn²⁺ ionlarını pH=6 qiymətində sorbsiyasının müxtəlif vaxtlarda kinetik qiymətləri şəkil 2 və 3 verilmişdir.

Modifikasiya olunmuş və olunmamış seolitin sorbsiya dərəcələrinin və sorbsiya tutumlarının müqayisəsi göstərdi ki, MEA-lə modifikasiya olunmuş seolitdə Co²⁺, Cu²⁺, Zn²⁺ və Mn²⁺ ionlarınının sorbsiyası ilk 15 dəq. müddətində yüksək sürətlə baş verir. Sorbsiyanın sonuna doğru sürət azalır və sistemdə tarazlıq bütün ionlar üçün 1 saat müddətində yaranır. Zamanın 1 saat müddətində 98.1% Co^2+, 95.6% Cu^2+, 94% Zn²⁺ və 87% Mn²⁺ sorbsiya olunmuş olur. Halbuki, bu müddət ərzində modifikasiya olunmamış seolit məhluldan 40% Co²⁺, 33 % Cu²⁺, 19% Zn²⁺ və 17% Mn²⁺ sorbsiya etmiş olur. Seolitlərin sorbsiya tutumlarınının da müqayisəsi (Şəkil 3) göstərdi ki, modifikasiyalaşma seolitin aktivliyini dəfələrlə artırır. Fərdi məhlullardan metalların ilkin qatılığı 100 mq/l olduqda MEA-lə modifikasiya olunmuş seolitin sorbsiya tutumu Co üçün 2.5 mq/q, Cu üçün 2.4 mq/q, Zn üçün 2.35 mq/q, Mn üçün isə 2.2 mq/q qiymətləri almış olur. Nəticələr modifikasiya olunmamış seolitlə müqayisədə 4 dəfə yüksək olur (Şəkil 3). Metal ionlarının adsorbsiya qabiliyyəti aşağıdakı sıra ilə azalmış olur: Co²⁺ > Cu²⁺ > Zn²⁺ > Mn²⁺.Tədqiq olunan hər bir ionun sorbsion xarakteristikasının hesablanması Ləngmür və Freyndlix tənlikləri ilə aparılmışdır.

NƏTİCƏ

Məhlullardan mis, sink, kobalt və manqan ionlarının monoetanolaminlə modifikasiya olunmuş təbii seolitlərlə sorbsiyasının qanunauyğunluqları öyrənilmişdir. Məlum olmuşdur ki, monoetanolaminlə modifikasiya olunmuş seolit texnoloji məhlullardan Co²⁺, Cu²⁺, Zn²⁺ və Mn²⁺ ionlarını ayıran effektiv sorbent kimi istifadə oluna bilər. Metal ionlarının adsorbsion xassəsi həm məhlulun pH-ından, həm də metal ionlarının ilkin qatılığından asılıdır. Aminlə modifikasiya olunmuş seolitdə metal ionlarının sorbsiyasının seçicilik sırası aşağıdakı kimidir: Co²⁺>Cu²⁺>Zn²⁺>Mn²⁺. Adsorbsiya üzrə alınmış nəticələr Lənqmür və Freyndlix izotermlərinə görə araşdırılmışdır. Məlum olmuşdur ki, təcrübi nəticələr Lənqmür sahəsi ilə üst-üstə düşür.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

А.А.Гейдаров, А.А.Гулиева, М.К.Махмудов, Н.М.Касумова. Сорбционное концентрирование ионов кобальта, меди, цинка и марганца из техногенных растворов модиф ицированными природными цеолитами. Металлы, Москва 2018, №4, с. 3-12.

RESPUBLİKADA

A.A.Haydarov, A.A.Guliyeva, A.B.Muradova, A.N.Aghayev. Extraction of the valuable componentrs from non-ferrous metals-containing porr ore and tailings. Azerbaijan Chemical Journal ,2018, № 1, pp. 104-110.
А.А.Гейдаров, Л.Т.Тагиева, С.Г.Алиев Извлечение галлия, ванадия и никеля из зольного остатка при сжигании мазута, Azərbaycan Texniki Universiteti Elmi Əsərlər Fundamental Elmlər , 2018, №3 (çapda).

KONFRANS MATERİALLARI (xarici-2, yerli-3)

KADR HAZIRLIĞI

Leyla Tağıyeva - dissertant, 2014-2018, elmi rəhbər - k.e.d., prof. Arif Heydərov. Dissertasiya mövzusu: Qeyri-üzvi istehsal tullantılarından qallium və indiumun çıxarılması.
Aybəniz Quliyeva - dissertant, 2016-2019 , elmi rəhbər - k.e.d., prof. Arif Heydərov. Dissertasiya mövzusu: Daşkəsən dəmir filizinin emal tullantılarından sənayə əhəmiyyətli metalların (Co, Cu, Zn, Mn) çıxarılması.
Muradova Aysel – doktorant, 2016-2019, elmi rəhbər - k.e.d., prof. Arif Heydərov. Dissertasiya mövzusu: Arsen tərkibli filiz tullantılarınnın ekoloji tələbata uyğun həddə qədər zərərsizləşdirilməsi üsulunun işlənməsi.
Osmanova Arzu – doktorant, 2018-2021, elmi rəhbər - k.e.d., prof. Arif Heydərov. Dissertasiya mövzusu: Alunitin emal məhsullarından gallium və vanadiumun çıxarılması prosesinin tədqiqi və 3D modelləşdirilməsi.
Dissertant Quliyeva Aybəniz Akif qızının dissertasiya işi qarşıdan gələn payız aylarında müdafiə şurasına təqdim olunacaq.

LABORATORİYANIN ELMİ ƏLAQƏLƏRİ

A.A.Baykov adına Rusiya Elmlər Akademiyasının Metalurgiya və Materialşünaslıq İnstitutu. Kompleks filizlərin metallurgiya problemləri laboratoriyası, k.e.d. prof. Sadıxov H.B
Azərbaycan MEA Geologiya və Geofizika İnstitutunun “Filiz və qeyri filiz faydalı qazıntı yataqlarının geologiyası və geokimyası” şöbəsi. k.e.d., prof. Kaşkay Ç.M.

İSTİNADLAR – 8

Laboratorİya: Analitik kimya laboratoriyası

Laboratorİya rəhbərİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru Aydın Paşacanov

Laboratoriyada 12 əməkdaş çalışır. Onlardan 4 nəfəri k.ü.f.d., 1 nəfəri – e.i., 3 nəfəri –k.e.i., 3 nəfəri – mühəndis, 1 nəfəri – b. labarantdır. İsmayılov Namiq – k.ü.f.d., a.e.i.; Ağamalıyeva Mələk – k.ü.f.d., a.e.i.; Bayramov Şahin – k.ü.f.d., b.e.i.; Abbasova Gülü –k.ü.f.d., e.i.; Yusifova Nailə – e.i. Məmmədova Zümrüd-k.e.i.

İŞ 1.4. Metal ionlarının müxtəlifliqandlı komplekslərinin assosiatlarının alınması, onların xəlitələrdə, alunit və dəmir filizlərində yeni təyini üsullarının işlənilməsi.

MƏRHƏLƏ I: Metal ionlarının səthiaktiv maddələr və bisazobirləşmələrlə müxtəlifliqandlı komplekslərinin alınması, onların xəlitələrdə, alunit və dəmir filizlərində yeni təyini üsullarının işlənməsi.

Metal ionlarının bisazobirləşmələrlə komplekslərinin və əsasi boyalarla ion assosiatlarının alınması, tədqiqi və onların yeni ekstraksiyalı fotometrik və ekstraksiyalı atom-absorbsiya təyini üsullarının işlənməsi ən aktual məsələdir. Bu məqsədlə aşağıdakı elmi tədqiqat işləri aparılmışdır.

Molibden (VI)-nın stilbazo ilə eyniliqandlı və səthi aktiv maddələrin (setilpiridin-xlorid, setilpiridin-bromid) iştirakı ilə müxtəlifliqandlı kompleksi alınıb. Bu komplekslərin əmələ gəlməsinin optimal şəraitləri öyrənilmişdir. Mo(VI) stilbazo və setilpiridin xloridlə müxtəlifliqadlı kompleksi pH 1-2 intervalında əmələ gəlir, optimal pH 1.1-dir. Molibdenin stilbazo ilə eyniliqandlı kompleksi isə pH 2-3 həddində əmələ gəlir, optimal pH 2.6. Eyni və müxtəlifliqandlı komplekslərin işıq udma spektrləri 350-800 nm dalğa uzunluğunda çəkilmişdir. Mo(VI)–in stilbazo ilə eyniliqandlı kompleksi 409 nm-də, müxtəlifliqandlı kompleksi isə (Mo(VI)–stilbazo-setilpiridin) 644 nm də maksimum işıq udur. Setilpiridinin iştirakı ilə udma spektrində güclü batoxrom sürüşmə müşahidə olunur. Komplekslərin tərkibində komponentlərin mol nisbətləri müxtəlif spektrofotometrik üsullarla təyin edilmişdir. (Mo(VI): stil:sp=1:2:4). Komplekslərin müxtəlif fiziki kimyəvi analitik xarakteristikaları hesablanmışdır. Molyar işıq udma əmsalı 62000. Davamlılıq sabiti 8,6∙10⁸. Kalibrləmə əyrisi 0,05- 14 mkq Mo(VI)/ 25 ml həddində düz xətlidir. Kompleksəmələgəlməyə kənar ionların təsiri öyrənilmişdir: W(VI), Fe(III), Ti(IV), Zr(IV) mane olur. Ca, Mg, Zn, Ni, Mn mane olmur. Fe(III)- askorbin turşusu ilə pərdələnir. İşlənilmiş metodika molibden (VI) –nin az miqdarını təyin etmək üçün polad və alünit nümunələrinə tətbiq edilmişdir.

MƏRHƏLƏ II: Metalların halogenli asidokomplekslərinin etoksiakridinin azotörəmələri ilə ion assosiatlarının alınması, onların xəlitələrdə, alunit və dəmir filizlərində yeni təyini üsullarının işlənməsi.

Etoksiakridinin tallium-xlorid asidokompleksi ilə ion assosiatı alınmışdır. İon assoosiatın alınmasına təsir edən bir sıra amillər (turşuluğun təsiri, ekstragentin seçilməsi, ekstraksiya şəraitinin öyrənilməsi, boyanın qatılığının, su və üzvi fazaların təsiri) öyrənilmişdir. İon assosiatının ən yüksək ekstraksiyası dixloretan-aseton qarışığının 3: 2 nisbətində 4,5 N HCl mühitində baş verir.

Talliumun təyini üçün yeni təklif olunan təyin üsulu bir çox analitik göstəricilərinə görə mövcud təyin üsullarından daha üstündür.Pikramin turşusunun əsasında yeni azobirləşmə - 1-hidroksi-4-pikraminazo-2-naftoy turşusu sintez edilib. 1-hidroksi-4-pikraminazo-2-naftoy turşusunun alınmasının optimal şəraiti təyin edilmişdir. Alınan yeni maddənin fiziki-kimyəvi xassələri öyrənilmişdir.Müxtəlif həlledicilərin və turşuluğun bu maddənin məhlulda vəziyyətinə təsiri tədqiq edilmişdir. Müəyyən olunub ki, qeyri-polyar həlledicilərdə (toluol, dioksan) azobirləşmə azo-formada mövcuddur .

NƏTİCƏ

Molibdenin stilbazo və səthi aktiv maddə setilpiridinlə müxtəlifliqandlı kompleksi, tallium (III)-ün halogenid asidokomplekslərinin etoksiakridinin azotörəmələri ilə ion assosiatı tədqiq edilmişdir. Hər iki elementin müxtəlif nümünələrdə təyininin fotometrik, ekstraksiyalı-fotometrik və ekstraksiyalı atom-absorbsiya üsulları işlənmişdir. Pikramin turşusunun əsasında yeni azobirləşmə - 1-hidroksi-4-pikraminazo-2-naftoy turşusu sintez edilib.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

1. А.М.Pashajanov., G.G.Abbasova. //Alyzarine yellow R as reagent of the determination of manganese by extraction-photometric method. //Journal of Materials Science and Chemical Engineering, 2018, Vol.6, №10. pp.12-18

2. Юсифова Н.В., Пашаджанов А.М., Гейдаров А.А., Алиев И.И. // Получение кобальта из сульфоарсенидных руд использованием процессов обжига с хлоридом аммония и выщелачивания. // Международный журнал прикладных и фундаментальных исслeдований. 2018. №1, с.58-63

3. Н.И.Исмаилов, М.В.Мамедова, С.Н.Османова. // Экстракционно-фотометрическое определение индия с азозамещенными этоксиакридина г. Казань, Бутлеровские сообщения, 2018, том, 53 № 2. с.100-103.

4. Н.И.Исмаилов, С.Н. Османова, М.В. Мамедова, М.М. Агамалиева. // Экстракционно-фотометрическое определение ртути с азозамещенными этоксиакридина//г. Казань, Бутлеровские сообщения, 2018, т.55,№7, с.78-82.

RESPUBLİKADA

1. N.V.Yusifova, A.M.Pashajanov, A.A.Heydaraov M.M.Ahmadov, T.M.Ilyasly. //Kinetics of thermal decomposition of Dashkasan cobalt ore. J. “Chemical Problems”. 2018(16), 2,

pр.205-210,.

2. A.M.Pashajanov., Production and study of mixed ligand compounds of metal ions with bis-azocompounds and development of new methods of metals. Azerbaijan Chemical Journal, 2018, № 1, pp.65-67.

3. A.M.Pashajanov, I.A.Akhmedov. The photometric determination of zirconium benzidin bis azo pirocatekhin and cetilpirydine. Azerbaijan Chemical Journal. 2018, № 2, pр.33-35.

KONFRANS MATERİALLARI (yerli-6)

BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏRİ

Voronej Dövlət Texnoloji Akademiyası;
Moskva Filiz yataqlarının Geologiyası, Petroqrafiyası, Mineralogiyası və Geokimya İnstitutu

İSTİNADLAR – 16

“Qeyri-üzvi funksional materiallar” şöbəsinin 2018-ci ildə

elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Məhəmməd Babanlı

Mövzu: Yüksək texnologiyalar üçün yeni qabaqcıl qeyri-üzvi funksional materialların istiqamətli sintezinin elmi əsaslarının yaradılması

Mövzuya aid işlər: 2.1; 2.2; 2.3.1 ; 2.3.2 ; 2.4

LABORATORİYA: Keçid elementlərinin xalkogenidləri

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, prof. İxtiyar Bəxtiyarli

Laboratoriyada 14 əməkdaş çalışır. Onlardan 5 nəfər k.ü.f.d., a.e.i, 1 nəfər k.ü.f.d, b. e.i, 3 nəfər e.i., 4 nəfər k.e.i, 1 nəfər mühəndisdir. Əminə Mirzəyeva – k.ü.f.d., a.e.i, Ruksana Qurbanova – k.ü.f.d., a.e.i, Ziyafət Muxtarova – k.ü.f.d., a.e.i, Faiq Məmmədov – k.ü.f.d., a.e.i, Oruc Kərimli – k.ü.f.d., a.e.i, Şərafət Məmmədov – k.ü.f.d., b.e.i, Fatmaxanım Məmmədova – e.i, Vilayət Məmmədov – e.i, Şəfa Hüseynova – e.i, Şəhri Abdullayeva–k.e.i, Elnarə İsmayılova–k.e.i, Ülviyyə Həsənova–k.e.i, Gülnar Fətullayeva– k.e.i.

İŞ 2.1: Lantanoid tərkibli şüşəvari yarımkeçiricilər əsasında informasiya və tibbi optika materiallarının sintezi və xassələri

MƏRHƏLƏ I. (Ga₂S₃)_1-x(La₂S₃)_x-y(Ln₂S₃)_x-y(Ln₂O₃)_z tərkibli şüşəvari yarımkeçiricilərin sintezi

MƏRHƏLƏ II.Alınan yeni fazaların termolizi və fiziki-kimyəvi xassələrinin tədqiqi

MƏRHƏLƏ III.Şüşələrin optiki xassələrinin öyrənilməsi və tətbiq imkanları

Lifli lazerlərin və gücləndiricilərinin təkminləşdirilməsində lantanoidlərlə aktivləşdirilmiş şüşəvari xalkogenid yarımkeçiricilər böyük əhəmiyyət kəsb edir. Digər tərəfdən şüşəvari yarımkeçiricilərin nazik təbəqələri özlərinin funksional optik xassələrinə və “fotoquruluş”dəyişmə qabiliyyətinə görə optiki aktiv və passiv dalğa ötürücülərinin və başqa optoelektronika qurğularının yaranmasında əvəzolunmazdır.

Bu ilki hesabatda (Ga₂S₃)_0,70(La₂S₃)_0,25(Nd₂S₃)_0,05 tərkibli şüşənin lazer və optiki xassəsinə baxılmışdır. Fiziki–kimyəvi analizin kompleks metodları ilə La₂S₃–Ga₂S₃–Nd₂S₃ sistemində şüşəmələgəmə sahəsinin sərhədləri müəyyən olunmuşdur (şək.1). Nd₂S₃-ün miqdarından asılı olaraq şüşələrin rəngi açıq bənövşəyi rəngdən tünd boz rəngə doğru dəyişir (şək.2). Şüşəmələgəlmə sahəsi yuxarı və aşağı tərəfdən qeyri–şəffaf şüşə zolağı ilə hüdudlanmışdır. Qeyri-şəffaf şüşə sahəsindəki nümunələrdə zəif rentgen difraksiya zolaqlarının müşahidə olunması onların tərkibində müəyyən kristal mərkəzlərin olmasını təsdiq edir. Nümunənin lazer spektri 1,08 mkm dalğa uzunluğunda olmaqla 1,073-1,087 mkm intervalı əhatə edir. 0,890 mkm–də kişik absorbsiya əmsalı şüşənin termiki yüklənməsini azaldır və nümunədəki hömogen titrəyişi daha da artırır. Dalğa uzunluğundan asılı olaraq 0,815 mkm-da 88%, 0,890 mkm-də isə 50% absorbsiya olunur. Sulfidli şüşələrdə dn/dT temperatur indeksinin dəyişməsi və yüksək termiki genişlənmə optiki xassəni artırır. Bu hadisə He/Ne infraqırmızı lazer dəstəsinin titan-sapfir dəstəsinə qoşulması zamanı birbaşa müşahidə olunur. Titan-sapfır lazerini neodimin absorbsiya tezliyinə uyğunlaşdırıldıqda təqdim olunan şüşə özünü He/Ne lazer dəstəsi üçün güclü linza kimi aparır.

Beləliklə biz Ga₂S₃-La₂S₃–Nd₂S₃ sistemindən (Ga₂S₃)_0,70(La₂S₃)_0,25(Nd₂S₃)_0,05 tərkibli lantanoidlərin sulfid şüşəsində ilk dəfə olaraq lazer xassəsini öyrənmişik. Məlum olmuşdur ki, tədqiq olunan nümunə otaq temperaturunda 1,08 mkm dalğa uzunluğunda lazer xassəsi göstərir. Nd³⁺ ionunun müvafıq kristallik matrisalarla müqayisədə şüşələrdə lazer xassəsi zəifdir. Bu da şüşələrdə şüa itkisinin nisbətən çox olması ilə əlaqədardır. Lakin ola bilər ki, lazerin keyfiyyətinin yüksəldilməsi aktivatorun optimal qatılığı və nümunənin uzunluğu hesabına mümkün olsun.

Ədəbiyyat materiallarının analizi və bizim apardığımız çox saylı təcrübələr göstərir ki, şüşəvari yarımkeçiricilərin tərkibində qalliumun iştirakı lantanoidlərin həllolmasını artırsa da, sistemdə qallium və lantanoid sulfidlərinin kimyəvi qarşılıqlı təsiri zamanı alınan yeni birləşmələrin kristallik mərkəzlərinin formalaşması şüşələrin optiki xassələrini pisləşdirir. Ona görə də bu çatışmazlığı aradan qaldırmaq üçün təkcə aktivator kimi istifadə olunan lantonoidlərin təbiəti yox, həm də matritsanın tərkibi paralel öyrənilmişdir. Bu baxımdan hesabat dövründə biz kimyəvi qarşılıqlı təsirin xarakterini və faza tarazlığının tam mənzərəsini aşkar etmək üçün Y₂O₂S-Ga₂S₃-Tb₂O₂S sisteminin likvidus səthini 3 kvazibinar yan və 5 qeyri-kvazibinar kəsik vasitəsilə tədqiq etmişik. Şəkil 4 də həmin sistemin likvidus səthinin proyeksiyası qurulmuşdur.

Likvidus səthinin proyeksiyasında yüksək temperaturlu sahə (T>1700K) rentgenoqrafik və termodinamiki hesablamalarla tədqiq edilmişdir. Sistemdə bərk məhlul sahəsindən bir neçə nümunənin katodo-, foto-və rentgenolüminessensiya spektrləri çəkilmişdir. (Ga₂S₃)_0.93(Y₂O₂S)_0.05(Tb₂O₂S)_0.02 tərkibli nümunənin katodolüminessensiya spektrindən məlum olur ki, 400-700 nm dalğa uzunluğunda bir neçə qrup şüalnma zolağı müşahidə edilir. Bu da müvafiq olaraq ⁵D₃ və ⁵D₄ səviyyəsindən Tb³⁺ ionunun ⁷F_j ştark səviyyəsinə keçidlə əlaqədardır. Hazırda biz ilk öncə Er3+ ionlarının spektrin tək görünən sahəsində deyil, həmçinin 1,5 mikronlu telekomunikasiya ekranlarında işləyən lifli gücləndiricilərdə, orta İQ sahədə (2,7 mkm) işıqlanma verən və tibbi məqsədlər üçün istifadə edilən qurğularda və s. ideal lüminissensiya mərkəzi rolu oynadığını nəzərə alıb, həm matrisanı həm də işıqlanma verən optiki aktiv lantanoidin qatılığını dəyişməklə (Ga₂S₃)_1-x(La₂S₃)_x-y(Er₂S₃)_y-z və [Ga₂S₃]_1-x[La₂S₃]_x-y[(Er₂S₃)_0.33(Er₂O₃)_0.67]_y tərkiblərdə tədqiqat davam etdirilir. Bundan başqa laboratoriyanın bir qrup əməkdaşı (k.e.d., prof. İxtiyar Bəxtiyarlı –həm rəhbər, e.i. Şəhri Abdulayeva, e.i. Vilayyət Məmmədov və e.i. Elnarə İsmayılova) 2018-ci il üçün “Elmi Təhsil İnteqrasiyası” qrant müsabiqəsinin qalibi olmuşlar.

NƏTİCƏ

1.(Ga₂S₃)_0,70(La₂S₃)_0,25(Nd₂S₃)_0,05 tərkibli şüşələr lifli rabitə sistemlərində-telekommunikasiya üçün 1,3 mkm dalğa uzunluqlu gücləndiricilərin hazırlanmasında lazer materialı kimi istifadə oluna bilər.

2.Y₂O₂S-Ga₂S₃- Tb₂O₂S sisteminin likvidus səthinin proyeksiyası qurulmuş və bərk məhlul sahəsində nümunələrin katodolüminessensiya spektri çəkilmışdir. İşıqlanmanın mexanizmi araşdırılmışdır

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

1. Бахтиярлы И.Б., Фатуллаева Г.М., Керимли О.Ш. Стеклообразование в тройной системе Ln₂O₃-As₂S₃-Er₂O₃. //Журнал неорганической химии, 2018, Т-63, №7, с.962-965

2. Алиев О.М., Асадов М.М., Аждарова Д.С., Мамедов Ш.Г., Рагимова В.М. Политермический разрез FeSb₂S₄-FeSm₂S₄ системы FeS-Sb₂S₃-Sm₂S₃// Журнал неорганической химии, 2018, т.63, № 6, с.786-790

3. Бахтиярлы И.Б., Фатуллаева Г.М., Керимли О.Ш. Стеклообразование в тройной системе La₂S₃-As₂S₃-Pr₆O₁₁. // Извесия вузов серия химия и химическая технология. 2018. Т.61. вып. 4-5. с.43-48

4. Niftiyev N.N., F.M.Mamedov, Quseynov V.I., Kurbanov S.Sh. AC Electrical Conductivity of FeIn₂Se₄ Single Crystals. Semiconductors. 2018, Volume 52, İssue 6, pp.683–685

RESPUBLİKADA

İ.B. Baktiyarli, G.M. Fatullayeva, O.Şh. Kerimli. Glasstormation in the sistem As₂S₃-Pr₆O₁₁. Azerbaijan Chemical journal -2018, №1, pp.96-99.
Мирзоева А.А., Бахтиярлы И.Б., Теумурова Е.А.,Агаева С.А., . Электроосаждение теллура из щелочных электролитов. // Азербайджанского Технического Университета, Ж.Ученые записки. 2018, №2, с. 34-40
Мамедов В.С., Мамедов А.Н., Бахтиярлы И.Б., Мухтарова З.М. Стандартные термодинамические функции образования соединении Y₂O₂S, La₂O₂S и их твердых растворов. // АГУНП Известия Вышсих Технических учебних заведение. 2018, №6, c.41-45
N.N.Niftiyev, O.B.Tağıyev, F.M.Məmmədov. FeIn₂S₄ kristalın itkinin tezlik və temperaturdan asılılığı. //AMEA Xəbərləri, Fizika-texnika və riyaziyyat elmləri seriyası, fizika və astronomiya. 2018, №2, s.67-67.

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-1, yerli-13 )

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

1. Montan Universitetinin « Qeyri dəmir metallurgiyasının departamenti» (prof. Helmot Antrekowitsch, Dr. Holger Schnideritsch, Leoben, Austriya)

2. RHİ-nin mərkəzi elmi tədqiqat laboratoriyası, (Leoben, Austriya)

3. «Simens VAİ»-nin mərkəzi ofisi ( Dr. Martin Koch, Offenburq, Germany)

4. Rusiya Federasiyası Sankt-Peterburq Dövlət Universiteti Kimya İnstitutyunun “Lazer kimyası və lazer materialşünaslığı” kafedrası (prof. Y.S. Tveryanoviç).

İSTİNADLAR- 1

LABORATORİYA: Funksional materialların komponentlərinin sintezi

LABORATORİYA MÜDIRI: kimya elmləri doktoru, prof. İmir Əliyev

Laboratoriyada 14 əməkdaş çalışır: Onların 3 elmlər doktoru, 6 kimya üzrə fəlsəfə doktoru, 1 mühəndis, 1 texnik, 2 laborant və 1 doktorant çalışır. Özbək Əliyev – k.e.d., baş e.i. prof., Dilbər Əjdərova– k.e.d.,baş e.i., Tamilla Maksudova – k.e.d.,baş e.i., Validə Rəhimova - k.ü.f.d., a.e.i., Şəfiqə Həmidova - k.ü.f.d., a.e.i., Sevil Mehdiyeva - k.ü.f.d., b.e.i., Naibə Məmmədova - k.ü.f.d., b.e.i., Kəmalə Babanlı - k.ü.f.d., b.e.i.,

İŞ 2.2: Kalsium, indium, arsen və qadolinium elementlərinin xalkogenidlərindən ibarət sistemlərdə fotoelektrik və termoelektrik xassəli yeni yarımkeçirici materialların alınması.

MƏRHƏLƏ I:(GaAs)_1-x(CdS)_x, CaGa₂Te₄-GaTe, InAs₂Se₄-In₃As₂S₃Se₃ sistemlərində faza tarazlıqlarının tədqiqi və alınan fazaların xassələri.

MƏRHƏLƏ II: (CaIn₂Te₄)_1-x(CaTe)_x (x=0,015;0,025;0,035) bərk məhlul ərintilərinin elektrofiziki xassələrinin öyrənilməsi.

MƏRHƏLƏ III: CuGdS₂-Gd₂S₃- PbS kvaziüçlü sisteminin CuGdS₂-PbS kəsiyinin fiziki-kimyəvi tədqiqi.

Fiziki-kimyəvi tədqiqat metodlarının nəticələrinə əsasən GaTe-CaGa₂Te₄ sisteminin faza diaqramı qurulmuşdur. Sistemin faza diaqramı kvazibinar olub, evtektik tiplidir. GaTe və CaGa₂Te₄ birləşmələrinin birgə kristallaşması ikili evtektikda başa çatır, tərkibi 40 mol % CaGa₂Te₄, temperaturu 710^oC-dir. Sistemin kvazibinar olduğunu təsdiq etmək məqsədilə həm ikifazalı sahədən (30 mol % CaGa₂Te₄), həm də bərk məhlul sahəsindən (90 mol % CaGa₂Te₄) ərintilərin rentgenfaza analizi aparılmışdır. Qeyd edilən 30 mol % CaGa₂Te₄ nümunəsinin difraktoqramında difraksiya xətləri əsasən ilkin komponentlərin difraksiya xətlərinin qarışığından ibarətdir. Bu xüsusiyyət ikifazalı ərintilər üçün xas olan haldır. Digər 90-100 mol % CaGa₂Te₄ tərkibli ərinti bərk məhlul sahəsindəndir. Həmin nümunələrin difraksiya xətləri, CaGa₂Te₄birləşməsinin difraksiya xətlərindən fərqlənmir. Bu isə sübut edir ki, 90-100 mol % CaGa₂Te₄ tərkibli ərinti bərk məhluldur.

İndium və arsenin binar və üçlü xalkogenid birləşmələri, xüsusilə InSe və As₂Se₃ laylı quruluşludur. Bir sıra unikal xassələrə malik olduğundan həm elmi, həm də elektron sənayesinin müxtəlif sahələri, xüsusilə optoelektronika üçün praktiki, əhəmiyyət kəsb edir. Bu nöqteyi-nəzərdən InAs₂Se₄–In₃As₂S₃Se₃ sisteminin tədqiqi xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

İlkin komponentlər olan InAs₂Se₄ və In₃As₂S₃Se₃ birləşmələri əvvəllər bizim tərəfimizdən sintez olunmuş və onların rentgenoqrafik tədqiqatı aparılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, hər iki birləşmə tetraqonal sinqoniyada (InAs₂Se₄ - a=9,44, c=8,73 Å, Z=4; In₃As₂S₃Se₃ – a=9,25, c=6,33 Å, Z=2) kristallaşırlar. InAs₂Se₄-In₃As₂S₃Se₃ sisteminin faza diaqramı As₂S₃-InSe-As₂Se₃ kvaziüçlü sisteminin kvazibinar kəsiyi olub, sadə evtektik tiplidir. Evtektik nöqtənin koordinatları: 50 mol % InAs₂Se₄ və t=755^oC.

Qeyd olunduğu kimi, 0-70 mol % In₃As₂S₃Se₃ qatılıq intervalında şüşələşmə müşahidə olunur. In₃As₂S₃Se₃ birləşməsinin qatılığı artdıqca şüşələşmə temperaturu T_g 260^oC-dən 300^oC qədər artır. Mikroquruluş və rentgenoqrafik analizlərin nəticələrinə görə InAs₂Se₄ əsasında 10 mol %, In₃As₂S₃Se₃ əsasında isə 20 mol % bərk məhlul sahəsi əmələ gəlir. Rentgenoqrafik analizlərin nəticələrinə görə InAs₂Se₄ birləşməsinin ərintidə miqdarı artdıqca In₃As₂S₃Se₃ əsasında tetraqonal quruluşlu bərk məhlulların elementar qəfəs parametrləri qanunauyğun olaraq artır: a=9,25 ÷9,36, c=6,33 ÷6,64 Å, Z=2.

(CaIn₂Te₄)_1-x(CaTe)_x bərk məlul sahəsindən 1,5; 2,5 və 3,5 mol % CaTe tərkibli ərintilər 700-900^oC temperatur intervalında sintez edilmişdir. Nümunələr 750^oC-də 100 saat ərzində homogenləşdirildikdən sonra Zond üsulu ilə fotokeçiricilik ölçülmüşdür (şək.1).

CaIn₂Te₄ birləşməsi əsasında alınmış 1,5; 2,5 və 3,5 mol % CaTe bərk məhlul ərintilərinin 293 K temperaturda fotocərəyanın dalğa uzunluğundan asılılığı öyrənilmişdir. Ölçmələr 100 V işçi gərginlikdə və 5,9 ∙10^-3 lm işıq selində aparılmışdır.

Tərkibində 1,5;2,5 və 3,5 mol % olan nümunələrin uyğun olaraq maksimal fotohəssaslığı 950,992,1048 nm, spektral həssaslıq sahəsi isə 800-1200 nm olmuşdur. Nümunələrin qaranlıqdakı müqavimətin işıqdakı müqavimətə nisbəti uyğun olaraq (100 lk-də) R_q/R_i=99,1; R_q/R_i=97,7 və R_q/R_i=97,27 olmuşdur.

Tərkibində 1,5;2.5;3,5 mol % CaTe olanbərk məhlul ərintilərinin fotokeçiriciliyin spektral asılılığı şəkil 1-də verilmişdir. Bu asılılıqdan aydın görünür ki, 2,5 mol % CaTe olan nümunənin fotohəssaslığı daha yüksəkdir.

Maksimal otocərəyan kiçik dalğa uzunluğu istiqamətində yerini dəyişir. Bu ərintilərin yüksək fotohəssaslığına əsaslanaraq onların fotorezistorların hazırlanmasında istifadə olunmasını söyləmək olar.

Daha sonra 1,5 ; 2,5 və 3,5 mol % CaTe tərkibli nümunələrin Lüks-Amper asılılığı öyrənilmişdir. Şək. 2-də (CaIn₂Te₄)_1-x(CaTe)_xbərk məhlul ərintilərinin Lüks-Amper asılılığı verilmişdir. Təcrübə 120 V işçi gərginlikdə və 200 lk işıqlanmada aparılmışdır. Qrafikdən göründüyü kimi tərkibdən və lüksün qiymətindən asılı olaraq cərəyan artır.

CuGdS₂-PbS sistemində komponentlər arasında kimyəvi qarşılıqlı təsir fiziki-kimyəvi analiz metodları vasitəsilə tədqiq edilmiş və sistemin faza diaqramı qurulmuşdur. CuGdS₂-PbS sistemi Cu₂S-PbS-Gd₂S₃ kvaziüçlü sisteminin qeyri-kvazibinar kəsiyidir. Sistemdə komponentlərin 1:1 nisbətində PbCuGdS₃ birləşməsi müəyyən edilmişdir. PbCuGdS₃ birləşməsi açıq maksimumla əmələ gəlir və1195^oC-də əriyir. Sistemin CuGdS₂ komponenti inkonqruyent birləşmə olduğu üçün 1115^oC-dən yuxarıda parçalanır və üçfazalı sahə əmələ gəlir. 0-50 mol % PbS qatıliq intervalında solidus xəttindən aşağıda ikifazalı CuGdS₂+ PbCuGdS₃ ərintilər kristallaşırlar. Sistemin digər 50-100 mol % PbS intervalında PbS+ PbCuGdS₃ fazaları kristallaşır.Rentgenfaza analizinin nəticəsinə əsasən müəyyən edilmişdir ki, PbCuGdS₃ birləşməsi rombik sinqoniyada kristallaşır, qəfəs parametrləri a=3,86; b=13,24; c=10,26 Å-dir.

MnBi-Se sisteminin ərintilərini sintez etmək üçün ilk əvvəl MnBi birləşməsi elementlərdən vakuum şəraitində ampula metodu ilə sintez edilmişdir. Sistemin tərkibində selenin olmasını nəzərə alaraq, reaksiyanın asan getməsi üçün MnBi birləşməsi xırdalanmışdır.

Tədqiqatlar nəticəsində MnBi-Se sisteminin faza diaqramı qurulmuşdur. Bu kəsik Mn-Bi-Se üçbucağının daxilindən keçərkən üç Mn-Bi-MnSe, Bi-MnSe-Bi₂Se₃ və Bi₂Se₃-MnSe-Semüstəqil qatılıq üçbucaqlarının sahəsindən keçir və qeyri-kvazibinardır. MnBi-Se sisteminin 0-50 mol % Se hissəsində M↔MnSe+Se+Bi₂Se₃, 50-68 mol % Se hissəsində M↔MnSe+Bi+ Bi₂Se₃ və 68-100 mol % Se hissəsində isə M↔MnSe+Bi+MnBi tarazlıqları mövcuddur.

Fiziki-kimyəvi analiz metodları vasitəsilə Eu₅Sb₂-EuSe sistemində faza tarazlığı tədqiq edilmiş və faza diaqramı qurulmuşdur. Müəyyən edilmişdir ki, Eu₅Sb₂-EuSe kəsiyi Eu-Sb-Se üçlü sisteminin kvazibinar kəsiyidir.

Eu₅Sb₂-EuSe sistemində ilkin komponentlər əsasında bərk məhlul sahəsi praktiki olaraq təyin edilməmişdir. Sistemdə Eu₅Sb₂ və EuSe komponentləri öz aralarında ikili evtektika əmələ gətirir. Evtektikanın tərkibi 35 mol % EuSe, temperaturu 900˚C-dir. 0-35 mol % EuSe qatılıq intervalında maye fazadan Eu₅Sb₂ birləşməsinin ilkin kristalları ayrılır. Bu sahədə likvidus əyrisindən aşağıda (M+Eu₅Sb₂) fazası mövcuddur. Sistemin 35-100 mol % EuSeqatılıq intervalında likvidus əyrisi üzrə EuSebirləşməsinin kristallaşması baş verir. Sistemdə solidus xəttindən aşağıda (Eu₅Sb₂-EuSe)-dan ibarət ikifazalı ərintilər kristallaşırlar.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

1. Алиев О.М., Аждарова Д.С.,Рагимова В.М., Максудова Т.Ф. Синтез и физико-химические свойства лантансодержащего минерала бертьерита. // Журн. неорган. химии. 2018, Т.63. № 3, c.1-4.

2. Fliev O.M., Asadov M.M., Azhdarova D.S., Mamedov Sh.G., Raqimova V.M. Polithermal Section FeSb₂S₄-FeSm₂S₄ of the FeS-Sb₂S₃-Sm₂S₃.// Russian Journal of Inorganic Chemistry. 2018. V.63. № 6. pp. 780-790.

3. Юсифова Н.В., Гейдаров А.А., Пашаджанов А.М., Алиев И.И. Получение кобальта из сульфоарсенидных руд использованием процессов обжига с хлоридом аммония и выщелачивания. // Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований (Москва «Академия естествознания»). 2018. № 1. часть 2. c. 58-63.

RESPUBLİKADA

Mahammadrahimova R.S., Aliyev I.I., Aliyev O.M., Babanly K.N. Phase equilibrium in quasi-ternary system InAs₂SSe₃-InAs₂S₃Se-In₃As₂S₃Se₃. // Azerbaijan Chemical journal. 2018. № 4. s.48-53

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-4, respublikada -15)

KADR HAZIRLIĞI

Laboratoriyada kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün bir doktorant çalışır.

1. Doktorant Həsənquliyeva Şəfəq. ,,As-Mn(Cr)-Se üçlü sistemlərində faza tarazlığı, şüşəəmələgəlmə və alınan yeni fazaların xassələrinin tədqiqi” mövzusunda dissertasiya müdafiə etmişdir. Rəhbər professor İmir Əliyev

2. Dosent Nağı Yaqubovun kimya üzrə elmlər doktorluq elmi dərəcəsi almaq üçün məsləhətçi olduğum iş Ali Attestasiya Komissiyasına tərəfindən təsdiq edilmişdir.

QRANT

Elmin inkişaf fondu- Layihənin adı: Mis və gümüşün çoxkomponentli xalkogenidləri əsasında yeni superion keçiricilərinin və termoelektrik materiallarının alınması və tədqiqi”mövzusundaqrantı alınmışdır. Layihənin rəhbəri -professor İmir Əliyev. Layihənin müddəti- 2019. Layihəsinin məbləğı -60.000 manatdır.

BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏR

1. İspaniyanın Beynəlxalq Nəzəri Fizika mərkəzi

2. Türkiyənin Adıyaman Universitet.

İSTİNADLAR: 10

LABORATORİYA: Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası

LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya üzrə fəlsəfə doktoru Səadət Bənənyarlı

İş 2.3.1. Metal xalkogenidləri əsasında yeni Raşba yarımkeçiricilərinin və maqnit xassəli topoloji izolyatorların alınması və tədqiqi. (İşin rəhbəri AMEA-nın müxbir üzvü M.Babanlı)

İşin icraçıları: : İmaməliyeva Samirə k.ü.f.d., b.e.i.-, Mehdiyeva İlahə e.i, Qocayeva İlahə.- k.e.i., Oruclu Elnur -k.e.i., Əhmədov Elvin- k.e.i, Ağazadə Aytən- k.e.i., Əşirov Gəray- b.lab..

MƏRHƏLƏ I:Bi₂Se₃–Bi₂Te₃–BiI₃ və Sb₂Te₃+2BiI₃↔Bi₂Te₃+2SbI₃ sistemlərində faza tarazlıqlarının tədqiqi.

MƏRHƏLƏ II: Bi₂Se₃-Bi₂Te₃-BiI₃ və Sb₂Te₃+2BiI₃↔Bi₂Te₃+2SbI₃ sistemlərində aşkar edilən yeni fazaların fərdi halda alınması, identifikasiyası və bəzi xassələrinin tədqiqi.

Hesabat ilində fiziki-kimyəvi tədqiqat üsulları kompleksindən istifadə etməklə Bi₂Se₃-Bi₂Te₃-BiI₃ və Sb₂Te₃+2BiI₃↔Bi₂Te₃+2SbI₃ sistemlərində faza tarazlıqları öyrənilmiş, onların bərkfaza tarazlıqları diaqramları, faza diaqramlarının bir sıra politermik kəsikləri və likvidus səthlərinin proyeksiyalarıı qurulmuşdur.

Müəyyən edilmişdir ki, Bi₂Se₃–Bi₂Te₃–BiI₃sistemi müvafiq dördlü sistemin kvaziüçlü müstəvisidir. Bu sistemin BiSeI-BiTeI kəsiyi (şək.1) kvazistabildir və ilkin birləşmələr əsasında geniş bərk məhlul sahələri (γ₁ və γ₂) əmələ gətirir. Kəsik üzrə kristallaşma 30-45 mol% BiTeI tərkib intevalında, 760 K-də

L+ß↔γ₁+γ₂(1)

keçid reaksiyası (U) ilə başa çatır. Bu temperaturda γ₁-fazanın homogenlik sahəsi 28 mol%, γ₂- fazanın homogenlik sahəsi isə 55 mol% təşkil edir.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

Имамалиева С.З. Фазовые диаграммы в разработке теллуридов таллия-РЗЭ со структурой Tl₅Te₃ и многокомпонентных фаз на их основе. // Конденсированные среды и межфазные границы, 2018, т. 20, № 3, c. 332–347
Имамалиева С.З., Мехдиева И.Ф., Амирасланов И.Р., Бабанлы М.Б. исследование систем Tl₂Te-Tl₉ErTe₆ и Tl₅Te₃-Tl₉ErTe_6.//Thermodynamic and Thermo-physical Properties of Solids, 2018, №3, pp.34-36

REAPUBLİKADA

1. Imamaliyeva S.Z., Alakbarzade G.I., Salimov Z.E., Izzatli S.B., Jafarov Ya.I., Babanly M.B.The Tl₄PbTe₃-Tl₉GdTe₆-Tl₉BiTe₆isopleth section of the Tl-Pb-Bi-Gd-Te system.

// J. Chemical Problems, 2018, №4, pp.496-504

2. Mekhdiyeva I.F., Babanly K.N., Mahmudova M.A., S.Z.Imamaliyeva. The Tl₉ErTe₆-Tl₉BiTe₆ system and some properties of solid solutions // Azerb.Chem.J., 2018, №2, p.80-86

3. Imamaliyeva S.Z., Alakbarova G.I., Babanly K.N., Amiraslanov I.R., Babanly M.B. Tl₂Te-Tl₉SbTe₆-Tl₉TbTe₆system. // New Materials, Compounds and Applications, 2018, v.2, No.3, pp.221-230

KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə- 4, yerli- 7 )

KADR HAZIRLIĞI

Elmlər doktorluğu hazırlığı üzrə dissertant k.ü.f.d., Samirə İmaməliyeva (elmi məsləhət -çi: M.B.Babanlı). Dissertasiya mövzusu: "Talliumun nadir torpaq elementləri ilə telluridlərininvə onlar əsasında çoxkomponentli fazaların alınmasının fiziki-kimyəvi əsasları"
Fəlsəfə doktorluğu hazırlığı üzrə doktorant Aynur Seyidzadə (elmirəhbər: M.B.Babanlı).Dissertasiya mövzusu: Stibium, bismut və qalay telluridləri əsaslnda yeni çoxkomponentli fazaların alınması və fiziki-kimyəvi tədqiqi
Fəlsəfə doktorluğu hazırlığı üzrə doktorant İlahə Qocayeva (elmi rəhbər: M.B.Babanlı). Dissertasiya mövzusu: Pb-Bi-Se-Te sistemində topoloji izolyator xassəli yeni fazaların alınması və fiziki-kimyəvi tədqiqi
Fəlsəfə doktorluğu hazırlığı üzrə dissertant Səbinə Əsgərova (elmi rəhbər: M.B.Babanlı). Dissertasiya mövzusu: TlHal-Tl₂Se-Tl₂Te (Hal-Cl, Br, I) sistemlərində yeni qeyri-stexiometrik fazaların sintezi və fiziki-kimyəvi tədqiqi.
Fəlsəfə doktorluğu hazırlığı üzrə dissertant İlahə Mehdiyeva(elmi rəhbər: M.B.Babanlı). Dissertasiya mövzusu: Talliumun Erbium və Tulium ilə telluridlərinin və onlar əsasında çoxkomponentli fazaların alınması və tədqiqi.
Fəlsəfə doktorluğu hazırlığı üzrə doktorant Əhmədov Elvin(elmi rəhbər: M.B.Babanlı).

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

Laboratoriya Avropa və Rusiyanın bir sıra elmi müəssisələri ilə əməkdaşlıq edir:

-Montpellier II Universiteti, Fransa;M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universiteti, Rusiya;Voronej Dövlət Universiteti, Rusiya;

İSTİNADLAR-50

İŞ 2.3.2. Tərkiblərinə N.T.E. Bi, Zn, Cu oksidləri daxil olan üçlü borat sistemlərində faza tarazlığının tədqiqi və alınan materialların istilik, elektrofiziki və maqnit xassələrinin öyrənilməsi (İşin rəhbəri k.ü.f.d. Səadət Bənənyarlı)

İşin icraçıları: Rəna Qasımova – k.ü.f.d., a.e.i., İsmayılov Şərif- f.ü.f.d.,e.i., Leyla Xəlilova – k.e.i., Nigar Cəfərova – k.e.i., Məmmədova Leyla -mühəndis, Orucova Səlimə-b.lab, Levçuk Natalya- texnik

MƏRHƏLƏ I: 3Bi₂O₃·B₂O₃-2Bi₂O₃·3GeO₂ və 2Bi₂O₃·B₂O₃-2Bi₂O₃·3GeO₂ sistemlərində faza tarazlığının tədqiqi.

MƏRHƏLƏ II: 3Bi₂O₃·B₂O₃-2Bi₂O₃·3GeO₂ və 2Bi₂O₃·B₂O₃-2Bi₂O₃·3GeO₂ sistemlərində alınmış nümunələrin və N.T.E. əlavə edilmiş nümunələrin elektrofiziki, dielektrik və istilik xassələrinin tədqiqi.

Hesabat dövrü ərzində Bi₂O₃-GeO₂-B₂O₃üçlü sisteminə daxil olan üç kəsiklər: 3Bi₂O₃·B₂O₃-Bi₂O₃·3GeO₂; 2Bi₂O₃·B₂O₃-2Bi₂O₃·3GeO₂;3Bi₂O₃·B₂O₃-GeO₂fiziki-kimyəvi analiz metodları ilə tədqiq edilmişdir. Nümunələrin tərkibi hesablanır, 1000°C temperaturda sintez edilir, DTA və RFA üçün hazırlanaraq tədqiq edilirlər. Paralel olaraq alınmış ərintilərin elektrofiziki xassələri öyrənilir.

Əsasən sistemdə alınan şüşəvari ərintilər tədqiq obyektlərimizdir. Şüşəvari ərintilərin rəngi açıq qəhvəyi-narıncı qəhvəyi arasından tərkibdən asılı olaraq dəyişir. GeO₂artdıqca rəng tündləşir. Şüşələr 673K temperaturda 20-25saat ərzində kristallaşdırılır.

Dielektrik və elektrik keçiriciliyinin ölçülməsi 300-600K temperatur intervalında həyata keçirilib. Nümunələrin qalınlığı d=2-4mm, eni b=8mm və uzunluğu l=14mm civarında olmuşdur. Elektrik keçiriciliyin ölçülməsi həm sabit, həm də dəyişən cərəyanda aparılmışdır.

Tədqiqat obyekti olaraq (2Bi₂O₃·B₂O₃)_100-x-(2Bi₂O₃·3GeO₂)_xsistemindən x=10mol%(N1), x=15mol%(N2),x=50mol%2Bi₂O₃·3GeO₂tərkibli nümunələr seçilmişdir.

Şəkil 1-də bu nümunələrin elektrik keçiriciliyinin (σT) temperatur asılılıqlarının qrafiki verilmişdir. Şəkildən göründüyü kimi tədqiq olunan nümunələr 300-420K temperaturlarda σ(T) qiyməti (elektrik keçiriciliyi) çox yavaş artır və T=440-480K bütün tədqiq olunan nümunələrdə azalma müşahidə olunur. Müəyyən olunub ki, 300-420K-də elektrik keçiriciliyi N3 nümunədə daha aşağıdır:σ=6·10^-8om^-1·sm^-1N1 və N2 nümunələrində σ =6,5·10^-7om^-1·sm^-1.

Temperaturun sonrakı artımında elektrik keçiriciliyi 3GeO₂ miqdarından asılı olaraq dəyişir. σ(T)-nin kəskin sıçrayışla dəyiməsi 3GeO₂molyar qatılığının az olan tərkibində müşahidə olunub.(1əyri təqribən 18dəfə). 3GeO₂–nin artdığı tərkiblərdə (2ci və 3-cü əyrilər) elektrik keçiriciliyinin σ(T) artma sürəti azalır.

2-cü şəkildə dielektrik nüfuzluğunun (ɛ^') tempertur asılılığı iki tezlikdə verilmişdir. 4-cü şəkildən göründüyü kimi 300-420K temperaturlarda ɛ^'T tezlikdən asılı olmayaraq sabitdir. 420-480K temperaturda hər iki nümunədə ɛ^'T maksimumdan keçərək T=520K-də N3 a,b temperaturun sonrakı artımında N3 nümunədə ɛ^'T qiyməti artır. ɛ^'T 10kHs tezlikdə də analoji dəyişikliyi müşahidə olunur. N1 nümunədə ɛ^'T-nın qiyməti T=470K-dəki maksimumdan sonra monoton olaraq azalır.

3-ci şəkildə N1 və N3 nümunələri üçün istilik keçiriciliyinin temperaturdan asılılığının eksperimental nəticələri(1,3 əyrilər) və formula uyğun hesablanmış istilik tutumları (4 və 5 əyrilər) qrafikləri verilmişdir. Şəkildən göründüyü kimi, ümumi istilik keçiriciliyi temperatur artdıqca minimumdan keçərək təxminən T=490-500K-dən sonra artır. Lakin 3GeO₂ kəmiyyətindən asılı olaraq bu müxtəlif cür baş verir. Məs. N1-də temperaturun 300-400K intervalında bu çox zəif azalır. 400K-dən yuxarı kəskin azalma müşahidə olunur. N3-də isə monoton azalma və monoton yüksəlmə müşahidə olunur.

Eksperimental nəticələrin analizi göstərir ki, (2Bi₂O₃·B₂O₃)_100-x– (2Bi₂O₃·3GeO₂)_xsistemində komponentlərin nisbətindən asılı olaraq müxtəlif fiziki xassələrə malik maddələr almaq mümkündür.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

1.S.I.Bananyarlı, R.N. Gasımova, Sh.J.İsmayilov, L.A. Khalilova, İ.F.Mehdiyeva. 3Bi₂O₃·5B₂O₃ – Nd₂O₃·3B₂O₃ system and electrophysical properties of intermediate alloys //Конференция Научные Исследование XXI века : Теория и практика. 2018, г. Прага, Чехия, c 24-31.

2.И.Бананярлы, Ш.С.Исмайлов, Л.А.Халилова, И.Ф.Мехтиева, Э.С. Кули-заде. Физико- химическое исследование сплавов системы (2 Bi₂O₃·B₂O₃) – (2Bi₂O₃·3GeO₂)_x.

// Конференция Новая наука: теоретический и практический взгляд. 2018, г.София, Болгария. c.1-7

KONFRANS MATERİALLARI (yerli-1)

LABORATORİYA: Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafizə

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Hilal Tahirli

Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 2 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i., 3 nəfər baş laborantdır. İzida Məmmədyarova – k.ü.f.d., a.e.i., Tamilla Ağalarova – k.ü.f.d., b.e.i, Süleyman Verdiyev – k.ü.f.d., ap.e.i.,– e.i., Dilarə Baxışova – e.i., Solmaz Vəliyeva – e.i., Ruqiyə Rzayeva – k.e.i., Afaq Hüseynova – k.e.i.,

İŞ 2.4:Karbonlu poladların korroziyadan mühafizəsi üçün onların səthində kompleks üsulla kompozisiya örtüklərinin formalaşdırılması və bu örtüklərin korroziya-elektrokimyəvi xassələrinin öyrənilməsi.

MƏRHƏLƏ: PCD 32 poladı üzərində termodiffuziya üsulu ilə TiC təbəqəsinin formalaşdırılmasının fiziki-kimyəvi parametrlərinin tədqiqi.

Hesabat dövründə bir neçə il bundan əvvəl laboratoriyanın plan işinə daxil edilmiş ölkə ərazisındaki hidrotexniki qurğuların korroziya vəziyyətinin araşdırılması istiqamətində apardığımız elmi tədqiqat işlərini davam etdirmişik Mingəçevir su elektrik stansiyasının (SES)aşağı byefindən 20 km aralıda yerləşən Varvara SES-in sualtı və suüstü metal qurğu və avadanlıqları seçilmişdir .Təcrübələr əvvəlki illərdə olduğu kimi həm su,həm də atmosfer şəraitində aparılmışdır .İstifadə olunan poladların korroziyadan sonraki mexaniki xassələrini tədqiq etmək üçün düzbucaqlı formada olan polad nümunələrdə yanaşı azkarbonlu polad məftildən də istifadə edilmişdir. Sınaglar üçün seçilmiş Ст3 çeşidli poladın korroziya sürətini hesablamaq üçün nümunələr 1,3,7,10,20,30 gündən ,sonraki dövrlərdə isə ayda bir dəfə götürülməklə onların korroziya sürəti məlum metodla təyin edilmişdir .Alınan nəticələrin araşdırılması zamanı məlum olmuşdur ki,polad nümunələr qeyd olunan mühitdə gözlənilmədən daha yüksək sürətlə korroziyaya üğrayırlar ki, bu da çay sularında poladların korroziyası üçün xarakterik deyil .Bunun səbəbini araşdırmaq üçün Varvara SES-in suyun turbindən çıxan yerindən götürülmüş su nümunəsinin analizi aparılmış və məlum olmuşdur ki, metalların korroziyasını sürətləndirən ionlarının qatılığı Mingeçevir SES-in uyğun yerindən götürülmüş sudaki geyd olunan ionlara nisbətən daha yüksəkdir

İŞ 2.4.1.:Hidrotexniki qurğuların polad avadanlıqlarının istismar şəraitində korroziyasının tədqiqi və mühafizə üsullarının seçilməsi

MƏRHƏLƏ :Kür çayı üzərindəki Varvara SES-in metal avadanlıqlarının korroziya vəziyyətinin və ona təsir edən faktorların zamandan və təbii şəraitdən asılı olaraq öyrənilməsi.

Poladların korroziyasına negativ təsir göstərən bu ionların. Mingəçevir SES-dən yalnız 20km aralıda olan Varvara SES-də bu qədər yüksək olması təəcüb doğurduğuna görə, Küratrafı sahələrə baxış keçirilmiş və məlum olmuşdur ki, Mingəçevir şəhərinin bütün tullantı suları Varvara su anbarına axıdır ki, bu da poladın korroziyasına təsir göstərməyə bilməz. Bununla yanaşı su anbarının ətrafı müxtəlif səbəblərlə əlaqədar olaraq çoxlu sayda bataqlıqlarla əhatə olunmuşdur .Bataqlıq şəraitində su bitkilərinin yosunların və s. intensiv çürümə məhsulları da, bataqlıqların göllə birbaşa təmasda olmağı ilə əlaqədar olaraq metalın korroziyasına təsirsiz olmamalıdır. Digər tərəfdən Kürətrafı əraziyə baxış zamanı diqqət çəkən məqamlardan biri də odur ki, çayın sahillərində çoxlu sayda qum-çınqıl istihsal edən qurğular yerləşdirilmiş, və onların yuyulması üçün istifadə olunan suların hamısı çaya axıdılır ki,bu da suyun mineral tərkibinə təsir göstərməyə bilməz (şəkillər). Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, korroziya prosesinin metalın mexaniki xassələrinə təsirini öyrənmək üçün suya poladlarla birlikdə azkarbonlu polad məftil də salınmışdır .Hər ayda bir dəfə nümunələr götürməklə qeyd olunan polad məftilin dartılmaya qarşı müqaviməti xüsusi qurğuda sınaqdan keçirilmiş və məlum olmuşdur ki, o öz mexaniki xassələrinin 10-15%-nı itirmişdir (cədvəl 1) .Natural, hidrotexniki qurğuların istismarı şəraitində bir il ərzində aparılan korroziya sinaqlarının nəticələri şək.1-də göstərilmişdir. Göründüyü kimi ilk günlər yüksək dinamika ilə başlayan poladın korroziya prosesi zamandan asılı olaraq azalır və tədricən stabilləşərək son nəticədə sürətlə korroziyaya uğrayır.Anoloji şəraitdə sınaqların aparıldığı Mingəçevir SES-də poladın korroziya sürəti iki dəfə kiçikdir .Varvara SES-in atmosferi şəraitində aparılan təcrübələrdə poladın korroziya sürəti Mingəçevir SES-in atmosferində alınan nəticələrlə demək olar ki, eynidir

PATENT

1. R.H.Həmidov, H.M.Tahirli, D.B.Tağıyev. Ammonium sulfat duzundan NH₃ qazının elektrokimyəvi üsulla alınması . İlkin ekspertizanın müsbət nəticəsi alınıb. a20180066.

2. R.H.Həmidov, H.M.Tahirli, D.B.Tağıyev. Alunit filizindən Al₂O₃-ün elektrokimyəvi üsulla alınması. İlkin ekspertizanın müsbət nəticəsi alınıb. a20180091.

KİTAB

ИзидаМамедъярова. Азотсодержащиe полимеры как ингибиторы коррозии стали. LAP LAMBERT Academic Publishing RU. P.57.

“Koordinasiya birləşmələri” şöbəsinin

2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Əjdər Məcidov

Mövzu: Molekulyar maqnitlər, keçiricilər, metal örtüklər və selektiv sorbentlərin alınması üçün komplekslər və metal üzvi birləşmələrin sintezi, quruluş və xassələrinin tədqiqi

Mövzuya aid işlər: 3.1; 3.2; 3.3 ; 3.4.

LABORATORİYA: Molekulyar magnetiklər və keçiricilər

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü Əjdər Məcidov

Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər e.i., 1 nəfər mühəndis, 1 nəfər texnikdir. Pərizad Fətullayeva – k.ü.f.d., a.e.i., Səbirə Ağayeva – k.ü.f.d., a.e.i., Akif İsrafilov – e.i., Osmanova Sevinc – e.i., Səbinə İsmayilova – e.i., Xanım Əzizova – k.e.i., Samirə Qasımova – mühəndis, Gülnarə Sulyayeva – texnik.

İŞ 3.1. Üzvi batareyalar üçün yeni elektrod materialların, ferromaqnit kompleks birləşmələrin və metal oksid klasterlərin alınması və tədqiqi” .

MƏRHƏLƏ I: Benzidin törəmələri əsasında yeni elektrod materialların sintezi və tədqiqi

Üzvi batareyalar üçün elektrod materiallarının hazırlanması üzrə işlər davam etdirilmişdir. N,N΄-bis(salisilidenamin)-4,4΄-difenil və N,N΄-bis(salisiliden)-p-fenilendiamin (uygun olaraq L¹H₂и L²H₂) şiff əsaslarının metal ionları ilə stabil, redoks aktiv kompleks birləşmələr əmələ gətirə bilən benzidin və p-fenilendiamin törəmələri sintez olunmuşdur. Bu birləşmələrin hidrogenləşdirilmiş analoqları alınmışdır. Hər iki tip liqandla Co(II), Ni(II) və Zn(II) kompleksləri sintez olunmuş İQ-, electron spektrometriyası, termoqravimetriya və EPR-üsulları ilə komplekslərin quruluşu öyrənilmişdir. Dibrometanla L¹H₂qarşılıqlı təsirindən anaerob şəraitdə anod elektrodu üçün istifadə oluna bilən redoks aktiv polimer alınmışdır.

MƏRHƏLƏ II: Keçid metalların ferromaqnit xassəli çoxnüvəli komplekslərinin sintezi və tədqiqi.

Hidrazidlər, mono- və di- karbon turşuları əsasında muxtəlif tipli liqandlar sintez olunmuş və bu liqandlarla keçid metalkompleksləri alınmışdır. Rentgenstruktur analiz üsulu ilə komplekslərin molekulyar və kristallik strukturları öyrənilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki 4-amino-3-hidrazin-5-merkapto 1,2,3 triazolun salisilaldehidiilə qarşılıqlı təsirindən alınmış şiff əsası Ni(II) ilə yeni kompleks birləşmə əmələ gətirir. Bu kompleksin monokristalı alınmıs və onun rentgenstruktur quruluşu öyrənilmişdir(şək.1).

Malon turşusunun dihidrazidi və 3,5-ditretbutil salisil aldehidi əsasında alınmış Şiff əsasında azometin rabitəsinin hidrogenləşdirilməsi hesabına alınmış yeni liqandla Mn(II) və Fe(III) kompleksləri sintez olunmuşdur. Alınmıs komplekslərin RSA-ni aparmaq kristalların defektli olması üzündən mümkün olmamışdir. Lakin çox böyük ehtimalla L⁶H₄ liqandının Mn(II) kompleksinin molekulyar quruluşu müəyyən olunmuşdur (şək.2).

İQ-, elektronspektroskopiyametriya, termoqravimetriya, EPR və element analizi üsulları ilə komplekslərin quruluşu öyrənilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, malon turşusunun dihidrazidinin 3,5-ditretbutil salisil aldehidi alınmış dihidrazon manqan və dəmir ionları ilə ikinüvəli komplekslər əmələ gətirir. Maqnit ölçmələri göstərir ki, metal ionları arasında ferromaqnit qarşılıqlı təsiri mövcuddur. 3,5-ditretbutil salisil aldehidinin malonoil dihidrazonunun azometin rabitəsi hidrogenləşdirilmiş, onunla da üzvi həlledicilərdə yaxşı həll olan Mn(II) və Fe(III) kompleksləri alınmışdır. Dəmir kompleksi yüksək maqnit momentinə malikdir və bu elektron konfiqurasiyası d⁵ olan 3 valentli dəmir ionuna uyğundur. Bu halda kompleksin tərkibi belə olmalıdır [Fe₂(L⁶H)₂]. Salisil turşusunun hidrazidi və 3,5-ditretbutil salisil aldehidinin qarşılıqlı təsirindən alınmış şiff əsasının azometin rabitəsinin hidrogenləşdirilməsi yolu ilə yeni liqand alınmışdır. Bu liqandla Cu(II), Co(II), Ni(II) və VO(II) kompleksləri sintez olunmuşdur.Gostərilmişdir ki, metal ionunun koordinasiyası enol formasında amid qrupunun oksigeni, hidrazin qrupunun azotu, salisilaldiminat fraqmentinin oksigeni hesabına formalaşır. Kompleslərdə metal-liqand münasibətləri 1:1 nisbətindədir. N-malenoil-N^΄-Salisiloil hidrazinin (L⁷H₂)əvvəllər məlum olmayan Ni(II) və Co(II) kompleksləri sintez olunmuşdur.

Tiosemikarbazon və qlioksal turşusunun qaşılıqlı təsirindən alınmış liqandla (H₃GAT) mis və sink metalları ilə orijinal polimer strukturlar alınmışdır. [Zn(HGAT)∙H₂O]_nkompleksində Zn(II) ionlarının ətrafı kükürd atomu, azot atomu, karboksil qrupunun oksigeni və su molekulunun oksigeni hesabina təhrif olunmuş yastı kvadrat formasındadır. (şək.4).

Sintez olunmuş komplekslərin fizioloji xassələrinin öyrənilməsi göstərdi ki, onlar antidiabetik, antiepileptik xassələrə malik olub, epilepsiya, qlaukoma,diabet və s. xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunan dərman preparatlarının tərkibinə daxil ola bilər.

MƏRHƏLƏ III. Manqan, dəmir, bismut və lantanoidlər əsasında ferromaqnit klasterlərin hidrotermal sintezi.

Manqan, dəmir, bismut və lantanoidlər əsasında ferromaqnit klasterlərin hidrotermal sintezi Bi, Ni vəMn- nitratlarının 200⁰C temperaturda etilenqlikol ilə reduksiya məhsulları müasir fiziki-kimyəvi tədqiqat metodları vasitəsilə (İQ-spektroskopiya, UB/görünən sahə spektral analiz, rentgen-faza analizi, skanedici elektron mikroskopiya, termoqravimetrik analiz, işığın dinamik səpilməsi) öyrənilmişdir.

Hesabat dövründə (Ni, Mn, Bi) nitratlarının hidrotermal reduksiyası ilə nanoölçülü, maqnit xassəli metal/metal oksid əsaslı kompozit materialların sintezi texnologiyası işlənilmiş, sintez olunmuş materialların element və faza tərkibinin, səth morfologiyası, maqnit, optik, termiki xassələri öyrənilmişdir. Bi-Mn əsaslı nümunənin əsas faza hissəsini Bi metalı, MnCO₃ (rodoxrozit) və Mn₃O₄ (hausmanit) təşkil edir. Ni-Mn əsaslı nümunənin əsas faza hissəsi metallik Ni, MnCO₃ (rodoxrozit) və Mn₂O₃-dən ibarət olmuşdur. Bi-Ni-Mn əsaslı üçlü sistemin əsas faza isə metallik Ni və Bi, MnCO₃ (rodoxrozit), Bi₂Mn₄O₁₀,Mn₃O₄ (hausmanit), Bi₂O₃, və C-dan (qrafit) ibarət olmuşdur (Şək.5).Nəticələrdən belə aydın olur ki, su iştirakı ilə aparılan reduksiya prosesindən fərqli olaraq susuz şəraitdə aparılan hidrotermal reduksiya prosesində metallik faza alınır. Göstərilmişdir ki, redusiyaedicinin miqdarını və təbiətini dəyişməklə eyni zamanda metal/metal oksid qarışıq sistemləri almaq mümkündür.

Mn₃O₄ (hausmanit), Bi₂O₃, və C-dan (qrafit) ibarət olmuşdur (Şək.6). Aparılmış tədqiqatımızın nəticəsi göstərir ki, hidrotermal sintez şəraitinin və münasib səthi aktiv maddələrin seçilməsi ilə məsamələrinin ölçüləri tələb olunan intervalda dəyişdirilə bilən dispers nanomaterialların sintezi mümkün olur. Sintez olunmuş nanomaterialların elektronikada, kimyəvi sintezdə və biotibbdə istifadə olunma imkanları araşdırılır.

MÜHÜM NƏTICƏ

Karbon turşularının tiosemikarbazonları və hidrazonları ilə birinci dövr keçid metallarının koordinasion birləşmələri sintez olunmuş, onların quruluşu öyrənilmiş və müəyyən edilmişdir ki, alınmış maddələr bəzi metabolik fermentlərə qarşı ingibitor xüsusiyyətlərinə malik olmaqla qlaukoma, Alzheymer xəstəlikləri üçün potensial preparatlardır.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

1. Г.Г.Гондолова, А.А.Меджидов, П.А.Фатуллаева Комплексы Fe(II) и Mn(II) с N- гидроксибензамидо) фталимидом. Журнал общей химии. 2018. Т. 88. Вып. 3 , c.517-520.

2. С.З.Исмаилова,А. А. Меджидов, П.А.Фатуллаева, Р. Дж. ГасымовПолучение полимера конденсацией о-фенилендиамина и п-ксилилендибромида и его свойства. Журнал общей химии. 2018. Т. 88. Вып. 5, c.800-804.

3. Mansura Huseynova, ParhamTalsimi, Ajdar Medjidov, Vaqif Farzaliyev, Mahizar Aliyeva, Gulnar Gondolova, Onur Sahin, Bahattin Yalçın, Afsun Sucayev, Efe Baturhan Orman, Ali Rza Özkaya, Ilhami GulcinSynthesis, characterization, crystal structure, electrochemical studies and biological evalution of metal complexes with thiosemicarbazone of glyoxylicacid.Polyhedron. 2018, Vol. 155, pp. 25-33

4. Mansura Teyfur Huseynova, Mahizar Nacaf Aliyeva, Ajdar Akber Medjidov, Onur Şahin Bahattin Yalçın. Cu(II) complex with thiosemicarbazone of glyoxylic acid as an anion ligand in a polymeric structure. Journal of Molecular Structure, 2019, Vol. 1176,pp. 895-900.

5. Mansura Huseynova, AjdarMedjidov, Parham Taslimi, MahizarAliyevaSynthesis, characterization, crystal structure of the coordination polymer Zn(II) with thiosemicarbazone of glyoxalic acid and their inhibitory properties against some metabolic enzymes Bioorganic Chemistry, 2019, Vol. 83, pp. 55-62.

6.А.Н.Азизова, Д.Б.Тагиев, С.Н.Османова, Ш.Г.Касумов, Х.И.Гасанов. Кристаллическая и молекулярная структура комплекса платины (II) с β- меркаптоэтиламин гидрохлоридом. // Ж.Структурной химии, Новосибирск, 2018, Т.59. № 1.c.191-195.

7. Джавад-заде A.A., Меджидов А.А., Ялчин Б., Агаева С.А., Фатуллаева П.А., Османова С.Н. Гидротермальный редокс синтез шпинелей кобальта имарганца с использованием нитратов металлов. // Ж.Общей химии. №.8, 2018,c.59-63.

8. Gulnar Gondolova, Parham Taslimi, Ajdar Medjidov, Vagif Farzaliyev, Afsun Sujayev, Mansura Huseynova, Onur Shahin, Bahattin Yalçın, Fikret Turkan, Ilhami Gulçin – “Synthesis, crystal structure and biological evaluation of spectroscopic characterization of Ni(II) and Co(II) complexes with N-salicyloil-N′-maleoil-hydrazine as anticholinergic and antidiabetic agents”. 2018DOI: 10.1002/jbt.22197 Journal of biochemistry and molecular toxicology.

9. C.А.Мамедова, А.И.Ягубов, П.А.Фатуллаева, А.А.Меджидов, М.Г.Аббасов Получение и ИК-спектроскопические исследования полимерных композиционных материалов на основе модифицированных бентонитов. Известия Волг.ГТУ 2018, c. 136-140.

RESPUBLİKADA

1. Gondolova G.H., Medjidov A.A., Fatullayeva P.A., Israfilov A.I. Synthesis and spectroscopic characterization Fe(III), Mn(II) and Cu(II) complexes with N’-maleoil- salicylic-hydrazid- məqalə.Kimya Problemləri Jurnalı, 2018 c.44-50.

2. Nushaba M. Aliyeva, Afina A. Aliyeva, Sevinj N. Osmanova, Eljan E. Mammadov, Etibar H. Ismayilov. Acidity of Zr/Al oxide catalysts for conversion of C₂-C₄ alcohols to olefins based on the data of the epr spectra of adsorbed spin probes. // J. Processes of Petrochemistry and Oil Refining. Baki, 2018.vol 19, pp.147-155

3. S.T.Jafarova, A.A.Medjidov, M.M.Ahmedov, B.Yalcin, P.A.Fatullayeva,S.A.Agayeva, M.G.Abbasov Obtaining of nano-dimensional powders by methodof Hydrothermal decomposition of Cu, Co and Al nitrates in polyolic environment. Az. Xim. Journal, №2, 2018, c.20-26

4. Мирзoева А.А., Бахтиярлы И.Б., Агаева С.А.Электроосаждение теллура из щелочных электролитов. Bakı, Texniki Universitet, “Elmi əsərlər”, 2018, c.153-158

KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə- 6, yerli- 8)

KADR HAZIRLIĞI

Doktorantlar:

1.İsmayılova Səbinə

2.Cavad-zadə Aygül

3.Qondolova Gülnar

4.Hüseynova Mənsurə

İSTİNADLAR-4

LABORATORİYA: Keçid metalların metalüzvi birləşmələri

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru İltifat Lətifov

Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır. Onlardan 4-ü k.ü.f.d. a.e.i., 2-i kiçik elmi işçi 1-i mühəndis, 1-i texnikdir,. Qəzənfər Cəfərov-k.ü.f.d., a.e.i., Rəfail Səlimov- k.ü.f.d., a.e.i., Sima Məmmədova-k.ü.f.d., a.e.i., Dilarə Əliyeva– k.ü.f.d., a.e.i.

İŞ 3.2: Keçid metallarının tsiklopentadienil komplekslərinin pirolizi ilə karbon əsaslı nanomaterialların alınması və sendviç tipli komplekslər əsasında elektrokimyəvi müqayisə elektrodlarının hazırlanması.

MƏRHƏLƏ I: Okta-, dekametilferrosen əsasında elektrokimyəvi müqayisə elektrodlarının hazırlanması.

Elektrokimyəvi elektrod kimi tərəfimizdən təklif olunan oktametilferrosen-oktametilferrisinium və dekametilferrosen-dekametilferrisinium sistemlərinin tədqiqatı istiqamətində işlər aparılmışdır. Bu məqsədlə ilk olaraq oktametilferrosen və dekametilferrosenin sintezləri üçün tələb olunan 1,2,3,4-tetrametiltsiklopentadien və 1,2,3,4,5-pentametiltsiklopentadien liqandları müvafiq ketonun – 2,3,4-trimetiltsiklopenten-1-on və 2,3,4,5-tetrametiltsiklopenten-1-onun metilmaqneziumyodidlə qarşılıqlı təsirindən alınmışdır:

NƏTİCƏ

Elektrokimyəvi müqayisə elektrodlarına qoyulan 7 təlabatın Me₈Fc+Me₈Fc⁺ cütünün homogen sistemdə araşdırılması nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, bu sistem Fc+Fc⁺ sisteminə nəzərən daha perspektivli sistemdir və Me₈Fc+Me₈Fc⁺ cütünün heterogen sistemdə elektrokimyəvi tədqiqatlarının aparılması vacibdir.
Me₆Fc/Me₆Fc⁺PF₆^– elektrodunu təşkil edən hər iki maddənin kristal quruluşları öyrənilmiş və əldə olunmuş nəticələr bu sistemin müqayisə elektrodu kimi Fc+Fc⁺ sisteminə nəzərən daha perspektivli elektrod olduğunu əsaslandırmağa imkan verir.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

N.Z.İbrahimova, İ.Q.Мəmmədov, Q.M.Cəfərov, İ.U.Lətifov. Dəmirin sendviç tipli komplekslərindən ibarət sistemlərdə elektron mübadilə reaksiyasının kinetikası. // Bakı Universitetinin Xəbərləri jurnalı 2018, №2, s. 24-31

KONFRANS MATERİALLARI (yerli- 3)

KADR HAZIRLIĞI

Dissertant İbrahimova Nigar Ziya qızı “Polimetilferrosen və polimetilferrisinium sistemlərində elektron mübadilə reaksiyalarının kinetikasının tədqiqi və yeni elektrokimyəvi müqayisə elektrodlarının hazırlanması” mövzusu üzrə elmi-tədqiqat işləri aparır.

LABORATORİYA: Nadir metalların kompleks birləşmələri

LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya üzrə fəlsəfə doktoru Fidail Cəlaləddinov

Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i., 1nəfər k.e.i., 1nəfər mühəndis, 1 nəfər baş laborant, 1nəfər texnikdir. Rəhim Xudaverdiyev – k.ü.f.d., a.e.i., Esmira Quliyeva – k.ü.f.d., a.e.i., Hidayət Məmmədov – b.e.i., Şahnaz Qəhrəmanova – e.i., Mehriban Məmmədova– e.i., Təranə Əsgərova – e.i., Tamilla Haqverdiyeva – k.e.i.

İŞ 3.3: Biogen metalların azot tərkibli üzvi liqandlarla kompleks birləşmələrinin sintezi və bioloji aktivliyinin öyrənilməsi.

MƏRHƏLƏ I: Keçid metallarının ( Zn,Mn,Cu) bəzi heterotsiklik birləşmələrlə komplekslərinin sintezi.

Sintez olunmuş kompleks birləşmələrdə liqandın kompleksəməgətirici ilə koordinasiyasının xarakterini müəyyənləşdirmək məqsədilə onlar İQ-spektral analiz üsulu ilə tədqiq edilmişdir. Sərbəst liqandın İQ-spektri ilə müqayisədə alınmış komplekslərin spektrlərində nəzərə çarpacaq dərəcədə dəyişiklik müşahidə olunur.

L- arginin molekulunun IQ- spektral analizi onun aminturşu formada olmasını göstərir. Ν_C=O=1720,50 sm^-1, birli aminlərə xas olan iki orta intensivlikli udma zolaqları ν_NH= 3358, 3297 sm ^-1 bunu sübut edir. MnCl₂ –duzu ilə arginin 1:1 nisbətində alınmış kompleslərin İQ-spektrində həm karboksil qrupunun, həm də yuxarı enerji sahəsində NH rabitələrinin udma zolaqları itir, bu da ion koordinasiyalı kompleksin əmələ gəldiyini sübut edir.

Birli amində NH rabitəsinin kovalent titrəməsinin udma zolaqları NH₂ qrupunun koordinasion udma zolağı ν_NH =3273,64 sm^-1; 3139,56 sm^-1ilə bağlı olaraq aşağı enmə sahəsinə sürüşür və intensivlik zəifləyir. ν_OH =3647,72 sm^-1 həlledicinin spirt qalıqlarıdır.

Normal vəziyyətdə triptofan molekulunun İQ-spektrinin analizi onun svitter ion formasında olduğunu gostərir. ν_COO- -1666 və 1340,73 sm^-1 ionuna səciyyəvi udma zolağıdır.

Triptofan molekulunun spektrində indol həlqəsində ikili amin qrupunun NH –rabitəsinin valent titrəməsinin udma zolağı νNH =3408,37sm^-1 musahidə olunur.Triptofan molekulu ilə zink tozunun reaksiyasında triptofanın ikili NH aminə xas olan ν_NH = 3402,73sm^-1 və δ_NH=738,16sm^-1 udma zolaqları itir. Zn hissəciklərinin triptofanla sintez olunmuş kompleks birləşmələrinin infraqırmızı spektrlərində ikili aminlərdə NH rabitələrinə xas olan xarakterik udma zolaqları müşayiət olunmur. İQ spektral analizın nəticələrinin müqayisəli təhlili ehtimal etməyə əsas verir ki, Zn hissəciklərinin triptofanla ion tipli bir nüvəli kompleks birləşməsi sintez olunmuşdur. Tədqiq olunan komplekslərin termiki davamlılığını və tərkibini təyin etmək üçün termoqravimetrik analiz aparılmışdır.

MƏRHƏLƏ II:Alınmış komplekslərin mikrogübrə kimi istifadə perspektivləri.

Sink triptofanatın (Zn-Trf) şüalandırılmış buğda toxumlarından alınmış cücərtilərdə fotosintez piqmentlərinin biosintezinə və morfoloji parametrlərə təsiri öyrənilmişdir. Şüalanmadan əvvəl büğda toxumları alınmış maddənin 0,1%; 0,01% və 0,001%-li məhlulları ilə işlənmişdir. Sonrakı mərhələdə toxumlar qurudularaq 300 Gy dozada şüalandırılmış (mənbə 60 Co), torpaqda əkilərək cücərtilərin inkişaf prosesi öyrənilmişdir. Bu məqsədlə alınmış cücərtilərdə morfoloji parametrlər- cücərmə faizi, cücərtilərin boyları, fotosintetik piqmentlərin formalaşma dinamikası öyrənilmişdir. İlkin təcrübələr göstərmişdir ki, toxumların kompleks birləşmələrlə işlənməsi onların şüalanmaya qarşı davamlılığını artırmışdır. Adi etalonla (su ilə) müqayisədə Zn-Trf ilə işlənməmiş nümunələrdə cücərmə faizi aşağı düşdüyü halda, birləşmə əlavə olunmuş variantlarda cücərmə faizinin kəskin artması müşahidə edilmişdir. Cücərtilərdə morfoloji dəyişkənlikləri aydınlaşdırmaq üçün onların boyları bir neçə həftə müddətində ölçülərək müqayisə aparılmışdır. Zn-Trf-ın əlavə olunması cücərtilərin böyüməsinə stimullaşdırıcı təsir göstərmişdir. Belə ki, şüalanmamış adi etalon variantla müqayisədə digər nümunələr inkişafın ilkin mərhələlərində daha sürətlə inkişaf etmişdir.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

1. Guliyeva E.A., Suleimanov G.Z. “ Synthesis, structure and thermal properties of rhenium carbonyl containing heterobimetallic derivatives of vanadium(III)”. Periódico Tchê Química Journal, 2018, Volume 15, Issue 2(30), pp.193-200,

2. Gahramanova Sh.I., Jalaladdinov F.F., Munshieva M.K., Khudaverdiev R.A., Hamidov R.H., Abdullaev A.S., Shamilov E.N., Azizov I.V., Gahramanov T.O.Synthesis and Investigation of Complex Compounds of Divalent Manganese, Copper, Cobalt and Zinc with Tryptophan and their Biological Activity. International Journal of Chemical Sciences. 2018, pp.138-144

3. F.F.Jalaladdinov, Sh.I.Gahramanova, R.A.Khudaverdiev, Ch.Ch.Aliyeva, T.Ya. Askerova,T.O. Gahramanov. Syntesis and research of structure and properties of complex compound of divalent copper with liqands (histidin and argenin). European Science, HTTS: // Scientific-Publication.com. №1, 2018, pp.10-17

4. Gahramanova Sh.I., Jalaladdinov F.F., Azizov I.V., Khudaverdiyev R.A., Pashayeva.F.K., Gahramanov T.O., Hajiyev A.Sh. Synthesis of complex compounds of divalent copper with histidine and arginine ligands, investigation of their properties and influence on physiological processes of wheat sprouts «East European Science Journal». (Warsaw, Poland) 8 (36), 2018, pp. 53-57

RESPUBLİKADA

Gakhramanova Ş.İ., Jafarova S.T., Mejidov A.A., Jalaladdinov F.F, Khudaverdiev R.A., Mamedova M.V., Gyulalov O.M. “Synthesis of metal-containing precursors and estimation of their influence on the properties forms of copper oxides in the reaction of selective oxidation of carbon monoxide”. Reports of National Academy of Sciences of Azerbaycan 2018, №1, pp.38-43

KONFRANS MATERİALLARI (xarici- 3, yerli- 3)

LABORATORİYA: Metal-klatrat birləşmələri

LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru Mina Munşiyeva

Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 4 nəfər e.i.,

1 nəfər k.e.i.-dir. Qudrət Əliyeva – k.ü.f.d., a.e.i., Əsmət Əzizova – k.ü.f.d., a.e.i., Humay Məmmədova – e.i., Nərmilə Məmmədova – e.i., Ofeliya Quliyeva – e.i., Firuzə Əliyeva –e.i., Sevinc Rəhmanova – k.e.i.

İŞ 3.4: Keçid metallar əsasında alınmış koordinasion polimerlərin sorbsiya xassələrinin və bioloji aktivliyinin tədqiqi.

MƏRHƏLƏ I: Keçid metalların 1,2,4,5-benzol tetrakarbon (piromellit) turşusu ilə komplekslərinin neftin reoloji xassələrinə təsiri.

İlk dəfə olaraq Fe(III) heksaakvatribenzol 1,2,4,5-tetra karbonat kompleksinin məsaməli quruluşlu α,α^ı-dipiridil adduktu sintez olunmuşdur. Element, rentgenoqrafik, İQ-spektroskopik və differensial termiki analiz nəticəsində dipiridilin və turşu anionunun individuallığı, kimyəvi formulu, termiki destruksiyası və koordinasiyasının forması müəyyən edilmişdir. Bundan əlavə kompleks birləşmənin dipiridil ilə qarşılıqlı təsiri zamanı o kristallizasion suyu tam itirir və nəticədə Fe₄(C₆H₂(COO)₄)₃(dpy)₂(dpydipyridil) kimyəvi formulu olan birləşmə alınır. Difraktoqramın indentifikasiyası ilə kompleks birləşmənin elementar qəfəs parametrləri təyin edilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, dipiridil kompleks birləşmə ilə qarşılıqlı təsir zamanı sis-formadan trans- formaya keçərək, ikiölçülü dimer qatları tikir. Bu yolla davamli, ikiölçülü laylı, məsaməli, 3d-karkaslı struktur yaranır

MƏRHƏLƏ II: Keçid metalların paraaminosalisil turşusu ilə komplekslərinin optiki izomerlərin ayrılmasında tədqiqi.

Kükürd-, azot- və kükürd-oksigen tərkibli alifatik üzvi liqandlarla yanaşı azot tərkibli aromatik heterotsiklik birləşmələrində platin və palladiumla koordinasion birləşmələri sintez edilmişdir. Sintez edilmiş kompleks birləşmələrin tərkib və quruluşları müasir fiziki-kimyəvi tədqiqat üsulları ilə öyrənilmişdir. Sintez edilmiş 3 kompleks birləşmənin quruluşu RQA üsulu ilə öyrənilmişdir. Merkaptoetanol, merkaptoetilamin və meksidol əsasında platin və palladiumun [Me₂(SCH₂CH₂OH)₈], [Me₆(SCH₂CH₂NH₂)₈]Cl₄·5H₂O və [C₈H₁₁N⁺O]₂[PdCl₄] tərkibli koordinasion birləşmələri alınmış və quruluşları RQA üsulu ilə müəyyənləşdirilmişdir. Qeyd olunan altınüvəli komplekslərdə merkaptoetanol mərkəzi atomla yalnız kükürd atomu ilə koordinasiya edir. Yalnız səkkiz merkaptoetanol molekulundan dördünün hidroksil qrupu mərkəzi atomla 1/2 Me...O...R tipli rabitə yaradaraq yüklər arasında tarazlığa səbəb olur. Merkaptoetilaminlə alınmış çoxnüvəli komplekslərdə isə liqandın kükürd və azot atomları ilə koordinasiya edilən beşüzvlü metal- metal-xelat tsikli əmələ gətirdiyi sübut olunmuşdur.

MƏRHƏLƏ III:Pt və Pd bioloji aktiv azot tərkibli liqadlarla komplekslərinin təbabətdə istifadəsinin araşdırılması.

Meksidolla aparılmış tədqiqatlarda isə tamam başqa mənzərə müşahudə olunur. Palladiumun meksidolla alınmış kompleksində sübut olunmuşdur ki, turş mühitdə meksidol molekulun azot atomu protonlaşır və liqand bir yüklü kation xarici sferanı təşkil edir. Liqandın mərkəzi atomla bilavasitə koordinasiyası baş vermir.

Aparılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, tiospirtlər kükürd atomu ilə mono, merkaptometilamin Pt(II) və Pd(II) ilə bidentatlı koordinasiya edirlər. Meksidol isə bilavasitə koordinasiyada iştirak etmir.

MÜHÜM NƏTİCƏ

İlk dəfə olaraq ikivalentli platin və palladiumun bioloji sistemlərə xas olan funksional qruplara malik bioloji fəal merkamin və b-merkaptoetanol liqandları ilə çoxnüvəli koordinasion birləşmələri alınmış, onların strukturları öyrənilmiş, quruluş və bioloji fəallıq (radioprotektor, onkoloji, dermatoloji) arasında korrelyasiya müəyyən edilmişdir.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

А.Н.Азизова, Д.Б.Тагиев, С.Н.Османова, Ш.Г.Касумов, Х.И.Гасанов. Кристаллическая и молекулярная структура комплекса платины с b-меркаптоэтиламин гидрохлоридом. //Журн. Структурной химии, 2018. Т.59. №1. c.191–195.
Азизова А.Н., Тагиев Д.Б., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И. Полиядерный комплекс палладия (II) с β-меркаптоэтанолом // Журнал общей химии. 2018, т.88, вып. 5,с. 870-873

3. Азизова А.Н., Тагиев Д.Б., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И. Шестиядерные комплексы платины (II) и палладия (II) с β-меркаптоэтанолом. // Журнал общей химии. 2018, т.88, вып. 3, с. 478-481

4. Азизова А.Н., Тагиев Д.Б., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И. Серомостиковые полиядерные комплексы платины (II) и палладия (II). // Вестник Московского Университета. Серия Химия, 2018, т.59, №6, с. 433-438

5. Aзизова А.Н., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И., Таиров И.А., Асметов В.Я., Шадлинский Э.А. Определение эффективной дозы биологически активной смеси, полученной из ясен обыкновенного (FRAXINUS EXSELSIOR), на фоне действия на количество продуктов перекисного окисления липидов. // Universium: Химия и биология. Научныйжурнал, Москва, 2018, Вып. 6(48), с. 18-22

6. Usubaliyev B.T., Taghiyev D.B., Munshiyeva M.K., Aliyeva G.M., Aliyeva F.B., Rzayeva A.K., Hasanova M.M., Safarova P.S., Mammadova G.Z. Synthesis and structural-chemical studies of adduct of coordination supramolecular porous polymer hexaaquatribenzene 1,2,4,5-tetracarbonato tetra iron (III) with dipyridyl //Materials, Physics and Chemistry, 2018,

7. Azizova A.N., Tagiyev D.B., Gasanov Kh.I., Gulalov O., Qasimov Sh.G. The polynuclear complexes with simple and mixed ligands of palladium(II) with thioalcohol and thioamine // East European Science Journal, 2018, pp.63-65

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə- 5, yerli - 2)

QRANT

Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Elm Fondu”. Layihənin adı: Koordinasion birləşmələrin neftin reoloji xassələrinə təsirinin tədqiqi. Layihənin rəhbəri- k.e.d. Mina Munşiyeva . Layihənin müddəti: 2018-2019. Layihənin məbləği- 45 000 man.

KADR HAZIRLIĞI

1.Əsmət Əzizova – doktorant

Dissertasiya mövzusu: “Platin və palladium metallarının kükürd və azotlu bioloji fəal liqanlarla komplekslərinin formalaşmasının fiziki-kimyəvi qanunauyğunluqları və bioloji aktivliyinin modelləşdirilməsi.” Tədqiqatlar başa catmaqdadır.

2.Əliyeva Qüdrət - doktorant

Dissertasiya mövzusu: “Bioloji aktiv paraaminosalisil turşusu ilə metalların supramolekulyar birləşmələrinin sintezi, quruluş-kimyəvi tədqiqi , amin turşularının optiki izomerlərinin ayrılmasında tətbiqi.” Tədqiqat işləri aparılır.

3.Əliyeva Firuzə - dissertant

Dissertasiya mövzusu: “Metalların benzoy, 1,2-, 1,4- benzoldikarbon və 1,2,4,5-benzoltetrakarbon turşuları ilə koordinasion birləşmələrinin sintezi, quruluş-kimyəvi tədqiqi və tətbiqi.” Ilkin müdafiəyə təqdim olunub.

İSTINADLAR-7

“Koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalari” şöbəsinin

2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri: akademik Tofiq Nağıyev

Mövzu: Heterogen biomimetik katalizatorlar iştirakında hidrogen peroksid və azot 1-oksidlə koherent sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalarının fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi və innovasion işlənilmələrin tətbiqi

Mövzuya aid işlər: 4.1; 4.2; 4.3 ; 4.4.

LABORATORİYA : Monooksigenaz reaksiyaların modelləşdirilməsi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Lətifə Həsənova

Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır: Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər e.i.-dir. Çimnaz Mustafayeva– a.e.i., Ulduz Məmmədova– e.i., Səriyyə Ağaməmmədova – e.i., Gülşən Nəhmətova – k.e.i.

İŞ 4.1: Porfirin əsaslı yeni biomimetik katalizatorların sintezi və onların iştirakında karbohidrogenlərin hidrogen peroksidlə koherent- sinxronlaşdırılmış oksidləşməsi

MƏRHƏLƏ: Metanın koherent-sinxronlaşdırılmış natamam oksidləşməsi prosesində modifikasiya olunmuş dəmirporfirin tərkibli biomimetik katalizatorların tədqiqi

Metanın birbaşa metanola biomimetik monooksidləşməsi prosesi üçün müxtəlif daşıyıcılardan istifadə etməklə dəmirpentaflüortetrafenilporfirin tərkibli aktiv mərkəzli biomimetik katalizatorlar sintez olunmuşdur. 2.9 mq/q miqdarda aktiv kütləli Al₂O₃ daşıyıcısı ilə biomimetik katalizator iştirakında aparılan metanın H₂O₂ ilə monooksidləşməsi reaksiyasında alınan metanolun çıxımı 8.6%, formaldehidin çıxımı isə 4.2% təşkil etmişdir. Daşıyıcı olaraq NaX seolitindən istifadə edərək sintez edilmiş pentaflüortetrafenilporfirin /NaX katalizatoru (bioimitatoru) üzərində isə metanın 15.7%-nin metanola monooksidləşməsi əldə edilmişdir. Metanola görə selektivlik 87%-dir. Belə nəticənin alınmasını aktiv kütlənin adsorbsiyası ilə izah etmək olar. Aktiv kütlənin miqdarı 3.1mq/q alınmışdır. NaX seolitinin məsamələrinin ölçüsü 7.5-8.0A^o.

Təcrübələr, katalizatorun aktivliyinə ilkin reagentlərin reaktora verilmə sürətlərinin təsirinin tədqiqi istiqamətində aparılmışdır. Təcrübələrin nəticələri cədvəl 1-də verilmişdir. Reaksiya məhsullarının analizi xromatoqrafik və İQ-spektroskopik isullarla aparılmışdır. Bu işlə yanaşı laboratoriyada etanolun biomimetik katalizator iştirakında H₂O₂-ilə peroksidaz oksidləşməsi reaksiyasının yeni aspekdə kinetikasının tədqiqi aparılmışdşr. Məlumdur ki, biomimetik katalizatorlar üzərində oksidləşdirici kimi H₂O₂ iştirakında gedən monooksigenaz, peroksidaz oksidləşmə reaksiyaları koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyaları kimi xarakterizə olunur və bu prinsiplə etanolun peroksidaz oksidləşməsi reaksiyasının sxemini aşağıdakı kimi göstərmək olar:

Bu ifadələr əsasında hesablanmış nəzəri göstəricilərlə eksperimental göstəricilər arasındakı xəta digər metotlardan istifadə edərək tərtib olunmuş kinetik modellərdən fərqli olaraq daha kiçik alınmışdır – 5-7% , yəni koherent-sinxronlaşdırılmış reaksiyaların kinetik modelləşdirilməsinə determinant tənliyini tətbiq etməklə çıxarılmış kinetik model prosesi daha adekvat ifadə edir. Bu onunla izah olunur ki, reaksiya sürət sabitinin tənliyində təkcə ilkin maddənin sərf olunması reaksiyası deyil, həm də onunla koherent-sinxron baş verən katalaz reaksiyanın sürəti nəzərə alınmışdır.

NƏTİCƏ

Metanın hidrogen peroksidlə metanola oksidləşməsi prosesi üçün yeni biomimetik katalizator sintez olunmuş, onun aktivliyi və davamlılığının axınlı reaktorda eksperimental tədqiqi aparılır.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

Kitab -Tofiq M.Nağıyev. Sinxron reaksiyalara koherent baxış. Bakı, 2018, 216 səh.

XARİCDƏ

С.А.Агамамедова, И.Т.Нагиева, Л.М.Гасанова, Т.М.Нагиев. Kогерентно-синхронизированное биомиметическое монооксидирование циклогексана пероксидом водорода. // Журнал физической химии. 2018, том 92, №12, c.1935-1943

RESPUBLİKADA

1. L.M. Gasanova. The synthesis of new mooxigenase biomimetic catalysts and oxidation in the their presence of hydrocarbons by hydrogen peroxide to chemically important compounds. // Azərbaycan kimya jurnalı, 2018, № 1, s 23-30.

KONFRANS MATERİALLARI (xarici - 3, yerli - 4)

KADR HAZIRLIĞI

G.Nəhmətova − doktorant, 2014-2018-ci illər. Elmi rəhbər – akademik Tofiq Nağıyev.

Dissertasiya mövzusu: “Metanın modifikasiya olunmuş dəmirporfirin tərkibli biomimetik katalizator üzərində H₂O₂ilə monooksidləşməsi.”

QRANT

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu. Layihənin adı- “Atmosfer azotun pilot qurğuda hidrogen peroksidlə azot-1 oksidinə koherent-sinxronlaşdırılmış fiksasiyası”. Layihənin rəhbəri – k.ü.f.d. Nemət Əlizadə (Bakı Dövlət Universiteti ilə birgə). Təqdim olunduğu il – 2016. Layihənin müddəti 24 ay(2017-2018). Layihənin məbləği –200 000 AZN. (Qrant layihəsində iki nəfər iştirak edir)

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

Rusiya Federasiyasının Tomsk Dövlət Universitetinin “Katalitik tədqiqatlar” laboratoriyası ilə elmi - təcrübi əməkdaşlıq.

İSTİNADLAR − 9

LABORATORİYA: Biomimetik sensorlar və azot-1oksidlə oksidləşmə

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə elmlər doktoru, dosent Nəhməd Əli-zadə

Laboratoriyada 5 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i. və 2 nəfər laborant çalışır: Nuranə Məlikova – e.i., Badam Babaeva – k.e.i. Eynulla Bəhrəmov– k.e.i.

İŞ 4.2: Metilpiridinin azot-1-oksidlə oksidləşməsinin tədqiqi

MƏRHƏLƏ I:Metilpiridinin N₂O ilə oksidləşməsi reaksiyası üçün qurğunun yığılması.

MƏRHƏLƏ II: Alınan məhsulların xromatoqrafik analizi.

MƏRHƏLƏ III. Metilpiridinin N₂O ilə oksidləşməsi reaksiyası üzrə tədqiqatların aparılması

İŞ 4.2.1: Al-elektrodlu biomimetik sensorun işlənib hazırlanması və onun fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi.

MƏRHƏLƏ I: Biomimetik sensorun işlənib hazırlanması üçün Al-elektrodun istifadəsi

MƏRHƏLƏ II: Al-elektrodlu biomimetik sensorun katalaz aktivliyinin tədqiqi.

Hesabat dövründə 3-metilpiridinin (3-MP) azot-1oksidlə oksidləşməsi reaksiyası üçün yeni kvars reaktoru hazırlanmış, gurğu yığılmış. Bu prosesin oksidləşməsinin kinetik qanuna-uyğunluqlarının öyrənilməsi istiqamətində tədqiqatlar aparılmışdır. Hesabat dövrü ərzində 3-MP azot-1oksidlə koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşməsi reaksiyası parametrləri dəyişməklə başlanmışdır (temperatur 500-580^oC (şək.1).

Şəkil 1-də temperaturun 3-MP azot-1oksidlə oksidləşməsi reaksiyasına təsiri öyrənilmişdir. Şəkil 1-dən göründüyü kimi reaksiyanın temperaturunu 500^oC-dən 580^oC-dək (3-MP verilmə sürəti 1,2ml/s, azot-1 oksidinin verilmə sürəti 100ml/s dəyişməz olaraq qalmışdır) artırdıqda 3,3-etilendipiridinin və 2,2-dipiridil 3,3-dimetilin çıxımı artır (şəkil 1, əyri 1,2). 3-metilpiridinin verilmə sürəti 0.4-2,0ml/s (temperatur 580^oC, azot-1 oksidinin verilmə sürəti 100ml/s dəyişməz olaraq qalmışdır) intervalında öyrənilmişdir. Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, bu intervalda 3-MP azot-1oksidə əsasən 3,3-etilendipiridinin və 2,2-dipiridil 3,3-dimetilin alınması reaksiyası gedir (şəkil 2, əyri 1,2). Növbəti təcrübi tədqiqatlar azot-1 oksidinin verilmə sürəti ilə bağlıdır. Azot-1 ok-sidinin verilmə sürəti 30-200ml/s (temperatur 580^oC, 3-MP verilmə sürəti 1,2ml/s dəyişməz olaraq qalmışdır) intervalında öyrənilmişdir.

Şəkil 3-dən göründüyü kimi azot-1 oksidinin verilmə sürəti 100ml/s olduqda 2,2-dipiridil 3,3-dimetilin çıxımı 8,9küt.% (şəkil 3, əyri 1) təşkil edir. 3,3-Etilendipiridinin çıxımı isə 11,4küt.% bərabərdir (şəkil 3,əyri 2).

Azot-1 oksidinin verilmə sürəti 40ml/s-dan 100ml/s-a qədər artırıldıqda 2,2-dipiridil 3,3-dimetilin və 3,3-etilendipiridinin çıxımları artır. Azot-1 oksidinin sonra ki verilmə sürətini artırdıqda (100-200ml/s) 3,3-etilen-dipiridinin və 2,2-dipiridil 3,3-dimetilin çıxımları azalır. Beləliklə ilkin nəticələrdən 3-MP verilmə sürəti 1,2ml/s, azot-1 oksidinin-100 ml/s, temperatur 580^oC şəraitində 3,3-eti-lendipiridinin və 2,2-dipiridil 3,3-dimetilin çıxımı müvafiq olaraq 11,4 küt.% və 8,9 küt.% təşkil edir. Nəticədə göstərilmişdir ki, reaksiya məhsulları kimi əsasən 3,3-etilendipiridin və 2,2-dipiridil 3,3-dimetil alınır. Reaksiya məhsullarının analizi yeni “Agilent technologies 7820A” xromato-kütlə-spektroskopiya üsulu ilə aparılmışdır.

Al elektrodu üzərinə dəmirporfirin tərkibli katalizator yerləşdirilmiş və onun katalaz aktivliyi öyrənilmişdir. Tədqiqatlar nəticəsində sulu məhlulda hidrogen peroksidin aşağı qatılıqlarının müəyyən olunması üçün katalaz tipli biomimetik elektrod sintez olunmuş və onun hidrogen peroksidinə qarşı hissiyatı öyrənilmişdir. Şəkil 4-də еlektrokimyəvi hücrə göstərilib.

Şəkil.4.Elektrokimyəvi hücrə

Biomimetik elektrodun katalaz aktivliyi potensiometrik metodla müəyyən edilmişdir. Bu təcrübələrin aparılmasıüçün istifadə olunan təcrübi qurğu elektrod hissədən, hücrədən, B7-21A и “Sana”-MV-Meter SL 901 voltmetrdən ibarətdir (şək.4). Qurğunun elektrod hissəsi müqayisə elektroddan (AlAgClCl) və biomimetik elektroddan ibarətdir. Potensiometrik tədqiqat aşağıdaki ardıcıllıqla aparılır: müəyyən miqdar bidistilə suyu ilə (fon məhlulu) doldurulmuş hücrədə elementin e.h.q. (E)-si müəyyən olunur, sonra H₂O₂-in müxtəlif miqdarlarını əlavə etməklə alınan məhlulların e.h.q. (E) -də baş verən dəyişikliklər qeyd edilir (şək.5)

Bütün ölçmələr maqnit qarışdırıcı ilə fasiləsiz qarışdırılma şəraitində aparılmışdır. Müəyyən olmuşdur ki, əsas işçi elementi smart biomimetik (dəmirporfirin törəməsi) materialı və Al əsasında hazırlanmış biomimetik sensoru yüksək aktivliyi, həssaslığı və davamlılığı ilə H₂O₂-in məhlulda, 10^-6küt.%- qədər qatılığını təyin etməyə imkan yaradır.

NƏŞR OLUNMUŞ MƏQALƏLƏR

RESPUBLİKADA

1. Нагиев Т.М., Али-заде Н.И.,Гасанова Л.М., Нагиева И.Т., Мустафаева Ч.А., Меликова Н.Н., Абдуллаева А.А., Бахрамов Э.С. Пилотная установка с секционной подачей жидких реагентов для процесса окислительной фиксации молекулярного азота. / Журнал ”Химические проблемы”. 2018. №2. с.271-274.

2. Меликова Н.Н., Али-заде Н.И., Нагиев Т.М. Исследование каталазной активности биомиметичкских сенсоров. /Химические Проблемы 2018, №3. c.271-274.

3. Nagiev TM., Ali-zadeh N.I., Gasanova LM., Nagieva I.T., Mustafaeva Ch.A., Malikova N.N., Abdullaeva A.A., Bakhramov E.S. Nitrogen fixation at conjugated oxidation. /Аз. Хим. Журн. 2018. №2. pp.6-10.

KONFRANS MATERİALLARI (xarici - 2, yerli - 2)

KADR HAZIRLIĞI

Bəhrəmov E.S. doktoranturaya daxil olub. Hal-hazlrda o “N₂O-in parçalanması və 3-me-tilpiridinin qaz fazalı oksidləşməsi reaksiyalarının koherent sinxronlaşdırılması” mövzusunda tədqiqat işi aparır.

PATENT

1. Məlikov N.N., Əli-zadə N.İ., Nağıyev T.M. Biomimetik elektrodun hazırlanma üsulu"-na Azərbaycan Respublikasının patenti - № İ 2018 0017, 02.05.2018.

2. Nağıyeva İ.T., Nağıyev T.M."2,2 və 2,3-dipiridilin alınma üsulu"-na 18.05.2016 il tarixdə ilkin ekspertizanın müsbət rəyi verilib. Patent alınma ərəfəsindədir.

QRANT

LABORATORİYA: Biomimetik katalizatorlar üçün üzvi liqandların sintezi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, professor Sərdar Zeynalov

Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan 4 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər e.i., 1nəfər k.e.i.-dir. E.Hüseynov – k.ü.f.d., ap.e.i.,S.Şarifova – k.ü.f.d., ap.e.i., R.Budaqova – k.ü.f.d., ap.e.i., G.Sadıxova – k.ü.f.d., ap.e.i., G.Mursakulova – e.i., X.Abiyeva – e.i., İ.Lütvəlizadə – e.i.

İŞ 4.3: Oksidləşmə reaksiyalarında biomimetik katalizatorlar üçün bioloji aktiv maddələr əsasında üzvi liqandların sintezi.

MƏRHƏLƏ I: Keçid metalların histidinlə kompleks birləşmələrin alınması, onların bioloji aktiv maddələr və oksidləşmə reaksiyalarında biomimetik katalizator kimi tətbiqi.

Karbohidrogenlərin oksidləşmə reaksiyaların getmə istigamətlərinin və sürətinin idarə edilməsini təmin edən biomimetik oksidləşmə katalizatoru üçün məqsədyönlü modifikasiya olunmuş üzvi liqandların sintezi bu günün ən aktual istiqamətlərindəndir. Bu aspektdə təbii birləşmələr- modifikasiya olunmuş aminturşular daha səmələri sayılır. Histidin (L-α-amin-β-imidazolilpropion turşusu)-heterotsiklik α-amin-turşudur, 20 proneinogen aminturşularından biridir və canlı orqanizmlərin mühüm tərkib hissəsini təşkil edir. Histidinin qalıqları bir sıra fermentlərin aktiv mərkəzlərinin bir hissəsidir. Əsas aminturşularından biri olan histidin böyümə və toxuma təmirini təşviq edir. Bu baxımdan keçid metallarla (xüsusilə Fe⁺³ vəCo⁺²) aminturşularla (həmçinin histidinlə) kompleks tərkibli birləşmələrin sintezi muasir dövrün aktual elmi istiqamətlərindən biridir. Histidin əsasında aparılan reaksiyalar nəticəsində Fe⁺³ vəCo⁺²kompleks birləşmələri alınmışdır və onların quruluşu İQ-spektroskopiya analizi ilə təsdiq olunmuşdur. Histidinlə FeCI₃^.6H₂O kompleks duzunun alınma prosesi reaksiyaya daxil olan maddələrin 3:1 nisbəti miqdarında götürülməklə həyata keçirilmişdir. Reaksiya aşağıdaki qaydada aparılmışdır: 50 ml su ilə 20 ml metanolun qarışığına 0,06 mol histidin ələvə edilmiş və üçboğazlı kolbada aminturşunun tam həll olmasına qədər normal şəraitdə qarışdırılmışdır. Sonra 0,02 mol miqdarda FeCI₃^.6H₂O 50 ml suda həll edilməklə alınmış məhlul kolbadaki aminturşu məhluluna əlavə olunmuş və həmin qarışıq 40-45⁰C temperatur şəraitində 4 saat ərzində qarışdırılmışdır. Reaksiya qurtardıqdan sonra məhlul 5-8⁰C temperaturunda soyudulmuşdur. Dəmir kompleksi qonur rəngli olan çökmüş kristalları filtr kağızından keçirilmiş, reaksiyaya gırməyən maddələri çıxarmaq üçün su ilə bir neçə dəfə yuyulmuş və 40⁰C temperatur şəraitində 12 saat ərzində buxarlandırılmışdır. Bundan sonra dəmir(III) xloridin histidinlə birqə kompleks duzunun kristalları 24 saat ərzində susuzlaşdırılmış CaCI₂ ilə eksikatorda qurudulmuşdur. Histidinlə CoCI₂^.6H₂O kompleks duzunun alınma prosesi reaksiyaya daxil olan maddələrin 2:1 nisbəti miqdarında götürülmüşdür. Reaksiya aşağıdaki qaydada aparılmışdır: 50 ml su ilə 20 ml metanolun qarışığına 0,06 mol histidin ələvə edilmiş və üçboğazlı kolbada aminturşunun tam həll olmasına qədər normal şəraitdə qarışdırılmışdır. Sonra 0,03 mol miqdarda CoCI₂^.6H₂O 50 ml suda həll edilməklə alınmış məhlul kolbadaki aminturşu məhluluna əlavə olunmuş və həmin qarışıq 35-40⁰C temperatur şəraitində 5 saat ərzində qarışdırılmışdır. Kobalt kompleksi tünd bənövşəyi olan çökmüş kristalları yuxarıda göstərilən analoji üsülla əldə edilmişdir. Reaksiya nəticəsində alınan məhsulun çıxımı dəmir(III) kompleksi üçün 78%, kobalt(II) kompleksi üçün isə 73% təşkil etmişdir. Alınan komplekslərdə histidin svitter-ion formasında iştirak edir.

Histidin ilə FeCI₃^.6H₂O kompleks duzunun alınma prosesinin reaksiyayasını aşağıdaki sxemlə göstərmək olar

Əmələ gəlmiş histidin dəmir(III) xlorid və kobat (II) xlorid komplekslərinin tərkibi İQ-spektroskopiya analizi ilə təsdiq olunmuşdur. Dəmir(III)xlorid histidinlə alınan kompleksin İQ-spektrlarında göründüyü kimi, histidinin iki mümkün olan fomalarından ikinci svitter-ion forması üstünlük təşkil edir. Kristalhidrat su molekullarina xas olan ν_OH= 3405,56 sm^-1 , σ_OH= 2007,57 sm^-1intensivliyi koordinasiya olunmuş iki su molekullarına uyğun gəlir. Kompleksə daxil olan kristallik H₂O molekullarının deformasion titrəmələrinin udma zolağları 1633,53 sm^-1müşahidə olunur. NH₃⁺ ionlarının olduğu ν_NH= 3157,62 sm^-1 və 3072,71 sm^-1. Cl^- ionlarının udma zolağı 630,58 sm^-1, COO⁻ xas olan udma zolağları isə iki yerdə 1633,53 sm^-1 və 1309 sm^-1 müşahidə olunurlar. Karboksilat qrupuna (COOH) aid olan ν_C=O =1700-1760 sm^-1 udma zolağları isə yoxdur. Alınan histidin ilə dəmir(III) xlorid kompleksinin guruluşu ehtimal edilən sxemilə aşagıda göstərilir:

Histidin ilə CoCI₂^.6H₂O kompleks duzunun alınma prosesinin reaksiyayasını aşağıdaki sxemlə göstərmək olar:

Kobalt (II) xlorid histidinlə alınan kompleksin isə İQ-spektrlarında göründüyü kimi, kompleks əmələgəlmə prosesinsə aminturşuda COO^- , NH₃⁺ və C-CN qruplarına xas olan 420,90 sm^-1, 537 sm^-1, 624,92 sm^-1, 653 sm^-1, 682 sm^-1, 732 sm^-1 , 784 sm^-1 , 796 sm^-1 , 830 sm^-1 , 852 sm^-1 intensiv udma zolaqları çox ğüclü dəyişilikliyə məruz qalır, intensivlikləri kiçilir, sürüşür və hətta itir. Bu da histidinin iki valentli kobaltla mürəkkəb tipli kompleks birləşmə gətirməsinə dəlalət edir. Histidinin svitter-ion formasında COO^- qruplarını səciyələndirən 1632 sm^-1 və 1314 sm^-1 udma zolaqları qısa dəyişməyi ilə öz yerində qalır: 1314 sm^-1 →1308,61 sm^-1; 1632 sm^-1 → 1634 sm^-1. Alınan histidin ilə kobalt (II) xlorid kompleksinin guruluşu ehtimal edilən sxemilə aşagıda göstərilir :

Bu komplekslər spirtlərdə, benzolda, toluolda, asetonda və CCl₄həll olunmur, lakin adi otaq temperaturu şəraitində suda yaxşı həll olunur. Alınan komplekslər işıqa və havaya qarşı davamlıdırlar.

MƏRHƏLƏ II: Foliy turşusu əsasında keçid metallarla kompleks birləşmələrin alınması və onların bioloji aktiv maddələr kimi tətbiqi.

Metal tərkibli komplekslərin əldə edilməsi məqsədi ilə foliy turşusunun manqan və dəmir xloridlərlə reaksiyaları tədqiq edilmişdir. Sintezin optimal şəraitləri müəyyən edilmişdir. Reaksiya metanol və sirkə turşusunun mühitində, 50-60^oC temperaturunda, 3-4 saat ərzində aparılır. Həllediciləri ayırdıqdan sonra, əldə olunan sintez məhsulları IQ-spektroskopiyası ilə tədqiq edilmişdilər. Nəticədə alınan metal-xlorid komplekslərin strukturu aşağıda verilmişdir:

Sintez edilmiş komplekslər bioloji aktiv maddələr kimi sınaqdan keçirilmişdir. Ilkin tədqiqat nəticələrinə görə, komplekslər qeyri-zəhərli və antimikrob, antibakterial xüsusiyyətlərə malikdir. Amin turşularının əsasında alınan komplekslərinin fizioloji və bioloji cəhətdən aktiv xüsusiyyətlərini müəyyən etmək üçün testlər davam edilir.

NƏTİCƏLƏR

Histidinlə FeCI₃^.6H₂O və CoCI₂^.6H₂O kompleks duzları alınmışdır. Komplekslərin alınma prosesinin reaksiyası göstərilmişdir. Bu komplekslər işıqa və havaya qarşı davamlıdırlar , spirtlərdə və üzvi həlledicilərdə həll olmurlar, lakin otaq temperaturunda suda yaxşı həll olunurlar.
Alınan histidinlə FeCI₃^.6H₂O və CoCI₂^.6H₂O komplekslərinin tərkibi İQ-spektroskopiyası ilə təsdiq olunmuşdur və onların quruluşunun ehtimal edilən sxemi göstərilmişdir.
Foliy turşusunun əsasında manqan və dəmir xloridlərlə reaksiyaları nəticəsində kompleks birləşmələri alınmışdir və İQ-spektroskopiyası ilə quruluşunun ehtimal edilən sxemi verilmişdir.Sintez edilmiş komplekslər bioloji aktiv maddələr kimi tədqiq edilmişdir və onların fizioloji və bioloji cəhətdən antimikrob, antibakterial xassələri aşkar olunmuşdur.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

Шарифова С.К., Гусейнов Э.Р. , Ходжаев Х.Г., Абдуллаева Ф.А., Зейналов С.Б. Синтез гидроксиамино-замещенных эфиров тиосалициловой кислоты на основе моно- и дихлоргидриновых производных. // Нефтепереработка и нефтехимия. Москва. 2018, № 1, с.24-27.

RESPUBLİKADA

Zeynalov S.B., Sharifova S.K., Huseynov E.R., Sultanzade S.S., Khocayev H.Kh., Hashimov F.A. Esters of 2-mercapto-benzoic asid on the basis of chlorohydrin derivatives Processes of petrochemistry and oil refining. PPOR, 2018, Vol.19, №1, pp.94-99.
E.B.Zeynalov, N.I.Salmanova, E.R.Huseynov_, E.I.Suleymanova. Oxidation of hydrocarbons with hydrogen peroxide, environmental aspect (A review). Processes of petrochemistry and oil refining. 2018, PPOR, Vol.19, № 4, , pp. 411-426.
Zeynalov E.B., Huseynov E.R. Kinetics of thermic decay of hydrogen peroxide Кинетика термического распада пероксида водорода. //Reports of National Academy of Sciences. 2018. V.LXXIV. № 1. pp.55-57.
Зейналов Э.Б., Гусейнов Э.Р. Нанокатализ. Акценты. //Аз.Хим. Журнал. 2018. № 2. c.40-43.

KONFRANS MATERİALLARI (xarici- 6, yerli- 1)

ELMİ ƏLAQƏLƏR

Azərbaycan Dövlət Tibb Universitetinin nəzdində Elmi Mərkəz.

LABORATORİYA: Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü Eldar Zeynalov

Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər k.e.i,1 nəfər texnik, 2 nəfər baş laborantdır. k.ü.f.d., a.e.i. Firidun Məmmədov, Yaqub Nağıyev – k.ü.f.d., a.e.i., Sevər Əliyeva – a.e.i., k.ü.f.d., Lətifə Əhmədova – k.ü.f.d., b.e.i., Mehparə Nadiri – k.ü.f.d., b.e.i., Mətanət Məhərrəmova – k.ü.f.d., b.e.i., Əsədzadə Günay - b. lab., Abdurəhmənova Nərmin – b. lab., Şahmərdanlı Xədicə - b. lab., Sevda Nuriyeva – tex.

İŞ 4.4: Neft mənşəli xammaldan alınmış nanokarbon boruların alkilaromatik və naften karbohidrogenlərinin oksidləşmə proseslərində katalizator və polietilen materiallarında antioksidant kimi tədqiqi və tətbiqi”

MƏRHƏLƏ I:Karbon nanoboru katalizatorları iştirakında izopropilbenzolun və dekalinin hidrogen peroksidlə oksidləşmə proseslərinin öyrənilməsi.

Müxtəlif katalizatorların iştirakında izopropilbenzolun və dekalinin oksidləşmə proseslərinə dair, Web of Science Knowledge elektron bazasından müasir ədəbiyyat materialları toplanılıb, sistemləşdirilib, təhlil edilib və ümumiləşdirilmiş material geniş icmal xarakterli məqalədə öz əksini tapıb.

Tədqiqat işində tsikloheksanın termokatalitik pirolizi ilə (katalizator-ferrosen) alınmış KNB istifadə etməklə, inisiator (azobisizobutironitril) iştirakı ilə aşağı temperaturda (333K), kumolun maye fazada aerob oksidləşməsi aparılmış və müəyyən edilmişdir ki, oksidləşmə prosesinin katalizi KNB strukturunda olan metal birləşmələrinin olması ilə əlaqədardır. Bu metallar piroliz prosesində adətən metal karbidlərinə çevrilirlər ki, bunları da həmişə mineral turşularla xaric etmək olmur. Beləliklə, KNB-nın tərkibində metal olduqda

KNB + R∙ ( RO₂∙) → ∙ KNB- R( RO₂) reaksiya

ROOH + M@KNB → RO∙ (RO₂∙) reaksiyası ilə rəqabət təşkil etmir.

Oksidləşmənin zəncirvari prosesində şaxələnmə prosesi alkil və peroksid radikallarının carbon karkasına birləşməsi marşrutunun qarşısını alır və reaksiya avtokatalitik rejimdə gedir. İzopropilbenzolun 60⁰C temperatur şəraitində müxtəlif növ fulleren dudasının iştirakında aerob və hidrogen peroksidlə oksidləşmə proseslərində oksigenin udulma kinetikası tədqiq olunmuşdur. Dünya təcrübəsində ilk dəfə olaraq, müəyyən olunmuşdur ki, fullerenlər hidrogen peroksidin parçalanmasına səbəb olaraq kumolun oksidləşmə proseslərində katalitik aktivliyə malikdirlər. Dekalinin benzoil peroksidlə maye fazada 100-130⁰C temperaturda hava oksigeni ilə oksidləşmə prosesi tədqiq edilmiş prosesin temperaturdan və zamandan asılılığı öyrənilmişdir

MƏRHƏLƏ II: Karbon nanoboru saxlayan polietilen kompozitlərinin termiki analizi.

Tərkibində karbon nanoboru saxlayan polietilen kompozitləri hazırlanmış,onların derivatoqrafik analizi aparılmış, KNB əlavələri kompozitlərin fiziki-mexaniki göstəricilərini və termiki xassələrini yüksəldir. Daxil edilən karbon nanoborularının optimal miqdarı 0,5%-dir, bu nisbətdə ən yüksək fiziki-mexaniki və termiki göstəricilər əldə edilir. Kompozitlərin tərkibinə KNB daxil etdikdə ilkin parçalanma temperaturunu artırır, ərimə temperaturunu isə 10 ⁰C azaldır.

MÜHÜM NƏTİCƏ

İlk dəfə olaraq ferrosenin iştirakında tsikloheksanın katalitik pirolizi ilə alınan karbon nanoborularının tərkibində Fe₃C karbidin və dəmirin yüksək temperaturlu g-modifikasiyasının əmələ gəlməsi X-ray analiz üsulu ilə aşkar olunmuşdur. Fe-tərkibli karbon nanoboruların kumolun və etilbenzolun aerob oksidləşmə proseslərində yüksək katalitik aktivliyə malik olduğu müəyyən edilmişdir.

NƏŞR OLUNMUŞ MƏQALƏLƏR

XARİCDƏ

1. Zeynalov E.B., Friedrich J.F., Tagiyev D.B., Huseynov A.B., Magerramova M.Ya., Abdurehmanova N.A. Nanostructures from catalytic pyrolysis of gas and liquid carbon sources (a review) Materials Testing (Materials Synthesis) ,2018, 60(7-8), pp.783-793

2. Nagıyev Ya. M. “ Synthesis of new halogen- containing norbornene adducts based on of n-substituted imides of 2,3-dichlorobicyclo[2.2.1] hept-5-ene-2-3-dicarboxylic acid and hexachlorocyclopentadiene“. Organic Chemistey: Current Research. 2018. Vol. 7(2): pp.190-195.

3. Зейналов Э.Б., Алиева А.З., Насибова Г.Г., Нуриев Л.Г., Алиева Н.М., Салманова Ч.К. Окисление нафтено-парафинового концентрата в присутствии KBr и KBrO₃_.Нефтепереработка и нефтехимия. 2018, 3, c.21-24

4. Джафаров Р.П., Насибова Г.Г.. Зейналов Э.Б., Эфендиева Л.М., Искендерова С.А., Садиева Н.Ф., Асадова Ш.Н. Исследование процесса получения диэтиленгликолевого диэфира синтетических нефтяных кислот на математической модели. Мир Нефтепродуктов. Вестник Нефтяных Компаний, раздел Математическое моделирование .2018, 4, c.29 – 34

5. Eldar Zeynalov, Tofik Nagiyev, Jörg Friedrich, Matanat Magerramova Carbonaceous nanostructures in hydrocarbons and polymeric aerobic oxidation mediums. In the book: Fullerenes, Graphenes and Nanotubes: A Pharmaceutical Approach. Edited by Alexander Mihai Grumezescu, Elsevier –William Andrew Publishing House, 2018, chapter 16, pp. 631-681

6. Zeynalov E.B., Magerramova M. Ya. Backminsterfullerene- pyrrolidines as promising antioxidants in polymer materials. In: Chemical Engineering of Polymers. Production of Functional and Flexible Materials. Eds. Omari Mukbaniani, Marc A.M. Abadie, Tamar Tatrishvili. Apple Academic Press Inc., USA, Part 3: Materials and Properties; 2018, chapter 27, pp. 329-344

7. Алиева А.З., Аббасов В.М., Ибрагимов Х.Д., Зейналов Э.Б., Исмайлов Э.Г., Меликли С.Р. Железо-марганцевые сплавы, модифицированные фуллереновой сажей в катализе окисления нафтен-парафинового концентрата. В сборнике научных статей «Фуллерены и наноструктуры в конденсированных средах». Изд-во: Нациoнальная Академия Наук Беларуси, Институт тепло-и массобмена им А.В. Лыкова, Беларусь, Минск,2018, с.73-78

RESPUBLİKADA

1. N.Ə.Abdurəhmanova, E.B.Zeynalov, Ə.B.Hüseynov, L.İ.Əhmədova, M.İ.Nadiri, Y.M.Nağıyev. “Tsikloheksandan termokatalitik piroliz yolu ilə alinan çoxlayli karbon nanoborularının alkil aromatik karbohidrogenlərin oksidləşmə proseslərinə təsiri” AZTU-nun Elmi Əsərləri. №3, Bakı-2018. s. 78-85.

2. Zeynalov E.B., Huseynov E.R. Kinetics of thermic decay of hydrogen peroxide. Reports of Azerbaijan National Academy of Sciences. 2018, LXXIV, 1, pp.55-57

3. Зейналов Э.Б.,Гусейнов Э.Р.Нанокатализ. Акценты. Азерб.Хим.Жур.2018. 2, c.40-43

KONFRANS MATERİALLARI (yerli- 7)

İSTİNADLAR – 36

“Oksidləşdirici heterogen kataliz” şöbəsinin
2018-ci ildə

elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri : akademik Ağadadaş Əliyev

Mövzu: Müxtəlif sinif karbohidrogenlərin və onların törəmələrinin, zəhərli qazların selektiv və tam oksidləşməsi üçün heterogen katalizatorların işlənib hazırlanması, katalizatorların səmərəsini yüksəltmək üçün fiziki amillərin təsirinin tədqiqi

Mövzuya aid işlər: 5.1.1; 5.1.2; 5.2 ; 5.3.

LABORATORİYA: Seolit katalizi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: akademik Ağadadaş Əliyev

Laboratoriyada 14 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 4 nəfər t.ü.f.d, a.e.i., 1 nənfər k.ü.f.d., b.e.i., 2 nəfər e.i. Ə.Sarıcanov – k.e.n., a.e.i., A.M.Hüseynova – t.ü.f.d., a.e.i, O.İsmayılov – t.ü.f.d., a.e.i., G.Əlizadə – k.ü.f.d., a.e.i, M.Bəhmənov – t.ü.f.d., a.e.i, A.Səfərov – t.ü.f.d., a.e.i, k.ü.f.d., b.e.i.- Ü.Nəcəf-Quliyev, V.Yarıyev – e.i, M.Əliyeva – e.i,

İŞ.5.1.1: Tsiklopentan, propilenin və toluolun seolitlər üzərində katalitik çevrilməsi.

MƏRHƏLƏ I: Tsiklopentanın oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyası üçün aktiv katalizatorunun seçilməsi və prosesin kinetik qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi

Metal kationları (Mn²⁺, Zn²⁺, Cu²⁺, Co²⁺, Ni⁺, Sn²⁺, Fe²⁺ və Cr³⁺) ilə modifikasiya olunmuş təbii klinoptilolit seolitinin nümunələri sintez edilmiş və onların tsiklopentanın oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyasında katalitik aktivlikləri sınaqdan keçirilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, tərkibində 0.5 çək.% Cu²⁺, 0.2 çək.% Zn²⁺, 0.1 çək.% Co²⁺ və 0.1 çək.% Cr³⁺ olan təbii klinoptilolit bu reaksiyada nisbətən yüksək aktivlik göstərir. Bu katalizator üzərində 380⁰C temperaturda, həcmi sürəti 2000 saat^-1 qiymətində və reagentlərin molyar nisbəti C₅H₁₀:O₂:N₂=2:1:3.7 olduqda tsiklopentadienin çıxımı 8.8% və prosesin selektivliyi 34.8% təşkil edir. Baxılan reaksiyada katalitik sistemin komponentlərinin rolu müəyyən edilmişdir. Seçilmiş katalizator üzərində reaksiyanın kinetik qanunauyğunluqları öyrənilmişdir. Təcrübi nəticələrə əsasən reaksiyanın ehtimal olunan mərhələli mexanizmi verilmiş və prosesin nəzəri əsaslandırılmış kinetik modeli işlənib hazırlanmışdır.

MƏRHƏLƏ II: Propilenin akroleinə oksidləşməsi reaksiyası üçün aktiv katalizatorunun seçilməsi.

Propilenin akroleinə oksidləşməsi reaksiyası üçün aktiv modifikasiya olunmuş seolit katalizatorunun seçilməsi reallaşdırılmışdır. Müəyyən olunmuşdur ki, tərkibində 1%-li Ni²⁺ kationları olan klinoptilolit bu reaksiyada yüksək aktivlik göstərir. Bu katalizator üzərində 380⁰C temperaturda, həcmi sürəti 1125 saat^-1 qiymətində, kontakt müddəti 3.2 saniyə olduqda, propilenin konversiyası X=82.7%, akroleinə görə selektivlik S=90.1%, çıxımı isə A=74.5% olur.

MƏRHƏLƏ III:Kiçik oktan ədədli benzin fraksiyalarında benzolun miqdarının katalitik üsulla artırılması.

Toluolun benzol və ksilollara disproporsionlaşma reaksiyasında müxtəlif hava mühitində aktivləşmiş metal katalionları ilə (Pd²⁺, Ni²⁺, Co²⁺, Nd³⁺, Mo³⁺, Zr⁴⁺, Nb⁵⁺) modifikasiya olunmuş sintetik mordenit seolit (SiO₂/Al₂O₃=18) katalizatorlarının 300-420⁰C temperatur intervalında katalitik fəallıqları tədqiq edilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, silikat modulu 18 olan və tərkibində 0.5% Pd²⁺ kationları ilə modifikasya olunmuş H-forma sintetik mordenit katalizatoru bu reaksiyası üçün nisbətən yüksək aktivlik göstərir. Bu katalizator üzərində 380⁰C temperaturda, reagentlərin H₂:C₆H₅CH₃=3:1 mol nisbətində, həcmi sürəti 3 saat^-1 qiymətində, toluolun konversiyası X=51.6%, benzolun və ksilolların birgə çıxımı 49%, selektivlik isə S=95% təşkil edir. Baxılan reaksiyanın getməsinin kinetik ganunauyğunluğu öyrənilmişdir. Təcrübi nəticələrə əsasən reaksiyanın getməsinin ehtimal olunan mərhələli mexanizmi verilmiş və prosesin nəzəri əsaslandırılmış kinetik modeli hazırlanmışdır.

İş 5.1.2 Krekinq və piroliz qazlarının birgə emalı kompleksinin regionlarına daxil olan proseslərin dinamikasını nəzərə almaqla riyazi modellərinin işlənib hazırlanması və optimal idarə etmə sistemlərinin yaradılması.

MƏRHƏLƏ I: Butilen regionuna daxil olan proseslərin dinamikasını nəzərə almaqla riyazi modellərinin işlənib hazırlanması.

Kreking və piroliz qazlarının kimya-texnoloji emalı kompleksinin butilen regionuna daxil olan bir sıra proseslərin dinamikasını nəzərə almaqla riyazi modelləri tərtib olunmuşdur. Beləliklə etilen regionuna daxil olan bütün proseslərin və həmçinin qeyri-stasionar şəraitində gedən proseslərin tam riyazi modelləri, reaktor elementləri arasında əlaqə tənlikləri və resirkulyasiya axınları tənlikləri əsasında regionun riyazi modeli yaradılmışdır. Butilen regionunda qeyri-stasionar şəraitində gedən proseslərin meqsədli məhsulların məhsuldarlığını lazımi səviyyədə saxlanılması üçün idarəetmə funksiyaları təklif olunub. Bu funksiyaları müvafiq proseslərin riyazi modellərinə daxil etməklə onların iş rejimlərini stabilləşdirilməsinə imkan verəcək. Regiounun qeyri-stasionar riyazi modeli əsasında hesablamalar aparmaq üçün proqram təminatı işlənib hazırlanmışdır. Kreking və piroliz qazlarının kimya-texnoloji emalı kompleksinin butilen region üçün optimal idarəetmə blok sxemi hazırlanıb.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

1. Алиев А.М., Бахманов М.Ф., Агаев Ф.А., Агаев В.Ш., Шабанова З.А., Сафаров А.Р. Кинетика и механизм реакции окислительного превращения н-амилового спирта в валериановую кислоту на модифицированном цеолитном катализаторе. // Журнал физической химии, 2018, Том: 92 , , с.362-366

2. Алиев А.М., Керимов А.И.,Шабанова З.А. Окислительное превращение спиртов на модифицированных цеолитах. / Нефтепереработка и нефтехимия, 2018, №2. с.40-45

3. А.М.Алиев, А.Р.Сафаров, И.И.Османова, А.М.Гусейнова, Э.М.Мамедов. Оптимальное проектирование химико-технологического комплекса по совместной переработке газов крекинга и пиролиза. // Теоретические основы химической технологии. Москва, 2018, т. 52, №6, c.628-635.

4. А.М.Алиев., И.И.Османова., Э.М.Мамедов., А.Р.Сафаров., А.М.Гусейнова. Разработка кинетических моделей нестационарных каталитических процессов с учетом характерных особенностей изменения активности катализаторов. // Химическая промышленность. Санкт-Петербург, 2018, т.95, №2, c.64-75.

5. Mammadov Z.A., Aliev A.M., Hajiyeva S.R., Huseynova A.M., Valiyeva Z.T. Limitations on recycling flows of chemical processes. Journal Вестник , 2018,№3, pp.1-11.

RESPUBLİKADA

1. Əliyev A.M, Sarıcanov Ə.Ə, Ağayev V.Ş. Müxtəlif silikat modullu H-mordenit seolitləri üzərində toluolun benzol və ksilollara disproporsionlaşması. // Kimya Problemləri jurnalı 2018. № 2, s.239-244

2. А.М.Алиев, И.И.Османова, А.Р.Сафаров А.М, Гусейнова, Х.А.Алиева . Управление процессом дегидрирования этилбензола в стирол в нестационарных условиях. // Азерб. хим. журн. 2018, №1, с.17-21

3. A.M.Aliyev, I.I.Osmanova, A.R.Safarov, A.M.Quseynova Сontrol of the process of styrene polymerization in nonstationary conditions.// Azerbaijan Chemical Journal. 2018. №3, c.33-37

4. A.M.Aliyev, M.Y.Abbasov, Z.A. Shabanova, G.A. Ali-zadeh, M.F.Bahmanov, U.M.Najaf-Guliyev, T.İ. Hüseynova A study of kinetics and mechanism of the selective oxidative dehydrogenation reaction of cyclopentane to cyclopentadiene-1,3 over modified zeolite catalysts. // Azerbaijan Chemical Journal . 2018. № 3, pp.11-20

KONFRANS MATERİALLARI (yerli- 4)

KADR HAZIRLIĞI

1. Ağayev Fuad Allahverdi oğlunun fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim etdiyi“Alifatik spirtlərin seolitlər üzərində katalitik oksidləşməsi üçün məqsədyönlü katalizatorların sintezi və onların aktivliklərinin öyrənilməsi” mövzusunda dissertasiya işi yekunlaşıb ilkin müzakirədən keçib(10 oktyabr).

2. Şabanova Zümrüd Abdulmütəllib qızı (məsləhətçi: akad. A.M.Əliyev)(2012-2017)Dissertasiyanın mövzusu:” Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində naften karbohidrogenlərinin və tsiklik spirtlərin oksidləşdirici dehidrogenləşməsinin elmi əsalari” (mövzusunda dissertasiya işi yekunlaşıb ilkin müzakirədən keçib(16 oktyabr).

a) elmlər doktoru hazırlığı

Nəcəf-Quliyev Ülvi Mehdioğlu (2018-2023). Dissertasiyanın mövzusu: ”Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində karbohidrogenlərin oksidləşdirici çevrilmə reaksiyalarının kinetika və mexanizminin tədqiqi”(məsləhətçi: akad. A.M.Əliyev)

b)fəlsəfə doktorluğu hazırlığı

Kərimov Əlibala İsmixan oğlu(qiyabi, 2013-2018). Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində metiltsikloheksanın metiltsikloheksadienə selektiv oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyasının optimal layihələndirilməsinin elmi əsaları(məsləhətçi: akad. A.M.Əliyev, rəhbər: k.ü.f.d. Şabanova Z.A.)

Ağayev Vüsal Şəfahət oğlu (qiyabi, 2013-2018).Toluolun benzola və ksilollara dismutasiya reaksiyası üçün modifikasiya edilmiş seolit katalizatorunun seçilməsi, onun kinetika və mexanizminin öyrənilməsi (rəhbər: akad. A.M.Əliyev)

c)Dissertantlar:

Osmanova İlhamə İslam qızı (2015-2018). Piroliz və krekinq qazlarının birgə emalı kompleksinin etilen regionun proseslərin xarakterik xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması(məsləhətçi: akad. A.M.Əliyev, rəhbər: t.ü.f.d. Səfərov A.R.)

PATENTLƏR

Əliyev A.M., Ağayev F.A. Valerian turşusunun alınma üsullu. Az.Patentİ İ-2018 0030,

1 iş patent alınma ərəfəsindədir.

3 iddia ərizəsinə müsbət rəy alınmışdır.

LABORATORİYA: Ekoloji kataliz

LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru, professor Arif Əfəndi

Laboratoriyada 21 əməkdaş çalişir. Onlardan 1 nəfər t.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 4 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 5 nəfər e. i., 3 nəfər k.e.i., 1 nəfər mühəndis, 2 nəfər texnik, 2 nəfər baş laborantdır. İradə Məlikova – t.ü.f.d., a.e.i., Fəxriyyə Nəsiri – k.ü.f.d., a.e.i., Lyudmila Kojarova – k.ü.f.d., a.e.i., Sabir Əliyev – k.ü.f.d., a.e.i., Adilə Əliyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Ceyran Rüstəmova – k.ü.f.d., b.e.i., Natəvan Aykan – k.ü.f.d., b.e.i., Firuzə Yunusova – k.ü.f.d., b.e.i., İsrafil Allahverdiyev – e.i., Tamilla İsmayılova – e.i., Təranə Şixlinskaya – e.i., Natəvan Əliyeva – e.i., Minayə Xıdırova – e.i., Elmir Babayev – k.e.i., Bilqeyis İsmayılova – k.e.i., Tərlan Yarməmmədov – k.e.i., Könül Salmanova – baş laborant, Xuraman Əfəndiyeva – baş laborant, İradə Abdullayeva – texnik, Nailə Rüstəmova – texnik, Dilarə Məcidova – mühəndis.

İŞ.5.2:Metanolun praktiki əhəmiyyətli kimyəvi birləşmələrə çevrilməsi üçün aktiv katalizatorların sintezi.

MƏRHƏLƏ I:Metanolun dimetoksimetana və formaldehidə katalitik çevrilməsi üçün aktiv və selektiv katalizatorların alınması.

MƏRHƏLƏ II: Metanolun olefinlərə çevrilməsi üçün aktiv katalizatorların sintezi.

Tərəfimizdən bir çox sənaye katalizatorların tərkibinə dail olaraq spirtlərin oksidləşməsində istifadə olunan sirkonium və V, Mo, Fe metalları saxlayan katalizatorlar sintez edilmişdir. Bunlar əsasən Zr-un V, Mo, Fe ilə ərintilərindən ibarət olmuşdur. İlkin olaraq ərintilər metalların preslənmiş nümunələrinin yüksək təmizlikli helumu mühitində mufel (qovsvari) sobasında əritməklə əldə olunmuşlar. Nümunələrin bircinsliyini təmin etmək üçün hər bir ərinti 0,06-0,10 mm ölçüdə xırdalanmaqla 3-4 dəfə yenidən əritməklə alınmışdır. Əsasən aşağıdakı tərkibdə nümunələri sintez edilmişdir: ZrV, ZrV₂, ZrV_0,2, ZrMo, ZrMo₂, ZrMo_0,5, VFe, VFe_0,1, VFe_0,2.

Alınmış katalizator nümunələri 743-973 K temperaturda havanın oksigeni mühitində 1-6 saat müddətində oksidləşdirilərək, sonra 1-2 saat ərzində 673-874 K-də H₂ mühərikində reduksiyaya uğradılmışdır. Nümunələr bundan əvvəl və sonra RF analizi ilə yoxlanılmışdır. Katalizator nümunlərinin xüsusi səthləri azotun aşağı temperaturlu adsorbsiyası ilə SURFER promotorunda ölçülmüşdür. Alınmış katalizator nümunlərinin aktivliyi impuls rejimində kvars reaktorda 523-23K-də atmosfer səthində spirt:O₂=13 nisbətlərində yoxlanılmışdır. Alınmış reaksiya məhsulları xromatoqrafda Parapak Q-3M istifadə etməklıə 413 K-də analiz edilmişdir.

Alınmış nəticələrdən görünür ki, ən yüksək nəticələri səthində 10%-dən aşağı aktiv komponentlər saxlayan katalizatorlar göstərmişdir ki, bu da səthin nəzəri olaraq monotəbəqə qədər örtülməsinə uyğundur. ZrMo₂ katalizatorunun xüsusi səthinin müəyyən edilməsi nəticələri göstərir ki, səthin O₂+H₂ oksidləşmə-reduksiyasından sonra olun xüsusi səthi bir neçə dəfə artır. Metanolun DME və DMM çevrilməsi, həmçinin tərəfimizdən Co²⁺,Cu²⁺ katalizatoru ilə modifikasiya edilmiş klinoptilolit seolitinin iştirakı ilə də aparılmışdır. Katalizator nümunələri klinoptilolitin CuCl₂ və CoCl₂ məhlulları ilə işlənməsindən sonra yuyularaq qurudulmasından alınmışdır. Sonra bu nümunələr aktivləşdirilərəkreaktora yüklənirlər. Daha sonra isə 573 K-də reaktora metanol-hava qarışığı verilərək oksidləşmə reaksiyası aparılır. Alınan reaksiya məhsulları xromatoqrafik analiz edilərək göstərilmişdir ki, DME-nin çıxımı təbii klinoptilolitdə 2%, Co²⁺-ə modifikasiya olunan nümunədə 41,0, Cu²⁺ ilə modifikasiya olunanda isə 44,0% təşkil edir.

Göründüyü kimi nisbətən kiçik miqdarda Co²⁺,Cu²⁺ kationların əlavə edilməsi ilə katalizatorun aktivliyi xüyli yüksəlir. Metanolun parsial təzyiqinin prosesə təsirinin öyrənilməsi göstərmişdir ki, DME-nin çıxımı CH₃OH:O₂=3:1 nisbətində maksimum qiymət alır. Alınmış katalizator nümunələrinin iştirkında təzyiqdə birbaşa çevrilməsi həyata keçirilmişdir

2CH₃OH + CH₂O →CH₃OCH₂ + H₂O

Alınmış nəticələr cədvəl 1-də verilmişdir.

İş 5.2.1. Efirləşmə reaksiyası üçün seolit katalizatorlarının aktivliyinin tədqiqi.

MƏRHƏLƏ I: Monoxlor- və dixlormalein anhidridlərinin C₁-C₄ spirtləri ilə efirləşmə reaksiyası üçün seolit katalizatorlarının seçilməsi və aktivliklərinin tədqiqi..

MƏRHƏLƏ II: Alınmış mürəkkəb efirlərin bioloji aktiv maddələr kimi tədqiqi.

Karbon turşularının mürəkkəb efirləri neft kimya sintezində, kimya sənayesində, kənd təsərrüfatında biololoji aktiv maddələrin, poliefirlərin, plastifikatorların, polimerlər, termoplastlar üçün emulsiyaların, peptisidlərin, ətirlərin, dərman maddələrinin alınmasında geniş tətbiq olunurlar. Neft kimya sənayesində geniş tətbiq sahəsi olan maddələr sırasında efirlərin və onların əsasında alınan birləşmələrin xüsusi yeri vardır. İstər sadə, istərsə də mürəkkəb efirlər dərman maddələrinin, poliefirlərin, bioloji aktiv maddələrin, polimer maddələrin, yağların, biodizel yanacağının tərkibinə əlavələrin alınmasında mühüm rol oynayırlar.

Efirlərin əksəriyyətinin istehsalı və alınması əsasən klassik efirləşmə reaksiyası vastəsilə aparılır və mineral H₂SO₄, H₃PO_4,HCl, turşulardan istifadə etməklə mürəkkəb efirlər alınırlar. Lakin bu zaman yüksək çıxımla və təmizliklə efirlərin alınmasına nail olmaq mümkün olmur. Son illərdə bir çox karbon turşularının malein, qlutar, olein, asetat, miristik və biodizel yanacağının tərkibinin metil, etil, propil, butil və s. spirtləri ilə efirləşmə reaksiyaları Ambezlist, Dowex, perxlorat, maqnezium sulfat, TiO₂, TiO₂-SrO₂, ZrSO₄, CaCl_2,Ky-2, klinoptiolit və s. katalizatorların iştirakında efirləşmə reaksiyasının tədqiqatı geniş yer almaqdadır. Ədəbiyyat materiallarında malein turşusunun xlorlu törəmələrinin əsasında efirləşmə reaksiyalarının aparılmasına çox az halda rast gəlinir. Baxmayaraq ki, bu efirlərin tərkibinə xlor atomlarının daxil edilməsi onlarda bir sıra xüsusi xassələrin istiyə, soyuğa, yanmaya davamlılığın yaranmasına gətirib çıxarır. Qeyd olunanlara əsaslanaraq monoxlor və dixlormalein anhidridlərinin bir sıra seolit katalizatorların iştirakında C₁-C₄alifatik spirtləri ilə efirləşmə reaksiyalarının tədqiqi aktual problemlərdən hesab olunur. Tədqiqat zamanı sintetik NaX (SiO₂/Al₂O₃=2,9), NaY (SiO₂/Al₂O₃=4,2), Azərbaycan respublikasının Aydağ və Çannab yatağından götürülmüş təbii klinoptilolit (SiO₂/Al₂O₃=8,68), mordenit (SiO₂/Al₂O₃=9,6) istifadə olunmuşdur.

Alınmış nəticələrdən məlum olub ki, reaksiyanın əsas məhsulları olan mürəkkəb diefirlərin çıxımları 50-60%-dən yuxarı olmur ki, bu da sulfat turşusu ilə müqayisə olunan dərəcədədir (cədvəl 2). Eyni zamanda MA-nin etil, propil, butil spirtləri ilə efirləşmə reaksiyasında da katalitik sistemlərin aktivlikləri öyrənilmişdir. C₁-C₄ alifatik spirtlərin malein anhidridi ilə efirləşmə reaksiyalarına temperaturun, reagentlərin mol nisbətini, reaksiya müddətinin təsiri müəyyən olunmuşdur.

Alınmış nəticələrin təhlilindən məlum olur ki, efirləşmə reaksiyasında istifadə olunan seolit katalizatorları yüksək göstəricilərə malik deyillər. Məlumdur ki, efirləşmə reaksiyaları əsasən turş mühitdə (H⁺) aparılırlar. Bu baxımdan seçilmiş seolitləri onların H⁺ formasına keçirmək maraqlı olardı.

MXMA–ın etil spirtləri ilə efirləşmə reaksiyasında seolit katalizatorlarının ilkin aktivlikləri müəyyən edilmişdir. Eyni zamanda efirləşmə reaksiyasında seolitlərin iştirakında aktiv mərkəz rolunu əsasən turşu mərkəzləri oynadığından II fəsildə qeyd olunduğu kimi seolitləri H⁺ formaya keçirərək onlardan istifadə ediləcəkdir. Odur ki, ardıcıl olaraq C₁–C₄ alfatik spirtlərlə MXMA və DXMA–ın efirləşmə reaksiyasında daha aktiv seolit katalizatorlarının müəyyən olunması məqsədəuyğun hesab edilərək efirləşmə reaksiyasında onların aktivlikləri müəyyən edilmişdir

Alınmış nəticələr MXMA və DXMA–ın spirtlərlə efirləşmə reaksiyalarında əsas kimi götürüləcəkdir. Bu tədqiqatların nəticəsinə əsaslanaraq MXMA və DXMA–ın C₁–C₄ alifatik spirtlərlə efirləşmə reaksiyalarını yüksək aktivlik göstərən katalizatorlarla aparmaq məqsədəuyğun hesab

NƏTİCƏLƏR

Malein, mono- və dixlormalein anhidridlərinin alifatik C₁-C₄ spirtlərlə efirləşmə reaksiyasında bir sıra seolit katalizatorların NaY, CaY, klinoptilolit, mordenit, Ky-2, seokar, SVK, KMPS, HZSM aktivlik göstərmələri aşkar edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, bu seolitlərin H⁺ formaları daha yüksək aktivlik nümayiş etdirirlər. Efirləşmə reaksiyasında katalitik sistemlərin aktivlik sırası NaX< CaY etanol > propanol-1 > butanol-1 > propanol-2 >butanol-2 müəyyən edilmişdir. Həmçinin turşu anhidridlərinin aktivlik sırası MA < MXMA < DXMA olmuşdur.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

Меликова И.Г., Эфенди А.Д., Исмаилова Б.А., Фараджев Г.М., Магеррамова Л.Г., Гаджиева К.И. Изучение кинетических закономерности этерификации дихлормалеинового ангидрида с метанолом в присутствии цеолитных катализаторов. //Журнал Общей химии. 2018, т.88, №12., с.1960–1966.
Рустамова Дж.Т., Эфенди А.Дж., Алиев С.А., Меликова И.Г., Кожарова Л.И., Шихлинская Т.А., Алиева А.М. Изучение адсорбции хлорокислов азота на основе природного цеолите – клиноптилолита. /Журнал нефтепереработка и нефтехимия. 2018, №7.c. 35–37.
Насири Ф.М., Кулиев Ф.А., Эфенди А.Дж., Абдуллаева Ф.А., Кожарова Л.И., Рустамова Дж.Т., Исмаилова Т.А., Шихлинская Т.А. Синтез метил-2,5-дигидроксифенилсульфида и исследование его антиоксительного действия. //Science and World. International Scientific journal. 2018, №6 (58), V. 11, pp.40–42.
Рустамова Дж.Т., Эфенди А.Дж., Насири Ф.М., Байрамова С.А., Алиев С.А., Мамедов С.И., Мансурова К.А. Цеолита –условия образования в природе, свойства и применение. East European Science Journal. 2018, V.9(37), pp. 67–71.

RESPUBLİKADA

Rüstəmova C.T., Əfəndi A.C., Nəsiri F.M., Kojarova L.İ., İsmayılova T.A. Azərbaycan texniki Universiteti. Elmi əsərlər. 2018, №2, s. 126–131

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə -2, respublikada -9)

KADR HAZIRLIĞI

Laboratoriyada kimya üzrə fəlsəfə dokturu elmi adını almaq üçün 3 doktorant çalışır.

Doktorant – Babayev Elmir – “Xlortoluolların katalitik oksidləşməsi reaksiyasınınm kinetikasının öyrənilməsi”. Müdafiə edib.(2018)
Doktorant – İsmayılova Biqeyis – “Seolit katalizatorlarının iştirakı ilə malein mono-dixlormalein anhidridlərinin aşağı molekulalı spirtlərlə (C₁–C₄) efirləşmə reaksiyasının kinetika və mexanizmi” .Müdafiə edib.(2018)
Doktorant – Məhərrəmova Lalə – 3-ci kurs “Metanolun katalitik çevrilməsi”

İSTİNADLAR – 16

LABORATORİYA: Katalizatorların hazırlanması

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: k.ü.f.d. S.M.Zülfüqarova

Laboratoriyada 15 əməkdaş çalışır: akademik Rizayev R.H. – baş elmi işçi, Məmmədov Ə.B. – k.e.d., baş elmi işçi, Süleymanov A.S. – k.e.d., baş elmi işçi, Qaşqay A.M. – k.e.d., baş elmi işçi, Seyidrzayeva E.M. – k.ü.f.d., a.e.i, Əsgərov Ə.H. – k.ü.f.d., a.e.i., Həsənquliyeva N.M. - k.ü.f.d., a.e.i., Şakunova N.V. - k.ü.f.d., b-k.e.i., Nağdəliyeva Yu.R.- k.ü.f.d., b-k.e.i., Əsgərova Ə.İ. - k.ü.f.d., b-k.e.i., Muradova P.A. - k.ü.f.d., b-k.e.i., Ələsgərova Z.F. - e.i., Quliyeva L.Ə. - e.i., Orucova F. – baş lab, Əzimova G.R. – baş lab.

İŞ 5.3. Daşıyıcının matrisində aktiv kütləsi yüksək disperslik ilə paylanan heterogen katalizatorların mikroıalğalı şüalanma ilə stimullaşdırılan bərkfazalı sintez metodunun işlənib hazırlanması.

MƏRHƏLƏ I. γ-Al₂O₃ matrisdə yüksək dispersli sirkonium ferritin mikrodalğalı şüalanma sahəsində bərkfazalı sintezinin tədqiqi.

Ədəbiyyatda zirkonium ferritlərə aid çox az məlumat olduğundan hər alınan nəticə maraq doğurur. Zirkonium oksidin mikrodalgalı şüalanmanı udmaq və istiliyə çevirmək qabiliyyəti öyrənildi və müəyyən edildi ki, bu proses zəif gedir. Bu səbəbdən maqnetitlə reaksiya mühitində kifayət qədər yüksək temperatur yaranmır. Çox saylı təcrübələrin nəticəsi və rentgenfaza analizi göstərdi ki, maqnetitlə sirkonium oksid qarışığının müxtəlif nisbətlərində belə mikrodaığalı sobada termiki emalı zamanı yalnız maqnetitin maqemitə və hematitə cevrilməsi baş verir. Termiki emalın vaxt müddətinin də təsiri öyrənilib və bu faktorun da sirkonium ferritin əmələ gəlməsində rolunun olmaması müəyyən edilib. Sirkoniumun nikel və kobalt ferritlərlə birgə alınması istiqamətində tədgiqatlar aparılır.

MƏRHƏLƏ II. Ni, Co, Cu ferritlərinin γ-Al₂O₃ daşıyıcı matrisdə mikrodalğalı şüalanmanın termiki təsiri ilə alınma metodunun işlənib hazırlanması.

Əvvəlki tədqiqatlarımız nəticəsi olaraq mikrodalğalı texnologiyadan istifadə edərək yerli xammal olan Daşkəsən maqnetitindən Ni, Co, Zn və Cu metalların ferritləri bir mərhələli bərk fazalı reaksiya ilə alınmışdır. Sintez olunmuş nümunələrin səthi kiçik olduğundan, tədqiqatımızın əsas məqsədi onların böyük səthi olan daşıyıcı üzərində alınma üsulunun işlənməsi olmuşdur.

Tədqiqatımız iki istiqamətdə aparılmışdır.

Birinci istiqamət - bir mərhələli sintez, yəni maqnetitin və müvafiq metal oksidin müəyyən stexiometrik nisbətdə götürülmüş miqdarını aluminium oksidlə etil spirti mühitində homogen qarışıq alana qədər qarışdırırdıq və qurudulmuş qarışığın termiki emalını mikrodalğalı sobada aparırdıq.

Ikincidə işləyib hazırladığımız metodika ilə mikrodalğalı şüalanma sahəsində əvvəlcədən ferritləri alırdıq, buhdan sonra alüminium oksidlə müəyyən nisbətdə qarışdıraraq yenidən mikrodalğalı sobada termiki emal edirdik.

Nümunələrin termiki emalını tezliyi 2450Мhs, rezonatorun həcmi 23 litr və maqnetronun maksimal gücü 1000 vatt olan ЕМ-G5593V «Panasonic» markalı mikrodalğalı soba əsasında hazırlanan qurğuda aparılıb. İYT-li şüaların təsirinə məruz qalan nümunələrin temperaturu kontaktsız infraqırmızı VA6520 markalı və ölçmə diapazonu 50÷1300 °С olan pirometrlə ölçülüb. Derivatoqrafik tədqiqatlar NETZSCH firmasının STA449F3a-0835-M markalı derivatoqrafda aparılıb. Tekstur paramertlər “Sorbi” avtomatik adsorbsiya qurğusunda təyin edilib. Alınmış nümunələrin derivatoqrafik tədqiqatları göstərdi ki, birinci üsulla alınmış nümunələrin (yəni maqnetitin və metal oksidlərin alüminium oksidlə qarışıqlarının termiki emalı) derivatoqramlarında çox zəif ekzotermik effeklər müşahidə olunur. Şəkil 1-də Ni-ferrit münunəsində bunu görmək olar. Müqayisə üçün şəkil 2-də yalnız maqnetit və nikel oksid tərkibli qarışığın derivatoqramı da verilmişdir.

Alınan nəticə göstərir ki, bu seriya eksperimentlərdə ilkin inqredientlərin ferrit fazasına çevrilməsi gözə çarpan dərəcədə baş vermir. Zənnimizcə, bu onunla bağlıdır ki, oksidlərin qarşılıqlı təsiri – səthi miqrasiya və diffuziyası, hahsı ki ferritizasiya prosesində sürəti müəyyənləşdirən mərhələdir –alüminium oksid matrisin iştirakında çətinləşir. Eyni zamanda ferritlərin əmələ gəlməsinə həm də konkurent reaksiya - alüminatların əmələ gəlməsi mane olur.

Rentgenfaza analizi də bunu təsdiq edir. Şəkil 2-də (A) difraktoqramdan görünür ki, alüminium oksidin 80% (kutlə) iştirakında Ni-ferriti xarakterizə edən reflekslər intensiv deyil və fonda əsasən alüminium oksidi xarakterizə edən reflekslər müşahidə olunur.

Maqnetit və metal oksid qarışığının miqdarını alüminium oksidə nisbətən artırdıqda (70-80% qədər) Ni-ferriti xarakterizə edən reflekslərin intensivliyi artır (şəkil 3.). Bu da onu göstərir ki, komponentlərin konsentrasiyası artdıqca diffuziya sürəti də termiki emal zamanı proporsional olaraq artır. Daşıyıcı iştirakında ferritlərin diffuziya mexanizmi ilə əmələ gəlməsini daha bir təcrübənin nəticəsindən də söyləmək olar. Alüminium oksiddən fərqli olaraq çox kiçik səthi və məsamələri olan kvartsdan daşıyıcı kimi istıfadə etdikdə onun hətta alüminium oksidə nisbətən daha çox miqdarında (40%) ferritləşmə reaksiyası intensiv gedir, bu da həm konkurent reaksiyanın olmamasını, həm də komponentlərin miqrasiya və diffuziyası sürətinin daha çox olduğunu göstərir (şəkil 4).

Alüminium oksid daşıyıcı üzərində ferritlərin birbaşa sintez üsulu məqbul olmadığına görə, biz mərhələli sintez usulundan istifadə etdik:

Əvvəlcə maqnetit və metal oksidlərdən bərkfazalı sintez reaksiyası ilə ferritləri alırdıq.
Alınan ferritləri alumium oksidlə qarışdırırdıq.
Qarışığı mikrodalğalı sobada termiki emal edirdik.

Bu metodnan hazırlanan nümunələrin derivatoqramlarında daha intensiv ekzoeffektlər və çəki itkisi müşahidə olunur. Difraktoqramları isə göstərir ki, hətta ferritin alüminium oksid matrisə nisbəti 20:80 olduqda mikrodalğalı termiki emal zamanı ferritin stabilliyi pozulmur (şəkil 5).

Alınmış nümunələrin tekstur parametrləri tədqiq olunduqda, onların xüsusi səthi və məsaməliyi əsasən matrisin geyd olunan parametrləri ilə təyin olunduğu müəyyən olunmuşdur. Nümunələrin xüsusi səthi 185-195 m²/q, məsamələrin olçüsü 10-100 nm intervalındadır. Ferrit katalizatorlar əsasən oksidləşdirici reaksiyalarda aktivlik göstərirlər. Buna görə sintez olunan ferritlərin katalitik xassələrini karbon monooksidin oksidləşməsi reaksiyasında tədqiqi üçün laborator qurğu yığılıb və məhsulların xromatoqrafik analiz şəraiti müəyyən edilib.

NƏTİCƏ

Alüminium oksid matrisdə keçid metallar ferritlərinin alınma metodu işlənib hazırlanıb. Metod üç mərhələdən ibarətdir: 1) bərk fazalı sintez ilə maqnetit və metal oksiddən mikrodalğa texnologiyası ilə ferritlərin alınması; 2) alınan ferritlərin alüminium oksid matrislə qarışdırılması; 3) qarışığın mikrodalğalı şüalanma sahəsində termiki emalı.

DƏRC OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARiCDƏ

1. Ю.Н.Литвишков, С.М.Зульфугарова, З.Ф.Алескерова, Гасангулиева Н.М, А.Г.Аскеров, Н.В.Шакунова. Микроволновый синтез ферритов (Co, Ni, Cu, Zn). Журнал прикладной химии. Москва, 2018, том 91, вып. 5, с. 679 – 687.

2. P.A.Muradova, S.M.Zulfugarova, E.Graser, A.S.Strekov, Y.N.Litvishkov. Microwaves induced thermolysis of petroleum under contact with heterogenous catalysts. Chemie Ingenieur Technik. 2018, pp. 393-399.

3. А.М.Кашкай, Н.М.Гасангулиева, Н.В.Шакунова Химические превращения и кинетика ингибирования. Компьютерное моделирование. Нефтепереработка и нефтехимия. 2018, №3, с. 35-39.

RESPUBLİKADA

Кашкай А.М., Касаикина О.Т. Pаспад пероксида водорода в присутствии коллоидного катализатора на основе оксида железа. ченые записки, Азербайджанский технический университет 2018, №1, с. 148-151.

KONFRANS MATERİALLARI (xarici- 4, yerli- 3)

KADR HAZIRLIĞI

1.Muradova Pəri Ağahüseyn qızı – диссертант, 2015-2019. Məsləhətçi: AMEA-nın müxbir üzvü, prof. Yu.N.Litvişkov.

Dissertasiyanın mövzusu: Heterogen-katalitik oksidləşmə, dealkilləşmə və asilləşmə proseslərinin intensivləşdirilməsində ifrat yüksək tezlikli (İYT) şüalanmanın tətbiqi.

2.Əzimova Günel Ramiz qızı – aspirant. Məsləhətçi: akademik D.B.Tağıyev

Dissertasiyanın mövzusu: Keçid metallar (Co, Ni, Mn) ferritlərinin mikrodalğalı şüalanmanın tətbiqi ilə sintezi və karbon monooksidin oksidləşməsində katalitik xassələrinin tədqiqi.

İSTİNADLAR – 12

“Nano- və elektrokataliz” şöbəsinin 2018-ci ildə

elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri : akademik Dilqəm Tağıyev

Mövzu: Katalitik, elektrokatalitik və fotoelektrokatalitik pro-seslər üçün oksid və polimer əsaslı nano-strukturlaşdırılmış katalizatorların işlənib hazırlanması

Mövzuya aid işlər: 6.1; 6.2; 6.3 ; 6.4; 6.5

LABORATORİYA: Nanokompozit katalizatorlar

LABORATORİYA rəhbəri: kimya elmləri doktoru, prof. Vaqif Əhmədov

Laboratoriyada 9 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., 2 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i., 3 nəfər mühəndisdir. Natalya Melnikova – k.ü.f.d., a.e.i., Həbulla Nurullayev – k.ü.f.d., a.e.i., İradə Cəfərova – e.i., Zaminə Əliyeva – e.i., Vüsal Əhmədov –e.i., Aytən Babayeva – k.e.i.

İŞ.6.1:Azot - və oksigenli funksional qruplarla zəngin karbon materialları əsasında tərkibində metal olmayan katalizatorların sintezi və tədqiqi

MƏRHƏLƏ I:Tərkibində müxtəlif qatılıqda oksigenli funksional qruplar daşıyan qrafit oksidlərin sintezi.

İş proqramına uyğun olaraq, hesabat ilində, multiplet katalizatorlar kimi, foto- və elektrokatalizdə istifadə etmək məqsədi ilə qrafitə benzər karbon nitrid (g-C₃N₄) və grafen oksid (GO) əsasında hibrid nanokompozitlərin yaradılması üçün işlər aparılmışdır. g-C₃N₄/GO hibrid heterostrukturlarda komponentlərin quruluşunun və fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərinin sinergizmi nəticəsində yaxşılaşdırılmış elektron, optiki, kimyəvi xassəli, yüksək elektrik keçirici quruluşa malik, stabil və mexaniki davamlı materiallar yaratmaq olar. Qeyd olunanları nəzərə alaraq, hesabat ilində multiplet katalizatorlar kimi, foto- və elektrokatalizdə istifadə etmək məqsədi ilə laboratoriyada mpg-C₃N₄/GO və mpg-C₃N₄/GO/M(M - MnO₂,Pt) tərkibli hibrid kompozitlər sintez edilmiidir. g-C₃N₄ nümunələri melaminin termiki kondensasiya üsulu ilə 400-600°C temperatur intervalında sintez edilmişdir. mpg-C₃N₄ sianur turşusu və melamin kompleksinin 1:1 götürülmüş nisbətində inert qaz mühitində 550°C-ə qədər qızdırılmaqla sxem 1 üzrə sintez edilmişdir:

GO, Hammers üsulu ilə alınmış grafit oksidin ultrasəs cihazı vasitəsilə işlənməsi (exfoliasiyası) nəticəsində əmələ gəlir. GO-nin strukturu və xassələri oksidləşmə dərəcəsindən asılıdır və bununla əlaqədar oksidləşdiricinin (KMnO₄)müxtəlif miqdarlarının reaksiya məhsulunun çıxımına və onun tərkibində olan oksigenli funksional qrupların qatılığına təsiri tədqiq edilmişdir. KMnO₄–in 1,5 dəfə çox və az standart metoddan miqdardan istifadə etməklə alınan GO nümunələrinin tədqiqi onu göstərir ki, GO-nin çıxımı və onun tərkibində oksigenli grupların miqdarı götürülən oksidləşdiricinin miqdarından asılı deyil. Göstərilmişdir ki, sintez zamanı müxtəlif intensivləşdiricilərin tətbiqi-reaksiyanın qırılma mərhələsində hidrogen peroksidin artıq götürülməsi və ya reaksiyanın bitmə mərhələsində reaksiya qarışığına buzun əlavə edilməsi - mümkündür. Nəticədə, tərkibində müxtəlif miqdarda oksigen - 22% -dən 37% -ə qədər – saxlayan material almaq olur. Beləliklə, qrafitin oksidləşmə dərəcəsini və bunun nəticəsi olaraq elektron xüsusiyyətlərini nəzarət etmək mümkündür. GO/g-C₃N₄ hibrid nanokompozitləri melamin və müəyyən miqdarlarda qrafit oksidin (çəki nisbəti Melamin/GO=0,5:1; 1:1; 2:1) 170–180°C-da termiki kondensasiya yolu ilə sintez edilmişdir. Hibrid nanokompozitlərin formalaşması İQ-, rentqenfaz analizləri metodları ilə təsdiq edilmişdir.

MnO₂ @ g-C₃N₄/GO nanokompozitinin sintezi müəyyən miqdarda KMnO₄ ilə g-C₃N₄ və GO dispersiyalarının qarışdırılması ilə aparılmışdır. Qarışıq su hamamında 80°C-də 6 saat qaynadılır. Çöküntü sentrifüqa vasitəsi ilə ayrılır, dəfələrlə yuyulur və qurudulur.

Pt @ g-C₃N₄/GO nanokompozitinin sintezi g-C₃N₄, GO və H₂PtCl₆•6H₂O dispersiyalarının 12 saat müddətində qarışdırmaqla həyata keçirilmişdir. Proses mühitin PH 13 nəzarət etmək üçün müəyyən miqdarda NaOH iştirakı ilə aparılmışdır. Reduksiyaedici agent kimi NaBH₄tətbiq edilmişdir. Çöküntü sentrifüqa vasitəsi ilə ayrılır, su və etanolla yuyulur və 60°C- də vakuum altında qurudulur.

Sintez olunmuş nümunələr XR- (PANanalytical EMPYREAN, Hollandiya və Bruker-D2 Phaser, Almaniya), İQ-, İQ FT (Nicolet-iS10, VARIAN 3600 FT-IR 2008, ABŞ) spektroskopiya, scan edici elektron mikroskopiya ("OXFORD İnstruments analizatoru ilə təmin edilmiş Hitachi S-3400N") analiz üsulları ilə tədqiq edilmiş, xüsusi səthi sahəsi BET-üsulu ilə (Sorbi–MS, Rusiya) öyrənilmişdir. Reagentlərin və reaksiya məhsullarının analizi xromatoqrafiya metodu vasitəsilə yerinə yetirilmişdir (Agilent –7820A, ABŞ). Nümunələrin eksfoliasiyası High İntensity Ultrasonic Liquid Processors VCX 500 SONIC, ABŞ, cıhazda aparılmışdır. Sintez olunmuş birləşmələrin foto- və elektrokatalizdə tətbiqi istiqamətində mühüm nəticələr gözlənilir.

MƏRHƏLƏ II: Grafit oksidlri əsasında hazırlanmış katalizatorların hidrogenləşmə reaksiyalarında tədqiqi

İş proqramına uyğun olaraq hesabat dövründə tərkibində metal olmayan mezo-quruluşlu polimer karbon nitrid üzərində fenilasetilenin selektiv hidrogenləşməsi reaksiyasının kinetik qanunauyğunluqları araşdırılaraq, fenilasetilenin konversiyasına, reaksiya məhsullarının çıxımına və stirola görə prosesin selektivliyinə temperaturun, reagentlərin parsial təzyiqlərinin və ilkin reagentlərin qarışığının həcmi sürətinin təsiri tədqiq edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, karbon nitrid və onun əsasında sintez olunan katalizatorlar tərkibində metal daşıyan katalizatorlardan fərqli olaraq stirola qarşı neytraldır və onu hidrogenləşdirmir. Bu səbəbdən polimer karbon nitridlər yüksək selektivliklə fenilasetilenin parsial hidrogenləşməsini təmin edir (Sxem 1).

Sxem 1. Fenilasetilenin karbon nitrid üzərində parsial hidrogenləşmə prosesi

Yerinə yetirilmiş təcrübələrin və ədəbiyyat materiallarının analizi əsasında fenilasetilenin stirola selektiv hidrogenləşməsi reaksiyasının ehtimal edilən mexanizmi formalaşdırılmış və prosesin kinetik modeli işlənib hazırlanmışdır. Alınan təcrübi nəticələr Pauel metodu əsasında ″Poisk″ axtarış sistemindən istifadə etməklə analiz edilmiş və prosesin parametrlərinin ədədi qiymətləri hesablanmışdır. Tərkibində metal olmayan mezo-quruluşlu polimer karbon nitrid üzərində fenilasetilenin selektiv hidrogenləşməsi reaksiyasının kinetik qanunauyğunluqlarını əks etdirən məqalə yüksək reytinqli "Applied Catalysis " jurnalında çap edilmişdir (İF-4.521)

MÜHÜM NƏTİCƏ

Polistirol istehsalında benzolun etilenlə alkilləşmə prosesində zərərli aralıq məhsul kimi əmələ gələn fenilasetilenin selektiv hidrogenləşmə reaksiyasının tərkibində metal olmayan mezo-quruluşlu polimer karbon nitrid katalizatoru üzərində kinetik qanunauyğunluqları tədqiq edilmiş və prosesin riyazı modeli işlənilmişdir.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

V.Akhmedov, A.Aliyev, M.Bahmanov, V.Ahmadov, D.Tagiyev. ″Kinetics of phenyl-acetylene selective hydrogenation to styrene over metal-free polymeric carbon nitrides″. Applied Catalysis A, General, 2018, Vol. 565, pp.13-19, https:doi.org/10.1016/j.apcata.2018.07.033.

RESPUBLİKADA

V.M.Akhmedov,N.E.Melnikova,G.G.Nurullayev,A.Z.Babayeva,Z.M.Aliyeva,I.A.Jafarova, Z.A.Safiyeva, N.A.Agayeva, S.S.Abbasova. ″Conversion of carbohidrates on modified graphite-like carbon nitrides″. Azerbaijan Chemical Journal, 2018, v.4, s.17-24.

KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə-1 )

KADR HAZIRLIĞI

Laboratoriyanın əməkdaşı dissertnant V.Əhmədov elmi-ədqiqat işini plan əsasında davam etdirir

GRANT

″Laylı quruluşlu birləşmə və polimerlər əsasında sintez olunmuş nanokompozitlərin katalitik və sorbsiyon xassələrinin tədqiqi″. Bakı Dövlət Universiteti və Akademik M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu. Proqramın rəhbəri Akademik Məhərrəmov A.M. Ölkədaxili, 36 ay. Proyektin başlanma tarixi - 01.01.2018, proyektin başa çatma tarixi - 01.01.2021.
UNTC ″Nanometal tərkibli yeni növ hepatoprotektorların alınması və bioloji xassələrinin öyrənilməsi″. Proyektin başlanma tarixi - 01.09.2016, proyektin başa çatma tarixi - 01.09.2018. Proyektin rəhbəri – biologiya üzrə fəlsəfə doktoru Afiq Qazıyev: AMEA-nın A.İ.Qarayev adına Fiziologiya İnstitutu- 4 iştirakçı; AMEA-nın Radiasiya Problemləri İnstitutu-3 iştirakçı; AMEA-nın M.F.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu - 3 iştirakçı.

LABORATORİYA: Nanostrukturlaşdırılmış metal-polimer katalizatorları

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: k.ü.e.d., b.e.i. Nizami Zeynalov

Laboratoriyada 17 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 4 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i., 1 nəfər mühəndis, 7 nəfər böyük laborantdır. Şamo Tapdıqov – a.e.i., Ofeliya Bədəlova – b.e.i., Rəna Süleymanova – e.i., Aytən Quliyeva – e.i., Samirə Məmmədova – e.i., Səadət Hümbətova – e.i., Aygün İsazadə – k.e.i, Samirə Səfərəli-yeva – k.e.i., Aysel Məmmədova – k.e.i.

İŞ 6.2:Azot və oksigen saxlayan polimerlər əsasında nanogellərin, eləcə də metal polimer nanokompozitlərin sintezi və tədqiqi.

MƏRHƏLƏ I: Klinoptilolit və poli-N-vinilpirrolidon əsaslı hibrid nanokatalizatorların sintezi və onların katalitik xassələrinin benzolun hidrogenləşməsi reaksiyasında öyrənilməsi.

Palladium nanoolçüləri formalaşdıran poli-N-vinilpirrolidonla modifikasiya olunmuş klinoptilolit əsasında effektiv hibrid nanokatalizatorların alınması metodikası işlənmişdir. Təcrübələr hidrotermal şəraitdə hibrid nanokatalizatorların sintezi üçün lazım olan komponentlərin nisbətlərini dəyişməklə 125^oC temperaturda xüsusi paslanmayan poladdan hazırlanmış avtoklavda iki gün müddətində aparılmışdır. Nümunələr RF analiz üsulu, DTA və SEM metodları ilə tədqiq edilmişdir. Göstərilmişdir ki, polimer matrisa və daşıyıcı arasında qarşılıqlı təsir baş verir. SEM-in nəticələrinə görə ilkin polimerin, sintez edilmiş hibrid nanokompozitlərdən fərqli olaraq səth quruluşlarının daha dağınıq olduğu, eləcə də hibrid nanokompozit nümunələrində polimerin səthində müxtəlif faza və struktur dəyişikliyinin mövcudluğu müəyyən edilmişdir. Göstərilmişdir ki, daşıyıcının xətti polimerin məhlulu ilə işlənməsi alınmış quruluşların bərabər paylanmasının formalaşmasına qadirdir. Alınmış hibrid sistemlərə palladium birləşmələri immobolizə olunmuş və onların katalitik xassələri benzolun hidrogenləşməsi reaksiyasında öyrənilmişdir. Bu istiqamətdə aparılan işlər ilkin olaraq dəyişən temperatur rejimi olan stasionar reaktorda, 25-40⁰C temperaturda, benzol:hidrogenin müxtəlif mol nisbətlərində və palladiumun fərqli miqdarında aparılmışdır. Proses zamanı alınmış maddələr НР-5 kolonkasında, qazdaşıyıcının (Н₂ və N₂) sürəti 1.2 ml/dəq. və 5,41 psi təzyiqdə, Agilent 7890B qaz xromatoqrafında identifikasiya olunmuşdur. Alınmış nəticələrdən müəyyən edilmişdir ki, benzolun hidrogenləşməsi zamanı sənayedə geniş tətbiq sahəsinə malik olan tsikloheksan alınır.

NƏTİCƏ

Hidrotermal şəraitdə poli-N-vinilpirrolidonla modifikasiya olunmuş klinoptilolit əsasında effektiv hibrid nanokatalizatorların alınması metodikası işlənmişdir. Nümunələr RF analiz üsulu, DTA və SEM metodları ilə tədqiq edilmişdir. Göstərilmişdir li, polimer matrisa və daşıyıcı arasında qarşılıqlı təsir baş verir. Alınmış hibrid sistemlərə palladium birləşmələri immobolizə olunmuş və onların katalitik xassələri benzolun hidrogenləşməsi reaksiyasında öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, benzolun hidrogenləşməsi zamanı sənayedə geniş tətbiq sahəsinə malik olan tsikloheksan alınır.

MƏRHƏLƏ II: Xitozanın N-trimetilyod törəməsinə L-tiroksinin inkapsullaşdırılması və onun uzun müddət nəzarətli ayrılmasının in-vitro bioloji tədqiqi.

Təbii poliaminosaxarid olan xitozanın qarışqa aldehidi və benzaldehid ilə eyni anda reaksiyasından Şiff əsası sintez olunmuşdur. Məhsulun NaBH₄ iştirakı ilə reduksiyasından həll olma qabiliyyəti yüksəlmiş xitozanın N-metil N-benzil törəməsi alınmışdır. Reaksiyanın mexanizmi və aralıq mərhələnin gedişi məhsulların quruluşlarının FT-İR, X-Ray və UV-Vis metodlarının köməyi ilə təsbit edilmişdir. İQ spektroskopiya ilə müəyyən olunmuşdur ki, aralıq mərhələdə tərkibində >C=N- xromofor qrupu olan karbokationlar əmələ gəlir. Makromolekulda benzol nüvəsinin mövcudluğunu əsasən 2000-1400 sm^-1 aralığında 4 udma zolağına görə sübut etmək olar. N-metil N-benzil xitozanda isə benzol tsiklindəki C=C rabitəsinin rəqsləri 1583 sm^-1, 1466 sm^-1 də kombinasion tezliklərin və obertonların udma zolaqlarını nümayiş etdirirlər. Digər tərəfdən benzol nüvəsində mono əvəzləmə halı kimi baxsaq onda benzol halqaları 900-650 sm^-1 sahədə C-H rabitələrinin deformasiya rəqslərinin nəticəsi olan güclü udmaya malikdirlər. Məhsulda isə belə əvəzlənmə xarakteri özünü 760 və 675 sm^-1 sahədə olan udmalar ilə biruzə verir. Reduksiyadan sonra isə ikiqat rabitə tək qat rabitə ilə əvəz olunur. Rentgen, UV-Vis üsullarının köməyi ilə əsas məhsulun tərkibi, kristallıq dərəcəsi və molekulyar elektron spektri xarakterizə olunmuşdur. Göstərilmişdir ki, xitozandan fərqli olaraq N-metil N-benzil xitozan 14-17% daha çox kristallığa malikdir. Xitozan makromolekulasına hidrofob metil- və benzil- radikallarının daxil edilməsi intermolekulyar qarşılıqlı təsirlərin və hidrogen rabitəsinin azalmasına səbəb olur. Bu da məhsulun polyar mühitdə funksional qruplarının polyarlaşma dərəcəsinin artmasına və daha yaxşı həll olmasına gətirib çıxarır. Belə ki, su mühitində və pH=6-10 buferlərində həll ola bilməyən xitozan metil və benzaldehid ilə Şiff əsasları və onların reduksiya məhsullarının həll olması 20-23 dəfə artır. Xitozanın həll ola bilən belə törəməsinin dərman maddələri və fermentlərlə qarşılıqlı təsiri asanlaşır və bu tip matrisalardan tibbdə daşıyıcı yaxud depo kimi istifadə etmək mümkün olur. Bu məqsədlə sintez olunmuş N-metil N-benzil xitozan nümunəsinin 50 mq-na 5 mkq miqdarında L-tiroksin preparatı immobilizə edilmiş və analitik analiz metodlarının köməyi ilə tərkibdə aktiv təsiedici preparatın 0.4% tərtibində olması müəyyən edilmişdir. Bu isə farmakoloji tətbiqlər üçün terapevtik dozanı təmin edir və uzun müddət polimer daşıyıcı tərkibində L-tiroksini bioloji aktivliyini itirmədən saxlmaq xassəsinə malikdir.

MÜHÜM NƏTİCƏ

Xitozanın qarışqa aldehidi və benzaldehid ilə reaksiyası nəticəsində alınmış, yüksək həll olma qabiliyyətinə malik N-metil-N-benzil törəməsinə L-tiroksin dərman preparatının inkapsullaşdırılması həyata keçirilmişdir. Alınan biokompleksin siçanlarda in vivo kəskin və xroniki toksikliyi yoxlanılmış və bir ay müddətində onlarda əks reaksiya müşahidə olunmamışdır.

MƏRHƏLƏ III: Poli-N-vinilpirrolidon mühitində dəmir nanokompozitlərin sintezi və onların maqnit xassələrinin öyrənilməsi.

Poli-N-vinilpirrolidon mühitində Fe₃O₄maqnit nanohissəciklərin sintezi Fe²⁺və Fe³⁺duzlarının 1:2 mol nisbətində suda məhlullarından əsas əlavə etməklə birgə çökdürülmə üsulu ilə həyata keçirilmişdir. Bunun üçün 0,6 q FeSO₄×7H₂O 50 ml bidistillə suyunda həll edilir 0,1 ml sulfat turşusu əlavə olunub (maqnit qarışdırıcıda) qarışdırılır. 0,4 q FeCl₃duzu 50 ml bidistillə suyunda həll edilib məhlulun üzərinə əlavə olunur və 1 saat qarışdırılır. 100 ml duz məhluluna 0.5 q molekul kütləsi 40000 olan poli-N-vinilpirrolidon əlavə olunur. Çökdürücü agent kimi azot mühitində ammonium hidroksid (NH₄OH) istifadə olunmuşdur. pH=11 mühit əldə etmək üçün həmin qarışığa 100 ml 25% ammonium hidroksid (NH₄OH) əlavə olunur. Qara çöküntünün alınması Fe₃O₄ nanohissəciklərinin alınmasını göstərir. Qarışıq 1 saat ərzində qarışdırılır. Diqqət etmək lazımdır ki, reaksiya qarışığında sərbəst oksigen olmasın, əks halda maqnetit reaksiya mühitində oksidləşə bilər. Filtratda pH-ın intervalı 11.1-11.3 olmalıdır. Çöküntü artıq qalan ammonium ionlarından azad olmaq üçün bidistillə suyu ilə 6-7 dəfə yuyulur və bir sutka müddətində qurudulur. Alınmış nümunə RF analiz üsulu ilə tədqiq edilmiş və nanoölçülü Fe₃O₄ –ün alınması təsdiq edilmişdir.

NƏTİCƏ

Poli-N-vinilpirrolidon mühitində Fe₃O₄maqnit nanohissəciklərin sintezi Fe²⁺və Fe³⁺duzlarının 1:2 mol nisbətində suda məhlullarından birgə çökdürülmə üsulu ilə həyata keçirilmişdir. Alınmış nümunə RF analiz üsulu ilə tədqiq edilmiş və nanoölçülü Fe₃O₄ –ün alınması təsdiq edilmişdir.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

Sh.Z.Tapdigov, S.F.Safaraliyeva ,N.A.Zeynalov, D.B.Tagiyev A.I.Mammedova, E.M.Gasimov, A.F.Nuraliyev. Synthesis of N,N-diethyl, N-methyl chitosan chloride with certain quaternization degree and molecular spectroscopic and thermomorphological study of the alkylation. Journal of Biomimetics, Biomaterials and Biomedical Engineering, 2018,

Vol. 39., pp.77-88.

PESPUBLİKADA

Ş.Z.Tapdiqov, N.A. Zeynalov, D.B. Taghiyev, U.M. Akhmedova, A.I. Mammadova, M.Kh. Hasanova, M.A. Amirov. Research into properties and structure of basic polysaccharide in prunus domestica (cherry). Chemical Problems, 2018, v.16, No 1, pp.35-43.
S.F. Hümbətova, S.M.Məmmədova , Ş.Z.Tapdiqov, N.Ə. Səfərov, M.H. Abbasov, N.A. Zeynalov. Müxtəlif polimerlər mühitində alınmış gümüş nanohissəciklərinin quruluşlarının öyrənilməsi. Kimya Problemləri Jurnalı,-2018, v.16, No1, pp.78-85.
S.M. Mammadova, Sh.Z. Tapdigov, S.F. Humbatova, N.A. Zeynalov, A.R. Guliyeva, E.M.Gasımov. Investigation the Sorbtion Properties and Structures of Polymer Hydrogel Immobilized Doxorubicin . Chemical Problems, 2018, v.16, No 3, pp.316-322.
Ş.Z.Tapdıqov, N.A.Zeynalov, D.B.Tagıyev, E.M.Qasımov, A.İ.Məmmədova, A.F.Nurəliyev, C.A.Sultanov. N-vinilpirrolidon və 4-vinilpiridinin xitozana calaq radikal sopolimerləşməsinin optimal şəraitinin tədqiqi. Chemical Problems, 2018, v.16, No 4, pp.505-513

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə- 1, yerli- 2)

İSTİNADLAR – 21

LABORATORİYA: Metal-üzvi birləşmələr əsasında nanokatalizatorlar

LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru prof. Gülməmməd Süleymanov

Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i. 2 nəfər laborantdır. , T.Abbasova – k.ü.f.d., a.e.i., R.Muradxanov – k.ü.f.d., a.e.i., F.Paşayeva – k.ü.f.d., b.e.i., Rizayeva A. - e.i., S.Zəkiyeva – e.i., Z.Məmmədova – e.i., Sərdarlı A.M. – e.i., R.Ağayeva – b.lab., S. Ağayeva – b.lab.

İŞ 6.3:Vanadium (III) metalüzvi birləşməsi və vanadium (IV) karboksilat tip metalkompleksi əsasında sintez edilmiş V₂O₃/Al₂O₃və V₂O₅/Al₂O₃nanostrukturlaşdırılmış katalizatorlar üzərində izobutanın oksidləşdirici dehidrogenləşmə yolu ilə izobutilenə çevrilməsi.

MƏRHƏLƏ I:Vanadium (III) metalüzvi birləşməsi əsasında əldə olunmuş nanostrukturlaşmış V₂O₃/Al₂O₃ katalitik sistemin sintezi.

MƏRHƏLƏ II: V₂O₃/Al₂O₃ sistemində izobutanın izobutilenə çevrilməsi imkanlarının tədqiqi.

Hesabat ilində üç oksidləşmə dərəcəli vanadium, tsiklopentadien liqandlı, metalüzvi (C₅H₅)₂VCl, metalkompleksi və onun dörd oksidləşmə dərəcəli çaxır turşu liqandlı karboksilat tipli kompleksindən istifadə edərək Al₂O₃ daşıyıcı səthində termiki parçalanma yolu ilə vanadium oksid tərkibli nanostrukturlaşdırılmlş katalitik sistemin alınmasına cəhd göstərilmişdir. Bunun üçün termoqravimetrik analizin nəticələri parçalanma başlanğıcı temperaturu (b.t.) 160⁰C və parçalanma sonu(p.s) 205⁰C temperaturuna malik olan (C₅H₅)₂VCl (I) metal üzvi birləşməsi və 195⁰C başlanğıc parçalanma temperaturuna, parçalanma sonu 310⁰C temperatura malik çaxır turşusu liqandlı karboksilat kompleksindən istifadə etməklə Al₂O₃ daşıhıcı səthində nanostrukturlaşdırılmış vanadium oksid V₂O₅/Al₂O₃ katalitik sistem əldə olunmuşdur.

Bunun üçün əvvəlcə tədqiq olunan hər iki kompleksin polyar və qeyri-polyar həlledicilərdə, onların həll olma qabiliyyətlərin tədqiqi aparılmış, həlledicidə onların termiki stabillikləri tədqiq edilmişdir. Aparılan tədqiqatların nəticələrinə görə hər iki kompleks qeyri polyar həlledicilərdə çox pis, polyar həlledicilərdə isə yaxşı həllolma qabiliyyətlərinə malikdirlər. Burada yaxşı polyar həlledici kimi tetrahidrofuran (THF) həlledici götürülmüşdir.

Odur ki, bu komplekslərin müvafiq THF məhlulları hazırlanmış və Al₂O₃-daşıyıcı səthinə hopdurma yolu ilə çökdürülməsi həyata keçirilmişdir. Həlledici, və onun üzərinə çökdürülmüş daşıyıcıdan dekantasiya yolu ilə məhluldan ayrılmış həlledicinin buxarlanma temperaturunda qızdırma yolu ilə sona qədər qovulmuş bərk səth azot mühitində közərdilməklə termiki parçalanmaya məruz qoyulmuşdur.

Termiki emal zamanı müəyyən edilmişdir ki, vanadium (III) metal üzvi birləşməsini (C₅H₅)₂VCl T_b.t.=160⁰C – T_s.t.=205⁰C intervalında tam parçalanması Al₂O₃ dasıyıcı səthində vanadium (III) oksid nazik təbəqə şəkilli nanostrukturlaşdırılmış katalitik sisteminin alınmasına gətirib çıxarır. Eyni qayda, ilə yuxarı nisbətən 300-500⁰C temperatur intervalın oksidləşmə dərəcəli vanadium oksid təbəqəsinin alınmasına gətirib çıxarmışdır.

SEM-tədqiqatlarının nəticələrinə görə V(III) birləşmələrindən istifadə etməklə daşıyıcı səthində 46.5nm qalınlıqlı nazik təbəqəli V₂O₃ örtüyü karboksilat komplekslərdən istifadə etməklə, 73.8nm V₂O₅qalınlıqlı daşıyıcı səthində metaloksid nazik təbəqəsi əldə etməyi mümkün olar.

İŞ 6.3:1. Çən dibi şlamlarının təmizlənməsi üçün texnologiyanın işlənməsi.

MƏRHƏLƏ: Metalüzvi karbinol birləşmələri əsasında hazırlanmış kompozit məhlullardan istifadə etməklə müxtəlif təyinatlı tutumlarda formalaşan dib neft şlamlarından təmizlənməsi texnologiyasının işlənib hazırlanması.

Çən dibi neft şlamlarının təmizlənməsi texnologiyasının işlənməsi, hesabat ilində çən dibi neft tipli şlamlarının daha effektiv təmizlənməsi üçün yeni daha səmərəli texnologiyanın işlənib hazırlanması nəzərdə tutulmuşdur. Bunun üçün üzvi liqandlı yeni (ferrosen) birləşməsindən istifadə etməklə tədqiqat işi aparılmışdır.

Tədqiqat işinin nəticələrinə görə ferrosenin karbinol tipli törəmələrindən istifadə etməklə (ferrosenildimetilkarbinol) 96(H₂O)-(1:96) nisbətdə götürülmüş məhlul ən azı 2-3atm təzyiq altında işlənməsi nəticəsində çən tip şlamların təmizlənməsini təmin edir.

İşdə alınan ən mühüm elmi yeniliklər aşağıdakılardır:

1.Üzvi liqandlı vanadium (III) və karboksilat-liqandlı vanadium (IV) tipli metalkomplekslərindən istifadə etməklə daşıyıcı - Al₂O₃ səthində nazik metaloksid nanostrukturlaşdırılmış katalitik sistemin alınması üçün əvvəlcə daşıyıcı səthinə müvafiq kompleks məhlullarının daşıyıcı səthinə çökdürülməsi, sonra isə onun termiki işlənməsi yolu ilə müvafiq V₂O₃/Al₂O₃və ya V₂O₅/Al₂O₃ tərkibli katalitik sistemlər əldə edilir.

2.Çən dibi neft şlamlarının daha effektiv təmizlənməsini təmin ferrosenildimetil karbinol C₅H₅FeC₅H₄C(CH₃)₂OH birləşmənin sulu məhlulun (metalüzvi birləşməsinin) 1:su 1:96 nisbətində olan qarışığın ən azı 2-3 atm təzyiq altında işlənməsi kifayət edir.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

G.Z.Süleymanov. Production of nanostructured vanadium-oxide thin films on the surface of metal oxide carriers by thermal decomposition of vanadylic organometallic complexes (C₅H₅)₂V=O(THF)₅ with cyclopentadienyl ligands. //Az.kimya jurnalı 2018. № 2. s.59-63.

KONFRANS MATERİALLARI (yerli- 3)

KADR HAZIRLIĞI

Laboratoriyada kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsini almaq ücün 2 doktorant.

Doktorant - Zülfiyyə Məmmədova - “Ferrosen əsaslı bir və çoxnüvəli metalkomplekslərin sintezi və tədqiqi” mövzusundaki dissertasiya işini müdafiəyə etmişdir.
Doktorant - Afət Sardarlı - “Vanadium metal üzvü birləşməsi əsasında nanostrukturlaşdırılmış katalitik sistemlərin yaradılması və C₂-C₄ parafinlərin oksidləşdirici dehidrogenləşməsi” mövzusundaki dissertasiya işini ilkin müdafiəyəyə təqdim edəcəyi nəzərdə tutulur.

PATENT

G.Z.Süleymanov, D.B.Tağıyev, Q.İ.Kəlbəliyev, T.İ.Hüseynova, R.M.Muradxanov, F.S.İbrahimova.Ferrosenin tullantısız texnologiya ilə alınması üsulu və onun həyata keçirilməsi üçün qurğu. Az. Patent İ 2018 0015.

LABORATORİYA: Nanoelektrokimya və elektrokataliz

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru Akif Əliyev

Laboratoriyada 13 əməkdaş çalışır. Onlardan 6 nəfər k.ü.f.d., 3 nəfər a.e.i., 3 nəfər b.e.i., 1 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i. və 3 nəfər b.lab., Hüseynova Ruhəngiz k.ü.f.d., a.e.i., Abbasov Mehman, k.ü.f.d., a.e.i., Babanlı Dünya, k.ü.e.d., a.e.i. Nuriyev Yaşar , k.ü.f.d., b.e.i., Məcidzadə Vüsalə, k.ü.f.d, b. e.i.,Haciyeva Kəmalə l, k.ü.f.d., b.e.i., Cəfərova Samirə, e.i.,Qurbanova Ülviyyə, k.e.i., Məmmədova Sevinc, k.e.i.,Soltanova Natəvan, k.e.i., Adıgözəlova Mehriban, b.lab., Şirinzadə Aliyə, b.lab., Əlizadə Şəbnəm, b.lab

İŞ 6.4.Me (Mo, Bi, Sb)-Hal (S,Se) və Ni-Mo ərintilərinin elektrokimyəvi yolla alınması və xassələrinin tədqiqi.

MƏRHƏLƏ I. MoS₂ yarımkeçirici nazik və nanotəbəqələrinin elektrokimyəvi yolla alınması və fotokatalitik xassələrinin tədqiqi.

Pt elektrodu üzərində elektrokimyəvi üsulla Mo və S-ün sulu elektrolitdən birgə çökmə prosesi öyrənilmiş və Ni elektrodu üzərində alınmışdır. Aparılan tədqiqatların nəticələri göstərir ki, temperaturun, cərəyan sıxlığının və Na₂МоO₄-ın qatılığının artması katod çöküntülərində molibdenin miqdarının artmasına səbəb olur. Na₂SO₃-in qatılığının artması isə alınan çöküntülərin tərkibində molibdenin faizinin azalmasına gətirib çıxarır. Əldə olunan bu nəticələr əsasında elektrokimyəvi üsulla qara rəngli, bərabər, kristallik, parıltılı, stexiometrik tərkibə uyğun MoS₂kimyəvi birləşməsinin alınması üçün optimal elektroliz şəraiti və elektrolit tərkibi seçilmişdir: 1,0 М Na₂МоO₄·2H₂O və 0,1М Na₂SO₃, elektrolitin temperaturu 333-338 К, cərəyan sıxlığı 7-10 mА/sm².

Elektrilizin optimal temperatur intervalı 333-338K seçilmişdir. Elektrokimyəvi üsulla çökdürülən Mo-S nazik təbəqələrinin tərkibinə cərəyan sıxlığının təsiri 2.8-9 mA/sm² intervalında öyrənilmişdir. Stexiometrik tərkibə uyğun nazik təbəqələr 1.0 Na₂МоO₄+0.1 Na₂SO₃ tərkibli elektroitdən 7 mA/sm² cərəyan sıxlığında çökür.

Əldə olunan bu nəticələr əsasında elektrokimyəvi üsulla stexiometrik tərkibə uyğun MoS₂kimyəvi birləşməsinin alınması üçün optimal elektroliz şəraiti və elektrolit tərkibi seçilmişdir: 1,0 М Na₂МоO₄·2H₂O və 0,1М Na₂SO₃, elektrolitin temperaturu 333-338 К, cərəyan sıxlığı 7mА/sm².

MƏRHƏLƏ II. Ni-Mo ərintilərinin elektrod materialı kimi qələvi mühitdə suyun elektrolizi prosesində tədqiqi.

Ammonyak məhlullarından Ni-Mo ərintilərinin alınması prosesinə cərəyan sıxlığının, temperaturun, məhlulun tərkibinin, pH-ın, elektrolitin qarışdırılmasının alınan ərintilətin tərkibinə təsiri öyrənilmişdir. Cərəyan sıxlığı artdıqca Mo-nin miqdarı ərintilərdə artır. Ərintilərin tərkibinə məhlulda əsas komponentlərin qatılığının təsiri öyrənilib. Mo-nin elektrolitdə qatılığının ərintilərin tərkibinə təsiri müxtəlif cərəyan sıxlıqlarında öyrənilib, Na₂MoO₄×2H₂O qatılığının təsiri 0.05-0.13 mol intervalında dəişilib. Mo-nin qatılığı elektrolitdə artdıqca onun ərintidə miqdarı da artır. Suyun elektrolizi qələvi mühitdə elektroliz vasitəsi ilə alınmış Ni-Mo elektrokatalizatorunda aparılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki alınan ərintilərin elektrokatalitik hassələri platin katalizatorlarindan 2 dəfə artıqdır.

MƏRHƏLƏ III. Sb-Se sisteminin elektrokimyəvi yolla alınması və tədqiqi.

Günəş çeviricilərində elektrod kimi tətbiq edilə bilən, elektrokimyəvi çökdürülmə üsulu ilə ITO elektrodu üzərində alınmış, qadağan olunmuş zolağının eni 1.43-1.7 eV intervalında dəyişən, yarımkeçirici Sb₂Se₃ kimyəvi birləşməsinin nazik təbəqələrinin bəzi elektrofiziki, fotofiziki və fotoelektrokimyəvi xassələri öyrənilmişdir. Sb₂Se₃ nazik təbəqələrinin elektrik keçiriciliyinin tipi termozond üsulu ilə tədqiq edilmiş və “n” - tip keçirici olduğu müəyyənləşdirilmişdir. Həmçinin nazik təbəqələrin müxtəlif temperaturlarda ölçülmüş müqavimətlərinə əsasən xüsusi müqaviməti və xüsusi elektrik keçiriciliyi (şəkil 9) hesablanmışdır. Alınan nəticələr aşağıdakılardır:

NƏTİCƏLƏR

1. Nazik elektrokatalitik xassəyə malik olan MoS₂ təbəqələrinin elektrokimyəvi yolla alınmasının şəraiti və məhlulun tərkibi işlənib hazırlanıb. Alınan təbəqələrin tərkibinə məhlulun tərkibinin, temperaturun, cərəyan sıxlığının təsiri öyrənilibdir, rentgen-faza və SEM analizləri MoS₂-nin alınmasını təsdiq edibdir.

2. Ni-Mo ərintilərin alınmasına cərəyan sıxlığının temperaturun, məhlulun tərkibinin, pH-ın, qarışdırmağın alınan ərintilətin tərkibinə təsiri öyrənilmişdir. Qələvi mühitdə suyun elektrolizi alınmış Ni-Mo elektrokatalizatorunda aparılmışdır, müəyyən edilmişdir ki alınan ərintilərin elektrokatalitik hassələri platin katalizatorlarindan 2 dəfə artıqdır. Ərintilərin rentgen-faza və SEM analizləri çəkilib və qalınlığı ölçülüb, müəyyən edilib ki örtüklərin galınlığı 2-3mkm təşkil edir.

3. Yarımkeçirici xassəyə malik olan Sb-Se nazik təbəqələrinin çökdürülməsi 2 üsulla- qalvanostatik və qalvanodinamik üsulla tədqiq edilib və rentgenfaza, Sem analizlərinə verilib, birgə çökmə prosesi zamanı stexiometrik tərkibə uyğun Sb₂Se₃ kimyəvi birləşməsi əmələ gəldiyini təsdiqləyir.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

1. Vusala A. Majidzade., Parvin H. Guliyev., Yasin N. Babayev., Mahmoud Elrouby., Akif Sh. Aliyev., Dilgam B.Tagiyev. «Electrochemical behavior of selenite ions in tartaric electrolytes», Journal Electrochemical Science and Engineering, 8(3), 2018, pp.197-204.

2. D.M. Babanly, Z.S. Aliyev, V.A. Majidzade, D.B. Tagiyev, M.B. Babanly. Experimental study of phase equilibria and thermodynamic properties of the Tl-Se-I system. Journal of Thermal Analysis and Calorimetry, 2018, V. 134, 3, pp. 1765–1773.

3. Т.Л.Гусейнзаде, К.И.Гаджиева, Й.Э.Ализаде, Я.А.Нуриев, «Модифицированная противокоррозионная полимерная композиция», J.Science and world, №7(59), 2018, с.12-16.

4. К.И.Гаджиева, Й.Э.Ализаде, Т.С.Алиев, М.И.Халилова, «Электрохимическое получение тонких пленок Sb₂Te₃», Ж.Химическая помышленность», 2018, №4, c.183-187.

RESPUBLİKADA

Т.Л. Кулова, И.И. Николаев, В.Н. Фатеев, А.Ш. Алиев. Современные электрохимические системы аккумулирования энергии. Журнал «Химические Проблемы», 2018, № 1, с. 9 – 34.
A.Sh. Aliyev, R.G. Guseynova, U.M. Gurbanova, D.M. Babanly, V.N. Fateev, I.V. Pushkareva, D.B. Tagiyev. Electrocatalysts for water electrolysis. Journal “Chemical Problems”, 2018, № 3, s. 283 – 306.
Aliyev A.Sh., Majidzade V.A., Soltanova N.Sh., Tagiyev D.B., Fateev V.N. Some features of electrochemically deposited CdS nanowires. Journal “Chemical Problems”, 2018, № 2, s. 178– 185.
V.A.Majidzade. The effect of various factors on the composition of electrolytic thin films Sb-Se. Journal “Chemical Problems”, 2018, № 3, s. 331 – 336.
V.N. Fateev, O.K. Alexeeva, S.V. Korobtsev, E.A. Seregina, T.V. Fateeva, A.S. Grigorieva, A.Sh. Aliyev. Problems of accumulation and storage of hydrogen. Journal “Chemical Problems”, 2018, № 4, s. 453-483.
F.F. Orudzhev, N.M-R. Alikhanov, M.Kh. Rabadanov, Sh.M. Ramazanov, A.B. Isaev, S.Kh. Gadzhimagomedov, A.Sh. Aliyev, V.R. Abdullaev. Synthesis and study of the properties of magnetically separable nanophotocatalyst BiFeO₃. Journal “Chemical Problems”, 2018, № 4, s. 484-495.
В.А.Меджидзаде. Электрохимическое поведение сульфит ионов в виннокислом электролите. Azərb. Kimya Jurnalı, 2018, № 1, s. 83-87
V.A.Məcidzadə, S.F.Cəfərova, A.Ş.Əliyev, D.B.Tağıyev. Elektrokimyəvi üsulla çökdürülmüş Mo–S nazik təbəqələrinin tərkibinə müxtəlif amillərin təsiri. Azərb. Kimya Jurnalı, 2018, № 3, s. 6-10.
V.A.Məcidzadə. Bismut ionlarinin elektrokimyəvi reduksiya prosesinə müxtəlif faktorlarin təsiri. Azərb. Kimya Jurnalı, 2018, № 4s. 77-82
Меджидзаде В.А., Мамедова С.П., Алиев А.Ш. Влияние различных факторов на процесс электрохимического восстановления селенит ионов. AMEA Naxçıvan bölməsi Xəbərləri, Təbiət və texniki elmlər seriyası, 2018, 14(2), s. 22-28
Ализаде Ш.Э., Меджидзаде В.А., Алиев А.Ш. Исследование кинетики электрохимического восстановления ионов висмута. Naxçıvan Dövlət Universite tinin Elmi əsərləri, Təbiət və Tibb elmləri seriyası, 2018, 92, №3, s. 176-179
Джафарова С.Ф. Электрохимическое осаждение тонких полупроводниковых пленок Mo-S. AMEA Gəncə bölməsi, Xəbərlər məcmuəsi, 2018, (71) №1, с. 46-49

KONFRANS MATERİALLARI (xarici- 5, yerli- 4)

KADR HAZIRLIĞI

1. Babanlı Dünya Məhəmməd qızı – elmlər doktoru, 2018 – ci ildə diplomunu alıb.

Elmi məsləhətçi – k.ü.e.d. Akif Əliyev.

Dissertasiya mövzusu – “Tallium xalkoqenhaloqenidləri əsasında çoxkomponentli qeyri-stexiometrik fazaların alınmasının fiziki-kimyəvi əsasları”. Müdafiə eləyib.

2. Quliyev Pərvin Heydər oğlu – fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə doktorant, 2014 – 2018-ci illər

Elmi rəhbər – Akif Əliyev k.ü.e.d.

Dissertasiya mövzusu – “Elektrokimyəvi yolla Sb–Se nazik təbəqələrinin sintezi və bəzi xassələrinin tədqiqi”. Müdafiə eləyib.

3. Məcidzadə Vüsalə Asim qızı – elmlər doktoru hazırlığı üzrə doktorant, 2017 – 2022-ci illər.

Elmi məsləhətçi – k.ü.e.d. Akif Əliyev.

Dissertasiya mövzusu – “Me – S, Se (Me = Sb, Bi, Mo, Cd) əsasında nazik təbəqə və nanostrukturların sintezinin elektrokimyəvi əsasları və fotokatalitik xassələrinin tədqiqi”.

4. Сəfərova Samirə Fikrət qızı – fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə doktorant, 2014 – 2018-сi illər.

Elmi rəhbəri –k.ü.e.d. Akif Əliyev.

Dissertasiya mövzusu –“MoX₂(X-S, Se) yarımkecirici nazik təbəqələrinin elektrokimyəvi sintezi və xassələrinin tədqiqi”.

5. İsmayılov Cahangir – fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə doktorant, 2015-2019-ci illər.

Elmi rəhbəri – k.ü.e.d. Akif Əliyev.

Dissertasiya mövzusu –“Elektrokimyəvi üsulla nikel əsaslı nanokatalizatorların alınması və suyun elektrokatalitik parçalanması prosesində tədqiqi”.

6. Soltanova Natəvan Şərafəddin qızı – fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə doktorant, 2016-2020-ci illər.

Elmi rəhbəri – k.ü.e.d. Akif Əliyev.

Dissertasiya mövzusu –“Yeni nəsil günəş çeviriciləri üçün polyar üzvi həlledicilərdə elektrokimyəvi yolla CdS və CdTe nanotəbəqələrinin sintezi”.

7. Məmmədova Sevinc Piri qızı – fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə doktorant, 2017-2020-ci illər.

Elmi rəhbəri – k.ü.e.d. Akif Əliyev.

Dissertasiya mövzusu – “Bi-Se əsasında yarımkeçirici xassəli nazik təbəqələrin və nanostrukturların elekrokimyəvi üsulla alınması”.

8. Qurbanova Ülviyyə Maqsud qızı – fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə doktorant, 2017-2020-ci illər.

Elmi rəhbəri – k.ü.e.d. Akif Əliyev.

Dissertasiya mövzusu – “Suyun elektrolizi üçün Ni-Mo əsaslı aktiv elektrokatalitik sistemlərin sintezi”.

9. Əlizadə Yılmaz Elşən oğlu – magistr, 2017-2019-ci illər

Elmi rəhbəri – k.ü.e.d. Akif Əliyev

Magistr işinin mövzusu–“FeS_x/TiO₂ hetero sistemlərin sintezi və fotoelektrokatalitik xassələnin tədqiqi”.

10. Əlizadə Şəbnəm Elşad qızı- magistr, 2017-2019-ci illər

Elmi rəhbəri – k.ü.f.d. Vüsalə Məcidzadə,

Magistr işinin mövzusu – “Elektrokimyəvi üsulla Bi₂S₃ kimyəvi birləşməsinin nanostrukturlar şəklində sintezi və bəzi fotoelektrokimyəvi xassələrinin tədqiqi”.

PATENTLƏR

2 patent alınma ərəfəsindədir, 1 iddia sənədinə ekspertizanın müsbət rəyi alınıb.

QRANT

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası və Bolqarıstan Elmlər Akademiyasının “Elektrokimyəvi və fotoelektrokimyəvi tətbiq üçün FeCh_X-TiO₂-MoS_x hibrid katodları” müştərək elmi tədqiqat layihəsi.

ELMİ ƏLAQƏLƏR

“MEİ” Milli tədqiqat Universitetı, RF
R.Aqladze adına Qeyri-üzvi Kimya və Elektrokimya İnstitutu, TDU, GR
Sohaq Universiteti, Misir.
“Ayesaş” AŞ və “Vestel” AŞ, Türkiyə Müdafiə Sənayesi
Akademik H.Abdullayev adına Fizika İnstitutu
Naxçıvan Dövlət Universiteti
Moskvanın “Kurçatov İnstitutu”
Bolqarıstanın Elmlər Akademiyası

İSTİNADLAR – 82

LABORATORİYA: Renium ərintilərinin elektrokimyası və elektrokatalizi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə elmlər doktoru Elza Salahova

Laboratoriyada 9 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i., 3 nəfər baş laborantdır. Lidiya Quluzadə - e.i, Kəmalə İbrahimova - e.i, Kələntərova Pərvanə - e.i., Ramilə Hüseynova - k.e.i., Aliyə Əsgərova - k.e.i., Paşayeva Aliyə - k.e.i., Xankişiyeva Nigar – b. lab., Heybətova Əfsanə - bş lab., Cabbarova İranə - b. lab.

İŞ 6.5: Renium-kükürd əsasında ikili və üçlü ərintilərin (yüksək fotoeffektliyə malik) nazik və nano təbəqələrinin elektrokimyəvi sintezi və fotoelektrokimyəvi xassələrinin tədqiqi.

MƏRHƏLƏ I: Renium-kükürd ikili ərintilərinin nazik nanotəbəqələrinin turş məhlullardan elektrokimyəvi yolla çökdürülməsi prosesinin tədqiqi.

Nanotexnologiya yeni qeyri-adi xassələrə malik materiallar alınmasına imkan verir. Belə materiallardan elm və texnikanın müxtəlif sahələrində — biotexnologiyada, hərbi işlərdə, tibbdə, ətraf mühitin mühafizəsində və s. istifadə etmək mümkündür. Eyni maddənin xassələri onu təşkil edən hissəciklərin ölçülərindən asılı olaraq kəskin fərqlənir. Fiziki və kimyəvi xassələrin nanoölçülü sistemlərdə kəskin olaraq dəyişməsi bu cür materialların texnikanın müxtəlif sahələrində tətbiqinə imkan yaradır. Odur ki, yüksək möhkəmliyə malik renium nanokristallik materiallar mikroelektronika və optoelektronika üçün nazik təbəqələrin və heteroquruluşların, kimya və neft kimyası üçün materialların alınmasında, müxtəlif təyinatlı çeviricilər üçün yeni nanokompozisiya materialların aradılmasında və s.istifadə olunur.

Renium-kükürd ərintilərinin nazik nanotəbəqələrinin turş məhlullardan elektrokimyəvi yolla çökdürülməsi. Yarımkeçirici birləşmələrin alınmasında sidikcövhəri və sulfid birləşmələrinin geniş tətbiqi, bu elektrolitlərdən renium ilə kükürdün birlikdə elektrolitik çökdürülməsi prosesinin öyrənilməsinə səbəb olmuşdur. Renium və kükürdün birlikdə elektrolitik çökməsinin tədqiqi və onların birgə çökmə prosesinin mexanizmi və kinetikasını daha dərindən öyrənilməsi məqsədi ilə ilk növbədə bu elementlərin həmin elektrolitdən ayrılıqda çökdürülməsi prosesi öyrənilmişdir.

Kükürdün sidikcövhəri elektrolitindən çökmə prosesinin mexanizmi haqqında demək olar ki, ədəbiyyatda məlumat azdır. Belə ki, prosesin reduksiyası elementar kükürdün hidrogen sulfidin əmələ gəlməsinə qədər gedir. Müəyyən edilmişdir ki, pH=1.5-2.5 olan sulfat elektrolitlərindən renium ReO₃ Re₂O₅-ə qədər reduksiya olunur, sonra isə bu oksidlər katod üzərində hidrogen ilə metallik reniuma qədər reduksiya olunurlar. (Şəkil1). Çökmə prosesinin kinetikası ilə polyarizasiyanın təbiəti arasındakı qarşılıqlı təsiri aydınlaşdırmaq məqsədi ilə sidikcövhəri elektrolitində renium və kükürdün reduksiya prosesinə potensialın dəyişmə surətinin təsiri tədqiq edilmişdir. (Şəkil2)

Renium və kükürdün birgə elektrolitik çökməsi üçün tərkibində KReO₄, (NH₂)₂CS, H₂SO₄ olan elektrolitdən istifadə edilmişdir. Belə ki, həmin elektrolitdən katod üzərində keyfiyyətli renium-kükürd ərintiləri alınır. Məlum olduğu kimi komponentlərin birgə elektrolitik çöməsi üçün ilk növbədə elektrolit və ərinti alınması üçün optimal şərait seçilməlidir. Bu məqsədlə Re-S ərintisinin alınması prosesinin kinetikasını öyrənmək üçün, hər bir komponentin ayrı ayrılıqda, həm də birlikdə potensiostatik və voltamperometrik üsulla katod və anod polyarizasiya əyriləri çəkilmiş və çökmə prosesinin əsas qanunauyğunluqları tədqiq edilmişdir. Re-S ərintisinin çökmə prosesini tədqiq etmək üçün cərəyan sıxlığının, komponentlərin qatılığının, temperaturun, pH, komponentlərin cəm qatılığının təsiri tədqiq edilmişdir.

Şəkil 1. Platin elektrodu üzərində reniumun sulfat məhlullarından voltamperometrik tsiklik polyarizasiya əyriləri. Elektrolitin tərkibi mol/l:

3,5·10^-3 KReO₄+2,0 H₂SO₄ ; t=75⁰C; pH=0,4 ; V=0,005 v/s.

ReS₂ birləşməsinin alınmasının və elektrokimyəvi çökməsi prosesinin xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmaq məqsədi ilə renium (VII) və kükürd ionlarının sulfat və sidikcövhəri elektrolitindən birgə reduksiyasının tsiklik voltamper əyriləri çəkilmiş və müəyyən edilmişdir ki, ReS₂ birləşməsinin reduksiyası komponentlərin reduksiya potensialına nisbətən daha müsbət potensial oblastında yerləşir. Reniumun kükürdlə birgə elektrolitik çökməsinin katod və anod polyarizasiya əyrilərinin analizinin nəticələri göstərir ki, birgə çökmə prosesi depolyarizasiya ilə gedir, bu da yeni kimyəvi birləşmənin və ya bərk məhlulun əmələ gəldiyini təsdiq edir. Anod tsiklinin xarakteri də, renium sulfidin əmələ gəlməsini təsdiq edir. +0.70V-da olan dalğa reniumun həllolmasını göstərir, belə ki bu dalğa sidikcövhəri olmadığı haldakı anod dalğası ilə uyğun gəlir. Potensial 0.90V-da olduqda dalğa ReS₂-nin aşağıdakı reaksiya üzrə həll olmasını göstərir:

ReS₂ – 7e → Re + 2S

Re-S-in elektrolitik çökdürülməsi prosesinin tədqiqi göstərir ki, alınmış örtüklərin tərkibi və keyfiyyəti əsaslı surətdə cərəyan sıxlığından, komponentlərin qatılığından, temperaturdan və məhlulun pH-dan asılıdır. Re-S ərintisinin tərkibinə və keyfiyyətinə temperaturun təsiri də öyrənilmişdir. Təcrübələr 25-90⁰C intervalında aparılmışdır. Temperatur 25⁰C- dən 90⁰C-yə qədər artdıqca ərintidə reniumun miqdarı 27%-dən 65%-ə qədər dəyişir. Yaxşı keyfiyyətli, narın kristallik ərinti 65⁰C-də alınır.

Şəkil 2. Platin elektrodu üzərində Re-S ərintisinin sulfat məhlullarından voltamperometrik tsiklik polyarizasiya əyriləri. Elektrolitin tərkibi mol/l: 3,5·10^-3 KReO₄+2,6 ·10^-2 (NH₂)₂CS +2H₂SO₄; t=75⁰C; pH=0,75 ; V=0,005 v/s.

Temperatur 65⁰C – də platin elektrodu üzərində qara rəngli, səth üzərində bərabər paylanmış, qeyri-hamar xırda kristallik, tərkibində reniumun miqdarı 27% olan renium-kükürd ReS₂ ərintisi alınır.

Sidik cövhəri məhlullarından Re-S ərintilərinin alınması üçün elektrolitin tərkibi (mol/l): 3,5·10^-3KReO₄+2,6 ·10^-2(NH₂)₂CS + 2H₂SO_4.Cərəyan sıxlığı i_k = 10-20 mA/sm². Elektrolitin temperaturu 60-65^°C. Elektrodlar – Pt, Cu. Elektroliz müddəti 0.5-1 saat.

MƏRHƏLƏ II. Re-Te-Cu və Re-Se-Cu sistemində alınan nanotəbəqələrin fiziki və elektro-fiziki xassələrinin tədqiqi.

Elmi tədqiqat işinin əsas məqsədi elektrokimyəvi üsulla Re-Te-Cu və Re-Se-Cu sistemində müxtəlif elektrodlar üzərində alınmış nazik nano təbəqələrin kristallik quruluşunu, qalınlığını, rentgenquruluşunu, faza tərkibini, elektrolitin səpələnmə qabiliyyətini və s. öyrənməkdir. Elektrolitin tərkibindən və elektrolizin aparılma şəraitindən asılı olaraq elektrod üzərində cərəyanın paylanması (elektrolitin səpələnmə qabiliyyəti) müxtəlif ola bilər. Metalların çökməsi prosesi zamanı cərəyanın düzgün paylanması katodun butün səthində eyni qalınlıqda və keyfiyyətdə nazik təbəqələrin alınması imkanı təyin edir. Sulfat (Re-Se-Cu) elektrolitinin səpələnmə qabiliyyətini təcrübi yolla müəyyən etmək üçün biz, Xerinq və Blyuma üsulundan istifadə etmişik. Renium ərintilərinin alınması üçün daha

əlverişli şəraitin seçilməsi üçün cərəyan sıxlığı və temperaturun təsiri tədqiq edilmişdir. Proses zamanı parametrlərdən birinin qiyməti dəyişdikdə, digərinin qiyməti sabit saxlanılmışdır. Bu zaman elektrolitin səpələnmə qabiliyyəti və cərəyanın paylanması ölçülmüş və müsbət qiymət aldığı müəyyən olunmuşdur. Belə ki, 10 mA/sm² cərəyan sıxlığında və 75⁰C temperaturda elektrolitin paylanma qabiliyyəti 48 % təşkil edir.

Elektrokimyəvi yolla Re-Te-Cu və Re-Se-Cu sistemində alınmış nazik təbəqələrin mikroquruluşu (morfologiyası) SEM mikroskopu vasitəsilə tədqiq edilmişdir. Elektrokimyəvi üsulla turş məhlullardan alınmış Re-Cu-Te və Re-Cu-Se ərintisinin termiki davamlılığı və oksidləşməsi termoqravimetrik analiz vasitəsilə öyrənilmişdir. Aşkar edilmişdir ki, elektrokimyəvi üsulla alınmış Re-Te-Cu və Re-Se-Cu ərintiləri reaksiya mühiti üçün termiki davamlıdır. Elektrokimyəvi yolla alınmış Re-Se-Cu ərintisinin tam oksidləşməsi 3 ekzotermik və 2 endotermik reaksiya ilə xarakterizə olunur. Ərintinin oksidləşməsi mürəkkəb mexanizm ilə gedir. Birinci ekzotermik proses 100-120°C-də başlayır və suyun qopmasını xarakterizə edir. İkinci ekzotermik proses 250-280°C-də müşahidə olunur ki, bu da yəqin ki, həmin temperaturda reniumun oksidləşməsidir. Hər iki sistemdə alınan nazik təbəqələrin morfologiyası müxtəlif elektrodlar: mis, platina və nikel elektrodları üzərində tədqiq edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, Re-Te-Cu sistemində alınmış nazik təbəqələrin ölçüləri elektrodun materialından asılı olaraq fərqli olur. Belə ki, eyni elektrolitdən , eyni cərəyan sıxlığında müxtəlif elektrodlar üzərində alınan təbəqələr ölçülərinə və tərkiblərinə görə müxtəlif olurlar. Odur ki, platin elektrodu üzərində alınan maddələrin ölçüləri 80-150 nm, mis elektrodu üzərində isə alınan maddələrin ölçüləri 200-350 nm arasında dəyişir.

NƏTİCƏ

1. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində elektrokimyəvi yolla qısa müddət ərzində, aşağı temperaturda və müxtəlif metallar üzərində lazımi tərkibdə renium-kükürd ərintisini yarımkeçiricilər texnikasında istifadə edilə biləcək nazik nanotəbəqələrin almaq mümkündür.

2. İlk dəfə olaraq Re-Cu-Te və Re-Cu-Se sistemində müxtəlif elektrodlar üzərində alınmış nazik nano təbəqələrin kristallik quruluşu, qalınlığı, rentgenquruluşu, faza tərkibi, səthə yapışma möhkəmliyi, elektrolitin səpələnmə qabiliyyəti, voltamper xarakteristikası müasir cihazlarla öyrənilmiş və elektronikada perspektivli material kimi istifadə edilməsi tövsiyyə edilmişdir.

NƏŞR OLUNMUŞ ELMİ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

1. E.A.Salakhova, D.B.Tagiyev, P.E.Kalantarova, A.M. Askerova. «Electrodeposition rhenium-tellurium alloys from chloride acid electrolytes». Advances in chemistry. Journal of Advances in Chemistry. 2018. Volume 15, Issue 02, pp. 6199-6205

2. E.A.Salakhova, D.B.Tagiyev, P.E.Kalantarova, K.F.Ibragimova, A.M. Asgarova. «Morphology of Thin Films Obtained in Re-Te-Cu System by Electrochemical Method». International Journal of Trend in Research and Development (IJTRD). 2018. Volume 5, Issue 3, pp. 504-506.

KONFRANS MATERIALLARI ( yerli -2)

KADR HAZIRLIĞI

Kələntərova Pərvanə - «Re-Te-Cu ərintilərinin elektrokimyəvi üsulla alınması və xassələrinin tədqiqi» mövzusunda k.ü.f.d namizədlik dissertasiyasını müdafiə etmişdir. Rəhbər k.ü.f.d. Elza Salahova
Dissertant İbrahimova Kəmalə - «Renium üçlü ərintilərinin nazik təbəqələrinin elektrokimyəvi üsulla alınması» mövzusu üzrə tədqiqatları davam etdirir. Rəhbər k.ü.f.d. Elza Salahova
Doktorant Məhərrəmova Əsmər – «Re-S-Cu tərkibli ərintilərin nanotəbəqələrinin elektrokimyəvi üsulla alınması və tədqiqi» mövzusunda dissertasiya işi aparır. Rəhbər k.ü.f.d. Elza Salahova

PATENT

Renium əsasında nazik təbəqəli örtüyün alınma üsulu. Az. Patenti - İ 2018 0016

“Kimyəvi və ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi və texnologiyası” şöbəsinin

2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəliyev

Mövzu: Kimyəvi proseslərin modelləşdirilməsi, qeyri-üzvi sistemlərdə fiziki-kimyəvi hadisələrin tədqiqi, zəhərli maddələrin zərərsizləşdirilməsi və kimya sənayesində əmələ gələn yan məhsulların emal texnologiyasının işlənib hazırlanması

Mövzuya aid işlər: 7.1; 7.2; 7.3; 7.4

LABORATORİYA: Kimyəvi-texnoloji prоsеslərin mоdеlləşdirilməsi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ : AMEA-nın müxbir üzvü, prof. Qüdrət Kəlbəliyev

Laboratoriyada 17 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər t.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.e.i., 5 nəfər mühəndis, 3 nəfər texnik və 4 nəfər laborantdır. Fatimə Novruzova - k.ü.f.d., a.e.i., Manaf Manafov - t.ü.f.d., a.e.i., Qoşqar Əliyev - k.ü.f.d., a.e.i., Kamran Mehdiyev-k.ü.f.d., b.e.i., Vəfa Kərimli-k.e.i.,

İŞ 7.1: Neft avadanlıqlarında parafin, qətran, asfalten və qum hissəciklərinin çökməsinin modelləşdirilməsi.

MƏRHƏLƏ I: Neft laylarında və nəql borularında qətran, asfalten və qum hissəciklərinin çökməsinin modelləşdirilməsi.

Çökmənin diffuziya və qravitasiya mexanizmlərinə əsaslanan, neft dispers sistemlərindən hissəciklərin ayrılması və çökməsi prosesləri neft laylarında, nəqliyyat borularında və neft təsərrüfatında müxtəlif avadanlıqlarda axını zamanı tez-tez rast gəlinir. Dispers hissəciklərin onların çökməsi ilə əlaqədar ayrılması daxili səthdə hissəciklərin sıxlaşmış layının əmələgəlməsinə gətirib çıxarır ki, bu da aparat və borularda axına, kütlə və istilik daşınmasına təsir edir. Boruvari aparatlarda (nəqliyyat boruları, istilik mübadiləsi aparatları, kondensatorlar, boruvari peçlər, pirolizin homogen boruvari reaktorları və s.) bərk fazanın və asfalt-parafin-qətran maddələrinin çökməsi və müəyyən kələ-kötürlü səthə malik boruların daxili səthində bərkləşmiş qeyri-bircins layın əmələ gəlməsi ilə müşaiyət olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, asfalt-qətran maddələrinin hissəcikləri yüksək adgeziya və kogeziya xassələrinə malik olduqlarına görə onlar istənilən səthə, həmçinin su damcılarının səthinə yapışıraq sıxlaşmış adsorbsiya lenti əmələ gətirirlər. Bu lent damcıların birləşməsinə, böyüməsinə və onların neft emulsiyasının ayrılması prosesində çökməsinə mane olur. Oxşar proseslərin analizi göstərdi ki, boruların daxili divarlarında aşağı istilikkeçirmə əmsalı olan hissəciklərin sıxlaşmış layı ilə nəticələnən çökmə prosesi ətraf mühitlə istilik mübadiləsini pisləşdirir, bunun da nəticəsində istilikvermə və istilik keçirmə əmsalları azalır.Qeyd etmək vacibdir ki, məsaməli mühitin makroskopik parametrləri mühitin məsaməliliyindən asılıdır. Məsaməliliyin dəyişməsi təbii slxlaşma, müxtəlif qarışıqlar və asfalt-qətran birləşmələri ilə məsamələrin tutulması ilə əlaqədardır. Məsaməliliyin dəyişməsinin əsas amili məsaməli mühitdə neftli qarışıqların (asfaltetnlər, qətranlar, bərk faza) çökməsi və məsamələrin tutulmasıdır. Tərkibində neft olan asfalt-qətran qarışıqları ilə neft laylarının məsaməli mühitinin sıxlaşması problemi maye həcmdən bərk fazanın səthinə kütləötürmə diffuziya prosesi kimi baxılmışdır. Bu halda qəbul edilir ki, böyük ehtimalla asfaltenlərin və qətranın hisəcikləri öz aralarındakı yüksək dərəcədə olan adgeziyaya və məsamələrin kələ-kötürlüyünə görə səthə çatdıqda çökür. Sıxlaşmanın çökmə məhsullarının kütləsi vahid silindrik məsamədə qarışıqğın hissəciklərinin məsamələrin səthinə diffuziya olunması ilə təyin edilir:

Bu tənlik real quyunun işinə uyğun olan orta statistik praktiki verilənlərdir.

MƏRHƏLƏ II: Neft avadanlıqlarında bərk fazanın çökməsinin təhlili və modelləşdirilməsi.

Asfalt-qətran maddələrinin çökmə sürətinin analoji tənliklərini neftin üfiqi və şaquli borularda axını üçün də qurmaq olar. Üfiqi borularda çökmə sürətinin qravitasiya amili əsas rol oynayacaq, hərçənd ki, intensiv turbulentlikdə diffuziya amili də mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Nəqliyyat borularında neftdən həmçinin bərk fazanın hissəcikləri də (gil, qum və s.) çökür, burada asfalt-qətran maddələri əlaqələndirici maddə rolunu oynayır. Mühitin yavaş axınında vahid hissəciyin qüvvə sahəsində hərəkəti kütlənin əlavə olunmasını, Arximed qüvvəsinə düzəlişlə çəki qüvvəsini və müqavimət gücünü nəzərə almaqla aşağıdakı tənliklə yazılır

Hissəciklərin çökməsi nəticəsində boruların daxili səthində artımlı çöküntü layı əmələ gəlir (şəkil 4), bu da hidrodinamikanın, kütlə və istilik keçirmənin dəyişməsinə, prosesin həyata keçirilməsində enerji sərfinin artmasına gətirib çıxarır.

Şəkil 4. Boruların daxili səthində layın əmələ gəlməsi.

MÜHÜM NƏTİCƏ

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

KİTAB

Dilqəm Tağıyev, Manaf Manafov, Asif Məmmədov. Kimyada informasiya texnologiyalarının tətbiqi. Bakı, "Elm", 2018, 358 s.

XARİCDƏ

Келбалиев Г.И.,Расулов С.Р., Мустафаева Г.Р. Моделирование явлений коалесценции капель в процессах разделения нефтяных эмульсий. // Химия и технология топлив и масел, 2018, №2, с.12–16.
Келбалиев Г.И.,Расулов С.Р., Мустафаева Г.Р. Вязкость структурированных дисперсных систем. // Теор. Осн. Хим. Техн., 2018, т.52, №3, с.352–360.
Рзаев А.Г., Келбалиев Г.И., Мустафаева Г.Р., РасуловС.Р. Моделирование процессов образования и разрушения эмульсии при термохимической подготовке нефти. // Химия и технология топлив и масел, 2018, №3, с.11–18.
V.H.Mirzoev, CH.K.Rasulov, A.A.Gasanov, M.R.Manafov. Synthesis of p-(Cyclohexene-3-yl-ethyl)phenol and Characteristics of its Phosphatization with Phosphorous Trichloride. Asian Journal of Chemistry, vol.30,No.4(2018), pp.762-766
G.A.Bagirzade, D.B.Tagiyev, F.A.Guliyev and M.R.Manafov.Preparation of Phthalimide and Kinetics of Vapour Phase Ammoxidation of o-Xylene on V-Sb-Bi-Cr/γ-Al2O3 Oxide Catalyst-III. A Asian Journal of Chemistry, vol.30, No.2, 2018, pp. 305-308,
Келбалиев Г.И., Расулов С.Р., Ильюшин П.Ю., Мустафаева Г.Р. Кристаллизация парафина из нефти и осаждение асфальто- парафинистых веществ на поверхности труб. // Инж.-Физ. журнал, 2018, т.91, №5. с. 1–6.
Алиев Г.С., Абасова У.А. Исследование процесса парофазного каталитического окисления метилового спирта. Science Review 2(9), Warsaw, Poland. February. 2018. Vol.2, pp.20-23.
Kelbaliyev G.I. , Mammadova G.M. , Samadli V.M. , Talibov N.H. , Samedov M.M. and Ahmadov V.N. Theoretical and Experimental Investigation on Granulation Processes of Powdered Materials in Cylindrical Granulator. // Journal of Chemistry and Applied Chemical Engineering, 2018, v.2, pp.3–7
Ч.К. Расулов, В.Г. Мирзоев, А.А. Гасанов, З.З. Агамалиев, М.Р. Манафов, Cинтез пара-(циклогексен-3-ил-этил)-фенола и его аминометилированных производных. Мир нефтепродуктов,( World of Oil Products The Oil Companies’ Bulletin), 1,2018, с.22-27.
К.И.Гаджиева, Й.Э.Ализаде, Г.С.Алиев и др. Электрохимическое получение тонких пленок Sb₂Te₃. Журнал химическая промышленность. 2018№4, г.,с.183-186.

RESPUBLİKADA

Г.Ф.Потапова, , Манаф Манафов, В.Л.Клочихин, П.С.Воронцов. Cинхронный электросинтез перекиси водорода и озона. Топологическая модель. Аzər-
baycan Kimya jurnali, 2018, № 3,. c.26-32

KONFRANS MATERİALLARI (xarici- 3, yerli- 10)

İSTİNADLAR – 26

LABORATORİYA: Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdirilməsi

LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru, prof. Mirsəlim Əsədov

Laboratoriyada 14 əməkdaş çalışır: Onlardan 1 nəfər k.e.d., 4 nəfər k.ü.f.d., 4 nəfər e.i., 2 nəfər mühəndis, 2 nəfər baş laborant, 1 nəfər isə texnikdir. Əli Axundov - k.e.d., b.e.i., Nailə Əhmədova – k.ü.f.d., a.e.i., Rafik Məlikov - t.ü.f.d., b.e.i., Səlim Əsədov - t.ü.f.d., b.e.i., Fəridə Hüseynova - t.ü.f.d., b.e.i., Çimnaz Şabanova - e.i., Fidan Əliyeva - e.i., Fahimə Hüseynova - e.i, Nuranə Həsənova - e.i.

İŞ 7.2: Çoxkomponentli fiziki-kimyəvi sistemlərin tədqiqi və modelləşdirilməsi üsullarının təkmilləşdirilməsi.

MƏRHƏLƏ I: İonlaşdırıcı radiasiyanın funksional materiallarla və güclü udma mühitlərilə qarşılıqlı təsiri prosesinin tədqiqi və modelləşdirilməsi.

Kimyəvi nəqletmə reaksiyaları ilə yetişdirilən AgGaS_2xSe_2-2x monokristal larının otaq temperaturlarında yüksək rentgen keçiricilik və rentgen həssaslıq əmsalları ilə xarakterizə edildiyi müəyyən edilmişdir. Monokristalların rentgen dozimetrik xarakteristikaları müqayisə edilmişdir. Rentgen keçiriciliyinin əmsalları, məsələn, radiasiya sərtliyi Va = 25-50 keV, dozas gücüi E=0.75-78.05 R/dəq olduqda AgGaS₂ nümunələri üçün 0.2-3.20 dəq/R intervalda dəyişir. AgGaSe₂ monokristal nümunələri AgGaS₂-ə əsasında olan nümunələrlə müqayisədə nisbətən daha yüksək rentgen dozimetrik əmsallara malikdirlər. AgGaSe₂-nin rentgen keçiriciliyinin əmsalları effektiv radiasiya sərtliyi Va = 25-50 keV, doza gücü

E = 0.75-31.3 R/dəq olduqda 1.2-8.5 dəq/R arasında dəyişir. AgGaS_2xSe_2-2xkristallarda stasionar rentgen cərəyanın radiasiya şüalanması dozasından asılılığı müəyyən edilmişdir. Tərkibində nadir torpaq elementləri saxlayan yeni tallium xalkogenidləri əsaslnda çoxkomponentli materiallar sintez edilmiş (AMEA KQÜKİ. Kvant kompütinqi və spintronika üçün qabaqcıl materiallar. Beynəlxalq laboratoriya) və BEA-nın Materialşünaslıq İnstitunda (Minsk şəh.) onların maqnit xassəlləri tədqiq edilmişdir. Maqnit xassəli yarımkeçirici nümunələrdə qatılığı х ≤ 0.25 olan Fe_xMn_1-xS tərkib üçün, mütəhərrikliyi aşağı olan p-tipli keçiricilik xarakterikdir. Verilən maqnit sahəsində nümunələrdə dəmirin qatılığının artması ilə yük daşıyıcılarının mütəhərrikliyi artır və х ≤ 0,29 tərkibdə maksimal qiymət alır (μ~10⁴ sm²V^-1s^-1 maqnit sahəsi 5 кE və Т~120 К). Bu halda p-tip yükdaşıyıcıların qatılığı 0 ≤ х ≤ 0,29 tərkibli mümunələr üçün 10¹⁸sm^-3-dən 10¹³sm^-3-ə qədər azalır. Mn_1-хFeхSe, Mn_1-хCr_хSe, Mn_1-хCr_хTe, (FeSe)_0.96(GeTe)_0.04, Mn_1−xGd_xSe, Mn_1–xYb_xS, MnSe_1-xTe bərk məhlulların nümunələrində elektrik hərəkət qüvvəsi əmsalının temperatur asılılığının tədqiqinin nəticələri göstərir ki, aşağı temperaturlarda p-tip keçiricilik mövcuddur. Hazırlanmış durulaşdırılmış yarımkeçirici nümunələr üçün maqnit müqaviməti effekti praktik istifadə üçün kifayət qədər böyükdür. Tl₉BiTe₆-Tl₉GdTe₆ və Tl₉BiTe₆-Tl₉TmTe₆ sistemlərinin bərk məhlullarının xüsusi maqnitləşməsinin temperatur asılılığı ölçülmüşdir. Tədqiqat üçün sınaqlar BMEA materialşünaslıq üzrə Elmi-İstehsalat Mərkəzinin Magnit Materiallarının Fizikası Laboratoriyasının sertifikatlaşdırılmış qurğusu üzrə həyata keçirilmişdir.

NƏTİCƏLƏR

1. Aşağıdakı tərkibli nümunələrdə maqnit və elektrik xassələr ölçülmüşdür: Tl₉TmTe₆, 20%Tl₉BiTe₆+80%Tl₉TmTe₆,40%Tl₉BiTe₆+60%Tl₉TmTe₆, 60%Tl₉BiTe₆ + 40%Tl₉TmTe₆, 80%Tl₉BiTe₆+20%Tl₉TmTe₆. Xüsusi maqnitləşmənin və maqnit həssaslığının 80-600 K temperatur intervalında asılılığı öyrənilmişdir.

2. Göstərilən tərkibli nümunələrin maqnit momentlərinin qiymətləri müəyyən edilmişdir.

3. Nümunələrdə "maqniti nizamlılığı – maqnit nizamsızlığı" faza keçidlərinin temperaturları müəyyən edilmişdir.

MƏRHƏLƏ II: Neftkimyəvi sistemlərinin fiziki-kimyəvi və istilik-fiziki xassələrinin modelləşdirilməsi.

Karbohidrogenlərin iştirakı ilə katalitik reaksiylarda konvektiv-diffuziya daşınması məsələlərinin ədədi həlli üçün alqoritm hazırlanmışdır. Metilsiklopentanın tsiklenlərə oksidləşdirilib dehidrogenləşməsi prosesi üçün sistemdəki təzyiqin dəyişməsi nəzərə alınmaqla reaksiya sürəti hesablanmışdır. Konvektiv-diffuziya daşınması zamanı dəyişən əmsallı qeyri-xətti diferensial tənliklərin həlli üçün məhdud-fərqlər üsulu seçilmişdir. Metilsiklopentanın tsiklenlərə dehidrogenləş- məsi misalında sistemdəki asılı və əsas komponentlərin qatılıqları, oksid katalizatorun dənələrinin radiusu, temperatur və komponentlərin təmas müddəti arasındakı asılılıqlar hesablanmışdır. Sistemdə daşınma tənliklərinin fərq sxemi ilə approksimasiya edilməsi üçün model seçilmişdir. Seçilən model hesablama əməliyyatlarının sayını, vaxtını və götürülən ilkin məlumatların miqdarını azaltmağa imkan verir. Neft-kimyəvi proseslərin modelləşdirilməsi probleminin həllinin mürəkkəbliyi, maddələrin qarışığının alınması və / və ya ayrılması üsulunun və texnoloji prosesin aparatlarının dizaynının əsaslandırılmasının metodologiya sının olmaması ilə bağlıdır. Neft-kimya prosesləri üçün optimal aparatura-avadanlıq dizaynının həyata keçirilməsi üçün alqoritmin tərtib edilmişdir. Nümunə kimi karbohidrogenlərin katalitik oksidləşdirici dehidrogenləşməsi (KOD) reaksiyaları tədqiq edilmişdir. KOD reaksiyaları elə proseslər sinifinə aiddirlər ki, onlar üçün riyazi modelləşdirmə metodları tam işlənməmişdir. Modelləşdirmə iə aşağıdakı məsələlər həlli edilmişdir: 1) temperatur profilinin nəzəri optimallaşdırılması (TPNO) məsələsinin həlli; 2) proses üçün nəzarət parametrlərinin (temperatur, təzyiq və reaksiya qarışığının tərkibi, qarışığın reaktora verilməsi sürəti) optimal qiymətlərinin müəyyən edilməsi. Yüksək ekzotermiklik və mürəkkəb mexanizm ilə xarakterizə olunan n-butanın divinilə və izopentanın isoprenə çevrilməsi reaksiyalarıda temperatur profilinin nəzəri optimallaşdırılması məsələsi tədqiq edilmişdir. TPNO tədqiqiı reaksiya reaktorunun optimal hesablanmasını və onun parametrlərini müəyyən etməyə imkan vermişdir. Bu üsulla fəaliyyət göstərən reaktorların intensivləşdirilməsi imkanlarını müəyyənləşdirilmişdir. Seçilən karbohidrogenli katalitik sistemlər üçün TPNO məsələsi qoyulmuş, alqoritm qurulmuş və məsələnin ədədi həlli üsulu işlənmişdir. KOD proseslərinin nəzəri optimallaşdırılması üçün kinetik riyazi model termodinamiki və başlanğıc şərtlər daxilində aşağıdakı kimi seçilmişdir

burada Wj – seçilən reaksiya marşrutları üçün ümumi reaksiya sürəti, mol/l (kat)san; Pi –

i-ci komponentin parsial təzyiqi, kPa; T-temperatut, K. KOD reaksiyaları üçün nəzəri optimallaşdırma probleminin həlli əsasında reaktorun optimal tipi seçilmişdir, prosesin aparılması şəraitinin imkanları qiymətləndirilmişdir və TPNO şəraiti müəyyən edilmişdir.

Reaksiya zamanı məqsədli məhsulun maksimum çıxımı, katalizatorun vahid həcmində ən böyük seçicilik nəzərə alınmaqla, hesablanmışdır. TPNO təyini üçün aşağıdakı kriteriya istifadə edilmişdir

Maksimum prinsipi əsasında ardıcıl yaxınlaşma üsulu ilə ğötürülən sistem üçün optimal nəzarət axtarışı həyata keçirilmişdir. Hesablama alqoritmi (1)–(3) sisteminin Runge–Kutta üsulu ilə inteqrallanması əsaslanırdı (1), (3) məhdudiyyətləri şəraitində aparılmışdır. Karbohidrogenlərin OD prosesində temperatur profilinin nəzəri optimallaşdırılmasını aparmaq üçün ədədi həll alqoritmanın blok-sxemi hazırlanmışdır. Karbohidrogenlərin katalitik emalı proseslərinin optimal parametrlərinin müəyyən edilməsi OD nümunəsində tədqiq edilmişdir. Doymuş karbohidrogenli sistemlərdə gedən oksidləşdirici dehidrogenləşdirmə prosesinin kinetik-riyazi modeli qurulmuşdur. Riyazi modelə əsasən texnoloji prosesin TPNO məsələsi həll edilmişdir. Prosesin parametrlərinin optimal qiymətləri müəyyən edilmişdir.

Neft ilkin emalında elektrik duzsuzlaşdırılması qurğusunun atmosfer blokunun optimal iş rejimlərini hesablamağa imkan verən alqoritm işlənilmişdir. Benzin fraksiyasının çıxımı üçün məhdudiyyət şərtlərini nəzərə almaqla optimal qiymət hesablanmışdır. Laboratoriya şəraitində götürülən benzin fraksiyasının başlanğıc qaynama temperaturları təyin edilmişdir. Texniki reqlamentə görə benzin fraksiyasının qaynama başlanğıcı 40-60^oC arası olmalıdır, hesablama-təcrübədən alınan qiymət 70^oC-dir. Həmçinin qaynama sonu 180-190^oC arasında olmalıdır, hesablama-təcrübədən alınan qiymət 180^oC-dir.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

1. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mammadov A.N. Thermodynamic assessment of phase diagram and concentration–temperature dependences of properties of solid solutions of the GaS–GaSe system // Journal of Thermal Analysis and Calorimetry. 2018. V. 133. № 2. pp.1135–1141.

2. Asadov S.M., Mustafaeva S.N. Dielectric Losses and Charge Transfer in Antimony-Doped TlGaS2 Single Crystal // Physics of the Solid State. 2018. V. 60. № 3.pp. 504-508.

3. Асадов С.М., Мустафаева С.Н. Влияние электронного облучения на перенос заряда в 2D моносульфиде галлия. // Электронная обработка материалов. 2018.T. 54. № 1. c. 51-57.

4. Mustafaeva S.N., Asadov S.M., Kerimova E.M. Dielectric Properties and Conductivity of Ag-Doped TlGaS₂ Single Crystals // Semiconductors. 2018. V. 52. № 2. pp. 156-159.

5. Asadov S.M., Mustafaeva S.N., Guseinov D.T., Kelbaliev K.I. Dependence of the X-Ray Dosimetric Parameters of AgGaS_2xSe_2–2xSingle Crystals on Their Composition.// Technical Physics. 2018. V. 63. № 4. pp. 546-550.

6. Mustafaeva S.N., Asadov S.M., Kerimova E.M. Dielectric Properties and Electrical Conductivity of (1–x)TlGaSe2 · xTm Crystals. // Inorganic Materials. 2018. V. 54. № 7. pp. 627-631.

7. Alieva O.M., Asadov M.M., Azhdarova D.S., Mamedov Sh.G., Ragimova V.M. Polythermal Section FeSb₂S₄–FeSm₂S₄ of the FeS–Sb₂S₃–Sm₂S₃ System. // Russian Journal of Inorganic Chemistry. 2018. V. 63. № 6. pp. 833–836.

8. Asadov M.M., Akhmedova N.A. Т–х Diagram of Section BiB₃O₆–YbBO₃. // Russian Journal of Inorganic Chemistry. 2018. V. 63. № 12. pp. 1617-1621

9. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mammadov F.M., Aliev O.M., Yanushkevich K.I., Nikitov S.A. Thermodynamics of FeS–PbS–In₂S₃ and Properties of Intermediate Phases. // Defect and Diffusion Forum. 2018. V. 385. pp. 175-181.

10. Mustafaeva S.N., Asadov S.M., Guseinov D.T. Dielectric relaxation and conductivity of CdGa₂S₄ single crystal grown by the CTR method. // Crystallography Reports. 2018. V. 63. № 7. pp. 1–3.

11. Mustafaeva S.N., Asadov S.M. Dielectric behavior and conductivity of TlIn1-xSbxSe₂. // Crystallography Reports. 2018. V. 63. № 7. pp. 1–4.

RESPUBLİKADA

1. Tagiyev D.B., Azizova A.N., Asadov M.M. Synthesis and properties of new mixed ligand platinum(II) biological activities complexes with nitrogen and sulfur atoms. // ANAS. Reports. 2018, Vol. LXXIV. № 1. pp. 44-48.

2. Асадов С.М., Ахундов А.А., Тагиев Д.Б. Алгоритм оптимального аппаратурного оформления сложных нефтехимических процессов на стадии проектирования. // Азербайджанское нефтяное хозяйство. 2018. № 4. c. 39-42.

3. Асадов С.М., Ахундов А.А., Тагиев Д.Б. Механизм реакций с учетом кинетических моделей на примере дегидрирования углеводородов. // Азербайджанское нефтяное хозяйство. 2018. № 7-8. c. 51-55.

4. Асадов М.М., Мустафаева С.Н., Гасанова У.А., Алиев О.М., Янушкевич К.И., Никитов С.А. Моделирование и свойства многокомпонентных магнитных систем FeS-PbS-M2S3 (M=Ga, In). // AJP. Fizika. 2018. Vol. XXIV. № 3. Section: Az. c. 11-14.

5. Asadov S.M., Mustafaeva S.N., Lukichev V.F. Response of silver chalcogallates to X-rays. // AJP. Fizika. 2018. Vol. XXIV. № 3. Section: En. P. 9-11.

6. A.A.Səfərova, M.M.Əsədov. Neftin ilkin emalı qurğusunun atmosfer blokunun riyazi modellərinin adaptasiyası. Azərbaycan neft təsərrüfatı jurnalı. Bakı, 2018, №9, s. 62-66.

7. M.M.Əsədov, M.N.Şixiyeva, K.Ə.Məmmədov. Yerli xammal əsaslı kompozisiyalardan istifadə etməklə avadanlıqların YİV birləşmələrinin mühafizəsi. Azərbaycan Neft Təsərrüfatı jurnalı. Bakı, 2018, №7-8, s.43-45

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə- 24, yerli- 6)

PATENTLƏR

D.B.Tağıyev, M.M.Əsədov, Ə.N.Əzizova, S.R.İmamverdiyeva. Az həll olanduzların və həll olan kompleks birləşmələrin reaksiyalarının tarazlıq sabitlərinin təyini üsulu.

Az. Patent İ-20018 0029

QRANTLAR

1. Azərbaycan Respublİkası Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondunun Layİhəsi. 12LR–AMEA “Qeyri-tarazlıqlı heterofazalı neft-kimya proseslərinin və neft-qaz sistemlərinin riyazi və fiziki-kimyəvi modelləşdirilməsi”; Layihə rəhbəri: Mirsəlim Əsədov. Layihənin müddəti 24 ay. Məbləğ-60 000 AZN.

2. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun 2-ci Azərbaycan-Belarus birgə beynəlxalq qrantı EİF-BGM-3-BRFTF-2+/2017-15/05/1-M-13 “Mikroelektronika üçün tərkibində nadir torpaq elementləri saxlayan tallium-bismut telluridləri əsasında yeni maqnit materialların sintezi, tədqiqi və xassələrinin modelləşdirilməsi”. Layihə rəhbəri: Səlim Əsədov. Layihənin müddəti 24 ay. Məbləğ-60 000 AZN.

3. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun 1-ci Azərbaycan-Rusiya birgə beynəlxalq qrantı EİF-BGM-4-RFTF-1/2017 “Nanoelektronikada tətbiq üçün tərkibində III qrup xalkogenidləri saxlayan bərk məhlullar, qrafen və ifrat nazik silisium təbəqələri əsasında alınmış 2D sistemlərdə defekt əmələ gəlmənin mexanizmi və kvant halları”; AMEA Fizika Institutu ilə KQÜKİ-in birgə layihəsi. Layihənin müddəti 24 ay. Məbləğ-75 000 AZN.

İSTİNADLAR-20

LABORATORİYA: Kimya sənayesinin yan məhsullarının emalı

LABORATORİYA RƏHBƏRI: texnika elmlər doktoru, prof. Fikrət Sadıqov

Laboratoriyada 9 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.e.d., b.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i.,
2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i-dir. Zemfira Məhərrəmova – k.ü.e.d., baş.e.i., Şəmistan Cahandarov – k.ü.f.d., a.e.i., Nurlana Heydərli – k.ü.f.d., b.e.i., Qurban Hacıyev – k.ü.f.d., b.e.i.,dos.

İŞ.7.3: Etilen istehsalında əmələ gələn yan məhsulların– yüngül və ağır qətranın kompleks emal sxeminin işlənib hazırlanması.

MƏRHƏLƏ I: Etilen istehsalında əmələ gələn ağır qətranın əsasında naftalinin və bitum laklarının alınma prosesinin işlənib hazırlanması.

Etilen istehsalının yan məhsulu olan ağır qətrandan rektifikasiya yolu ilə alınan kub qalığının ayrılması və tədqiqi.Tədqiqatların məqsədi etilen istehsalında (Sumqayıt şəh.,EP-300 qurğusunda) yan məhsul kimi əmələ gələn ağır qətran əsasında bitum lak-boya örtüklərinin alınma texnologiyasının işlənib hazırlanmasıdır.Məlumdur ki,EP-300 qurğusunda piroliz prosesində 4 növ karbohidrogen qarışığı xammal kimi istifadə olunur:

Ağır qətran nümunələri fiziki üsullarla həll olmuş qazlardan, kondensat sudan, çöküntüdən azad edilmişdir.Həll olmuş qazları ayırmaq üçün ağır qətran nümunələri su ilə soyudulan əks soyuducu ilə təmin olunmuş kolbanın daxilində temperaturu stabil 25 +0,5⁰C termostata yerləşdirilmiş və kütləsi sabit qalana kimi saxlanılmışdır. Sudan ağır qətranı təmizləmək üçün nümunələr buz və NaCl duzundan ibarət qarışıq vasitəsi ilə -20⁰C qədər soyudulmuşdur, sonra otaq temperaturuna kimi qızdırılmışdır. Nəticədə kolloid sistem dağılmış, kondensat su layı əmələ gəlmişdir və ayırıcı qıf vasitəsi ilə ayrılmışdır. Bundan əlavə ağır qətran nümunələri şüşə pambıqdan istifadə etməklə filtirləmə üsulu ilə çöküntülərdən təmizlənmişdir. Təmizlənmiş ağır qətran nümunələri xromatoqrafik (xromatoqraf Agilent 7820A) və kütlə- spektroskopik (xromat-kütlə-spektrometr Clarus 500) üsulla analiz edilmişdilər.

Əldə etdiyimiz nəticələrə əsasənC₃÷C₄və etan + C₃÷C₄xammalı əsasında alınan ağır qətranın tərkibində doymamış karbohidrogenlərin böyük əksəriyyətini xətti və şaxəli C₆÷C₁₂ karbohidrogenləri (80%-ə kimi), qalanını isə naftenlər və arenlər təşkil edir. Analiz göstərir ki, benzin və benzin + C₃÷C₄ xammalında alınan ağır qətranın doymamış karbohidrogenlərinin tərkibində isə naften arenlər böyük üstünlük (90%-ə kimi) təşkil edir. Ağır qətran əsasında bitum lak-boya örtüklərinin alınması üçün birinci mərhələdə nümunələr atmosfer təzyiqdə qovularaq 0-280⁰C; 180-260⁰C temperatur intervalı fraksiyalara ayrılmışdır. Əldə olunmuş fraksiyaların analizi göstərdi: a) 0-180⁰C fraksiyasının tərkibi benzinə uyğundur,xətti və qeyri xətti, doymuş və doymamış karbohidrogenlərdən , benzol və onun metil-, etil- , izopropil törəmələrindən ibarətdir ; b)180-260⁰C fraksiyası əsasən (80%) kondensləşmiş benzol və qeyri benzol birləşmələri ilə zəngindir; c)kub qalığının tərkibində isə nəzərə çarpacaq dərəcədə parafinlər, naftenlər ,bitsiklik və tritsiklik kondensləşmiş və kondensləşməmiş aromatik törəmələr var. Kub qalığının emalı nəticəsində alınan bitum lakların göstəricilərinin öyrənilməsi və tətbiq yollarının araşdırılması.

Tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdi ki,tərkibcə qalıq kub məhsulu qudrona uyğundur.Əldə olunmuş qudron nümunəsinin keyfiyyət göstəriciləri Azərbaycan Respublikasının daxil olduğu Standartlaşma üzrə Beynəlxalq Təşkilatın –SBT (İnternational Organixation for Standardization, İSO) dövlətlərarası qəbul edilmiş standart tələblərinə uyğun göstəriciləri təyin edildi (cədvəl 4).

Ağır qətran əsasında bitum lak-boya örtüklərinin alınmasının ikinci mərhələsində qalıq kub məhsulu adi atmosfer şəraitində qovulmaya məruz qalır və 0-360⁰C fraksiyası ayrılır. Bu fraksiyanın tərkibində C₈-C₁₆ parafinləri, naftenlər, bitsiklik aromatik birləşmələr üstünlük təşkil edir.Yeni əmələ gələn kub məhsulu isə əsasən kondensləşmiş və kondensləşməmiş alkilnaften, alkilatın birləşmələrin, asfaltenlərin ,qətran maddələrin qarışığından ibarətdir.Belə karbohidrogen çeşidi lak-boya örtükləri üçün istifadə olunan kompaund bitumların tərkibinə uyğundur. Yuxarıdakıları nəzərə alaraq ağır qətranı birdəfəlik adi atmosfer təzyiqində qovaraq 0-180⁰C; 180-260⁰ C, 260-320⁰ C fraksiyalarına fraksiyalaşdırmaq mümkündür. Proses nəticəsində alınan bitum nümunələrinin göstəricilərinin dövlətlərarası qəbul edilmiş beynəlxalq standart tələblərinə uyğun olduğu təyin edilmişdir.

MƏRHƏLƏ II.Yüngül qətranın katalitik emalında aromatik karbohidrogenlərin çevrilmə reaksiyalarının öyrənilməsi və tədqiqi.

Hesabat dövründə iş planına uyğun olaraq yüngül qətranın emalı üzrə tədqiqat işləri davam etdirilmişdir. Qətranın emalında laboratoriyada alüminium xlorid və toluol əsasında işlənib hazırlanmış katalitik sistemlər istifadə olunmuşdur. Katalizatorların sintezi qarışdırıcı ilə təchiz edilmiş, müəyyən kütlə nisbətində götürülmüş alüminium qırıntısı və toluol yerləşdirilmiş üçboğazlı kolbada yerinə yetirilmişdi.Komponentləri intensiv qarışdıraraq bütün eksperiment vaxtı kolbaya ənənəvi üsulla alınan (NH₄CI+H₂SO₄) qaz halında hidrogen xlorid əlavə edilirdi. Katalizatorun alınma parametrlərini dəyişərək, optimal tərkibli nümunə seçilmiş və onun iştirakı ilə bütün təcrübələr aparılmışdır. Xromatoqrafik və eksperimental tədqiqatların nəticələri göstərdi ki, yüngül qətranın kompleks katalizatorun istifadəsi ilə emalı doymuş və doymamış alifatik karbohidrogenlərin azalmasına, benzolun və toluolun yüngül qətranın tərkibində çoxalmasına, etilbenzolun və stirolun az miqdarda artmasına gətirib çıxarır. Bu zaman aromatik karbohidrogenlərin iki-, üçalkil törəmələrinin, bitsiklik birləşmələrin miqdarı kəskin azalır.Pirokondensatda benzolun kütlə payı 34.9%-dən 43.5 % , toluolun 16.5%-dən 25.3%, etilbenzolun 5.0%-dən 5.8% , stirolun 8.9%-dən 11%-ə qədər artmışdır. Bütün təcrübələrdə neftpolimer qətran əmələ gəlir. Beləliklə demək olar ki, yüngül qətranın katalitik emalı zamanı alkilləşmə, dealkilləşmə, parçalanma, polimerləşmə reaksiyaları mövcudluğu müşahidə olunur.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

1.Ф.М.Садыгов, З.Ю.Магеррамова, Г.Н.Гаджиев Ш.Дж.Джахандаров, И.Г.Мамедова, Рациональная переработка пироконденсата –побочного продукта производство этилена . WORLD SCIENCE. 2018, V2 № 2. с.52-55

2. Ф.М.Садыгов, З.Ю.Магеррамова, Г.Н.Гаджиев, И.Г.Мамедова, Г.Г.Гасан-заде, Э.Т.Меликова. Технологический режим установки термического пиролиза углеводородов в сочетании с качественном составом тяжелой смолы. // Нефтепереработка и Нефтехимия. 2018. № 5. с.11-15

RESPUBLİKADA

F.M.Sadigov Processing of by-products of ethylene production. // Azərbaycan Kimya Jurnalı. 2018. №2. s.47

KONFRANS MATERİALLARI (yerli- 2)

PATENT

1 iddia sənədinə ilkin ekspertizanını müsbət rəyi alınmışdır.

LABORATORİYA: Zəhərli kimyəvi maddələrin zərərsizləşdirilməsi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru dosent Elnur Məmmədov

Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır: Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 6 nəfər e. i., 1nəfər texnikdir. Dilarə Vəliyeva - k.ü.f.d., a.e.i., Tamilla Qulubəyova - k.ü.f.d., a.e.i., Firəngiz İbrahimova - k.ü.f.d., b.e.i., Sara Hüseynova - e.i., Zibeydə Səfərəliyeva - e.i., İradə Rüşınaz – e.i., Sevinc Dadaşova - e.i., Mətanət Qaragözova - e.i. Seylana Güləhmədova - e.i.

İŞ 7.4: Yararsız hala düşmüş deqazasiya, dezaktivasiya və dezinfeksiya üçün kimyəvi vasitələrin utilizasiyasının tədqiqi.

MƏRHƏLƏ:Yararsız hala düşmüş deqazasiya üçün istifadə olunmuş “РД-2 Reseptura”sının utilizasiya üsullarının tədqiqi.

Deqazasiya zəhərli obyektlərin səthindən, hərbi texnikanın və silahlanmanın, dəri və ətrafın zəhərli maddələrdən zərərsizləşdirilməsi üçün istifadə olunur. Bu məqsədlə səthlərin təmizlənməsi üçün müxtəlif metodlar istifadə edilir. Deqazasiya maddələri zəhərli maddələrlə reaksiyaya girərək, onları qeyri-toksiki birləşməyə çevirir. Deqazasiya 2 yolla həyata keçirilir. Təbii yolu ilə zəhərli maddələrin buxarlanması və udulması ilə. Suni yol ilə - insanların təmasda olduğu səthin ayrı-ayrı sahələrinin işlənilməsi. Sənaye obyektlərdə hadisə baş verdiyi zaman və ya zəhərli maddələrin istifadəsində yoluxma zonası əmələ gələ bilər.

Səthlərin mexaniki, fiziki və fiziki-kimyəvi deqazasiyası mövcuddur. Fiziki-kimyəvi və mexaniki deqazasiya zamanı zəhərli maddələr səthlərdən buxarlanması və su ilə yuyulma vasitəsi ilə həyata keçirilir. Lakin zəhərli maddələr özləri parçalanmır. Kimyəvi deqazasiya zamanı az zəhərli və zəhərli olmayan məhsullar əmələ gəlir. Bunun üçün qələvilərin, hipoxloritlərin və müxtəlif xloraminlərin su məhlullarından istifadə olunur. Xlortərkibli deqazasiya maddələriylə yanaşı qələvi deqazasiya maddələri də istifadə olunur (kəskin qələvi, soda, ammonyak). Deqazasiya maddələrinə su da aiddir. Su qaynayanda zəhərli maddələr parçalanır, buna görə də su paltarın və fərdi müdafiə vasitələrinin deqazasiyası üçün istifadə olunur. Silahlanmanın və hərbi texnikanın, ləvazimatların, geyimlərin deqazasiya- sında polideqazasiya resepturaları RD-2 və RD-A istifadə olunur.

Deqazasiya resepturası RD-2- açıq sarıdan qəhvəyi rəngə qədər hərəkətli mayedir, silahlanmanın və hərbi texnikanın deqazasiyası üçün nəzərdə tutulub. Geniş temperatur intervalına malidkdir - +40⁰C- 60 dərəcəyə qədər. “İprit”, “Zoman”və VX kimi zəhərləyici maddələrin neytrallaşdırılması üçün istifadə olunur.

Cədvəl

İstifadənin temperatur intervalı ^оС	+ 40^оС – 60^оС
Alışma temperaturu, ^о С	31

RD-2-nin tərkibi, %

Xlorbenzol - 48

Kerosin – 37

Kalium izobutil – 8

Etilsellozolf – 6

Oksifos – 1

Reseptura orduya hazır şəkildə daxil olur. Oddan təhlükəlidir. Sudan və havadan qorumaq lazımdır ki, onun deqazasiya qabiliyyəti azalmasın. RD-2nin saxlama müddəti az olur və o yararsız hala gəldikdə, onu utilizasiya edirlər. Hətta bəzən eyni zamanda utilizasiya və ləğv etmə də istifadə edilir. Deqazasiya resepturası RD-A atıcı silahın deqazasiyası üçün nəzərdə tutulub. RD-A-nın tərkibi: Benzin B-70, n-butil spirti, etilendiamin, etilselluzolf, natrium hidroksid. Deqazasiya resepturalarının tərkibindəki birləşmələri aşkar etdikdən sonra, bizim işimizin əsas məqsədi onların ayrılma üsullarının işlənilməsi və sənayedə təkrar istifadəsidir (resiklinq).

	n_D²⁰	d₄²⁰	t_кип^оС
RD	-	-	-
Xlorbenzol	1.5248	1.1066	132
Kerosin			150-250
Kalium izobutil izobutanol ilə	1.3977	0,8027	108
Etilsellozolf	-	-	135.6
Oksifos
РД-А	-	-	-
Benzin B-70			88
n-butil spirti	1.3993	0,8095	117.7
etilendiamin	1.4508	0,8977	116.5
etilselluzolf	-	-	135.6

Qeyd olunan maddələr xalq təsərrüfatında geniş istifadə oluna bilər.

Belə ki, oksifos dəri, xəz sənayesində, antiseptik effekti olan vasitələrdə aşqar kimi, maqnit lakın hazırlanmasında maqnit lentlərin depressatoru kimi, boru kəmərləri ilə neft nəqli zamanı asfalt-qatranlı və parafin çöküntülərinin inhibitor kimi istifadə olunur. Etilselluzolf aviasiya yanacaqlarında suyun donmağının qarşısını almaq üçün antifriz kimi istifadə edilir. Bekə ki, etilendiamin boyaq maddələrinin, emulqatorların, stabilizatorların, fungisidlərin istehsalında istifadə olunur. Kerosinin istifadə sahələri müxtəlifdir. Raket yanacağının alışqan komponenti kimi, çini və şüşə məmulatların bişirilməsində yanacaq kimi, məişət işıqlandırıcı və isidici cihazlarında istifadə olunur.Sintetik qeyri-üzvi kimyanın inkişaf edən fəsillərindən biri xassələrinin geniş spektri olan nukleozid kimyasıdır. Bu birləşmələrin arasında xüsusuilə Urasilləri qeyd etmək lazımdır. Onun törəmələri yüksək bioaktiv xassələrə malikdir və bir çox dərman preparatlarının tərkibinə daxildir.

Əvvələr də tərkibində urasil olan birləşmələrin sintezi ilə bağlı bizim tərəfimizdən işlər aparılıb, çox sayda nəşrlər vardır. Bu istiqamət bizim fikrimizcə perpektivlidir və buna görə iş proqramı ilə parallel, biz allil birləşmələrin əsasında selenüzvi birləşmələrin xassələrinin öyrənilməsi və sintezi ilə bağlı işlərimizi davam etdiririk. Hesabat ilində urasilin törəmələrinin allil birləşmələrin bəzi reagentləri əsasında selenüzvi birləşmələrin sintezi həyata keçirilmişdir. Məsələn, 2,3-dihaloid və 2-metil -3 xlorpropenin əsasında selenüzvi birləşmələrin alınması

ilkin:

R'=R-CI (2,3-dixlorpropen)

R'=R-Br (2,3-dibrompropen)

R=CI; R'=CH₃ (2-metil -3 xlorpropen)

Məqsədli:

U_r-CH₂CCI=CH₂ 1-(2' –xlorprop-1'-yen)urasil (I)

U_r-CH₂CBr=CH₂1-(2' –bromprop-1'-yen) urasil (II)

U_r-CH₂C(CH₃)-CH₂ 1-(2' –metilprop-1'-yen) urasil (III)

Alınan birləşmələr kristallik maddələrdir:

(I)Т_пл. – 221-223⁰С; (II) Т_пл – 204-205⁰С; (III) Т_пл – 234-236⁰С

NƏTİCƏ

Eksperimental elmi tədqiqat işlərin əsasında tərkibində xlorbenzol, ağ neft, kalium izobutil, etilselluzolf və oksifos olan RD-2 Deqazasiya qarışığının utilizasiya yolları müəyyən edilmişdir. Reseptura əsasən xlorbenzol və aq neftdən ibarətdir (təxmini 85%), xlorbenzol isə öz novbəsində 5 komponentdən ibarət yüksək təsirli zəhərli maddələrə aid olduğuna görə, onun ayrılması distillə üsulu ilə atmosfer təzyiqin altında keçirilməsi təklif olunur. Komponentlərin fərqli qaynama temperataru olduğuna görə reseptura qarışığı ayrı-ayrı fraksiyalara ayrılmışdır. Keyfiyyətcə texniki tələblərə yaxın xlorbenzolun alınması üçün məhsulun təkrar distillə olunması və qurudulması keçirilmişdir. Deqazasiya qarışığının tərkibindəki digər məhsulların ayrılması da həyata keçirilmişdir. Beləliklə, təklif olunan üsul yaranmış təhlükəli ekoloji problemin həllinə səbəb ola bilər. Deqazasiya qarışığının utilizasiyası zamanı alınan məhsullar sonradan sənaye və xalq təsərrüfatında öz istifadəsini tapa bilər.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

xarİcdə

Mammadov E.Sh, İbrahimova F.M., Safaraliyeva Z.S., Hüseynova S.E., Dadashova S.D., Rushinaz İ.R. Synthesis methods of orqanoselenium compounds. İnternational Journal of Chemical Studies. - İndia. 2018. v. 6. №2. pp. 1294-1295.
E.Şh.Mammadov, D.S.Vəliyeva T.N.Qulubəyova, A.E.Mammadov, F.M.Əliyeva. Study and Ways of using off-grade propellant Samin unused directly for intended purposes. İnternational Journal of Chemical Studies. İndia.- 2018. v.6. № 3. pp. 1999-2000.
Veliyeva D.S., Mammadov El.Sh., Gulubeyova T.N., Safaraliyeva Z.S., Huseynova S.E., Gulakhmedova S.A. New about uraciles. International Journal of Chemical Studies. İndia. 2018. v.6. №5. pp. 2540-2541.
E.Şh.Mammadov, D.S.Vəliyeva T.N.Qulubəyova, A.E.Mammadov, F.M.Əliyeva. Utilization of Rocket Fuel Oxidizers Based on Nitric Acids. Austrian Journal of Technical and natural Sciences. - Vienna. 2018. № 3-4. pp. 67-70.

“Sorbsiya prosesləri” şöbəsinin 2018-ci ildə

elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri: AMEA-nın müxbir üzvü Əli Nuriyev

Mövzu: Qeyri-üzvi birləşmələr və təbii minerallar əsasında sorbentlərin alınması və modifikasiyası, onlarla təbii sulardan mikroelementlərin çıxarılması, tullantı sularının zəhərli komponentlərdən təmizlənməsi.

Mövzuya aid işlər: 8.1; 8.2

LABORATORİYA: Qeyri-üzvi və sintetik sorbentler

LABORATORİYA RƏHBƏRI: AMEA-nın müxbir üzvü Əli Nuriyev

Laboratoriyada 14 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.e.d., b.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 4 nəfər e.i., 1 nəfər müh., 1 nəfər b. lab. Fəxrəddin Mahmudov – k.ü.e.d., b.e.i., Zarema Cabbarova – k.ü.f.d., a.e.i., Mənzər Rəhimli – k.ü.f.d., a.e.i., Mürvət Abbasov – k.ü.f.d., a.e.i., Validə Əliyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Səbinə Əliyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Şəlalə Əfəndiyeva – k.ü.f.d., b.e.i., k.ü.f.d., Xuraman İlyasova – e.i, Sara Soltanova – e.i, Məhyəddin Hacıyev – e.i, Təranə Əsgərova – e.i., Afət Hümbətova – müh., Roza Haşımova – b.lab.

İŞ 8.1 Təbii sorbentlərin modifikasiyası və onların filiz emalı tullantı sularında ağır metallara qarşı sorbsiyanın tədqiqi.

MƏRHƏLƏ I: İkili və üçlü aminlərlə modifikasiya olunmuş klinoptilolit, mordenit seolitləri ilə tullantı sularından Co²⁺, Cu²⁺, Ni²⁺ ionlarına qarşı sorbsiya xüsusiyyətlərinin tədqiqi.

MƏRHƏLƏ II: Sorbsiya prosesi üçün riyazi modelin işlənib hazırlanması.

Aminlərlə modifikasiya olunmuş klinoptilolit və mordenit seolitlərində Co²⁺, Cu²⁺,Ni²⁺ ionlarının model məhlullarından sorbsiyasının kinetika, statika, dinamikası tədqiq olunmuşdur və temperaturun kiçik kəmiyyətləri üçün bu ionların diffuziya əmsalları Boyd tənliyi üzrə hesablanmışdır

Təbii üçlü aminlərlə modifikasiya olunmuş və Co²⁺, Cu²⁺,Ni²⁺ ionları ilə sorbsiya edilmiş seolit nümunələrinin rentgenspektral, rentgenfaza, İQ spektrləri çəkilmiş və müəyyən olunmuşdur ki, hər üç ion üçün sorbsiya prosesi ardıcıl olaraq effektiv xüsusiyyətlərlə xarakterizə olunur.

NƏTİCƏLƏR

Müəyyən olunmuşdur ki, ikili və üçlü etilaminli klinoptilolit və mordenitlə müqayisədə birli etilaminli klinoptilolit və mordenitdə keçid metal ionlarının (Co²⁺, Cu²⁺, Ni²⁺ ) diffuziya əmsalları 7–10 dəfə kiçikdir ki, bu da ondan irəli gəlir ki, aşağı aminli seolitlər daha kiçik hidrat təbəqəsinə malik olduqları üçün daha böyük sürətə malikdir.
Keçid metal ionlarının (Co²⁺, Cu²⁺, Ni²⁺ ) statik ion-mübadilə tutumları müvafiq olaraq üçlü aminlə modifikasiya olunmuş klinoptilolitdə aşağı aminli birləşmələrə nisbətən daha yüksək kəmiyyətlərə malik olması müəyyən olunmuşdur.
Rentgen-spektral analizin nəticələrinə əsasən üçlü aminlə modifikasiya olunmuş klinoptilolitdə həm amin, həm də Cu²⁺ ionları seolit fazasına daxil olur. Çox ehtimal ki, Cu²⁺ ionları ilə seolitdə amin qrupları arasında yeni birləşmənin yaranması müşahidə olunur.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

1. Рагимли М.А., Махмудов Ф.Т., Джаббарова З.А., Эфендиева Ш.З., Алиева В.Х., Нуриев А.Н. Особенности синтеза смешанных гидроксидных сорбентов и их сорбционные свойства относительно катионов цветных металлов. //Science and World, Volgograd. 2018. N 6(58). V.11. pp. 43–50 .

2. Рагимли М.А., Махмудов Ф.Т., Ильясова Х.Н., Солтанова С.М., Гаджиев М.А., Аскерова Т.Н., Нуриев А.Н. Сорбция цветных металлов (Co²⁺, Cu²⁺, Ni²⁺) аминированным природным клиноптилолитом. //Science and World, Volgograd. 2018. N 7(59). pp.16–18.

3. Джаббаров Э.Э., Ягубов А.И., Махмудов Ф.Т., Мамедова С.М., Мамедова С.Р. Термодинамика обмена ионов Cr³⁺ и Ni²⁺ на природных и синтетических сорбентах. //Science and World, Volgograd. 2018. N 10(62). pp. 43–46.

4. Исмаилова В.А., Махмудов Ф.Т., Ягубов А.И., Мурадова Н.М., Нуриев А.Н. Динамика сорбции ионов Pb²⁺ и Mn²⁺ из растворов моделирующих состав производственных жидких отходов на модифицированных природных сорбентах. //Science and World, Volgograd. 2018. N 10(62). pp. 47–51.

5. Махмудов Ф.Т., Рагимли М.А., Алиева С.А., Ильясова Х.Н., Джаббарова З.А., Нуриев А.Н. Термодинамика сорбции токсичных компонентов органической природы из растворов на твердых сорбентах. //Сорбционные и хроматографические процессы. 2018, т.18, №3, с.338–345.

RESPUBLİKADA

1.Ильясова Х.Н., Нуриев А.Н., Махмудов Ф.Т., Ягубов А.И., Мурадова Н.М. Кинетика сорбции ионов кобальта (Co²⁺) и кадмия (Cd²⁺) из растворов на природных и синтетических сорбентах. //Азерб. хим.журнал. 2018. №1. c.88–95

2. Махмудов Ф.Т., Рагимли М.А., Гаджиев М.А., Алиева С.А., Алиева В.Х., Ильясова Х.Н. Динамика сорбции ионов Са²⁺ и Mg²⁺ на Na-клиноптилолите. // Азерб. хим. журнал. 2018. №2. c.36–39

KONFRANS MATERİALI (yerli - 2)

İSTINADLAR – 24

LABORATORİYA: Mineral sorbentlər

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, baş elmi işçi Əli Yaqubov

Laboratoriyada 19 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər b.e.i., 4 nəfər k.ü.f.d., ap.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i.-dir. Zenfira Ağayeva - k.e.d., b.e.i., Nişabur Muradova - k.ü.f.d., a.e.i., Səadət Məmmədova - k.ü.f.d., a.e.i., Tamilla Səlimova - k.ü.f.d., a.e.i., Nailə İmanova - k.ü.f.d., a.e.i., Sultan Məmmədova - k.ü.f.d., b.e.i., Ülvi Məmmədov - k.ü.f.d., b.e.i., Sevinc Bayramova - e.i., Elxan Əliyev - e.i., Rəfiqə Ramazanova – e.i., Vüsalə İsmayılova - k.e.i., Xuraman İlyasova – k.e.i., Cabbarov Elvin – k.e.i.

İŞ.8.2: Alümosilikatlar və polimerlər əsasında nanokompozit materialların alınması, onların neft emalı və sorbsiya proseslərində hidrofob material kimi tədqiqi.

MƏRHƏLƏ I: Bentonit, klinoptilolit əsaslı polimer nanokompozitlərin alınması, onların fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi.

Təcrübi tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, üzvi gillərin az miqdarda (3-10%) doldurucu kimi polimerlərə əlavə olunması polimer nanokompozitlərin fiziki-kimyəvi və mexaniki xassələrinə əsaslı surətdə təsir gostərir və nəticədə mexaniki xassələrinin yüksəlməsinə səbəb olur.

Aminləşmiş klinoptilolit az miqdarda (3-10%) doldurucu kimi polimerə əlavə olunması polimer nanokompozitlərin fiziki-kimyəvi və mexaniki xassələrinə elə bir ciddi təsir göstərməmişdir.

Sintetik polivinilpirrolidon (PVP) və üzvi bentonit əsasında hidrotermal üsulla avtoklavda (125° C, 48-72 saat) alinmiş kompozitin RSA və İQ üsulu ilə quruluşu öyrənilmişdir.

Az miqdarda (3%) üzvi bentonitin əlavə edilməsi nəticəsində alınan kompozitin ağır metal ionlarına qarşı sorbsiya xassələri öyrənilmişdir.

Tədqiqatın gedişində müəyyən olunmuşdur ki, ağır metal ionlarının (Pb²⁺, Cr³⁺, Mn²⁺, Co²⁺, Cd²⁺) sorbsiyası zamanı kompozit material şişir, bunun nəticəsində sorbsiya prosesinin sürəti zəifləyir.

Həmçinin həmin ionların PVP-də sorbsiya qanunauyğunluqları öyrənilmişdir (cədvəl 1).

Nəticədə müəyyən olunmuşdur ki, ən yüksək sorbsiya miqdarı Cr³⁺ ionunda müşahidə olunmuşdur. Sorbsiya prosesinə təsir edən (pH, qatiliq və s.) amillər öyrənilmişdir.

Qeyri –ionogen üzvi boyaların model məhlullarda sorbsiyası tədqiq olunmuş və optimal şəraitin seçilməsinə dair tədqiqat işləri davam etdirilir.

Qeyri-ionogen boyaların tədqiq olunan sorbentlərdə sorbsiyası pH=2 dən başlayaraq pH=7 qiymətinə dək artır, pH>7 qiymətindən başlayaraq pH=11 qiymətinə dək azalır.

Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi kolloid fraksiyanın azalması ionogen və qeyri-ionogen boyaların və metal ionlarının sorbsiyasının artmasına səbəb olur.

MÜHÜM NƏTİCƏ

MƏRHƏLƏ II. Ağır metal ionlarının (Cr³⁺, Ni²⁺) və qeyri-ionogen boyaların məhlullardan alümosilikat əsaslı nanokompozitlərlə sorbsiya qanunauyğunluqlarının tədqiqi.

Sorbsiya prosesinin nəticələri cədvəl 2-də verilmişdir. Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi temperaturun artması ilə istifadə olunan bütün sorbent nümunələrində Cr³⁺ və Ni²⁺ ionlarının sorbsiya miqdarı artır.

Lakin bu sorbentlər içərisində Na bentonit tədqiq olunan digər sorbentlərlə müqaisədə tədqiq olunan ionlara qarşı yüksək sorbsiya tutumuna malikdir. Sorbsiya prosesinin termodinamik (sərbəst enerji,entalpiya, entropiya) parametrləri hesablanmış və mühüm qanunauyğunluqlar əldə edilmişdir.

Ni²⁺və Cr³⁺ionlarının iondəyişmə tarazlığına əsasən müəyyənləşdirilmişdir ki, tədqiq olunan ionların məhlulda qatılıqlarının geniş intervalda (0,01-0,03 N) dəyişməsi bu qiymətlərə nəzərə çarpacaq dərəcədə təsir göstərmir. Tədqiq olunan sorbentlərdə Cr³⁺ və Ni²⁺ ionlarının bir sıra termodinamik parametrləri-aktivləşmə enerjisi (E_a), sərbəst enerjinin (∆G) dəyişməsi, entalpiya (∆Ḣ), entropiya (∆S°) hesablanmışdır.

Statik şəraitdə xlorfosforlaşdırılmış və su ilə hidroliz edilmiş sellüloza ilə uranın bentonitdən sorbsiyasının məhlulun pH-ından asılılığı öyrənilmişdir. Şəkil 1-dən göründüyü kimi, məhlulun pH-ı 1-dən 5-ə qədər artıqca sorbsiya dərəcəsi və sorbsiya tutumu yüksəlir, pH 5-də bu kəmiyyətlər maksimum (R=92.5% və SST=98.1mq/q) olur. Uranil ionunun daha turş mühitdə (pH≤3,5) nisbətən az sorbsiyası onunla əlaqədardır kı, sorbent protonlaşmış formada olur və protonlar –P=O qrupları ilə hidrogen rabitəsi əmələ gətirməsi nəticəsində uranil ionlarını sıxışdırırlar. Məhlulun pH-ının 1÷3,5 intervalında məhlulda uran ikivalentli UO₂²⁺kationu şəklində mövcud olur.Məhlulun pH-ı yüksəldikcə ikivalentli uranil kationu hidroliz edərək, məhlulda UO₂(OH)⁺, (UO₂)₃(OH)₅⁺, (UO₂)₂(OH)₂²⁺ bir, iki və çoxnüvəli uranilhidroksil katonları əmələ gətirir. pH 5-də uranın maksimum udulmasının səbəbi uranil ionunun məhlulda (UO₂)₂(OH)₂²⁺ ikivalentli uranilhidroksil kationu şəklinə keçməsidir. Sorbentin funksional qrupları tərəfindən pH 5-də qatılığı ən yüksək olan (UO₂)₂(OH)₂²⁺ ikivalentli uranilhidroksil kationu, turş mühitdə mövcud olan UO₂²⁺ və UO₂(OH)⁺ kationlarından fərqli olaraq sorbentin funksional qrupları ilə daha güclü qarşılıqlı təsirdə olur. Məhz, bu səbəbdən pH 5-də sorbent urana görə daha yüksək sorbsiya qabiliyyətinə malik olur.

Əvvəlki tədqiqatlardan fərqli olaraq xlorfosforlaşdırılmış sellüloza uranil ionlarına qarşı daha yüksək sorbsiya tutumuna malik olur.

NƏTİCƏLƏR

1. Sintetik polivinilpirrolidon və üzvi bentonit əsasında hidrotermal üsulla avtoklavda (125°C, 48-72 saat) kompozit material alınmış və onun fiziki-kimyəvi və mexaniki xassələri öyrənilmlşdir. Alınan nanokompozitin ağır metal ionlarının (Cr³⁺, Ni²⁺,Co²⁺, Pb²⁺və s.) tullantı sularından çıxardılması üçün sorbent kimi istifadə olunma müəyyənləşdirilmişdir.

2. Müəyyən olunmuşdur ki, kompozit material anionaktiv boyalara qarşı pH-ın 2,5-6,5 qiymətində, pH=7 qiymətində isə qeyri-ionogen boyalara qarşı maksimum sorbsiya tutumuna malikdir.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

2. Исмайлова В.А., Махмудов Ф.Т., Ягубов А.И., Мурадова Н.М., Нуриев А.Н. Динамика сорбции ионов Pb²⁺ и Mn²⁺ из растворов, моделирующих состав производственных жидких отходов на модифицированных природных сорбентах. Science and World. International scientific journal. 2018, №10,(62), Volqoqrad, Vol.1.с.47-51,

3. Курбанова Л.Г., Ягубов А.И., Салимова Т.А. Кинетика сорбции ионов Fe³⁺ и Mn²⁺ из канальных вод на Na- бентоните. Science and World. International scientific journal. 2018, №10,(62), Volqoqrad, Vol.1, с.53-56, ,

4. Shahab Nasseeri, Ali Yagubov, Abdolali Alemi, Ali Nuriyev, Monografy Application of Nanoparticles in İndustrial Waster water treatment, 2018. pp.147.

5. С.А.Мамедова, А.И.Ягубов, П.А.Фатуллаева, А.А.Меджидов, М.Г.Аббасов. Получение и ИК-спектроскопические исследования полимерных композиционных материалов на основе модифицированных бентонитов. Известия Волгоградского Политехнического Университета, 2018, №4, с.235-240.

RESPUBLİKADA

X.N.İlyasova, A.N.Nuriyev, F.T.Mahmudov, A.İ.Yaqubov, N.M.Muradova Kobalt (Co²⁺) və kadmium (Cd²⁺) ionlarının təbii və sintetik sorbentlərdə sorbsiyasının kinetikasının qanunauyğunluqları. Azərbaycan Kimya Iurnalı, 2018, №1, s.88-95.
S.A.Mammadova, G.M.Heydarzade, A.I.Yaqubov, N.V.Veliyeva, U.G.Osmanova Sorption of cation-active dyes on modified bentonite. Azerbaijan Chemical Journal, 2018, №1, рp.78-82.
А.И.Ягубов. Сорбент, полученный на основе нанокомпозитных мaтериалов в сорбционных процессах Азербайджанский Химический Журнал, 2018, №2, с.27-32.
Z.R.Aqayeva, E.E.Jabarov, A.I.Yaqubov, R.N.Mehdiyeva, N.B.Farkhatova, A.M.Gasimova. Radioactivity degree different deposits of bentonites, Azerbaijan Chemical Journal, 2018, №3, pp.99-102.

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə - 5, yerli - 6,)

KADR HAZIRLIĞI

Əli Yaqubov 2 nəfər fəlsəfə doktorantına, 2 doktorant və 1 nəfər fəlsəfə üzrə dissertanta elmi rəhbərlik edir:

Dissertant Şahab Nasseri Texnika Üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsini almaq üçün dissertasiya işini müdafiə etmişdir və diplomunu almışdır.

1. Səadət Məmmədova-elmlər doktoru hazırlığı, 2018-2023, “Sorbsiya prosesləri üçün laylı mineral-polimer əsasında nanostrukturlaşdırılmış yeni hibrid kompozitlərin alınması və tədqiqi”

2. Şahab Nasseri- elmlər doktoru hazırlığı, 2018-2023, “Modifikasiya olunmuş bentonitlər əsasında yüksək sorbsiya qabiliyyəti nanokompozitlərin alınma texnologiyası və neft-lay sularının təmizlənməsində istifadəsi”

3.Ülviyyə Osmanova- fəlsəfə üzrə doktorant, 2014-2018, Dissertasiya mövzusu: Hidrofoblaşmış bentonitin tullantı sularının qeyri-ionogen və ionogen boyalardan təmizlənməsində tətbiqi.

4. Lamiyə Qurbanova fəlsəfə üzrə doktorant “Suvarma sularının ağır metal kationlarından təmizlənmə texnologiyası və ekosistemin bərpası”.

5. Elvin Cabarov –dissertant, 2017-2021, Ağır metal (Ni²⁺Cr³⁺) ionlarının məhlullardan çıxarılması üçün sorbentlərin seçilməsi və prosesin modelinin işlənməsi.

BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏR

İran İslam Respublikası, Təbriz Universiteti.

İSTİNADLAR – 20

«Quruluş kimyası, rentgen və termiki analiz» qrupu

Grup rəhbəri: k.ü.f.d., b.e.i. Vaqif Qasımov

İş I. Lantanoidlərin üçlü sulfidlərin birləşmələrinin kristallokimyəvi analizi

Mərhələ: Ga və In-un lantanoidli üçlü sulfidlərinin quruluş xüsusiyyətləri, kristallokimyəvi analizi və yeni mümkün quruluş motivlərinin işlənməsi.

Hesabat dövründə baxılan sinif birləşmələrin kristalloqrafik xarakteristikaları toplanmış və bir sıra kristallokimyəvi xüsusiyyətlər hesablanaraq əlavə edilməklə bütün məlumatlar cədvəl şəklində tərtib olunmuşdur. III qrup elementlərinin (B, Al, Sc, Y, Ga, In, Tl) lantanoidli üçlü sulfidlərinin tədqiqinə aid 35-dən artıq elmi iş mövcuddur. Tədqiq olunan birləşmələrdən yalnız 24-nün kristallik quruluşları müəyyənləşdirilmişdir.

Kristallokimya baxımından birləşmə dedikdə tərkibə daxil olan kationların malik olduqları poliedrlər vasitəsi ilə fəzanın verilən hissəsini nizamlı olaraq doldurmaq mümkündürsə həmin ayrılışa uyğun gələn tərkib nəzərdə tutulur. Ümumiyyətlə, quruluşun yaranmasını sxematik olaraq aşağıdakı ardıcıllıqla göstərmək olar:

atom – poliedr – radikal – quruluş vahidi – quruluş .

III qrup elementləri - B, Al, Sc, Y, Ga, In və Tl atomlarının hər biri özünəməxsus koordinasiya ədədlərinə və uyğun koordinasiya çoxüzlülərinə malikdirlər.

Beləki, bu elementlərin iştirakı ilə quruluşları tədqiq olunan müxtəlif sinif birləşmələrdə B – 3 (üçbucaq) və 4 (tetraedr), Al - əsasən 4 (tetraedr) və qismən 6 (oktaedr), Sc - əsasən 6 (oktaedr) və qismən 4 (tetraedr), Y- 6 (oktaedr), 7, 8 (bir və iki papaqlı triqonal prizma), Ga - əsasən 4(tetraedr), In - 4 (tetraedr) və 6 (oktaedr), Tl - 6 (oktaedr və ya triqonal prizma) yerləşirlər. Ln -lərin koordinasiya ədədləri isə 6-dan 9-a qədər dəyişir (oktaedr, bir,iki və üç papaqlı triqonal prizma).

III qrup elementlərinin lantanoidlərlə əmələ gətirdirdikləri üçlü sulfidlərin (20-yə yaxın birləşmənin) quruluşlarının kristallokimyəvi analizi aparılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, koordinasiya ədədlərinin və uyğun koordinasiya çoxüzlülərinin müxtəlifliyi hər bir birləşmənin özünəməxsus kristallik quruluşa malik olmasına gətirib çıxarır və hətta quruluşəmələgəlmədə dörd koordinasiya çoxüzlüsü iştirak edir. Deyilənlərə misal olaraq La₄In₅S₁₃birləşməsini göstərmək olar. Elementar qəfəsdə iki molekula (Z=2) yerləşdiyini nəzərə alaraq kristallokimyəvi formulanı aşağıdakı kimi yazmaq olar: 2(La₄In₅S₁₃)→ La₈In₁₀S₂₆→^VIIILa₄^VIILa₄^IVIn₄^VIIn₆S₂₆. Beləliklə, La₄In₅S₁₃birləşməsinin quruluşunda La atomları 7-lik və8-lık koordinasiyada, In atomları isə 4-lük və 6-lıq koordinasiyada yerləşirlər.

Qeyd etmək lazımdir ki, aparılan araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, baxılan sinif birləşmələrin tədqiqi zəif aparılmışdır və qarşıya çıxan çoxsaylı sualların izahı məqsədi ilə mövzunun 2019-cu ildə davam etdirilməsi məqsədəuyğundur.

İş II. Yüksək silisiumlu seolitlərin izomorf modifikasiyalarının hidrotermal sintezi.

MƏRHƏLƏ: Silisiumla zəngin təbii vulkan şüşələri – perlit, obsidian, diatomitlər əsasında bir sıra laylı silikatların sintezi, onların rentgenoqrafik, termiki və İQ spektroskopik tədqiqi.

Hesabat dövründə yüksək silisiumlu təbii amorf materiallardan, diatomitlərdən Na₂Si₁₄O₂₉x9H₂O tərkibli laylı silikat maqadiitin hidrotermal sintezinə aid təcrübələr aparılmışdır. Diatomitlər əsasən amorf Si-oksidindən (>90%) ibarət bioloji çökmə süxurlardır, mikro və makro məsaməli müxtəlif seolitlərin alınmasında istifadə edilir. Diatomitlər aşağıdakı kimyəvi tərkibə malikdir:

SiO₂- 95,57; Al₂O₃- 1,05; Fe₂O₃- 0,68; MgO - 0,13; K₂O+Na₂O - 0,39%

Alınmış maqadiiti ilkin komponent kimi istifadə etməklə hidrotermal şəraitdə tetraetilamin kationlarının iştirakı ilə maqadiit offretit seolitinə çevrilir.

Hesabat dövründə həmçinin omeqa tip quruluşa malik mazzit seolitinin izomorf əvəz olunmuş qallosilikat formasının hidrotermal sintezi aparılmışdır. Mazzit 7,14Å diametrli 12 üzvlü həlqəvari kanala malik molekulyar ələkdir. Bu kanallara paralel olan 8 tetraedrli kanalların ölçüsü 3,4x5,6Å-dir. Mazzit tip karkas quruluşuna malik ZSM-4 və omeqa seolitlərinin də hidroteramal sintez şəraiti öyrənilmişdir. Mazzit tip seolit karkasları müxtəlif kataliz proseslərində karbohidrogenlərin müxtəlif konversiya reaksiyalaraında hidrokreykinqdə, reforminqdə, izomerləşmədə, disproporsionallaşmada, alkiləşmə və dialkiləşmə proseslərində istifadə edilir. Sintezin nəticələri RFA, İQS və DTA üsulları ilə tətbiq olunmuşdur. Rentgen faza analizinin nəticələrinə görə alınan kristallik fazanın - mazzitin qallosilikat analoqu olduğu müəyyən edilmişdir. Analizlərin nəticələrinə görə kristallik fazanın tərkibi - Na_6.6TMA_1.8[Ga_8.4Si_27.6O₇₂]x22H₂O, qəfəs parametrləri a=18.337, c=7.432, fəza qrupu - P6/mmc kimi təyin edilmişdir.

ÇAP OLUNMUŞ ELMİ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

Samira Zakir Imamaliyeva, Ganira Ilgar Alakbarzade, Vagif Akber Gasymov, Mahammad Baba Babanly. Experimental Study of the Tl₄PbTe₃-Tl₉TbTe₆-Tl₉BiTe₆ Section of the Tl-Pb-Bi-Tb-Te System. Materials Research. 2018, 21(4), doi:10.1590/1980-5373-mr-2018-0189

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-1, yerli-3 )

Beynəlxalq laboratoriyaların 2018-cı ildə

elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

BEYNƏLXALQ LABORATORİYA: Kvant kompütinqi və spintronika üçün qabaqcıl materiallar

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü prof. Məhəmməd Babanlı

Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır. Onlardan Tağıyev Dilqəm akademik – məsləhətçi, Əliyev İmir k.ü.e.d., prof. – icraçı, Asif Məmmədov k.ü.e.d., prof. – icraçı, İmaməddin Əmiraslanov f.ü.e.d. – icraçı, Samirə İmaməliyeva k.ü.f.d. – icraçı, Leyla Məşədiyeva k.ü.f.d. – icraçı, Vagif Qasımov - k.ü.f.d. – icraçı, Elvin Əhmədov – icraçı

Kvant kompütinqi və spintronika üçün qabaqcıl materiallar beynəlxalq laboratoriyası AMEA Rəyasət Heyətinin 15 aprel 2015-ci il tarixli 9/20 saylı qərarı ilə yaradılmışdır. Laboratoriyanın üç illik (2016-2018-ci illər) elmi fəaliyyət proqramı AMEA Rəyasət Heyətini 27 yanvar 2016-cı il tarixli 1/14 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir.

Yüksək texnologiyalar üçün yeni qabaqcıl qeyri-üzvi funksional materialların yaradılması müasir kimyəvi materialşünaslığın ən aktual məsələlərindən biridir. Maddənin xüsusi kvant halını əks etdirən topoloji izolyatorl (Tİ) xassəli maddələr bu materiallar arasında xüsusi yer tuturlar. Onlar özlərini həcmdə klassik yarımkeçirici kimi apardıqlarda halda, səthdə spin polyarlaşmış yüksək elektrik keçiriciliyinə malikdirlər. Bu unikal xüsusiyyət onlarda bir sıra maraqlı fiziki xassələrin yaranmasına gətirib çıxarır və yaxın gələcəkdə bu materiallar əsasında keyfiyyətcə yeni elektronikanın – spintronikanın, topoloji kvant kompüterlərinin və digər yeni yüksək texnologiyaların yaradılmasına geniş imkanlar açır.

2018-ci ildə laboratoriyada, elmi-tədqiqat proqramına müvafiq olaraq, Tİ materialların alınması və tədqiqi sahəsində sistemli işlər aparılmış və aşağıdakı yeni elmi nəticələr əldə edilmişdir:

- Topoloji izolyator xassəli tetradimitəbənzər laylı quruluşlu üçlü telluridlərin və onlar əsasında fazaların alınması məqsədilə Bi₂Se₃-Bi₂Te₃-BiI₃ (I), Sb₂Te₃+2BiI₃↔Bi₂Te₃+2SbI₃ (II) və 3PbSe+Bi₂Te₃↔3PbTe+Bi₂Se₃ (III) sistemləri yeni yanaşma tətbiq etməklə tədqiq edilmişdir. Bricmen-Stokbarger üsulu ilə alınan nümunələrin külcələri boyunca müxtəlif yerlərindən götürülən və kristallaşmanın başlanğıcından sonunadək alınan bütün fazaları əhatə edən hissələri müxtəlif metodlarla tədqiq edilmişdir;

- (I) və (II) sistemlərində bismut və stibium telluroyodidləri əsasında yeni dəyişən tərkibli fazalar, (III) sistemində isə tetradimitəbənzər quruluşlu yeni dördkomponentli birləşmələr aşkar edilmiş, onların ərimə xarakteri, ilkin kristallaşma və homogenlik sahələri təyin edilmişdir;

- Ovuntu difraktoqramlarının analizi əsasında bu birləşmələrin kristal qəfəs tipləri müəyyən edilmiş və qəfəs parametrləri hesablanmışdır;

- Hesabat ilində həmçinin hər üç tədqiq edilən sistemin termodinamik xassələri EHQ və DSK üsulları ilə öyrənilmişdir. EHQ üsulu ilə bu sistemlərin faza diaqramlarında öz əksini tapan dördkomponentli fazalarda bismut (qurğuşun) telluridlərinin, həmçinin elementar bismutun (qurğuşunun) parsial termodinamik funksiyaları hesablanmışdır. Alınan nəticələrə və tədqiq edilən sistemlərin bərkfaza tarazlıqları diaqramlarına əsaslanmaqla bu funksiyalara uyğun gələn potensialəmələgətirici reaksiyalar müəyyən edilmiş, göstərilən faza və birləşmələrin standart əmələgəlmə termodinamik funksiyaları və standart entropiyaları hesablanmışdır. Aşkar edilən yeni fazaların ərimə termodinamik funksiyaları DSK üsulu ilə təyin edilmişdir.

- Qurulmuş faza diaqramları əsasında göstərilən birləşmələrin monokristallarının yetişdirilmə metodikaları işlənib hazırlanmış və onların bir neçəsinin (BiTe_1-xSe_xI, Bi_1-xSbTeI, PbBi₂Te₂Se₂, PbBi₄Te₄Se₃) iri monokristalları yetişdirilmişdir. Alınmış nümunələrin monokristallığı Laue və SEM üsulları ilə təsdiq edilmiş, onların topoloji izolyator (Tİ) və bəzi digər funksional xassələri beynəlxalq kolaboratorlarla (İspaniya, İtaliya, Fransa, Almaniya, Rusiya) birgə tədqiq edilmişdir.

Xarici kollaboratorlarla birgə tədqiqatların bəzi nəticələri

Topoloji izolyator xassəli PbBi₄Te₇ və PbBi₆Te₁₀ birləşmələrinin monokristalları skanedici tunel mikroskopiyası (STM), angleresolved fotoemission spektroskopiya (ARPES), kombinə edilmiş rentgen və fotoemission spektroskopiya (XPS) üsulları ilə, həmçinin sıxlıq funksional nəzəriyyəsi (DFT) əsasında hesablamalar aparmaqla müqaisəli tədqiq edilmişlər. ARPES üsulu ilə alınan nəticələr hər iki birləşmədə müdafiə olunan topoloji səth hallarının və Raşba-tipli parçalanmış halların mövcudluğunu təsdiq etmişdir (Şək.1).

Şəkil. 1. PbBi₄Te₇ və PbBi₆Te₁₀ kristallarının ARPES üsulu ilə

təyin edilmiş zona quruluşu.

STM nəticələrinə görə bu topoloji hallar həmin kristalların müxtəlif laylar arasında pilləli səth sonluqlarına malik olmaları ilə əlaqədardır (Şək.2). DFT üsulu ilə aparılan nəzəri hesablamalar bu təcrübi nəticələrə yaxşı uyğun gəlir.

Şəkil. 2. PbBi₄Te₇ və PbBi₆Te₁₀ kristallarının səthlərinin STM təsvirləri (a,b)

və müxtəlif laylı paketlərin növbələşməsi (c, d)

Bu kristalların səthlərində aşkar edilən topoloji və Raşba tipli hallar əvvələr Bi₂Se₃ kristalının səthində müşahidə olunan oxşar hallardan fərqli olaraq havanın və dəm qazının təsirinə qarşı davamlıdır. Bu, onları praktiki tətbiq üçün daha əlverişli edir. Bundan əlavə müəyyən edilmişdir ki, kristalların səthində lay bloklarının yerləşmə ardıcıllığını dəyişməklə onların funksional xassələrini optimallaşdırmaq mümkündür.

NƏŞR OLUNMUŞ ELMİ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

1. Flammini R., Colonna S., Hogan C., Mahatha S., Papagno M., Barla A., Sheverdyaeva P., Moras P., Aliev Z., Babanly M.B. Evidence of β-antimonene at the Sb/Bi₂Se₃ interface. // Nanotechnology. 2018 Jan 10;29(6):065704.

2.D. Pacile, S. V. Eremeev, M. Caputo, M. Pisarra, O. De Luca, I. Grimaldi, J. Fujii, Z. S. Aliev, M. B. Babanly, I. Vobornik, R. G. Agostino, A. Goldoni, E. V. Chulkov, and M. Papagno. Deep insight into the electronic structure of ternary topological insulators: A comparative study of PbBi₄Te₇ and PbBi₆Te_10. //Physica status solidi (RRL) - Rapid Research Letters, рp.1800341-8

3.Aliev Z.S., Amiraslanov I.R., Record M-C., Tedenac J-C., Babanly M.B. The YbTe-SnTe-Bi₂Te₃ system. // Alloys and Compounds, 2018, Volume 750, pp. 887-889

4.Babanly N.B., Imamaliyeva S.Z., Yusibov Y.A., Taghiyev D.B., Babanly M.B. Thermodynamic study of the Ag-Tl-Se system using the EMF method with Ag₄RbI₅ as a solid electrolyte. // Journal of Solid State Electrochemistry, 2018, v.22, pp.1143-1148

5.Aliev Z.S., Musayeva S.S. Imamaliyeva S.Z., Babanlı M.B. Thermodynamic study of antimony chalcoiodides by EMF method with an ionic liquid. // J. Therm. Anal. Calorim., 2018, v.133, №2, pp.1115-1120

6.Imamaliyeva S.Z., Alakbarzade G.I., Mahmudova M.A., Amiraslanov I.R., Babanly M.B. Phase equilibria in the Tl₄PbTe₃-Tl₉SmTe₆-Tl₉BiTe₆section of the Tl-Pb-Bi-Sm-Te system. // Acta Chem.Slovenica, 2018, v.65, pp.365–371

7.Imamaliyeva S.Z., Alakbarzade G.I., Mahmudova M.A., Amiraslanov I.R., Babanly M.B. Experimental study of the Tl₄PbTe₃-Tl₉TbTe₆-Tl₉BiTe₆section of the Tl-Pb-Bi-Tb-Te system. // Materials Research. 2018; 21(4): e20180189

8.Алвердиев И. Дж., Аббасова В. А., Юсибов Ю. А., Тагиев Д. Б., Бабанлы М. Б. Термодинамическое исследование соединения Cu₂GeS₃ и твердых растворов Cu_2-xAg_xGeS₃ методом электродвижущих сил с твердым электролитом Cu₄RbCl₃I₂. // Электрохимия, 2018, том 54, № 2, с. 224–230

9.L.F.Mashadieva, Sh.G.Mansimova, Yu.A.Yusibov, and M. B. Babanly. Thermodynamic Study of the 2PbTe–AgSbTe₂ System Using EMF Technique with the Ag₄RbI₅ Solid Electrolyte. // Russian Journal of Electrochemistry, 2018, Vol. 54, No. 1, pp. 106–111

10.Mashadieva L. F., Gasanova Z. T., Yusibov Yu. A., and Babanly M. B. Phase Equilibria in the Cu₂Se–Cu₃AsSe₄–Se System and Thermodynamic Properties of Cu₃AsSe₄. // Inorganic Materials, 2018, Vol. 54, No. 1, pp. 8–16.

11.Imamaliyeva S. Z., D. M. Babanly, D. B. Tagiev, M. B. Babanly. Physicochemical Aspects of Development of Multicomponent Chalcogenide Phases Having the Tl₅Te₃ Structure: A Review. // Russ. J. Inorg. Chem., 2018, №13, p.1703-1027

12.Имамалиева С.З., Гасанлы Т.М., Садыгов Ф.М., Бабанлы М.Б. Фазовая диаграмма системы Tl₂Te-Tl₅Te₃-Tl₉GdTe₆. // Журн. Неорг. Химии, 2018, т.63, №2, с.262-269

13.Yusibov Yu. A., Alverdiev I. Dzh., L. F. Mashadieva, D. M. Babanly, A. N. Mamedov, and M. B. Babanly. Experimental Study and 3D Modeling of the Phase Diagram of the Ag–Sn–Se System .// Russian Journal of Inorganic Chemistry, 2018, Vol. 63, No. 12, pp. 1622–1635

14.Imamalieva S.Z., Babanly D. M., T. M. Gasanly, D. B. Tagiev, and M. B. Babanly. Thermodynamic Properties of Tl₉GdTe₆ and TlGdTe₂. // Russian Journal of Physical Chemistry A, 2018, Vol. 92, No. 11, pp. 2111–2117

15.Mansimova S.H., Babanly K.N., Mashadiyeva L.F. Phase equilibria in the PbSe-AgSbSe₂ system. //Chem.Probl., 2018, №4, pp. 530-536

16.Мамедов Ф.М., Имамалиева С.З., Амирасланов И.Р., Бабанлы М.Б., Фазовая диаграмма системы FeGa₂Se₄-FeIn₂Se₄ и кристаллическая структура FeGaInSe₄.// Конденсированные среды и межфазные границы, 2018, т. 20, № 4, c. 25-31

17.Ismayilova E.N., Mashadieva L.F. Phase Equilibria in the Cu₂Se-SnSe-Sb₂Se₃ system along the SnSe-Cu₃SbSe₃ section. // Condensed Matter And Interphases, 2018, v.20, №, 2, pp. 218–221.

RESPUBLİKADA

E.N.Ismayilova, G.M.Shukurova,L.F.Mashadieva. Polythermal section SnSe-CuSbSe₂ of phase diagram of the Cu₂Se-SnSe-Sb₂Se₃system. // Azerb.Chem.J., 2018, No4, pp.75-81

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

Hesabat ilində Laboratoriya Avropa və Rusiyanın bir sıra elmi müəssisələri ilə birgə tədqiqatlar aparmış və müştərək elmi işlər çap etmişdir:

- Donostia Beynəlxalq Fizika Mərkəzi və Bask Ölkəsi Universiteti, İspaniya;

- Calabria Universiteti, Triets Nəzəri Fizika Mərkəzi, İtaliya;

- Montpellier II, Paris-Sud və Paris-Saclay Universitetləri, Fransa;

- Moskva Dövlət Universiteti, Sankt-Peterburq Universiteti, Tomsk Dövlət Universiteti, Rusiya.

İSTİNADLAR – 400

RESPUBLİKADA

E.N.Ismayilova, G.M.Shukurova,L.F.Mashadieva. Polythermal section SnSe-CuSbSe₂ of phase diagram of the Cu₂Se-SnSe-Sb₂Se₃system. // Azerb.Chem.J., 2018, No4, pp.75-81

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

Hesabat ilində Laboratoriya Avropa və Rusiyanın bir sıra elmi müəssisələri ilə birgə tədqiqatlar aparmış və müştərək elmi işlər çap etmişdir:

- Donostia Beynəlxalq Fizika Mərkəzi və Bask Ölkəsi Universiteti, İspaniya;

- Calabria Universiteti, Triets Nəzəri Fizika Mərkəzi, İtaliya;

- Montpellier II, Paris-Sud və Paris-Saclay Universitetləri, Fransa;

- Moskva Dövlət Universiteti, Sankt-Peterburq Universiteti, Tomsk Dövlət Universiteti, Rusiya.

İSTİNADLAR – 400

BEYNƏLXALQ LABORATORİYA: Neft mənşəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materialları əsasında katalizatorların sintezinə və tətbiqinə dair fundamental tədqiqatlar

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü Eldar Zeynalov

Laboratoriya AMEA Rəyasət Heyətinin 24 iyun 2015-ci il tarixli 11/5 saylı qərarı ilə yaradılmışdır. Cari ildə laboratoriya nəzərdə tutulmuş elmi fəaliyyət proqramı üzrə işlər aparılmışdır.

Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır: Onlardan Firidun Məmmədov – aparıcı elmi işçi, k.ü.f.d., Yaqub Nağıyev – aparıcı elmi işçi, k.ü.f.d., SevərƏliyeva – aparıcı elmi işçi, k.ü.f.d., Lətifə Əhmədova – böyük elmi işçi, k.ü.f.d., Mehparə Nadiri – böyük elmi işçi, k.ü.f.d., Mətanət Məhərrəmova - böyük elmi işçi, k.ü.f.d., Günay Əsədzadə – baş laborant, Nərmin Abdurəhmənova – baş laborant

AMEA-nın akademik M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu (KQÜKİ), Almaniyanın Texniki Universiteti, Belarus Milli Elmlər Akademiyasının İstilik və Kütlə Dəyişməsi İnstitutu və Böyük Britaniyanın Huddersfild Universiteti arasında “Neft mənşəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materialları əsasında katalizatorların sintezinə və tətbiqinə dair fundamental tədqiqatlar” adlı Beynəlxalq (INTERLABCAT) Laboratoriyanın 2018-cı il ərzində Azərbaycan təmsilçiləri tərəfindən görülmüş işlərin

HESABATI

Cari ildə karbohidrogenlərin aerob oksidləşməsinin zəncirvari proseslərinə karbon nanoborularının (KNB) təsiri məsələsinə baxılmışdır. Saf KNB yüksək dərəcədə elektrona həssas olub, sərbəst radikalları aktiv absorbsiya etməyə qadirdir. KNB-nın bu funksional xüsusiyyəti inert spin – adduktlarının əmələ gəlməsi ilə zəncirin xətti qırılmasına və oksidləşmə prosesinin effektiv ləngiməsinə gətirib çıxarmalıdır. Lakin bu məsələdə açıq-aydın ziddiyyət müşahidə olunur. Tədqiqatların nəticələrinin analizi göstərir ki, KNB əsasən polimer materiallarında oksigen verilməsinin diffuzion məhdudiyyəti şəraitində adətən antioksidləşdirici aktivlik göstərdiyi halda karbon tərkibli xammaldan (CVD) perspektiv sənaye metodu olan katalitik pirolizlə alınan və çox istifadə olunan KNB prosesi əksinə kataliz edir.

Bu məsələyə aydınlıq gətirmək üçün bu tədqiqat işində kumol tsikloheksanın katalitik pirolizi ilə (katalizator-ferrosen) alınmış KNB-nun iştirakı ilə inisiator olaraq azobisizobutironitril götürülməklə, aşağı temperaturda (333 K), maye fazada aerob oksidləşməsi aparılmışdır. Standart model reaksiyaların gedişinə əlavələrin təsiri qanunauyğunluqlarını izah etməyə imkan verən və prosesin real qəbul edilmiş mexanizmini təklif edən sadə kinetik yanaşmadan istifadə olunmuşdur.

Karbon nanoboruları elmin və praktikanın ən müxtəlif sahələrində geniş tətbiq tapan yeni perspektiv materiallar sinfidir. Əgər təkcə kimyəvi prosesləri nəzərə alsaq, onda KNB tsiklobirləşmə, epoksidləşmə, kross-uyğunlaşma, fotokatalitik və elektrokimyəvi reaksiyalarda effektiv istifadə oluna bilirlər. Bu proseslərdə KNB metal hissəcikləri ( Fe, Ni, Co, Pd, Pt, Ag, Au və b.) və ya onların oksidləri nanoboruların səthinə çəkilmiş və ya onların məsamələrinin daxilinə yeridilmiş katalizatorun aktiv fazasının daşıyıcısı kimi iştirak edir [1-6].

Bizim tədqiqatlar karbohidrogenlərin maye fazada aerob oksidləşməsi reaksiyalarında KNB-nın özünü necə aparmasına yönəldilmişdir. Əvvəllər biz göstərmişdik ki, çoxdivarlı metal tərkibli karbon nanoboruları (ÇKNB) (metal adətən sintez prosesindəki katalizatorun qalıqlarıdır) kumolu [7], dekalini [8] və neft fraksiyasının tərkibində olan karbohidrogenləri [9], [10] aktiv kataliz edir.

Lakin bu nəşrlərə baxmayaraq, oksidləşmə proseslərində KNB-nın katalitik təsiri mexanizmi axıra qədər aydın deyil. Prinsipcə KNB-nın təmiz karbon karkası yüksək elektron hərisliyinə (3 ̴ eV) və sərbəst radikalları [11-14] aktiv birləşdirmə qabiliyyətinə malikdir. Bu aktivliyin nəticəsi olaraq, dəfələrlə göstərilmişdir ki, inert spin – addukt [15-25] əmələ gətirməklə KNB zəncirvari oksidləşmə proseslərini ləngidir. Eyni zamanda, bir çox işlərdə göstərilmışdir ki, əksinə, KNB katalitik aktivliyə malikdirlər və karbohidrogenlərin aktivləşmə prosesini sürətləndirirlər.

Bu suala aydınlıq gətirmək üçün tsikloheksanın katalitik pirolizi ilə alınmış KNB-nun iştirakı ilə kumolun oksidləşməsi proseslərini həyata keçirilmişdir. Standart model reaksiyaların gedişinə müxtəlif KNB əlavələrinin təsiri qanunauyğunluqlarını aydınlaşdırmağa imkan verən sadə kinetik yanaşmalar istifadə edilmiş və prosesin qəbul olunan real mexanizmi təklif olunmuşdur.

KNB-nın sintezi proseduru və onların quruluşu və tərkiblərinin analizi

ÇKNB-ın sintezi Scintific İntruments Dresden GMBH, SCİDBe laboratoriya qurğusunda tsikloheksanın (Th) ferrosen (Fs) iştirakında 900⁰C temperaturda bir saat ərzində pirolizi aparılmışdır. Fs/ Th = 20mq/ml nisbətində götürülmüş sintez prekursorları reaksiya zonasına aerozol (AACVD-proses) şəklində verilmişdir və alınan məhsulların tərkibi skan edici elektron mikroskopiya (SEM) və rentgen difraksiya (XRD) üsulları ilə analiz edilmişdir. Nanoboruların daxili diametri orta hesabla 30-40 nm təşkil edir. (şək.1)

Şəkil.1 ÇKNB-nın skan elektron mikroskop vasitəsi ilə çəkilmiş şəkli

Şəkil 2-də ÇKNB-ın nümunələrinin iştirakı ilə kumolun təmizlənməmiş və təmizlənmiş oksidləşmə prosesinin kinetik əyriləri verilmişdir.

Əyrilərdən göründüyü kimi, ÇKNB-in təmizlənməmiş nümunələrin iştirakı ilə aparılan kumolun oksidləşmə reaksiyası induksiya periodı ilə gedir [şək.2(2)]. İnduksiya dövründən sonra reaksiya kataliz olunur və müqayisədə kontrol reaksiyanın sürətindən daha yüksək sürətlə davam edir [şək.2(1)]. Təmizlənmiş ÇKNB nümunələri iştirakında aparılan reaksiyada heç bir induksiya zamanı müşahidə olunmur və reaksiya katalitik rejimdə baş verir [şək.2(3-5)].

Şəkil 2. Kumolun inisə olunmuş oksidləşməsində ÇKNB-ın iştirakı olmadan (1), təmizlənməmiş (2) və təmizlənmiş (3-5) nümunələrinin iştirakı ilə oksigenin udulmasını kinetik asılılıqları

Reaksiya qarışığının həcmi 10 cm³, temperatur 333K, oksigenin təzyiqi 20KPa (hava). İnisiator – azobisizobutironitril (AİBN), inisiələşmə sürəti W_i = 6,8∙10^-8Ms^-1[ÇKNB təmizlənməmiş]: 1= 0; 2 = 2 q/l; ÇKNB-təmizlənmiş, q/l: 3 = 0,5; 4 = 1,0; 5 = 2,0.

3A və 3B şəkillərində ÇKNB- təmizlənməmiş (A) və təmizlənmiş (B) nümunələrinin rentgen difraksiya analizinin nəticələri verilmişdir.

Şəkil 3. Xam (A) və xlorid turşusu ilə təmizlənmiş (B) çoxdivarlı karbon nanoborularının rentgen quruluş analizinin spektrləri.

Spektrlərdən görünür ki, təmizlənməmiş nümunələrdə dəmir karbidi Fe₇C₃ və alfa formada dəmirin modifikasiyası mövcuddur. ÇKNB-nın qaynar xlorid turşusu ilə işlənilməsi yalnız koqenit Fe₃C və dəmirin qamma formasının əmələ gəlməsinə gətirib çıxarır. Beləliklə, metal birləşmələri saxlayan ÇKNB-n iştirakı ilə karbohidrogenlərin oksidləşməsi prosesinin real sxemini bu cür təqdim etmək olar:

NƏTİCƏ

Beləklə, müəyyən edilmişdir ki, oksidləşmə prosesinin katalizi ÇKNB strukturunda olan metal birləşmələrinin olması ilə əlaqədardır. Bu metallar sintez prosesində katalizatorların qalıqları olub, piroliz prosesində adətən metal karbidlərinə çevrilirlər ki, bunları da həmişə mineral turşularla xarıc etmək olmur. Beləliklə, ÇKNB-nın tərkibində metal olduqda

KNB + R• (RO₂•) → •KNB- R(RO₂) reaksiyası

ROOH + M@KNB → RO• (RO₂•) reaksiyası ilə rəqabət təşkil etmir. Oksidləşmənin zəncirvari prosesində şaxələnməsi qarışıqsız ÇKNB-na xas olan karbon nanoboruların karkasına alkil və peroksid radikallarının birləşməsi marşrutunun qarşısını alır və reaksiya avtokatalitik rejimdə gedir. ÇKNB-nın üzvi birləşmələrin (karbohidrogenlər, polimerlər) zəncirvari oksidləşmə proseslərinə təsiri haqqında ziddiyyətli nəticələr nanoboruların kanallarında metal birləşmələri qarışıqlarının olması və onların təbiətinə nəzarətin olmamasıdır.

NƏŞR OLUNMUŞ ELMI ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

Zeynalov E.B., Friedrich J.F., Tagiyev D.B., Huseynov A.B., Magerramova M.Ya., Abdurehmanova N.A. Nanostructures from catalytic pyrolysis of gas and liquid carbon sources (a review).Materials Testing (Materials Synthesis),60(7-8), 783-793(2018)
Eldar Zeynalov, Tofik Nagiyev, Jörg Friedrich, Matanat Magerramova Carbonaceousnanostructures in hydrocarbons and polymeric aerobic oxidation mediums. In the book:Fullerenes, Graphenes and Nanotubes: A Pharmaceutical Approach. Edited byAlexander Mihai Grumezescu, Elsevier –William Andrew Publishing House, 2018, chapter 16, pp.631-681
Salmanova N.I., Zeynalov E.B., Agaguseynova M.M. Nature of 3d-transition metals chemical bond of in carbon nanotubes. Тенденции развития науки и образования, часть 4, раздел 10,изд-во НИЦ «Л-журнал», с. 29-33(2018)

RESPUBLİKADA

Зейналов Э.Б., Гусейнов Э.Р. Нанокатализ. Акценты. Азерб. Химический Журнал.. 2018, 2, 40-43,
2. Zeynalov E.B., Huseynov E.R. Kinetics of thermic decay of hydrogen peroxide.Reports of Azerbaijan National Academy of Sciences. LXXIV, 2018, 1, 55-57,

MÜNDƏRİCAT
Direktor hesabatı

Mühüm nəticələr	5

Patent işi	12

İnstitutun tətbiq olunan və tətbiqə tövsiyə olunan işləri	15

Elmi-təşkilati fəaliyyət	16

2018-ci ildə İnstitutda AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsi ilə birgə keçirilmiş yubiley tədbirləri	21

Yüksək ixtisaslı elmi kadrların hazırlanması	23

İnstitutda magistratura təhsili	24

Gənc alim və mütəxəssislər şurası	25

Təltiflər və mükafatlar	29

Beynəlxalq elmi əlaqələr	30

Beynəlxalq və digər qrantlar	38

2018-ci ildə impakt faktorlu jurnallarda dərc olunmuş məqalələr	46

Kitabxana işi	55

Unikal və müasir cihazlarla təminat üzrə fəaliyyət	56

Əlavə	58

“Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsinin 2018-cı ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat

Qeyri-filiz mineral xammalının emalı laboratoriyası	66

Dəmir və titan tərkibli filiz xammalının emalı laboratoriyası	70

Əlvan metal tərkibli mineral xammalın emalı laboratoriyası	74

Analitik kimya laboratoriyası	79

“Qeyri-üzvi funksional materiallar” şöbəsinin 2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat

Keçid elementlərinin xalkogenidləri laboratoriyası	83

Funksional materialların komponentlərinin sintezi laboratoriyası	86

Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası laboratoriyası	90

Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafizə laboratoriyası	96

“Koordinasiya birləşmələri” şöbəsinin 2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat

Molekulyar magnetiklər və keçiricilər laboratoriyası	98

Keçid metalların metalüzvi birləşmələri laboratoriyası	103

Nadir metalların kompleks birləşmələri laboratoriyası	107

Metal-klatrat birləşmələri laboratoriyası	110

“Koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyaları” şöbəsinin 2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat

Monooksigenaz reaksiyaların modelləşdirilməsi laboratoriyası	114

Biomimetik sensorlar və azot-1oksidlə oksidləşmə laboratoriyası	117

Biomimetik katalizatorlar üçün üzvi liqandların sintezi laboratoriyası	121

Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə laboratoriyası	125

“Oksidləşdirici heterogen kataliz” şöbəsinin 2018-cı ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat

Seolit katalizi laboratoriyası	128

Ekoloji kataliz laboratoriyası	131

Katalizatorların hazırlanması laboratoriyası	135

“Nano- və elektrokataliz” şöbəsinin 2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat

Nanokompozit katalizatorlar laboratoriyası	140

Nanostrukturlaşdırılmış metal-polimer katalizatorları laboratoriyası	143

Metal-üzvi birləşmələr əsasında nanokatalizatorlar laboratoriyası	146

Nanoelektrokimya və elektrokataliz laboratoriyası	148

Renium ərintilərinin elektrokimyası və elektrokatalizi laboratoriyası	152

“Kimyəvi və ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi və texnologiyası” şöbəsinin 2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat

Kimyəvi-texnoloji prоsеslərin mоdеlləşdirilməsi laboratoriyası	157

Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdirilməsi laboratoriyası	162

Kimya sənayesinin yan məhsullarının emalı laboratoriyası	166

Zəhərli kimyəvi maddələrin zərərsizləşdirilməsi laboratoriyası	170

“Sorbsiya prosesləri” şöbəsinin 2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat

Qeyri-üzvi və sintetik sorbentlər laboratoriyası	174

Mineral sorbentlər laboratoriyası	176

Beynəlxalq laboratoriyaların 2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat

Kvant kompütinqi və spintronika üçün qabaqcıl materiallar laboratoriyası	183

Neft mənşəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materialları əsasında katalizatorların sintezinə və tətbiqinə dair fundamental tədqiqatlar laboratoriyası	187

Akademik M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun

2015-ci il üzrə elmi və elmi-təşkilati fəaliyyət haqqında

H E S A B A T

 2015-ci ildə fundamental və tətbiq xarakterli elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsində 4 akademik, 6 müxbir üzv, 37 elmlər doktoru, 157 fəlsəfə doktoru, 308 elmi işçi, o cümlədən doktorant və dissertant iştirak etmişdir. Əməkdaşların ümumi sayı 483 nəfərdir.

 Elmi-tədqiqat işləri 5 istiqamət üzrə yerinə yetirilmişdir:
 katalizin fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi;
 karbohidrogenlərin çevrilməsi, qaz kimyası və ətraf mühitin qorunması üçün səmərəli katalizatorların və adsorbentlərin işlənib hazırlanması;
 kimyəvi proseslərin kinetika və mexanizminin öyrənilməsi, modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması;
 müxtəlif təyinatlı funksional materialların, nanokompozitlərin, molekulyar maqne-tiklərin və keçiricilərin sintezi;
 yerli mineral xammalın emal və praktiki əhəmiyyətli qeyri-üzvi birləşmələrin alınması üçün səmərəli proseslərin yaradılması.
 Bu istiqamətlərə daxil olan 8 mövzu, 32 iş və 42 mərhələ üzrə elmi-tədqiqat işləri aparılır.
 İnstitutda 30 laboratoriyanı birləşdirən 8 elmi şöbə, fiziki-kimyəvi analiz cihazlarından kollektiv istifadə mərkəzi və 3 elmi-yardımçı şöbə fəaliyyət göstərir.

MÜHÜM NƏTİCƏLƏR

“KOHERENT-SİNXRONLAŞDIRILMIŞ OKSİDLƏŞMƏ REAKSİYALARI” şöbəsi
PROBLEM

Katalizin fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi, yeni katalizatorların və adsorbentlə-rin yaradılması

MÜHÜM NƏTİCƏ

İlk dəfə olaraq əsas işçi elementi dəmirporfirin biomimetik katalizatoru olan yarımkeçirici (Si) tərkibli katalaz tipli biomimetik elektrod hazırlanmışdır. Elektrodun yüksək aktivliyi və həssaslığı H₂0₂-in məhlulda 10-6 küt.%-ə qədər qatılığını təyin etməyə imkan verir və H₂O₂-in təsirinə qarşı davamlı olub təkrar istifadə üçün yararlıdır.
İcraçılar: akademik Tofiq Nağıyev, k.ü.f.d. Nəhməd Əli-zadə, e.i. Nurana Məlikova

OKSİDLƏŞDİRİCİ HETEROGEN KATALİZ” şöbəsi

PROBLEM

Katalizin fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi, yeni katalizatorların və adsorbentlərin yaradılması

MÜHÜM NƏTİCƏ

Krekinq və piroliz qazlarının emalı kompleksinin optimal layihələşdirilməsi misalında kimya-texnoloji sistemlərin modelləşdirilməsi və optimal layihələşdirilməsinin yeni metodu (optimal uzlaşdırılmış material və istilik axınlarının təyini) işlənib hazırlanmışdır.
İcraçılar: akademik Ağadadaş Əliyev, t.ü.f.d.,ap.e.i. Alla Hüseynova, t.ü.f.d., b.e.i. Aqil Səfərov

“NANO- VƏ ELEKTROKATALİZ” şöbəsi

PROBLEM

Katalizin fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi, yeni katalizatorların və adsorbentlə-rin yaradılması

MÜHÜM NƏTİCƏ

Doksorubisin antibiotikinin uzun müddətli bioloji aktivliyini saxlamaq məqsədilə onun immobilizasiyası üçün daşıyıcının tərkibində 14-18 nm ölçülü gümüş nanohissəcikləri olan poli-N-vinilpirrolidon və qummiarabik əsaslı nanobiokompozitlər sintez olunmuşdur.
İcraçılar: k.e.d. Nizami Zeynalov, k.ü.f.d., b.e.i. Şamo Tapdıqov, e.i. Samirə Məmmədova

“QEYRİ-ÜZVİ FUNKSİONAL MATERİALLAR” şöbəsi

PROBLEM

Mineral və bərpa olunan xammal emalının fiziki-kimyəvi əsasları və yeni qeyri-üzvi funksional materialların sintezi.

MÜHÜM NƏTİCƏ

ШХ15 poladı üzərində qarışıq Cr-Ti karbidləri formalaşdırılmış örtüyə molibdenin daxil edilməsi ilə poladın korroziyaya və eroziyaya dayanıqlığı əsaslı şəkildə yüksəldilmiş və onun pittinq əmələgətirmə potensialı 200 mV müsbət tərəfə sürüşdürülmüşdür. Termodiffuziya üsulu ilə işlənmiş bu tip poladlar sənayenin bir çox sahələrində, o cümlədən hərbi sənayedə də istifadə oluna bilər.
İcraçılar: k.ü.f.d. Hilal Tahirli, e.i. Elşən Əkbərov

"KİMYƏVİ VƏ EKOLOJİ PROSESLƏRİN MODELLƏŞDİRİLMƏSİ VƏ
TEXNOLOGİYASI" şöbəsi

PROBLEM

Kimyəvi proseslərin texnologiyası və modelləşdirilməsi.

MÜHÜM NƏTİCƏ

Pirokondensatın yüngül qətranından ilk dəfə olaraq yeni texnologiya ilə alkilləşmə prosesində xammal kimi istifadə edilə bilən, təmizliyi 98,5% olan benzolun alınma prosesi təklif olunur. Üsul texnoloji cəhətdən sadəliyi, hidrodealkilləşmə mərhələsini istisna etməyi, az enerji və metal tutumluğu, iqtisadi cəhətdən əlverişli olması ilə fərqlənir.
İcraçılar: t.e.d., professor Fikrət Sadıxov, k.ü.f.d. İdris Hüseynov, mühəndis İradə Məmmədova

PATENT İŞİ

Hesabat ilində İnstitutun 16 ixtiraya dair iddia ərizəsi Azərbaycan Respublikası Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsinin Sənaye Mülkiyyəti Ekspertiza Mərkəzinə (Az Patent) göndərilmişdir və İnstitutun ixtiraçıları Azərbaycan Respublikasının 2 patentini almışlar.
2015-ci ildə İnstitutun aşağıda qeyd olunan laboratoriyalarının əməkdaşları tərəfindən Azərbaycan Respublikası Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsinə 16 iddia ərizəsi göndərmiş və bütün işlərə ilkin ekspertizanın müsbət rəyi alınmışdır.

İDDİA ƏRİZƏLƏRİ

Cədvəl 1

№	Lab.	İxtiranın adı	Müəlliflər	İddia ərizəsinin №-si və ilkinlik tarixi
1	2	“O karboksibenzoilferrosenin natrium duzunun alınma üsulu”	G.Z.Süleymanov S.H.Zəkiyeva R.M.Muradxanov T.İ.Hüseynova D.B.Tagiyev	a 2014 0129 24.02.2015
2	15	“1,3-metiltsikloheksadienin alınma üsulu”	A.M.Əliyev Z.A.Şabanova Ə.İ.Kərimov Ü.M.Nəcəf-Quliyev	a 2014 0140 26.02.2015
3	15	“Valerian aldehidinin alınma üsulu”	A.M.Əliyev F.A.Ağayev Ə.Ə.Sarıcanov K.İ.Mətiyev	a 2014 0139 26.02.2015
4	3 6	“Kristallaşma prosesinin idarə olunması üsulu”	D.M.Babanlı D.B.Tağıyev S.Z.İmaməliyeva İ.M.Babanlı M.M.Əsədov	a 2015 0002 29.06.2015
5	6 19	“Rentgen şüaları detektorunun rentgenhəssaslığının idarə edilməsi üsulu”	S.N.Mustafayeva M.M.Əsədov E.A.Kərimova A.N.Məmmədov	a 2015 0005 18.03.2015
6	6	“Az həll olan duzların və həll olan kompleks birləşmələrin reaksiyalarının tarazlıq sabitlərinin təyini üsulu”	D.B.Tağıyev M.M.Əsədov Ə.N.Əzizova İ.S.İmamverdiyeva	a 2015 0007 13.03.2015
7	6 19	“Xalkopirit quruluşlu mis-indium disulfid kristallarının alınması üsulu”	S.N.Mustafayeva M.M.Əsədov A.N.Məmmədov	a 2015 0028 18.04.2015
8	27	“Kraun-efirlərin alınması üsulu”	R.N.Budaqova S.B.Zeynalov H.X.Xocayev	a 2015 0031 12.09.2015
9	7	“Fenilasetilenin stirola selektiv hidrogenləşmə üsulu”	V.M.Əhmədov İ.D.Əhmədov N.Y.Melnikova H.Q.Nurullayev V.M.Əhmədov	a 2015 0042 25.06.2015
10	15	“Valerian turşusunun alınması üsulu”	A.M.Əliyev F.A.Ağayev	a 2015 0047 03.08.2015
11	29	“Tozvari maddələr üçün titrəyişli dənəvərləşdirici”	F.M.Sadıqov Q.M.Səməd-zadə Ş.C.Cahandarov Q.S.Qəhrəmanov İ.H.Məmmədova N.S.Sadıqova	a 2015 0093
12	10	“Qazların hidrogen sulfid və kükürd-dioksiddən təmizlənməsi üçün absorbent”	Ə.A.İbrahimov M.M.Əhmədov R.M.Vəkilova R.H.Həmidov	a 2015 0092 26.11.2015
13	2 14	“Ferrosenin tullantısız texnologiya ilə alınması üsulu və qurğu”	G.Z.Süleymanov D.B.Tağıyev Q.İ.Kəlbəliyev T.İ.Hüseynova R.M.Muradxanov F.S.İbrahimova	a 2015 0098
14	17	“Renium tellur misdən ibarət nazik təbəqələrin alınma üsulu”	D.B.Tağıyev E.Ə.Salahova P.Ə.Kələntərova K.F.İbrahimova	a 2015 0097 20.08.2015
15	17	“Reniumun üçlü ərintilərinin nazik təbəqələrinin alınma üsulu”	D.B.Tağıyev E.Ə.Salahova Ə.F.Heybətova P.Ə.Kələntərova K.F.İbrahimova	a 2015 0099 20.08.2015
16	15	“1,4- butandiolun alınma üsulu”	A.M.Əliyev F.V.Əliyev K.İ.Mətiyev F.A.Ağayev A.R.Səfərov	a 2015 0106 27.10.2015

2015-ci ildə İnstitutun aşağıda qeyd olunan laboratoriyalarının əməkdaşları Azərbaycan Respublikasının 2 patentini almışlar (Cədvəl 2) .

1. Lab. № 2 – 2 patent (Lab. rəh. Süleymanov G.Z.)

İnstitutun 8 nəfər əməkdaşı 2015-ci ildə alınmış 2 patentin müəllifidir. Qeyd olunan ixtiralar üzrə iddiaçı və patent sahibi AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutudur.

2015-ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun əməkdaşları tərəfindən alınmış Patentlər

Cədvəl 2

№

Lab.

İxtiranın adı

Müəlliflər

Patentin №-si və Dövlət reyestrində qeydiyyat tarixi

“Qoruyucu örtüklərin kation elektroçökməsinin çirkab

sularının üzvi həlledicilərdən təmizlənməsi üsulu”

G.Z.Süleymanov F.A.Zoroufi H.M.Tahirli Ə.A.Həsənov R.M.Muradxanov Q.İ.Kəlbəliyev A.M.Əliyev

İ 2015 0043

15.072015

“Çirkab sularının üzvi maddələrdən ekstraksiya ilə təmizlənməsi üsulu”

Ə.A.Həsənov G.Z.Süleymanov A.M.Əliyev R.M.Muradxanov S.H.Zəkiyeva

İ 2015 0044

15.072015

İNSTİTUTUN TƏTBİQ İŞLƏRİ

Tətbiq üçün İnnovasiya mərkəzinə təqdim edilmiş işlər

1. Naften karbohidrogenlərinin tsiklik dien karbohidrogenlərinə selektiv oksidləşdirici dehidrogenləşməsi
İşin rəhbəri: akademik Ağadadaş Əliyev
Proses aşağı temperaturda aktiv seolit katalizatorlarının iştirakı ilə aparılır. Bunun üçün katalizatorlar sintez olunmuş, reaksiyaların kinetikası və mexanizmi öyrənilmiş və proseslərin sənayedə optimal layihələşdirilməsinin elmi əsasları işlənib hazırlanmışdır. Alınan tsiklik dienlər fizioloji aktiv maddələrin, polimer sənayesində, təbii birləşmələrin analoqlarının alınmasında və dərman preparatlarının məqsədli sintezində istifadə olunur.

2. Etilen istehsalı üçün benzinin pirolizindən alınan ağır qatrandan təmiz naftalinin alınması
İşin rəhbəri: t.e.d. Fikrət Sadıqov
Pirolizə verilən benzinin, xammalın tərkibindən asılı olaraq naftalinin miqdarı 30%-ə qədərdir. Naftalinə kimya, o cümlədən lak-boya məhsulları istehsalında, əczaçılıqda, müdafiə sənayesində tələbat olduğu üçün onun istehsalı aktualdır.
Yüksək təmizliklə naftalinin alınmasında əvvəlcə ağır qatrandan naftalin fraksiyası ayrılır, sonra isə rektifikasiya yolu ilə təmiz naftalin alınır.

3. Üzvi qalıqlarla çirklənmiş suların təmizlənməsinin resirkulyasiyalı texnologiyasının işlənib hazırlanması.
İşin rəhbəri: Akademiyanın müxbir üzvü Qüdrət Kərbəliyev
Çirkab sularının təmizlənməsi üçün texnoloji qurğu 3 pilləli maye fazalı ekstraksiya qovşağından, faza ayrılmaları qovşağından və rektifikasiya yolu ilə komponentlərin ayrılması və onların prosesə qaytarılması qovşağından ibarətdir.

4. Tullantısız texnologiya ilə bitsiklopentadienli dəmirferrosenin alınma üsulu
İşin rəhbəri: Gülməmməd Süleymanov
Proses aktivləşdirilmiş monotsiklopentadienlə solvatlı dəmir iki-xloridin qarşılıqlı təsir reaksiyasına əsaslanır. Ferrosen yanacaq–energetika komplekslərində oktan qaldırıcı və tüstü azaldıcı kompozisiyaların hazırlanmasında əsas komponent kimi istifadə edilir. Texnologiyanın üstünlüyü ondadır ki, onun istehsalı zamanı asan alışan və partlayışa səbəb olacaq kimyəvi reagentlərdən istifadə olunmur.

5. Atmosfer azotunun pilot qurğuda hidrogen peroksidlə azot 1-oksidə (N₂O) fiksasiyası
İşin rəhbəri: akademik Tofiq Nağıyev
Prosesin üstün cəhəti ondan ibarətdir ki, atmosfer azotunun oksidləşmə fiksasiyası prosesi axar reaktorda katalizator istifadə olunmadan aparılır. Fiksasiya qurğusu 3 seksiyadan ibarətdir:
- İlkin maddələrin saxlanma və verilməsi seksiyası
- Reaktor seksiyası
- Alınan məhsulun soyuması və toplanması zonası

Sənayedə tətbiq olunan işlər

1. Polistirol qatranı əsasında korroziyaya qarşı modifikasiya olunmuş örtüklərin alınması və tətbiqi
İşin rəhbəri: t.ü.f.d. Talıb Hüseynzadə
Korroziya əleyhinə modifikasiya olunmuş bitum-polimer kompozisiya örtüyü “Bikoplast” meliorasiya və su təsərrüfatı sistemində magistral su kəməri və hidro texniki qurğuların tikintisində deformasiya olunmuş kanal bəndi və korroziya əleyhinə hermetiklər kimi, polad borular üçün polimer örtüklər kimi tətbiq olunur. Müvafiq tətbiq aktları alınmışdır.

Keçici işlər

1. Ferrosenin və onun bəzi törəmələrinin dizel yanaacqlarının keyfiyyət göstəricilərinə təsiri (Heydər Əliyev adına Bakı Neft Emalı zavodunda sınaqdan keçirilmişdir).
Işin rəhbəri: k.e.d., professor Gülməmməd Süleymanov.
Dizel yanacaqlarının 75-94%-nin tam yanmasını təmin edən ferrosen və onun bəzi törəmələrinin istifadə imkanları müəyyən edilmişdir.

ELMİ-TƏŞKİLATI FƏALİYYƏT

a) Elmi şuranın fəaliyyəti:
Hesabat dövründə Elmi ġuranın 1 iclası keçirilmiş və bu iclaslarda 2015-ci il üçün struktur bölmələrin işçi proqramları, 2016-ci ildə keçiriləcək elmi-tədqiqat işlərinin planları, İnstitutun doktorantura və dissertanturasına 2011–2015-ci illərdə qəbul olunanların attestasiyasının nəticələri, 2015-ci ildə qəbul olunanların fərdi iş planları, Elmi Şuranın və Ümumi Elmi Seminarın 2015-ci il üçün təqvim planları, 2015-ci ildə İnstitutun gənc əməkdaşlarının elmi fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi məqsədi ilə akad. M.Nağıyev adına təsis edilmiş mükafata və “Gənclər üçün Prezident mükafatı”na layiq görülən gənc alimlərin təklif edilməsi, əməkdaşlara ixtisaslar üzrə dosent elmi adının verilməsi, Şuraya təqdim olunmuş monoqrafiyaların çapa tövsiyəsi və s. məsələlər müzakirə olunmuşdur.
Elmi Şura iclaslarında əməkdaşların baş elmi işçi, aparıcı elmi işçi, böyük elmi işçi vakant vəzifələrini tutmaq üçün keçirilən müsabiqənin nəticələri müzakirə olunub və AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsinə təsdiq üçün təqdim olunub.
Elmi Şuranın iclaslarında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərman və Sərəncamlarının icrası haqqında, Azərbaycan MEA Rəyasət Heyətinin sərəncamları və qərarları, Ali Attestasiya Komissiyasının və başqa yerli və xarici elmi təşkilatların məktubları və s. müzakirə olunmuş və onlara müvafiq cavablar verilmişdir.
Elmi Şuranın iclaslarında müntəzəm olaraq 2015-ci il ərzində xarici ölkələrdə ezamiyyətdə olmuş əməkdaşların hesabatları dinlənilmiş və təsdiq edilmişdir.
İlin sonunda struktur bölmələrinin 2015-ci il üzrə elmi və elmi-təşkilati hesabatları prezentasiya şəklində aparılmış, “direktorluq hesabatı” təsdiq edilmiş və elmi işlərdə əldə edilən mühüm nəticələr müzakirə edilmişdir.
Şurada 3 nəfərə 2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. Oruc Kərimli, k.ü.f.d. Əsmət Əzizova, k.ü.f.d. Vaqif Vəliyev), 3 nəfərə 2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. Pəri Muradova, k.ü.f.d. Zümrüd Şabanova, k.ü.f.d. Ədilə Əliyeva), 1 nəfərə 2307.01 – “Fiziki kimya” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. Lyudmila Kojarova), 1 nəfərə 2306.01 – “Üzvi kimya” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. Dilarə Vəliyeva), 2 nəfərə 3303.01 – “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. Qoşqar Əliyev, k.ü.f.d. Talıb Hüseyn-zadə), 1 nəfərə 2304.01 – “Makromolekullar kimyası” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. Şamo Tapdıqov) və 1 nəfərə 2314.01 – “Neft kimyası” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. Tamilla Qulubəyova) dosent elmi adı verilməsi məsələsi müzakirə olunmuş və sənədlər AAK-na təqdim edilmişdir.
Elmi Şuranın iclaslarında elmi əməkdaşlıqla bağlı yeni müqavilələr müzakirə olunub təsdiq edilmişdir, həmçinin 2015-ci ilə qədər bağlanılmış və fəaliyyətdə olan müqavilələr əsasında aparılan elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsinə baxılmışdır.
Bu müqavilələr əsasında birgə aparılan elmi tədqiqatların əlaqələndirilməsi, elmi işləmələrin effektivliyinin artırılması və alınan nəticələrin mühüm olması müzakirə olunaraq təsdiq edilmişdir.
Elmi Şuranın genişləndirilmiş iclaslarında İspaniyanın “Bask Ölkəsi Universitetinin” (University of the Basque Country) professoru (Full Professor) Yevgeni Vladimiroviç Çulkovun “Bərk cisimlərin elektron quruluşlarında relyativistik effektlər, ikiölçülü Buçkov Raşba sistemləri və Topoloji İzolyatorlar” və Elmi hesablamalar üzrə Emerson Mərkəzi, Emory Universiteti, Corciya 30322, ABŞ professor Camal Musayevin “Yeni Katalizator və Texnoloji Layihə istiqamətində çoxprofilli və birgə tədqiqatlar” mövzusunda məruzələri dinlənilmişdir.

b) Elmi seminarların işi:
AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunda Dissertasiya şurasının nəzdində 2316.01 – ”Kimyəvi kinetika və kataliz”, 2303.01 – ”Qeyri-üzvi kimya”, 3303.01 – ”Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisasları üzrə Elmi Seminar fəaliyyət göstərir. Elmi seminarın tərkibi 20 nəfərdən ibarətdir (2 müxbir üzv, 10 elmlər doktoru, 8 fəlsəfə doktoru). Elmi seminarda hesabat ilində aşağıdakı dissertasiya işləri müzakirə olunmuşdur:

1. 05.03.2015-ci ildə ADNA “Fiziki və analitik kimya” kafedrasının dosenti, k.ü.f.d. Fətdah Həşimovun “Təbii və sintetik seolitlər və onların modifikasiya olunmuş formaları üzərində C₂–C₅ olefinlərin katalitik çevrilmə qanunauyğunluqları” mövzusunda doktorluq dissertasiyası.
İxtisas: 2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz”.
2. 31.03.2015-ci ildə Sumqayit Dövlət Unviersitetinin “Ümumi və qeyri-üzvi kimya” kafedrasının dosenti, t.ü.f.d Muxtar Səmədovun “ İntensivləşdirici əlavələrin iştirakı ilə təbii fosfatların sulfat turşusunda parçalanmasından superfosfat istehsalının nəzəri və texnoloji əsasları” mövzusunda doktorluq dissertasiyası.
İxtisas: 3303.01 –“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi”.
3. 14.04.2015-ci ildə AMEA-nın M.Nağıyev adına KQUK İnstitutunun “Biomimetik sensorlar və azot 1-oksidlə oksidləşmə” laboratoriyasınln müdiri k.ü.f.d. Nəhməd Əli-zadənin “Piridin və onun törəmələrinin hidrogen peroksidlə koherent-sinxronlaşdırılmış selektiv oksidləşməsi reaksiyaları” mövzusunda doktorluq dissertasiyası.
İxtisas: 2316.01. – “Kimyəvi kinetika və kataliz”.
4. 03.06.2015-ci ildə BDU “Ümumi və qeyri-üzvi kimya” kafedrasının dissertantı Nəsibova Lalənin kimya üzrə fəlsəfə doktoru dərəcəsi almaq üçün “Ho–As(Sb) –Se sistemlərinin şüşəvari və kristallik halda tədqiqi” mövzusunda dissertasiyası.
İxtisas: 2303.01 –“Qeyri-üzvi kimya”.
5. 17.06.2015-ci ildə ADNA “Faydalı qazıntı yataqlarının işlənməsi” kafedrasının müdiri, dosent, t.ü.f.d. Ələkbər Həsənovun “Avtomobil sənayesinin tullantı sularının maye fazalı ekstraksiya üsulu ilə təmizlənməsi texnologiyasının elmi əsaslarının işlənib hazırlanması” mövzusunda doktorluq dissertasiyası.
İxtisas: 3303.01 “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi”.
6. 02.10.2015-ci ildə AMEA-nın M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun dissertantı Şamama Hacıbala qızı Məmmədovanın “Kalium karboksil-metilsellüozun sintezi və superfosfat dənələrinin kapsullaşdırılması prosesinin texnoloji əsasları və riyazi modelləşdirilməsi” mövzusunda dissertasiyası.
İxtisas: 3303.01 – “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi”.
7. 23.10.2015-ci ildə M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun dis-sertantı Aynurə Şəmil qızı Tomuyevanın “Metalların (Cu, Zn, Cd, Co, Ni) o- və p-ftal turşuları ilə kompleksləri əsasında klatrat birləşmələrinin sintezi və quruluş kimyəvi tədqiqi” mövzusunda dissertasiyası.
İxtisas: 2303.01 –“Qeyri üzvi kimya”.

Müzakirədən keçənlər: 4 elmlər doktoru, 3 fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün dissertasiya işinin müzakirəsi olmuşdur.

c) Dissertasiya şurasının işi:
İnstitutun nəzdində 2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya“, 2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz”, 3303.01 – “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisasları üzrə Dissertasiya Şurası fəaliyyət göstərir. Hesabat ilində Dissertasiya Şurasında 5 elmlər doktoru (Əli-zadə Nəhməd İslam oğlu – Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu, Həşimov Fətdah Abdulla oğlu – Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti, Həsənov Ələkbər Ağasəf oğlu – Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti, İsmayılov Rayyət Hüseyn oğlu – Neft-Qaz Elmi Tədqiqat-Layihə İnstitutu, Səmədov Muxtar Məmməd oğlu – Sumqayıt Dövlət Universiteti) və 1 fəlsəfə doktoru (Nəsibova Jalə Elqiz qızı – Bakı Dövlət Universiteti) elmi dərəcəsi almaq üçün dissertasiya müdafiə olunmuşdur.

ç) Nəşriyyat fəaliyyəti:
Hesabat ilində İnstitut əməkdaşları tərəfindən yüksək impakt faktorlu xarici jurnallarda məqalələr dərc olunmuşdur: Неорганические материалы, Физика Твердого Тела, Журнал Органической Химии, American Journal of Polymer Science, Theoretical foundations of chemical engineering, Journal of Advances in Chemistry, Materials Sciences and Applications, Journal of Engineering and Thermophysics, International Journal of Current Research, Advances in Chemical Engineering and Science, New Journal of Physics, Physical Review B, Journal of Alloys and Compounds, Advanced Scientific and Technical Research, Australian Journal of Basic and Applied Sciences, RSC Advances, IJECCE (International Journal of Electronics Communication and Computer Engineering), Materials Science in Semiconductor Processing, Polish Journal of Chemical Technology, Journal of Materials Science and Chemical Engineering. Ümumiyyətlə bu il 146 məqalə, o cümlədən xaricdə 97, respublikada 49 məqalə çap olunmuşdur. Dövri nəşrlər sahəsində “Azərbaycan Kimya Jurnalı”nın və “Kimya Problemləri Jurnalı”nın 1, 2, 3 nömrələri çap olunmuş, 4-cü nömrələri isə nəşrə təqdim olunmuşdur. İnstitutun əməkdaşları İspaniyada (Madrid, Donostia San-Sebastian şəhərlərində), Ukraynada (Kiyevdə), Belarusiyada (Minskdə), Gürcüstanda (Batumidə), Türkiyədə (İstanbulda), Böyük Britaniya Krallığında (Haddersfield Universitetində), Bosniya və Herseqovinada (Sarayevoda) və sair xarici ölkələrdə keçirilmiş konfranslarda məruzələrlə çıxış etmiş və xarici ölkələrdə 125 tezis çap olunmuşdur. Hesabat ilində İnstitutun əməkdaşları tərəfindən 7 kitab (1-i dərslik) nəşr edilmişdir:

- А.Мамедов. Термодинамика систем с немолекулярными соединениями. Расчет и аппроксимация термодинамических функций и фазовых диаграмм. LAP LAMBERT Academic Publishing. 2015.115 c.
- Dilqəm Tagıyev, Asif Məmmədov. Tək atomlardan supramolekulyar kimyaya. Bakı, Elm. 2015, 315 s.
- Г.И.Келбалиев, С.Р.Расулов, А.Г.Рзаев. Нефтяная гидродинамика. Москва, 2015. 360 с.
- И.Мамедьярова, Д.Селимханова, Е.Акберов. Азотсодержащие органические соединения как ингибиторы коррозии стали. Германия. LAP Lambert Academic Publishing. 2015. 51 с.
- Babanlı M.B., Ġlyaslı T.M., Sadıqov F.M., Yusibov Y.Ə. Fiziki-kimyəvi analizin əsasları. Bakı, Azərbaycan nəşr., 2015. 248s.
- Toplayanı V.Qasımov. “Tükənməzlik” AMEA-nın müxbir üzvü Xudu Məmmədova həsr olunmuş məqalələr və xatirələr toplusu. Bakı, Elm. 2015, 218 c.
- Саадат Мамедова. Диффузионные покрытия и ПАВ для защиты от коррозии стальных изделий. LAP LAMBERT Academic Publishing. 2015. 99 c.

YÜKSƏK İXTİSASLI ELMİ KADRLARIN HAZIRLANMASI

Yüksək ixtisaslı elmi kadrların işi doktoranturada və dissertanturada təhsil, dünyada tanınmış elmi mərkəzlərində keçirilən məktəb-seminarlarda, gənc alimlər üçün təşkil olunan beynəlxalq layihələrdə və qrantlarda, müsabiqələrdə, konfranslarda və seminarlarda iştirak etmə yolu ilə həyata keçirilmişdir.
Hesabat ilində fəlsəfə doktoru proqramı üzrə doktoranturaya 2 nəfər qəbul edilmişdir.
Dissertantura yolu ilə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün İnstitutda təhsil alan 17 dissertantdan 4 nəfəri müxtəlif elmi müəssisələrin işçiləridir və 2 nəfəri isə İran İslam Respublikasının vətəndaşıdır.
Hazirda İnstitutun doktoranturasında fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün aşağıda göstərilən ixtisaslar üzrə 27 nəfər təhsil alır, onlardan 10 əyani, 17 qiyabi:
2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası – 3 qiyabi, 6 əyani
2301.01 – “Analitik kimya” ixtisası – 1 qiyabi
2304.01 – “Makromolekullar kimyası” ixtisası – 1 qiyabi
2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası – 8 qiyabi, 3 əyani
3303.01 – “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası – 1 qiyabi, 1 əyani
2307.01 – “Fiziki kimya” ixtisası – 2 qiyabi
2308.01 – “Elektrokimya” ixtisası – 1 qiyabi
elmlər doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün 3 nəfər büdcə hesabına təhsil alır:
2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası – 2 nəfər
2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası – 1 nəfər
Ġnstitutun dissertanturasжnda elmlər doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün 10 nəfər dissertasiya işi üzrə çalışır:
2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası – 3 nəfər
2307.01 – “Fiziki kimya” ixtisası – 1 nəfər
2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası – 4 nəfər
3303.01 – “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası – 2 nəfər
fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün 17 nəfər:
2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası – 9 nəfər
2307.01 - “Fiziki kimya” ixtisası – 1 nəfər
2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası – 3 nəfər
2304.01 – “Makromolekullar kimyası” ixtisası – 1 nəfər
3303.01 - “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası – 3 nəfər
Onlardan 2 nəfər xarici ölkə vətəndaşıdır (İran İslam Respublikası).

2015/2016-cı tədris ili üçün AMEA-nın magistraturasına qəbul haqqında Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasının 8/Q saylı 07.09 2015-ci il tarixli əmri ilə və Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Prezıdentinin 10.09.2015-ci il tarixli 480 № li sərəncamına əsasən İnstitutun magistraturasına “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə (əyani) bakalavrlar qəbul olunmuşlar: İbrahimova Nigar Ziya qızı, Bəhrəmov Eynulla Siyasət oğlu, Abdurəhmanova Nərmin Ələsgər qızı.
İnstitutda magistratura təhsili ilə bağlı normativ-hüquqi sənədlərə uyğun olaraq tədris prosesi təşkil edilmişdir.
Magistrlərlə İnstitutun direktoru akademik Dilqəm Tağıyev görüş keçirmiş və qeyd etmişdir ki, işlərini səmərəli və vaxtında tamamlamaq üçün onlara hər bir imkan yaradılacaq.

ELMİ-TƏŞKİLATI İŞLƏR VƏ TƏLTİFLƏR
Azərbaycan MEA-nın 70 illiyi ilə əlaqədar olaraq:
1. AMEA-nın müxbir üzvü, prof. Qüdrət Kəlbəliyev – “Şöhrət” ordeni
İnstitutun elmi katibi k.e.d. Mina Münşiyeva – “Tərəqqi” medalı ilə təltif olunmuşlar.
2. Uzunmüddətli məhsuldar elmi və elmi-ictimai fəaliyyətlərini nəzərə alaraq İnstitutun k.e.d. Nizami Zeynalov, k.ü.f.d. Esmira Qulu-zadə, k.ü.f.d. Hilal Tahirli, k.e.d. Elza Salahova, k.e.d. İmir Əliyev, k.e.d. Sərdar Zeynalov, k.ü.f.d. Rəna Mirzəyeva
Kimya Elmləri Bölməsinin Fəxri Fərmanı ilə təltif olunmuşlar;
3. Elmi nailiyyətlərinə və xidmətlərinə görə İnstitutun 31 əməkdaşına Şəxsi İĢinə yazılmaqla təşəkkür elan edilmişdir.
Hesabat ilində AMEA-nın müxbir üzvü, prof. Əjdər Məcidov AMEA Rəyasət Heyətinin iclasında “Molekulyar maqnetiklər və keçiricilər” mövzusunda elmi məruzə ilə çıxış etmişdir.
AMEA-nın müxbir üzvü, prof Məhəmməd Babanlı "Fiziki kimyəvi analizin və qeyri-üzvi materialşünaslığın inkişafında böyük xidmətlərinə görə" Rusiya EA-nın Kurnakov medalı və diplomla təltif edilmişdir
K.ü.f.d. Zümrüd Şabanova və e.i. Sevinc Osmanova Gənc Alim və Mütəxəssislər üçün İnstitutda təsis edilmiş “Akademik Murtuza Nağıyev” adına mükafata layiq görülmüşlər.
Gənc tədqiqatçılar e.i. Firuzə Əliyeva və k.e.i. Aytən Babayeva Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun keçirdiyi Gənc alim və mütəxəssislərin 3-cü qrant müsabiqəsinin qalibi olmuĢlar.
AMEA-nın 70 illiyi münasibətilə İnstitutun Gənc Alim və mütəxəssislər şurasının həmtəşkilatçılığı ilə “Akademik Elm Həftəliyi – 2015” Beynəlxalq Multidissiplinar Forumu keçirilmişdir. Forumda İnstitutun gənc alim və mütəxəsisləri 20 elmi məruzə ilə çıxış etmişlər.

GƏNC ALİM VƏ MÜTƏXƏSSİSLƏR ŞURASI

Akademik M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının Rəyasət Heyəti tərəfindən təsdiq olunmuş fəaliyyət planına uyğun olaraq İnstitut rəhbərliyinin dəstəyi ilə 2015-ci ildə bir sıra elmi-ictimai tədbirlər həyata keçirmişdir. Bu ilin mart ayının 12-də İnstitutda Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının təşkilatçılığı ilə Bakı Avropa Liseyinin şagirdləri üçün “Açıq qapı” günü keçirilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, elmlə təhsilin vəhdətinin təmin edilməsi, kadr hazırlığı sisteminin müasir standartlara uyğun olaraq təkmilləşdirilməsi, elmi-tədqiqat işlərinin nəticələrinin tədris prosesində tətbiqi AMEA-nın qarşısında duran əsas vəzifələrdəndir. Belə tədbirlərin keçirilməsində məqsəd şagirdlərin dünyagörüşünün formalaşdırılması, onlarda kimya elminə marağın artırılmasıdır. Tədbir çərçivəsində şagirdlər üçün kimya fənni üzrə viktorina keçirilmiş və qaliblər tərifnamə ilə təltif olunmuşlar. Bundan başqa, məktəblilər üçün əyləncəli elmi şoular nümayiş etdirilmiş, müxtəlif laboratoriyalara ekskursiyalar təşkil edilmişdir. Həmçinin Şura üzvü Şamo Tapdıqov “Ağıllı-smart polimerlər” mövzusunda məruzə ilə çıxış etmiş, şagirdlərin suallarını cavablandırmışdır. Cari ilin aprelin 29-da İnstitutunda Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası tərəfindən mexanika, optika və elektronika sahəsində dünyanın aparıcı şirkətlərindən olan OPTEK şirkəti ilə birgə “Kütlə spektroskopiyası“ adlı ümumrespublika elmi seminarı keçirilmişdir. Seminarın keçirliməsində məqsəd kütlə spektroskopiyası sahəsində avadanlıqlarla işləmək metodlarının istifadəçilər tərəfindən mənimsənilməsini təmin etmək, bu sahədə son nailiyyətləri seminar iştirakçıları ilə bölüşməkdən ibarət idi. Seminarda AMEA-nın KEB İnstitutlarının, Geologiya və Geofizika, Fizika, Radiasiya Problemləri İnstitutlarının, həmçinin Bakı Dövlət Universiteti və Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının spektroskopiya sahəsində çalışan çənc mütəxəssisləri iştirak etmişlər. Tədbirdə OPTEK şirkətinin partnyoru olan CAMECA kompaniyasının mütəxəssisləri məruzə ilə çıxış etmis və yerli mütəxəssislərin suallarını cavablandırmışlar.
Bu il ilk dəfə olaraq Akademiyanın bir neçə institutunda, o cümlədən Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya institutunda magistratura pilləsi üzrə qəbul üçün elan verilmişdir. Gənclərin ali məktəblərdən elm mərkəzlərinə istiqamətlənməsini, həmçinin magistraturaya qəbulla əlaqədar müsabiqəyə hazırlıqlı gənclərin cəlb olunmasını təmin etmək məqsədi ilə AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası ali təhsil ocaqlarında elmi seminarlar təşkil etmişdir. Belə seminarlardan biri İnstitutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası ilə birgə cari ilin may ayında Bakı Dövlət Unversitetinin kimya fakültəsinin tələbələri üçün keçirilmişdir. Şura sədri Faiq Məmmədov İnstitutun tarixi, orada aparılan elmi-tədqiqat işlərinin istiqamətləri və müəssisənin müasir tipli maddi-texniki bazası haqqında seminar iştirakçılarına geniş məlumat vermiş, həmçinin İnstututda gənclər üçün yaradılan imkanlardan, onların əldə etdikləri uğurlardan və ilk dəfə olaraq bu il İnstitutda magistratura pilləsi üzrə “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisasında qəbulun aparılacağından söz açaraq qeyd etmişdir ki, Universitet tələbələrinin bu qəbulda iştirak etməsi gələcəkdə onlar üçün elmi fəaliyyət istiqamətində böyük perspektivlər yaradacaqdır. Sonra İnstitutunun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının üzvü kimya üzrə fəlsəfə doktoru Şamo Tapdıqov “Ağıllı smart və ya intelligent polimerlər” mövzusu üzrə maraqlı təqdimatla çıxış etmişdir.
AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının 2014-cü ildən start verdiyi layihələrdən biri “Bu günün şagirdi və sabahın alimi” layihəsidir. Layihə çərçivəsində gənc tədqiqatçılar tərəfindən şagirdlərə eksperimental tədqiqatlar təqdim olunur. Bu layihənin həyata keçirilməsində məqsəd şagirdlərdə ilkin dünyagörüşünün forma-laşdırılması, onlarda elmə marağın artırılmasıdır. Şuranın üzvləri AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının keçirdiyi bu layihədə fəal iştirak edir. Belə ki, cari ilin mart ayında Bakı şəhərinin Qaradağ rayonunda yerləşən Əliheydər Kazımov adına 228 saylı orta məktəbdə və aprel ayında Suraxanı rayonu Hövsan qəsəbəsində yerləşən 270 saylı tam orta məktəbdə layihə çərçivəsində tədbir keçirilmişdir. Hər iki tədbirdə Institutun gəncləri AMEA-nın digər institutlarının əməkdaşları ilə birgə məktəblilərə müxtəlif elmi şoular təqdim etmişlər. Nümayiş olunan elmi şoular şagirdlər tərəfindən maraqla qarşılanmışdır. AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası və Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Bilik Fondunun birgə təşkilatçılığı ilə İsmayıllı rayonu üzrə şagirdlər arasında keçirilən “Riyazi məntiq” olimpiadasının keçirilməsində İnstitutun Gənc Alimlər Şurasının üzvləri yaxından iştirak etmişdir.
Cari ilin may–iyul aylarında İnstitutda Şuranın təşəbbüsü ilə “Fiziki tədqiqat üsullarından” – Elektron paramaqnit rezonansı, Nüvə maqnit rezonansı, İnfraqırmızı spektroskopiya, Ultrabənövşəyi spektroskopiya, Rentgenoqrqfik analizdən mühazirə və seminarlar təşkil olunmuşdur. Mühazirələrin keçirilməsində məqsəd gənc alim, doktorant və mütəxəssislərin fiziki-tədqiqat üsullarının nəzəri əsaslarının daha yaxşı mənim-sənilməsi və bu biliklərin praktik olaraq istifadəsini təmin etməkdən ibarətdir. Mühazirə və praktiki məşgələlər İnstitutun bu sahədə ixtisaslaşmış mütəxəssisləri olan AMEA-nın müxbir üzvi Əjdər Məcidov, kimya üzrə fəlsəfə doktorları Vaqif Qasımov və Mirheydər Abbasov tərəfindən aparılmışdır.
AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının təşkilatçılığı ilə 2–4 noyabr tarixində “AMEA-nın 70 illiyi”nə həsr olunan “Akademik Elm Həftəliyi – 2015” Beynəlxalq Multi-dissiplinar Forum keçirilmişdir. İlk dəfə olaraq Forum çərçivəsində interaktiv müzakirələr təşkil olunmuşdur. Bu müzakirələrin təşkil olunmasında əsas məqsəd respublikada fəaliyyət göstərən elmi-tədqiqat və təhsil müəssisələri, müvafiq nazirliklər, elmin inkişafına dəstək verən fondlar, sahibkarlıq subyektləri və media nümayəndələri ilə birgə mövcud problemlərin həlli yollarını araşdırmaqdan ibarət olmuşdur. Digər tərəfdən forum çərçivəsində keçirilən beynəlxalq konfransda dünyanın 22 ölkəsindən 300-ə yaxın gənc tədqiqatçı iştirak etmiş, 150-dən artıq məruzə dinlənilmişdir.
İnstitutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının sədri Faiq Məmmədov Forumun Təşkilat Komitəsinin üzvi kimi Forumun yüksək səviyyədə keçirilməsində fəal iştirak etmişdir. Konfrasda İnstitutun 20-yə yaxın gənc alim və mütəxəssisi apardıqları elmi-tədqiqat işlərinə dair məruzələr etmiş və onların nəticələri konfrans materialları şəklində nəşr olunmuşdur.
Institutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının təşkilatçılığı ilə cari ilin oktyabr ayının 1-dən noyabr ayının 1-dək İnstitutda “Akademik Murtuza Nağıyev” adına müka-fatın verilməsi üçün gənc alim və mütəxəssislər arasında müsabiqə elan edilmiş, 4 nəfər gənc tədqiqatçı müsabiqədə iştirak üçün sənədlərini təqdim etmişdir. İnstitut rəhbərliyinin əmri ilə yaradılan müsabiqə komissiyasının qərarına əsasən bu mükafata şura üzvləri Zümrüd Şabanova və Sevinc Osmanova layiq görülmüşlər.
Şura üzvlərindən iki nəfəri Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun keçirdiyi Gənc alim və mütəxəssislərin 3-cü qrant müsabiqəsinin qalibi olmuşdur.(e.i. Firuzə Əliyeva, k.e.i. Aytən Babayeva) 22 oktyabr 2015-ci il tarixində İnstitutda neft kimyası və kimya texnologiyası sahəsində görkəmli alim akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı keçirilmişdir. Konfransın yüksək səviyyədə keçirilməsində Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası da təşkilatçılardan biri kimi aktiv iştirak etmişdir. Konfrans materialları Elmi İnformasiya və Patent tədqiqatları, Elmi nəşrlər şöbələrinin köməyi ilə kitab şəklində dərc olunmuşdur. Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının sədri və üzvləri İnstitutun elmi nailiyyətlərini əks etdirən guşənin hazırlanmasında və 02–04 iyun 2015-ci il tarixində Bakı Ekspo Mərkəzində keçirilən XXII Beynəlxalq "Xəzər neft və qaz 2015" (Caspian Oil & Gas 2015) sərgisində və AMEA-nın 70 illiyinə həsr olunan sərgidə nümayiş etdirilməsində yaxından iştirak etmişlər.
Bundan başqa Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası “ 20 yanvar”, ”Xocalı soyqırımı“ kimi respublika əhəmiyyətli anım günlərinin İnstitutda qeyd edilməsində fəal iştirak etmişdir.

BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏR

İnstitut Yaponiya, Almaniya, Fransa, İspaniya, İtaliya, İsveç, Hollandiya, Danimarka, İsveçrə, Türkiyə, Rusiya və s. ölkələrin 40-dan artıq, həmçinin Respublikanın bir sıra elmi-tədqiqat müəssisələri və universitetləri ilə elmi əməkdaşlıq edir. Bu il İnstitutda İspaniyanın Donostia Beynəlxalq Fizika Mərkəsi ilə "Kvant Kompütinq və Spintronika üçün Qabaqcıl Materiallar" və Almaniyanın Berlin Texniki Universiteti, Böyük Britaniyanın Haddersfild Universiteti və Belarusiyanın Minsk İstilik və Kütlə Dəyişməsi İnstitutu ilə "Neft mənĢəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materialları əsasında katalizatorların sintezinə və tətbiqinə dair fundamental tədqiqatlar" (İNTERLABCAT) beynəlxalq laboratoriyaları yaradılmışdır. İNTERLABCAT laboratoriyasının təkibi:
1. AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun “Nanokarbon katalizatorları iĢtirakında hidrogen peroksidlə oksidləĢmə” laboratoriyası (Eldar Zeynalov).
2. Almaniya Federasiyasının Berlin Texniki Universitetinin “MaterialĢünaslıq və texnologiya” laboratoriyası.
3. Belarusiyanın Minsk İstilik və Kütlə Dəyişməsi İnstitutunun “Mikro- və nanoölçülü materialların sintezi və analizi” laboratoriyası.
4. Böyük Britaniya Krallığının Haddersfild Uinversitetinin “Materiallar” laboratoriyası.
Professor Eldar Zeynalovun rəhbərliyi ilə laboratoriyanın əməkdaşları tərəfindən karbohidrogenlərin oksidləşməsində universal katalizator kimi tədbiq olunan nanokarbon katalizatorlarının fundamental aspektləri tədqiq olunacaqdır.
“Kvant Kompütinq və Spintronika üçün Qabaqcıl Materiallar” laboratoriyasında isə İspan tədqiqatçıları tərəfindən topoloji izolyatorların gözləniləcək xassəli birləşmələrinin nəzəri kvant-mexaniki analizi, eyni zamanda qabaqcıl elmi mərkəzlərdə onların fiziki xassələrinin, eksperimental tədqiqatlarının koordinasiyası həyata keçiriləcəkdir. Azərbaycan tədqiqatçıları tərəfindən məqsədyönlü axtarış üçün bu materialların uyğun sistemlərinin kompleks fiziki-kimyəvi, kristalloqrafik, termodinamik tədqiqi aparılacaq və mono-kristalların yetişdirilməsi metodları və leqirləmənin elmi əsasları yaradılacaqdır.
İnstitutun şöbə müdürü akademik Tofik Nağıyev aşağıda göstərilən konfrans və simpoziumda iştirak etmişdir:
“Kimya və kimyəvi proseslər” 5-ci beynəlxalq konfrans – Amsterdam, Hollandiya
“Operando Spektroskopiya” 5-ci beynəlxalq konfrans – Deauville, Fransa
“Məhlullar kimyası” 34-cü beynəlxalq konfrans – Praqa, Çexiya
12-ci Avropa Kataliz Konqresi – Kazan, Rusiya
19-cu Avropa üzvi kimya simpoziumu – Lissabon, Portuqaliya
10-cu Avropa kimyəvi mühəndislik konqresi – Nitsa, Fransa
Hesabat ilində İnstitutun direktoru akademik Dilqəm Tağıyev 23.02.2015-ci il tarixində İspaniyanın Madrid şəhərində 8 gün müddətində keçirilən “Multidissiplinar Enerji və Materialların Tədqiqi” adlı konfransda məruzə ilə çıxış etmişdir.
Nanoelektrokimya və elektrokataliz laboratoriyasının müdiri k.ü.e.d. Akif Əliyev 22.04.2015-ci il tarixində 10 gün müddətinə ET-2013 Qrant layihəsi çərçivəsində alınmış elmi nəticələrin müzakirəsi və korroziyaya davamlı təbəqələrin bəzi xassələrinin öyrənilməsi məqsədi ilə Ukrayna MEA-nın Ümumi və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutuna (Kiyev) ezam olunmuşdur.
Beynəlxalq əlaqələr, qrant layihələri və innovasiya şöbəsinin müdiri k.ü.f.d. Ziya Əliyev 01.05.2015-ci il tarixində 2 ay müddətinə “Topoloji izolyatorların sintezi və bir sıra fiziki xassələrinin tədqiq” sahəsində elmi tədqiqatlar aparmaq məqsədi ilə Donostia San Sebastyan şəhərinə (İspaniya) ezam olunmuşdur.

Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdirilməsi laboratoriyasının müdiri k.ü.e.d. Mirsəlim Əsədov 24.05.2015-ci il tarixində 8 gün müddətinə Belarus EA Elmi Şuranın illik hesabatında məruzə ilə çıxış etmək və BEA “Materialşünaslıq Mərkəzində” qeyri-üzvi və yarımkeçirici maddələrin tədqiqi üzrə birgə təcrübələrin aparılmasını təşkil etmək və hesablama proqramları ilə tanış olmaq məqsədilə Minsk şəhərinə ezam olunmuşdur.

Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə laboratoriyasının müdiri k.ü.e.d. Eldar Zeynalov 30.06.2015-ci il tarixində 6 gün müddətinə “Polimer və Müasir Materiallar” Beynəlxalq simpoziumunda iştirak etmək üçün Gürcüstanın Batumi şəhərində yerləşən Batumi Dövlət Universitetinə ezam olunmuşdur.
Nanoelektrokimya və elektrokataliz laboratoriyasının müdiri k.ü.e.d. Akif Əliyev 21.07.2015-ci il tarixində 10 gün müddətinə Tetra texnoloji sistemlər LTD şirkəti ilə tanışlıq və alınmış korroziyaya davamlı nazik təbəqələr üzərində bəzi ölçmələrin aparılması məqsədi ilə Türkiyənin İstanbul şəhərinə ezam olunmuşdur.
Renium ərintilərin elektrokimyası və elektrokatalizi laboratoriyasının müdiri k.ü.e.d. Elza Salahova 23.08.2015-ci il tarixində 7 gün müddətinə İstanbul Texniki Universiteti ilə yaxından tanışlıq və əməkdaşlıq məqsədi ilə Türkiyəyə ezam olunmuşdur.
Seolit katalizi laboratoriyasının əməkdaşları elmi işçi Ülvi Nəcəf-quliyev və qiyabi doktorant Fuad Ağayev 01.09.2015-ci il tarixində 10 gün müddətinə SEM laboratoriya Cihazları şirkəti ilə yaxından tanış olmaq və əməkdaşlıq etmək məqsədilə Türkiyənin İstanbul şəhərinə ezam olunmuşlar.
“Beynəlxalq əlaqəlar, qrant lahiyələri və innovasiya“ şöbəsinin müdiri k.ü.f.d. Ziya Əliyev 01.10.2015-ci il tarixində 2 ay müddətinə Advanced Materials for Spintronics and Quantum Computing” adlı beynəlxalq laboratoriyanın proqramı əsasında birgə elmi-tədqiqat işləri aparmaq məqsədi ilə İspaniyanın Donostia San-Sebastyan şəhərinə ezam olunmuşdur.
Kimya Elmləri və Texnologiyaları üzrə I Beynəlxalq Türk Konqresinin Elmi Komitəsinin üzvü və proqrama daxil edilmiş məruzələrin müəllifi kimi akademik Dilqəm Tağıyev və laboratoriya müdiri elmlər doktoru Vaqif Əhmədov Bosniya və Herseqovinanın Sarayevo şəhərində 27.10.2015-ci il tarixində 7 gün müddətinə davam edəcək konqresdə iştirak etmək məqsədi ilə ezam olunmuşlar.
Laboratoriya müdiri Eldar Zeynalov 01.11.2015-ci il tarixdə 12 gün müddətinə “Müxtəlif çeşidli nano-TiO2 katalizatorlarının aktivliyinin alitsiklik karbon turşularının mürəkkəb efirlərinin alınmasında tədqiqi” adlı beynəlxalq qrant layihəsinin yerinə yetirilməsi məqsədi ilə Böyük Britaniya Krallığının Haddersfild Uinversitetinə (Mançester) ezam edilmişdir.
İnstitutun elmi işlər üzrə direktor müavini Məhəmməd Babanlı 08.11.2015-ci il tarixdən 6 gün müddətinə “Kondensə olunmuş mühitlərdə və faza sərhədlərində fiziki-kimyəvi proseslər” mövzusunda keçirilən VII Ümumrusiya konfransında iştirak etmək üçün Rusiyanın Vorenej şəhərinə ezam edilmişdir.
“Beynəlxalq əlaqələr, qrant layihələri və innovasiya” şöbəsinin müdiri Ziya Əliyev 02.12.2015-ci il tarixdə 29 gün müddətinə yeni yaranmış “Advanced Materials for Spintronics and Quantum Compouting” adlı beynəlxalq laboratoriyanın proqramı əsasında İspaniyanın San Sebastyan şəhərinin Donostia Beynəxalq Fizika Mərkəzinə, İnstitutun elmi işlər üzrə direktor müavini Məhəmməd Babanlı 07.12.2015-ci il tarixində 5 gün müddətinə Rusiya Elmlər Akademiyasının Ümumi və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutuna ARDNŞ qrantı üzrə, laboratoriya müdiri Eldar Zeynalov 16.12.2015-ci il tarixində 78 gün müddətinə Berlin Texniki Universitetində Funksionallaşdırılmış karbon nanoboruları sahəsində birgə elmi işlərin aparılması üçün Almaniyanın Berlin şəhərinə, laboratoriya müdiri Akif Əliyev 17.12.2015-ci il tarixində 5 gün müddətinə laboratoriyada alınmış bəzi nümunələrin elektron mikroskopu ilə tədqiq edilməsi və Naxçıvan Bölməsi ilə gələcəkdə elmi əlaqələrin qurulması perspektivlərini müzakirə etmək məqsədilə Naxçıvan şəhərinə ezam edilmişdir.

BEYNƏLXALQ VƏ DİGƏR QRANTLAR

1. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. ”Propilenin hidrogen peroksid iştirakı ilə propilen oksidi, akrolein, allen, metilasetilen, propion aldehidi və asetona koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşməsi”. Layihənin rəhbəri – k.ü.f.d. Lətifə Həsənova (k.ü.f.d. Nəhməd Əlizadə iştirakçı). Layihənin müddəti – 2014–2016-cı illər. Layihənin məbləği – 80 000 AZN.
2. Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. "Alternativ enerji mənbələrində istifadə və elektron texnikası üçün çoxkomponentli metal xalkogenidləri əsasında yeni funksional materialların alınması və tədqiqi". Layihənin rəhbəri – müxbir üzv Məhəmməd Babanlı. Layihənin müddəti – 24 ay (2014–2016). Layihənin məbləği – 80 000 AZN.
3. Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. “Bəzi biogen metalların kompleks birləşmələrinin sintezi və onların kənd təsərrüfatında mikrogübrə kimi istifadəsi”. Layihənin rəhbəri – Quliyeva Esmira. Layihənin müddəti – 2013–2015-ci illər. Layihənin məbləği – 90 000 AZN.
4. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun Gənc alim və mütəxəssislərin 3-cü qrant müsabiqəsi. ″Modifikasiya olunmuş sintetik və təbii matrislər əsasında Pd, Pt, Ni nanokompozitlərinin formalaşması proseslərinin və katalitik xassələrinin tədqiqi″. Layihənin rəhbəri – k.e.i. Aytən Babayeva. Layihənin müddəti – 12 ay (2015). Layihənin məbləği – 40 000 AZN.
5. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. “Neft və qaz sənayelərinin avadanlıqları üçün korroziyaya davamlı nazik mühafizə təbəqələrinin alınması”. Layihənin rəhbəri – k.e.d. Akif Əliyev. Layihənin müddəti – 2013–2015-ci illər. Layihənin məbləği – 70 000 AZN.
6. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu. “Yeni nəsil Günəş çevriciləri üçün yüksək fotoeffektivliyə malik CdS, CdTe nanotellərinin elektrokimyəvi yolla sintezi, optiko-fiziki parametrlərinin təyini və spirtlərin fotoelektrokatalitik çevrilməsinin tədqiqi”. Layihənin rəhbəri – k.e.d. Akif Əliyev. Layihənin müddəti – 2015–2017-ci illər. Layihənin məbləği – 240 000 AZN.
7. Azərbaycann Dövlət Neft Şirkəti. Metanın asetilenə və 1,4-butandiola selektiv oksidləşməsi. Layihənin rəhbəri – akademik Ağadadaş Əliyev. Layihənin müddəti –2013– 2015-ci illər. Layihənin məbləği – 120 000 AZN.
8. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin inkişafı Fondu. “Mineral tullantılardan qiymətli metalları ayırıb saflaşdıran mobil pilot sisteminin qurulması və yarımsənaye sınaqlarının keçirilməsi”. Layihənin rəhbəri – k.e.d., prof. Arif Heydərov. Layihənin müddəti – 2014–2015-ci illər (12 ay). Layihənin məbləği – 80 000 AZN.
9. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. “Kimya və neft kimyası sənayesinin proses və aparatlarının hesablanması və optimallaşdırılması üçün proqramlar paketinin işlənilməsi”. Layihənin rəhbəri – t.ü.f.d. Manaf Manafov. Layihənin müddəti –2014–2015-ci illər. Layihənin məbləği – 40 000 AZN.

10. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. “Laya vurulan suyun asfalten və mexaniki hissəciklərdən maye faza ekstraksiya üsulu ilə təmizlənməsi texnologiyasının işlənməsi”. Layihənin rəhbəri – müxbir üzv Qüdrət Kəlbəliyev, k.e.d., prof. Gülməmməd Süleymanov (iştirakçı). Layihənin müddəti – 2014–2016-cı illər. Layihənin məbləği – 90 000 AZN.

11. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişaf Fondu. “İfrat yüksək tezlikli (İYT) elektromaqnit sahəsi ilə stimullaşdırılan heterogen-katalitik reaksiyalar üçün universal katalizator daşıyıcısının sintezinin elmi əsaslarının işlənib hazırlanması“. Layihənin rəhbəri – müxbir üzv Yuri Litvişkov. Layihənin mqddəti – 2014-2015-ci illər ( 24 ay). Layihənin məbləği – 80000 AZN.
12. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti. “Yanacaq elementləri üçün hidrogenin alınması və təmizlənməsi katalizatorlarının sintezi“. Layihənin rəhbəri – müxbir üzv Əjdər Məcidov. Layihənin müddəti – 2015–2016-cı illər. Layihənin məbləği – 90 000 AZN.
13. Ukrayna Elm və Texnologiya Mərkəzi. “Azərbaycan ərazisində Xəzər dənizinin sahil sularının özünü təmizləmə qabiliyyətini artırmaq üçün biotexnologiyaların hazırlanması”. Layihənin rəhbəri – Mikrobiologiya İnstitutunun b.ü.f.d. Səidə Əliyeva, iştirakçı – k.ü.f.d., dosent Elnur Məmmədov. Layihənin müddəti – 2014–2015-ci illər (12 ay). Layihənin məbləği – 9000 AZN.
14. Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Elmin İnkişaf Fondunun Gənc alim və mütəxəssislərin 3-cü qrant müsabiqəsinin qalibi. “Laylardan qalıq ağır neftlərin çıxarılması üçün koordinasion polimer əsaslı yeni kompozit materialların alınması və tədbiqi”. Layihənin rəhbəri – k.e.i. Firuzə Əliyeva. Layihənin müddəti – 2015-ci illər. Layihənin məbləği – 20.000 AZN.
15. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu. “Renium əsasında yarımkeçirici xassəyə malik yeni materialların alınması“. Layihənin rəhbəri – k.e.d. Elza Salahova. Layihənin müddəti – 12 ay ( 2015). Layihənin məbləği – 60 000 AZN.
16. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti (SOCAR). “Neft məhsullarının neft şlamlardan ayrılması prosesinin intensivləşdirilməsi və texnoloji rejimin təyin edilməsi”. Layihənin rəhbəri – AMEA-nın Geologiya və Geofizika İnstitutunun t.ü.e.d., prof. Arif Quliyev, k.e.d., prof. Gülməmməd Süleymanov (iştirakçı). Layihənin müddəti – 2014–2016-cı illər. Layihənin məbləği – 70 000 AZN.
17. Azərbaycan Respublikasinin Prezidenti Yaninda Elmin İnkişafi Fondunun Sənaye Qrantı. “Hidrotexniki qurğuların metal avadanlıqlarının istismar şəraitində korroziyaya davamlılığının proqnozlaşdırılması və mühafizəsinin təşkili”. Layihənin rəhbəri –k.ü.f.d., dosent Hilal Tahirli. Layihənin müddəti – 2014–2015-ci illər (12 ay). Layihənin məbləği – 95.000 AZN.
18. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Yanında Elmin İnkişafı Fondu. “Polimer mühitində metal nanozərrəciklərinin ölçüsünü və zeta potensialını təyin edən Zetasizer Nano ZS90 (Malver, Böyük Britaniya) markalı cihazın sifarişi”. Layihənin rəhbəri – k.ü.f.d. Şamo Tapdıqov. Layihənin müddəti – 2014–2015-ci illər. Layihənin məbləği – 50 000 AZN.

İNSTİTUTUN MUZEY ŞÖBƏSİNİN FƏALİYYƏTİ

1. 1998-ci ildə AEA-nın Kimya Texnologiyasının Nəzəri Problemləri İnstitutunun binasında akademik Murtuza Nağıyevin anadan olmasının 90 illiyi münasibətilə onun həyatı və elmi yaradıcılığına həsr olunmuş muzeyin təntənəli açılışı olmuşdur. Tədbirdə AEA-nın prezidenti Fərəməz Maqsudov və respublikanın tanınmış alimləri iştirak etmişlər. İnstitutun binasının əsaslı təmiri zamanı bu muzeyin də tam təmiri aparılmışdır.
2. Muzey görkəmli alim, kimyaçı-texnoloq akademik Murtuza Nağıyevin həyatı və elmi fəaliyyətini, xarici alimlərlə görüşlərini, onun elmi əlaqələrini əks etdirən eksponatların və alimin çoxlu sayda elmi və bibliografiya əsərlərinin nümayiş etdirilməsi üçün müasir dizayn əsasında yeni divar sərgiləri ilə təmin olunmuşdur.

KİTABXANA İŞİ

Hesabat ilində institutda aparılan əsaslı təmir işləri ilə əlaqədar kitabxana fondunun bərpası davam etdirilmişdir. Hal-hazırda fondun bərpa işlərinin 90% yerinə yetirilib. Aparılan inventarlaşdırma nəticəsində kitabxana fondu müəyyənləşdirilmişdir:
– Elmi-texniki ədəbiyyatın ümumi sayı – 22126 ədəd
O cümlədən
– Kitablar – 12709 ədəd
– Elektron informasiya daşıyıcıları – CD – 48 ədəd
– Disketlər – 16 ədəd
– Dissertasiyalar – 546 ədəd
– Avtoreferatlar – 4041 ədəd
Cari ildə abunə əsasında kitabxanaya Rusiya Federasiyasında nəşr olunan 6 ədəd elmi- texniki ədəbiyyat daxil olmuşdur (cədvəl). İnstitutun ötən illərdə komplektləşdirilmiş fondu rus dilində 72 adda, Avropa ölkələrində və ABŞ-da ingilis və digər dillərdə nəşr olunmuş 96 adda elmi jurnaldan ibarətdir.
• kitabxananın oxucularının ümumi sayı – 450
• kompüterlərin ümumi sayı – 5
• o cümlədən
• internetə çıxışı olanlar – 5
• oxucuların istifadəsində olanlar – 3
• internetdən istifadə edən şöbənin əməkdaşlarının sayı – 2
Hesabat ilində abunə əsasında kitabxanaya daxil olan elmi ədəbiyyatın siyahısı

№	Elmi ədəbiyyatın adı
1	Катализ в промышленности
2	Кинетика и катализ
3	Неорганические материалы
4	Теоретические основы химической технологии
5	Теоретическая и эксперименталньная химии
6	Успехи химии

UNİKAL VƏ MÜASİR CIHAZLARLA TƏMİNAT ÜZRƏ FƏALİYYƏT

İnstitutda Fiziki-kimyəvi analiz cihazlarından kollektiv istifadə mərkəzi fəaliyyət göstərir. Mərkəzin rəhbəri: müxbir üzv Əjdər Məcidov
Mərkəzin nəzdində aşağıdakı qruplar vardır:
- Quruluş kimyası, termiki və rentgenoqrafik analiz qrupu
- Spektral analiz qrupu
- Elektroparamaqnitrezonans qrupu
- Element analizi qrupu
- Elektron mikroskopiyası qrupu

Patent–lisenziya işləri

Elmi müəssisənin

adı

Patentə verilmiş

iddia sənədlərin

sayı

Alınmış patentlərin ümumi sayı

Ekspertizadakı

sənədlər

Xarici ölkələrdən alınmış patentlər

Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu

2015-cü ildə İnstitut əməkdaşları tərəfindən təqdim edilən 6 layihə qrantlara layiq görülmüşdür

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun qrantları:
 Yeni nəsil Günəş çevriciləri üçün yüksək fotoeffektivliyə malik CdS, CdTe nanotellərinin elektrokimyəvi yolla sintezi, optiko-fiziki parametrlərinin təyini və spirtlərin fotoelektrokatalitik çevrilməsinin tədqiqi (Rəhbər – k.e.d. Akif Əliyev, layihənin məbləği – 240 000 AZN)
 Hidrotexniki qurğuların metal avadanlıqlarının istismar şəraitində korroziyaya davamlılığının proqnozlaşdırılması və mühafizəsinin təşkili (Rəhbər –k.ü.f.d., dosent Hilal Tahirli, layihənin məbləği – 95.000 AZN)
 Mineral tullantılardan qiymətli metalları ayırıb saflaşdıran mobil pilot sisteminin qurulması və yarımsənaye sınaqlarının keçirilməsi.( Rəhbəri – k.e.d., prof. Arif Heydərov, layihənin məbləği – 80 000 AZN).
 Renium əsasında yarımkeçirici xassəyə malik yeni materialların alınması (Rəhbər – k.e.d. Elza Salahova, layihənin məbləği – 60 000 AZN).
 Laylardan qalıq ağır neftlərin çıxarılması üçün koordinasion polimer əsaslı yeni kompozit materialların alınması və tədbiqi (Rəhbər – k.e.i. Firuzə Əliyeva, layihənin məbləği – 20.000AZN)
 Modifikasiya olunmuş sintetik və təbii matrislər əsasında Pd, Pt, Ni nanokompozitlərinin formalaşması proseslərinin və katalitik xassələrinin tədqiqi (Rəhbər – k.e.i. Aytən Babayeva, layihənin məbləği – 40 000 AZN)

Onların ümumi məbləği: 1.404.000 AZN

İMPAKT FAKTORLU JURNALLARDA

ÇAP OLUNMUŞ MƏQALƏLƏR

Jurnal	İmpact factor	Məq. sayı
Nano Letters (Amerika)	13.59	1
Physical Review Letters (Amer.Phys.Soc.)	TR - 7.510	1
RSC Advances (Royal Soc.Chem.)	3.840	1
Physical Review B (Amer.Phys.Soc.)	3.664	1
New Journal of Physics (Almaniya)	3.558	1
Journal of Alloys and Compounds (Elsevier)	2.999	4
Materials Science in Semiconductor Processing (Elsevier)	1.955	1
Digest Journal of Nanomaterials and Biostructures (Rumıniya)	0.945	1
Physics of the Solid State (Springer)	0.821	2
Russian Journal of Organic Chemistry (Springer)	0.658	1
Theoretical foundations of chemical engineering (Springer)	0.576	1
Inorganic Materials. (Springer)	0.556	7
Polish J.Chemical Technology	0.536	1
Russian Journal of Inorganic Chemistry (Springer)	0.489	1
Russian Chemical Bulletin (Springer)	0.480	1
National Academy of Science Letters (Hindistan)	0.292	1
Russian Journal of Applied Chemistry (Springer)	0.276	2
Intern J. of Adv. Scientific and Technical Research	Google IF 3.54	1
Advances in Chemical Engineering and Science	0.89	3
Materials Sciences and Applications	0.83	1
J.of Materials Science and Chemical Engineering	0.58	2

“Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsinin 2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

H E S A B A T

Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Mübariz Əhmədov
Mövzu: Respublikanın filiz və qeyri-filiz mineral xammal ehtiyatlarının kompleks emal texnologiyasının elmi əsaslarının yaradılması
Mövzuya aid işlər: 1.1; 1.2; 1.3; 1.4;

LABORATORİYANIN ADI : Qeyri-filiz mineral xammalının emalı
LABORATORİYA RƏHBƏRİ : AMEA-nın müxbir üzvü Mübariz Əhmədov
Laboratoriyada 14 əməkdaş çalışır. Onlardan 9 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər e.i., 1 nəfəri k.e.i., 2 nəfər mühəndis, 1 nəfər baş laborantdır: Adil Ağayev – k.ü.f.d., a.e.i., Rəhman Həmidov – k.ü.f.d., a.e.i., Emma Teymurova – t.ü.f.d., dos., Nailə Qasımova – k.ü.f.d., a.e.i., Sevil Cəfərova – k.ü.f.d., a.e.i., Əli İbrahimov – k.ü.f.d., a.e.i., Nuranə Abbasova –k.ü.f.d., b.e.i., Sevinc Səlimova – k.ü.f.d., b.e.i., Mahirə Xəlilova – k.ü.f.d., b.e.i., Yeganə Qəhrəmanova – e.i., Rəna Vəkilova – k.e.i.
İş 1.1.: Alunit filizinnin kompleks emalına innovativ yanaşma.
MƏRHƏLƏ I: Alunit filizinin hidrokimyəvi emal üçün hazırlanması.
Cari ildə alunit filizinin hidrokimyəvi emal üçün hazırlanması məsələsinə baxılmışdır. İlk öncə filizin kimyəvi və rentgenofaz tərkibi müəyyənləşdirilmiş, termoqrafik analizi aparılmışdır. Məlum olmuşdur ki, filizin tərkibində alunit 50%-dən çoxdur. Tərkibdə 40%-dən çox kvars mineralı vardır. Alunitin tərkibindəki alüminium əsaslı sulfat duzu şəklindədir. Alunitin termiki analizi müasir cihazda aparılmış, DTA, TQA, TA əyriləri çıxarılmışdır. Analiz 20–2000C temperatur intervalında azot mühitində aparılmışdır. DTA əyrisi üzərində 3 endotermik (80–1200C), (480–5800C) və (720-8500C) və bir ekzotermik (700–7200C) effekt müşahidə olunmuşdur. Nümunədə çəki itkisi ˜19–20%-dir. Dehidratlaşma 4800C-dən 5800C-yə qədər davam edir. Tərkibdəki sulfatın parçalanması 7200C-dən sonra intensiv olaraq baş verir. Üyüdülmüş alunitin dənəvərləşdirilməsi məlum üsulla aparılmışdır. Alunit dənələrinin bərkliyinin ölçülərindən asılılığı öyrənilmiş, onların bərkliklərinin artırılması üçün yeni üsul işlənib hazırlanmışdır. Nəticədə tələbata cavab verən alunit dənələrinin əldə olunmuşdur.
MƏRHƏLƏ II: Alunit filizinin emalı prosesində alınan hidrogen-sulfidin zərərsizləş-dirilməsi.
Hesabat dövründə müxtəlif qatılıqlı hidrogen sulfid qazının zərərsizləşdirilməsi və paralel olaraq sərbəst kükürdün alınması istiqamətində tədqiqat işləri aparılmışdır. Bunun üçün mövcud ədəbiyyat materialına əsaslanaraq, H₂S-in maye fazada tutulmasına üstünlük verilmişdir.
Ədəbiyyat materialı toplanmış, laboratoriya qurğusu qurulmuşdur. Hidrogen sulfidin HNO₃ turşusu ilə qarşılıqlı təsiri öyrənilmiş və reaksiya məhsulu olan NO-nun NO₂-yə, reaksiya mühitində HNO₃-ə çevrilməsi üçün tədqiqat işləri aparılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, reaksiyanın aparılma temperaturu 250C, götürülmüş HNO₃-ün qatılığı 30%, qazın verilmə sürəti 100-200 ml/dəq. H₂S-hava nisbəti=1:4 olduqda, H₂S tamamilə kükürdə çevrilir və reaksiya mühitində HNO₃ tamamilə regenerasiya olunur.
Beləliklə, sübut edilmişdir ki, heç bir katalizator sərf etmədən, başqa reagentlər götür-mədən, nitrat turşusunu bərpa etməklə H₂S-dən kükürdün alınması və H₂S-in tam tullantı qazlarından təmizlənməsi mümkündür.
NƏTİCƏ
Sənaye tullantı qazlarını H₂S-dən təmizləməklə yanaşı sərbəst kükürdün alınması həyata keçirilmişdir. Bunun üçün oksidləşdirici kimi 30%-li HNO₃ götürülmüş, istənilən qatılıqlı H₂S heç bir katalizator və əlavə reagent sərf etmədən kükürd alınmışdır. Bu zaman hava-H₂S nisbəti - 1:1; temperatur 250C olduqda reaksiya mühitində reaksiya NO vəNO₂-nin hesabına HNO₃-ün tam bərpası baş verir.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
1. Jafarova S.T., Akhmadov M.M., Belous A.G., Pashkova E.V., Ivanitski V.P. Phase composition of the ferrite catalyst with the spinel structure and its catalytic activity in the water-gas shift reaction of carbon monoxide. Russian Chemical Bulletin, 2015, issue 2, pp. 332-336.
2. Теймурова Э.А., Ахмедов М.М., Меликова И.Г., Валиев Б.С. Исследова-ние кинетики окислительно-агломерирующего обжига высокопиритистой свинцовой шихты // Химическая промышленность. 2015, Т. 92, № 3, с.87-93.
KONFRANS MATERİALLARI
1. Əhmədov M.M., Həmidov R.H., Talıblı İ.Ə. Alunit milli sərvətimizdir. T.N.Şahtax-tinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş konfrans materialları. Bakı- 2015
2. Yalcin B., Fattulayeva P.A., Abbasov M.G., Agayeva S.A., Jafarova S., Medjidov A. Reduction of the metal nitrates by ethylenglycole and glycerine in hydrothermal conditions / International Congress on Chemical, Biological and Enviromental Sciences, Kyoto Japan Conference Proceedings, May 2015, p.884

KADR HAZIRLIĞI
1. Sevil Cəfərova – dissertant, 2012–2017-ci illər. Məsləhətçi – müxbir üzv Mübariz Əhmədov
Dissertasiyanın mövzusu: Hidrogenin nanokompozit katalizatorları üzərində alınması və təmizlənməsi.
2. Rəna Vəkilova – doktorant, 2013–2016-cı illər. Elmi rəhbərlər: müxbir üzv Mübariz Əhmədov , k.ü.f.d. Əli İbrahimov.
Dissertasiyanın mövzusu: Kükürd tərkibli qazların Klaus mərhələsində H2S-ə qədər katalitik reduksiyası və maye fazada təmizlənməsi.
3. Nailə Qasımova – dissertant, 2012–2016-ci illər. Məsləhətçi – müxbir üzv Mübariz Əhmədov.
Dissertasiyanın mövzusu: Kükürd qazından sintez qaz, texniki hidrogen və hidrogen sulfidlə (klaus prosesi) reduksiya etməklə sərbəst kükürdün alınmasının elmi əsaslarının işlənib hazırlanması.
BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏR.
Akademik Vernadski adına Ümumi və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu (Ukrayna – Kiev şəhəri)
QRANTLAR
Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti. Layihənin adı: Yanacaq elementləri üçün hidrogenin alınması və təmizlənməsi katalizatorlarının sintezi. Layihə rəhbəri – müxbir üzv Əjdər Məcidov, iştirakçı müxbir üzv Mübariz Əhmədov. Layihənin müddəti – 2014-2016. Layihənin məbləği: 90 000 AZN.

PATENTLƏR VƏ İDDİA ƏRİZƏLƏRİ
1. İbrahimov Ə.A., Əhmədov M.M., Vəkilova R.M. Hidrogen sulfiddən kükürdün alınması üsulu. a-2014 0012 (patent alınma ərəfəsindədir.)
2. İbrahimov Ə.A., Əhmədov M.M., Vəkilova R.M., Həmidov R.H. Qazların hidrogen sulfid və kükürd dioksiddən təmizlənməsi üçün absorbent. a-2015 0092(iddia ərizəsi)

LABORATORİYANIN ADI: Dəmir və titan tərkibli filiz xammalının emalı
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: Əlizadə Zaur
Kimya elmləri doktoru, prof. Məmmədov Asif
Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 4 nəfər e.i., 1 nəfər b. lab., 1 nəfər texnikdir. Qasım Səmədzadə – k.ü.f.d., a.e.i, Ofeliya Əbdülrəhimova – e.i., Tatyana İsaçenko – e.i., Ülviyyə Şərifova – e.i., Afəridə Qasımova – e.i.
İş 1.2: Acınohur qum daşlarından alınan titanmaqnetit konsentratının kompleks istifadəsi üçün dəmir ovuntusu ilə yanaşı tıtan konsentratının və “süni rutilin” alınması
MƏRHƏLƏ: Acınohur qum daşlarının flüslaşmış, reduksiya olunmuş titanmaqnetit dənəvərlərindən alınan titan konsentratının silisium, kalsium, maqnezium, alüminium və başqa qarışıqlardan hidrokimyəvi üsullarla təmizlənməsi.
Acınohur titanmaqnetitli qum daşları yatağı aşkar edildikdən sonra (Şəkil 1), 2007-ci ildən bu filizlərin emalı texnologiyasının işlənilməsinə başlanılmışdır və bu istiqamətdə titanmaqnetitli qum daşlarından konsentratların alınması, bu konsentratlarin CH4-lə reduksiyası, maqnit fraksiyasından ПЖ-3 (98%Fe) markalı dəmir ovuntusu və qeyri-maqnit fraksiyasından titan (rutil TiO₂) fraksiyasının ayrılmasının prinsipial texnologiyası işlənib hazırlanmışdır (sxem 1). Reduksiya olunmuş titanmaqnetit dənəvərlərindən titanatlar olan fraksiyası qarışıqlarının (Si, Al, Mg, Ca, Fe, Na) tərkiblərinin öyrənilməsi, silisium və alüminiumun prosesdə özünü aparması öyrənilmişdir. Titan fraksiyasının aşağıdakı tərkibdə olduğu müəyyən edilmişdir (%): TiO₂-40; SiO₂-18.5; Al₂O₃-4.1; CaO-12.5; MgO-12.5; ; Na₂O-8 və s.

Sxem 1. Acınohur qum daş-larının emalının titanmaqnetitl konsentratlarından titan fraksi-yasının ayrılması və dəmir ovuntusunun alınması prose-sinin prinsipial texnoloji sxemı.

Sxem 2. Titan konsentratından TiO2 titandioksidin alınmasının prinsipial sxemi.

Qeyri-maqnit fraksiyası dənəvərləri yuyulmuş, karbonat-vanadat məhlullarından süzül-müşdür. Titan fraksiyası olan bərk faza 100–1150C-də qurudulmuşdur. Xlorid turşusundan (15%-li) istifadə etdikdə TiO₂ və SiO₂-dən başqa praktiki olaraq oksidlərin hamısı adi şəraitdə xloridlər əmələ gətirərək məhlula keçirlər. Titan konsentratının 15%-li HCl turşusu ilə (bərk maddə:maye turşu nisbəti=1:10) ~850C-də 1 saat müddətində TiCl₄ koaqulyantından (konsentratın kütləsinin 0.01–0.05%-i qədər) istifadə olunması ilə işlənməsi TiO₂-ın konsentratda kütləsinin 40%-dən 92%-çatdırılmasına imkan vermişdir. 3%-li NaOH məhlulu (bərk:maye=1:6) ilə 15–20 dəq qaynadılmaqla (~100–1050C) konsentrat silisiumdan təmizlənmiş və bərk halda metatitan turşusu kütləsi alınmışdır. Metatitan turşusunun 850–9000C-də gözərdilməsi ilə tərkibində 96–98% TiO₂ olan rutil – texniki titan dioksid alınmışdır.

NƏTİCƏ

Titan konsentratından TiO2 titandioksidin silisium, kalsium, maqnezium, alüminium və başqa qarışıqlardan hidrokimyəvi üsullarla – xlorid turşusu və duru natrium hidroksid məhlulu ilə ayrılmasının optimal şəraiti – qatılıq, temperatur parametrləri və onların kinetik asılılığı müəyyən edilmişdir. TiO₂-nin 98%-ə qədər kütləsinin konsentratdan ayrılması mümkün olmuşdur.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
RESPUBLİKADA 1. Асадов М., Мамедов А.Н. Расчет термодинамических свойств мало-растворимых солей в пластовых водах. Азербайджанское нефтяное хозяйство. 2015. №5, c. 44–47 2. Quliyeva S.Ə., Məmmədov A.N., Cahandarov Ş.C., Cəlaləddinov F.F. Составляющее свободной энергии смешения немолекулярных соединений. Kimya problemləri, 2015, N.1(13), c. 39-42.

XARİCDƏ

1. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Tagiev D.B., Mammadov A.N. Effect of Composition on the Physical Properties of (TlInSe₂)_1-х(TlGaTe₂)_х Solid Solutions // Cambridge Journals. MRS Online Proceeding Library 01/2015; V.1766. DOI:10.1557/ opl. 2015.419.
2. Asadov M.M., Mammadov A.N., Tagiev D.B., Akhmedova N.A. Defining Borders of Vitrification Region in the Li₂O^.B₂O₃–B₂O₃–Yb₂O₃^.B₂O₃ System // MRS Online Proceedings Library, Volume 1765. 2015. imrc2014 s4a-p020. doi: 10. 1557/opl. 2015.816, Published online by Cambridge University Press 01 Oct 2015. 6 p.
3. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mamedov A.N., Aljanov M.A., Kerimova E.M. and Nadjafzade M.D. Dielectric Properties and Heat Capacity of (TlInSe₂)_{1– x}(TlGaTe₂)_x Solid Solutions // Inorganic Materials. 2015. V. 51. № 8. P. 772-778.
4. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mamedov A.N., Tagiyev D.B. Effect of Composition on the Properties of (TlInSe₂)_1–x(TlGaTe₂)_x Solid Solutions // Inorganic Materials. 2015. V. 51. № 12. P. 1232-1236.
5. Mamedov A.N., Tagiev E.R., Mashadiyeva L.F. and Babanly M.B. Thermodynamic Calculation and 3d Modeling of the Liquidus Surface of the YbTe–Sb₂Te₃– Bi₂Te₃ System. International Research Journal of Pure & Applied Chemistry.10(2): 1-5, 2016, Article no.IRJPAC.21890.ISSN: 2231-3443, NLM ID: 101647669
6. Мамедов А.Н., Салимов З.Э., Кулиева С.А., Бабанлы М.Б. 3D моделирование поверхности кристаллизации меди в тройной системе Сu-Pb-Tl. Успехи современного естествознания, 2015,N.1,,с.804-807
7. Mamedov AN, Rasulova KD, Babanly M.B. Thermodynamic equations for solving the inverse problem of phase equilibrium in the ytterbium telluride – bismuth sesquitelluride system. Intern. Journal of appl. and fundamental research. 2015;8(5):869-873.

KONFRANS MATERİALLARI

1. Садыхов Ф.М., Самедзаде Г.М., Меликова Э.Т., Мамедова И.Г., Садыгова Н.С., Гахраманов Г.С. Исследования по грануляции пылевидной глины капельным методом в стационарных условиях. Тезисы докладов республиканской науч. конф., посвящ. 90-летнему юбилею академика Тогрула Шахтахтинского Баку. Октябр 2015, с.166.
2. Садыхов Ф.М., Самедзаде Г.М., Джахандаров Ш.Д., Гахраманов Г.С., Атакишиев Р.Г., Ахмедова А.Н. Гранулирование порошкообразной глины на вибро-грануляторе. Тезисы докладов республиканской науч. конф., посвящ. 90-летнему юбилею академика Тогрула Шахтахтинского Баку. Октябр 2015, с.167. 3. Məmmədov A.N., Rəsulova K.D., Tedenac J-C., Babanlı M.B. YbTe–Sb2Te3–Bi2Te3 sistemində Sb2-xBixTe3 əsasında bərk məhlulların likvidus və solidus səthlərinin 3D modelləşdirilməsi. Müasir biologiya və kimyanın aktual problemləri elmi praktik konfransı. Gəncə. 05-06 may 2015. II hissə, s.20-21. 4. Məmmədov A.N., İbadova G.İ., Tağıyev E.R., Əliyev Z.S. YbTe-PbTe-SnTe sistemində bərk məhlul sahələrinin 3D modelləşdirilməsi. Müasir biologiya və kimyanın aktual problemləri elmi praktik konfrans. Gəncə. 05-06 may 2015. II hissə, s.49-50.
5. Məmmədov A.N., Tağıyev E.R., Rəsulova K.D., Babanlı M.B. Yb–Bi–Te sisteminin termodinamiki trianqulyasiyaı və komponentlərin qatılığının çevirici matrisaları. Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Bakı-2015. s. 95.
6. Məmmədov V.S., Bəxtiyarlı İ.B., Məmmədov A.N. Ga₂S₃–La₂O₂S–Y₂O₂S sistemində (La₂O₂S)0.48(Y₂O₂S)0.52–(Ga₂S₃)0.86(Y₂O₂S)0.14 kəsiyinin tədqiqi. Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Bakı-2015. s.100.
7. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mammadov A.N. Thermphysical properties of (TlInSe₂)_1-х(TlGaTe₂)_х // Abstracts of 19th Symposium on Thermophysical Properties. Boulder, CO, USA. Colorado, National Institute of Standards and Technology. June 21-26, 2015. PaperID 2639. P. 331.
8. Mustafaeva S.N., Asadov М.М., Mammadov A.N. Concentration dependence of thermodynamical, structural and physical properties of (TlInSe₂)_1−x(TlGaTe₂)_x // Abstracts of XX International Conference on Chemical Thermodynamics in Russia (RCCT-15). Nizhni Novgorod. 22-26 June. 2015. Section 3. P-3-36. P. 276.
9. Асадов М.М., Мустафаева С.Н., Мамедов А.Н. Корреляции между физическими свойствами и составом в системе (TlInSe₂)_1–х(TlGaTe₂)_х // Материалы Всероссийской научной конференции с международным участием «Второй Байкальский материаловедческий форум». Республика Бурятия, г.Улан-Удэ – оз.Байкал. 29 июня–5 июля 2015. Ч. 1. С. 29-30.
10. Asadov M.M, Mustafaeva S.N., Mamedov A.N. Modeling of GaS-GaSe phase diagram and properties of materials // Abstracts of 1st International Conference on Computational Design and Simulation of Materials (CDSM 2015). Shenyang, China. August 17-19, 2015. Abstract № 68. Invited, O-20. P. 6. 11. Mамедов А.Н., Расулова К.Д., Тагиев Э.Р., Бабанлы М.Б. Термодинамические уравнения решения обратной задачи для ликвидуса квазибинарных систем с общим катионом. VII Всероссийской конференции «Физико-химические процессы в конденсированных средах и на межфазных границах – ФАГРАН-2015. Воронеж. 10-13 ноябрь 2015.
12. Мамедов Н., Бахтиярлы И.Б., Асадов М.М., Мамедов В.С. и др. Характер химического взаимодействия и термодинамический анализ системы Ga₂S₃ – Eu₂O₂S – Y₂O₂S. Полифункциональные химические материалы и технологии: Матер. Межд. научной конф. 21–22 мая 2015 г. Томск: Издатель. Дом ТГУ, 2015. То 2. с.148-151.

DƏRSLİK VƏ MONOQRAFİYALAR

Dilqəm Tağıyev, Asif Məmmədov. Tək atomdan supramolekulyar kimyaya. Bakı: Elm, 2015, 315 s.
Mамедов А.Н. Термодинамика систем с немолекулярными соединениями: расчет и апроксимация термодинамических функций и фазовых диаграмм. LAP. Germany 2015. 124c.

ELMİ ƏLAQƏLƏR

1. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Geologiya və Geofizika İnstitutunun «Filiz və qeyri-filiz faydalı qazıntı yataqlarının geologiyası və Geokimyası» şöbəsi

2. Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksi Qapalı Səhmdar Cəmiyyətİ

3. A.A.Baykov adına Rusiya Elmlər Akademiyasının Metallurgiya və Materialşünaslıq İnstitutu. Kompleks filizlərin metallurguya problemləri laboratoriyası.

PATENTLƏR VƏ İDDİA SƏNƏDLƏRİ

Mustafayeva S.N, Əsədov M.M., Məmmədov A.N. Xalkopirit quruluşlu mis-indium disulfid kristallarının alınması üsulu // a2015 0028. (İlkin ekspertizanın müsbət nəticəsi.)
Mustafayeva S.N., Əsədov M.M., Kərimova E.M., Məmmədov A.N. Rentgen şüaları detektorunun rentgenhəssaslığının idarə edilməsi üsulu // a2015 0005. (İlkin ekspertizanın müsbət nəticəsi.)

İSTİNADLAR – 9.

LABORATORİYANIN ADI: Əlvan metal tərkibli mineral xammalın emalı

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, prof. Arif Heydərov

Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d, a.e.i., 1 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i., 1 nəfər mühəndis, 2 nəfər b. laborantdır. Bəkir Vəliyev – k.ü.f.d., a.e.i., Sülhiyyə Kələntərova – e.i., Aybəniz Quliyeva – k.e.i., Nailə Yusifova – doktorant, k.e.i.

İŞ 1.3: Əlvan metal tərkibli xammalın emalı zamanı qiymətli komponentlərin çıxarılması

MƏRHƏLƏ:Mis filizinin kompleks emalı zamanı alınan məhlullardan misin çıxarılması.

Mis bir çox sahələrdə tətbiq olunan ən vacib metallardan biri sayılır. Mis istehsalı üçün lazım olan ilkin xammallar ilbəil azalır. 5% misi olan filizlər misə görə çox zəngin sayıldığı halda, bir çox ölkələrin sənayesi tərkibində 0,5% mis olan filizləri emal edirlər. Respublikamızın iqtisadi potensialının yüksəldilməsi onun ərazisində kəşfiyyatı başa çatdırılmış müxtəlif faydalı qazıntı yataqlarının ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunması, emal sənayesi sahələrinin inkişaf etdirilməsi ilə bağlıdır. Hesabat dövrü ərzində Gədəbəy rayonunda «Azərbaycan Beynəlxalq Mədən Əməliyyatı» şirkətinin ərazisində olan mis kolçedan yatağından tədqiqat işlərini yerinə yetirmək üçün filiz və tullantı nümunələri gətirilmiş, onların mineraloji və kimyəvi tərkibi araşdırılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, kükürd kolçedanlı filizin 90%-dən çoxu pirit mineralından, az miqdarı isə xalkopirit, sfalerit, markozit və pirrotin mineral qarışığından ibarətdir. Mis-sinkli filizlər isə tərkibcə dəyişkən olub, xalkopirit, sfalerit və barıt kimi əsas minerallardan təşkil olunmuşdur. Təqdim olunan süxur və tullantılar əsas komponentlərin miqdarının azlığına görə fərqləndikləri halda, mineroloji tərkiblərinə görə filizdən fərqlənmirlər. Materialların mineroloji tərkibini Bruker D8 difraktometrində, nəcib metalların konsentrasiyası Varian və Perkin Elmer atom adsorbsiya cihazında, kompleks element analizi isə Bruker S2 Picofox rentgen flüoressent analizatorunda aparılmışdır. Nümunələr bir neçə sahədən götürüldüyü üçün tədqiqatlar müxtəlif tərkibli tullantı filiz nümunələri üzərində aparılmışdır.

Komponentlərin yuyulması laboratoriya şəraitində yeraltı yumaya oxşar spiralvari borularda və perkolyasiyon kolonkalarda (hündürlük – 1 metr, diametr – 10 sm) aparılmışdır. Yerləşdirilən tullantıların miqdarı 500 q-dan 5 kq-a qədər dəyişdirilmişdir. Hipoxlorit məhlulu natrium xloridin suda məhlulunun elektrokimyəvi emalından alınmışdır. Məhlulun Eh potensialı titan elektrodundan olan elektroliz qurğusunda 4 V, 100 A sabit cərəyanın təsiri ilə 15–20 dəqiqə müddətində Eh=1150–1190 mV səviyyəsinə qədər artırılır.

Şəkil 1. Yuma zamanı məhlula çıxan Cu, Au və Ag ionlarının qatılıq dəyişməsi.(Au və Ag-ün qatılığı mq/l-lə, Cu-un qatılığı qr/l-lə verilmişdir)

Şəkil 2. Yuma zamanı məhlula çıxan Cu, Au və Ag-un çıxım faizi.

Şəkil 1, 2-də mis, qızıl və gümüşün zamandan asılı olaraq yuyulma dinamikası göstərilmişdir. Alınan nəticələrdən görünür ki, ilkin saatlarda nəcib metalların konsentrasiyasının maksimal qiyməti müşahidə olunur. Süxurların fraksiyası < 0,8 mm, vaxt 80 saat olduqda yuma zamanı məhlula 81,6% Au, 29,2% Ag, 41,2% Cu keçmiş olur. Məhlulda hipoxlorit ionunun qatılığı 0,8%, oksidləşmə-reduksiya potensialı 750 mv, pH isə 8 olmuşdur. Oksidləşmiş mis süxuru 1 M HCl və 0,8%-li NaClO məhlulları ilə yuyulmuşdur. Yuyulmadan sonra məhlulun tərkibi aşağıdakı kimi olmuşdur (mq/l): Fe - 56,1; Zn - 55; Cu - 51,5; Ca - 70,5; Cd - 0,41; Pb - 0,74; Mn - 1,57; Ag - 0,54. Həllolmadan sonra məhlulun pH-ı 1,29-a, Eh-ı isə 576 mv səviyyəsinə gətirilmişdir. Hidrogen xlorid məhlulu çox aqressiv olduğuna görə ilkin saatlardan turşu mis, gümüş, sink və dəmir elementlərinin yuyulmasına sərf olunur. Təcrübələr qapalı şəraitdə getdiyindən heç bir atmosfer çirklənməsi müşahidə olunamamış və oksigensiz şəraitdə çox yaxşı nəticələr alınmışdır. Məhlullardan nəcib metalların sorbsiyası qızıla selektiv olan Amberlit D360 sorbenti ilə aparılmışdır. İlkin təcrübələr model xloridli mis və sink məhlullarında sorbsiyanın öyrənilməsi ilə aparılmışdır. Sink və mis ionlarının sorbsiyasına aid təcrübələr statistik şəraitdə izlənilmişdir. Bu ionların xlorid və hipoxloritli məhlullardan sorbsiyası üçün yüksək turşulu kationit KУ-2 və yüksək əsaslı anionit AB-17-dən istifadə edilmişdir. Sink və mis ionlarının sorbsiyası xlorid turşusunun geniş interval turşuluğunda 1x10^-6–5N və müxtəlif pH-da (1–5) aparılmışdır. İon dəyişmə sorbsiyası üçün KУ-2 kationitinin H formasından AB-17 anionitinin Cl formasından istifadə edilmişdir. İonların sorbsiyasına təsir edən ən mühüm amil məhlulların turşuluğu və metal ionlarının qatılığıdır. Ona görə də mis və sinkin sorbsiyasına turşuluğun təsiri model məhlul kimi 0,1–4 N xlorid turşusu və natrium xlorid məhlullarında öyrənilmiş və texnoloji məhlullarda yoxlanılmışdır. Alınan nəticələr göstərdi ki, xloridli məhlullardan kationitlə sinkin sorbsiyası pH azaldıqca azalır və HCl-un məhlulda qatılığı 1 N və ya daha çox olduqda dayanır. Sinkin anion formada sorbsiyası pH=2-dən başlayır.

Xlorid turşusunun qatılığı artdıqca AB-17 anioniti ilə sinkin sorbsiyası artır və 1–4 N turşuluqda maksimal qiymət alır. 4 N-dan sonra sinkin sorbsiyası azalmağa, misin sorbsiyası isə artmağa başıayır. Bu onunla izah edilir ki, sink 0,15 N-dan yuxarıda mənfi yüklü kompleks ionlar əmələ gətirdiyi halda, mis 4 N-dan artıq qatılıqda kompleks anion formalarına keçir. pH-ın 1,3 qiymətində texnogen məhlullardan təklif olunan anionitlə mis tutulmur, sink isə anion formada olduğu üçün 97,1% sorbsiya olunur. KУ-2 kationiti ilə sorbsiya olunan mis və sink isə NaCl-in 100 qr/l məhlulu ilə desorbsiya olunub qatılaşdırılır.

NƏTİCƏ

Gədəbəy mis tərkibli oksidləşmiş filizinin xlorid və hipoxlorit məhlulları ilə yuyulmasının və yuyulmadan alınan məhlullardan mis və sinkin iondəyişdirici sorbentlər vasitəsi ilə ayrılmasının optimal şəraiti müəyyən edilmişdir.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

Heydərov A.Ə., Əhmədov M.M., Yusifova N.V., Vəliyev B.S., Mahmudov M.K. Kobalt tərkibli qeyri-ənənəvi xammalın kompleks emalı prosesində kobaltın çıxarılması. Kimya Problemləri № 1, 2015, s. 69-73
Heydərov A.Ə., Əhmədov M.M., Yusifova N.V., Quliyeva A.A. Tərkibində kobalt olan əlvan metallı kekin sulfatlaşmasının tədqiqi. Kimya Problemləri 2015, №4, s. 262-266.

KONFRANS MATERİALLARI

Heydərov A.Ə., Yusifova N.V. Kobalt tərkibli Daşkəsən filizinin emalı. Ümummilli Lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 92-ci ildönümünə həsr olunmuş doktorant, magistr və gənc tədqiqatçıların “Kimyanın aktual problemləri IX Respublika Elmi konfransının” materialları. BDU-nun Kimya fakültəsi, Bakı 2015, 06-07 may.
Heydərov A.Ə., Əhmədov M.M., Yusifova N.V., Vəliyev B.S., Qurbanzadə A.X., Mahmudov M.K. Kobalt tərkibli keklərin sulfat turşusu ilə sulfatlaşmasının tədqiqi. Akademik T.N.Şahtaxtinskinin 90 illik yubleyinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı-2015, s. 92.
Heydərov A.Ə., Əhmədov M.M., Ağayev Ə.N., Kələntərova S.X., Məmmədova L.M. Xlorid və hipoxlorit tərkibli emal məhsullarından mis və sinkin sorbsiya üsulu ilə çıxarılması. Akademik T.N.Şahtaxtinskinin 90 illik yubleyinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı-2015, s. 124.
Heydərov A.Ə., Əhmədov M.M., Quliyeva L.T. Sulfatlı məhlullardan qallium və indiumun ekstraksiyası. Akademik T.N.Şahtaxtinskinin 90 illik yubleyinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı-2015, s. 93.

KADR HAZIRLIĞİ

1. Nailə Yusifova – doktorant, 2014–2017, elmi rəhbər: k.e.d., prof. Arif Heydərov

Dissertasiya mövzusu: Daşkəsən yatağının kobalt tərkibli filizindən kobaltın çıxarılması.

2. Leyla Tağıyeva – dissertant, 2014–2017, elmi rəhbər: k.e.d., prof. Arif Heydərov

Dissertasiya mövzusu: Qeyri-üzvi istehsal tullantılarından qallium və indiumun çıxarılması.

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

A.A.Baykov adına Rusiya Elmlər Akademiyasının Metallurgiya və Materialşünaslıq İnstitutu. Kompleks filizlərin metallurguya problemləri laboratoriyası. k.e.d., prof. Sadıxov H.B.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Geologiya və Geofizika İnstitutunun «Filiz və qeyri-filiz faydalı qazıntı yataqlarının geologiyası və geokimyası» şöbəsi. k.e.d., prof. Qaşqay Ç.M.

QRANTLAR

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin inkişafı Fondu. “Mineral tullantılardan qiymətli metalları ayırıb saflaşdıran mobil pilot sisteminin qurulması və yarımsənaye sınaqlarının keçirilməsi”. Layihənin rəhbəri – k.e.d., prof. Arif Heydərov. Layihənin müddəti – 2014–2015(12 ay). Layihənin məbləği – 80 000 AZN.

İSTİNADLAR – 3

Laboratorİyanın adı: Analitik kimya laboratoriyası

Laboratorİya rəhbərİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru Aydın Paşacanov

Laboratoriyada 11 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.e.d. b.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i.,
2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., e.i., 1 nəfər k.e.i., 3 nəfər mühəndis, 1 nəfər
b. laborantdır. Nuşirəvan Rüstəmov – k.e.d., prof., b.e.i., Namiq İsmayılov – k.ü.f.d. a.e.i., Mələk Ağamalıyeva – k.ü.f.d., a.e.i., Elmira Allahverdiyeva – k.ü.f.d., b.e.i.; Şahin Bayramov – k.ü.f.d., b.e.i., Gülü Abbasova – k.ü.f.d., e.i., Arzu Osmanova – k.e.i.

İŞ 1.4: Metal ionlarının mürəkkəb tərkibli obyektlərdə təyini üçün yeni səmərəli üsulların işlənib hazırlanması.

MƏRHƏLƏ: Metal ionlarının bisazobirləşmələrlə komplekslərinin və əsası boyalarla ion assosiatlarının alınması, tədqiqi və onların yeni ekstraksiyalı fotometrik və ekstraksiyalı atom-absorbsiya təyini üsullarının işlənməsi. Bəzi o-hidroksi-aril-metilketonların oksimlərinin sintezi.

Bu məqsədlə aşağıdakı elmi-tədqiqat işləri aparılmışdır.

həddində əmələ gəlir. Optimal pH 2,5÷3,0 müəyyən edilmişdir. Kompleks əmələgəlmə setilpiridinin iştirakı ilə daha yüksək turşuluqda baş verir.

Eyni və müxtəlifliqandlı komplekslərin udma spektrləri çəkilmişdir. Ge(IV)-ün stilbazo ilə eyniliqandlı kompleksi λ=400 nm-də, müxtəlifliqandlı kompleksi isə Ge(IV) stilbazo-setilpiridin λ=490 nm-də maksimum işıq udur. Setilpiridinin iştirakı ilə udma spektrində güclü batoxrom sürüşmə müşahidə olunur, intensivlik artır. Stilbazonun 0,6 ml (1,2∙10^-4) qatılığı kompleksin maksimal əmələ gəlməsinə kifayət edir. Ber qanununa tabelik 0,05–15 mkq Ge (IV) 25 ml qatılığında ödənilir. Komplekslərin analitik xarakteristikaları müəyyən edilmişdir. Molyar işıqudma əmsalı ε=39706, davamlılıq sabiti β_k=3,8∙10⁸. Kompleksin tərkibində komponentlərin mol nisbətləri izomolyar seriya metodu ilə Ge (IV):stil:SP = 1:2:4 təyin edilmişdir. Nazarenko metodu ilə Ge-un kompleksəmələgətirici formasının Ge⁺⁴ vəziyyətində olduğu müəyyən edilmişdir. Bu isə metalın hidroliz etmədiyini göstərir.

Ge-un təyininə kənar ionların təsiri: Ge-un təyininə qələvi, qələvi torpaq metalları, Cu (II), Te (III), Bi (III), tartarat, EDTA, limon turşusu, çaxır turşusu vəs. mane olmur. F^-, Zr (IV), Sb (III), Fe (III), ionları kompleksəmələgəlməyə mane olur.

Yeni işlənmiş metodika neft koksunda və buruq suyunda Ge (IV)-un təyininə tətbiq edilmişdir. Müqayisə metodu kimi fenilfluoron metodu istifadə edilmişdir.

Etoksiakridinin dietil azotörəməsinin (9-amino-4-etoksiakridin-6-azo-N=N-dietil anilin) Te (IV) xloridlə ion assosiatının əmələgəlmə şəraiti və ekstraksiyası müəyyən edilmişdir. Assosiatın ekstraksiyası üçün müxtəlif üzvi həlledicilərdən və onların müxtəlif nisbətlərdə qarışığından istifadə edilmişdir.

İon assosiatının ən yüksək ekstraksiyası xloroform-aseton 3:2 nisbətində gedir. Su və üzvi fazanın optimal həcmi eyni olub 5 ml-ə bərabərdir.

İon assosiatının əmələgəlmə şəraitinə təsir edəcək faktorlar öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, ion assosiatının ən yüksək ekstraksiyası mühitin turşuluğu 3N(HCl) olduqda baş verir. Te (IV) ionunun [TeCl₆]^2- alınması üçün mühitdə xlor ionunun 0,1 mol qatılığı kifayət edir. Ion assosiatın və reagentin spektrləri çəkilmişdir. Assosiatın maksimal işıq udması 520 nm-də müşahidə edilir. Reagentlə ion assosiatın eyni dalğa uzunluğunda işıq udması alınmış kompleksin həqiqətən ion assosiat olduğunu təsdiq edir (batoxrom yerdəyişmə yoxdur).

Aparılmış tədqiqatlar əsasında tellurun təyininin dərəcəli əyrisi qurulmuşdur. Müəyyən edilmişdir ki, Buqer-Lambert-Ber qanunu tellurun 0,5÷15,0 mkq qatılığında ödənilir. Müxtəlif spektrofotometrik üsullarla (asmusun düz xətt, tarazılığın yerdəyişməsi) assosiatın tərkibində metalla boyanın nisbətlərinin 1:1 olduğu müəyyən edilmişdir.

İon assosiatın fiziki-kimyəvi analitik xarakteristikaları müəyyən edilmişdir.

Cədvəl 1.

AEADA [TeCl₆]^2- ion assosiatının fiziki-kimyəvi və analitik parametrləri

Turşuluq,

λ_max,

ε∙10^-4

β_K.D∙10⁵

Tərkib

Tl:Cl:R⁺

520

6,2

4,7

105,8

98,64

1:6:1

Kənar ionların Te (IV) təyininə təsiri: Co (III), Cd (II), Ge (IV), Cu (II), Pb (IV), Hg(II), SCN^-, Al, CH₃- COO^-, Se (IV), SO₄^2-, C₂O₄^2-, PO₄^3-, NO₃^- NTE, Zn (II), Sb (III) ionları yüksək nisbətdə Te (IV) – təyininə mane olmur. Te (IV) – təyininə aşağıdakı ionlar mane olur: Fe (III), Sb (V), Te (III), In (III), Au (III), Ga ³⁺, askarbin turşusu.

Tellurun ərintidə təyini: Aparılmış tətqiqat işlərinə əsasən Te (IV)-un müxtəlif ərintilərdə təyini metodikası işlənib hazırlanmışdır. Bu metodika Te (IV)-ün dövlət standart nümunələrində təyininə tətbiq edilmişdir.

Üzvi birləşmələr arasında oksimlər analitik kimyada geniş istifadə olunan ilk sinifdir. Bu sinfə ayid reagentlərin imkanlarından tam istifadə olunmamışdır. Bu məqsədlə 2-hidroksiarilmetil- və 2-hidroksiarilketonların oksimləri sintez edilib.

Reaksiyalar aşağıdakı sxem üzrə aparılıb:

Sintez edilmiş 2-hidroksi-5-fluorasetofenon (I) və 2-hidroksi-5-metilbenzofenon (II) − rəngsiz kristal maddələrdir. Suda zəif, spirtlərdə və alkilhalogenlərdə (xloroformda və karbon 4-xloriddə) yaxşı həll olurlar. Maddələr təkrar kristallaşma ilə təmizlənib. Onların təmizliyi nazik təbəqəli xromatoqrafiya, quruluşu isə İQS üsulu ilə təyin olunub. Sintez olunmuş oksimlərin bəzi metal ionları ilə kompleks əmələ gətirməsi vəsfi yoxlanılıb. Fe³⁺-lə hər iki oksim suda həll olan rəngli kompleks verir. Qalan metalların oksimlərlə kompleksləri rəngli çöküntü halındadır.

Oksim fraqmenti − farmakofor qruplaşma sayılır və tərkibində olan birləşmələr müxtəlif bioloji aktivliyə malikdir. Bunu nəzərə alaraq, tərkibində flüor olan oksimin bir sıra patogen və şərti patogen mikroorqanizmlərə təsiri öyrənilib.

Müəyyən edilmişdir ki 2-hidroksi-5-flüorasetofenon bağırsaq çöpü bakteriyalarına qarşı çox aktivdir.

NƏTİCƏ

Ge(IV)-un stilbazo və səthi aktiv maddə setilpiridinlə müxtəlifliqandlı kompleksi, tellur-xlorid asidokompleksinin isə etoksiakridinin azotörəməsi ilə ion assosiatı tədqiq edilmişdir. Hər iki elementin müxtəlif nümünələrdə təyininin fotometrik, ekstraksiyalı-fotometrik və ekstraksiyalı atom-absorbsiya üsulları işlənmişdir. İki yeni bidentant oksim − 2-hidroksi-5-fluorasetofenon, 2-hidroksi-5-metilbenzofenon − sintez edilmişdir.

Nəşr olunmuş əsərlər

XARICDƏ

Pashajanov A.M. Extraction and Atomic Absorption Determination of Zirconium (IV) with Azo-Derivative Para-Tret-Butylphenol // United Kingdom, Chemistry Journal, 2015, Vol. 05, No 4, p.76-79;
Pashajanov A.M. Extraction and Atomic Absorption Determination of Palladium on the basis of the complexation reaction with 2-Hydroxy-5-T- Butylphenol-4¢-Methoxy-Azobenzene // İndia, Journal of Advances in Chemistry, 2015, Vol. 11, No 9, p. 3779-3783;

KONFRANS MATERIALLARI

Пашаджанов А.М., Агамалиева М.М., Исмаилов Н.Н. Экстракционно-атомно-абсорбционное определение ванадия и циркония с азопроизводными пикраминовой кислоты // Bakı, 2015, akademik T.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı, s.108;
Исмаилов Н.Н., Пашаджанов А.М. Азопроизводные этоксиакридина – новые реагенты для экстракционно-фотометрического определения индия (III) и теллура (IV) // Bakı, 2015, akademik T.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı, s.112.
Пашаджанов А.М. Экстракционно-атомно-абсорбционное определение некоторых d-элементов с азопроизводными пара-трет-бутилфенола // II Всероссийская конференция с международным участием по аналитической спектроскопии; Краснодар, 2015, стр.120.

KADR HAZIRLIĞI:

İntizam Əhmədov – doktorant, qiyabi 2013–2017, elmi rəhbər – k.ü.f.d. Aydın Paşacanov.

Dissertasiya mövzusu: Sirkoniumun(IV) bis-azopirokatexinlər və səthi-aktiv maddələrlə təyininin fotometrik metodikalarının işlənməsi.

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

1. Voronej şəhəri Dövlət Texnoloji Akademiyası;

2. Moskva Filiz yataqlarının Geologiyası, Petroqrafiyası, Mineralogiyası və Geokimya İnstitutu

İSTİNADLAR – 3

“Qeyri-üzvi funksional materiallar” şöbəsinin

2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Məhəmməd Babanlı

Mövzu: Yüksək texnologiyalar üçün yeni qabaqcıl qeyri- üzvi funksional materialların istiqamətli sintezinin elmi əsaslarının yaradılması

Mövzuya aid işlər: 2.1; 2.2; 2.3.1 ; 2.3.2 ; 2.4

LABORATORİYANIN ADI: Keçid elementlərinin xalkogenidləri

LABORATORİYA RƏHBƏRİ : kimya elmləri doktoru, prof. İxtiyar Bəxtiyarli

Laboratoriyada 13 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.e.d., prof., b.e.i., 4 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i.-dir. Asif Məmmədov – k.e.d., prof., b.e.i., Əminə Mirzəyeva – k.ü.f.d., a.e.i., dos., Ruksana Qurbanova – k.ü.f.d., a.e.i., dos., Ziyafət Muxtarova – k.ü.f.d., a.e.i., Faiq Məmmədov – k.ü.f.d., a.e.i., dos., Oruc Kərimli –k.ü.f.d., b.e.i., Şərafət Məmmədov – k.ü.f.d., b.e.i., Fatma Məmmədova – e.i., Vilayət Məmmədov – e.i., Şəfa Hüseynova – e.i. Şəhri Abdullayeva – k.e.i., Elnarə İsmayılova – k.e.i., Ülviyyə Həsənova – k.e.i.

İŞ 2.1: Keçid elemen tlərinin xalkogenidləri və oksixalkogenidləri əsasında yeni yarımkeçirici və lüminessent xassəli maddələrin məqsədli sintezi və tədqiqi

MƏRHƏLƏ: Ln₂S₃ –Ga₂S₃–Ln₂^/S₃(EuS) kvaziüçlü sistemlərində şüşəəmələgəlmə sahəsinin sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi və yeni fazaların fiziki-kimyəvi xassələrinin öyrənilməsi.

Spektrin İQ-ya yaxın sahəsində lantanoidlərin qarışıq kationlu sulfid matrisalarında Nd³⁺ ionunun güclü işıqlanma effektinə malik olması bu materiallardan lazer elementi kimi istifadə olunmasına imkan yaradır. Qeyd olunanları və lantanoidlərin xalkogenidli şüşələrinin spektrin İQ sahəsində akustooptiki cihazlarda optiki linza, süzgəc( filtr) kimi işlənə biləcəyini, hətta xalkogenidli şüşələrdən hazırlanmış nazik təbəqələrdə aşırma effektinin (еффект переключения) müşahidə edilməsi ilə əlaqədar onlardan EHM-nın yaddaşında istifadə olunmasına imkan yarandığını nəzərə alaraq hesabat dövründə La₂S₃–Ga₂S₃–Nd₂S₃, La₂S₃–Ga₂S₃–EuS və Sm₂S₃–Ga₂S₃–EuS sistemlərində şüşəəmələgəlmə sahələrinin sərhədləri müəyyən edilmiş və yeni fazaların fiziki-kimyəvi və termodinamiki xassələri öyrənilmişdir.

Şüşə əmələgəlmə sahələrinin nümunələri kükürd təzyiqi altında ilkin komponentlərdən 1425 K temperaturda kvars reaktora yerləşdirilmiş stekloqrafit butada aparılmışdır. Kəskin soyutma prosesi reaktoru sintez temperaturundan birbaşa otaq temperaturunda suya salmaqla həyata keçirilmişdir (şəkil 1,2).

Şəkil 2. Lantanoidlərin qalliumla sulfid şüşələri

Laboratoriyada sintez olunan nümunələr fiziki-kimyəvi analizin müasir kompleks metodları ilə (DTA Almaniyanın “NETZSCH” firmasının “Jupiter” STA449 F3 cihazında, RFA Almaniyanın “Bruker” firmasının “D2 PHASER” avtomatik rentgen difraktometrində, spektral analiz isə Perkin Elmer System FT-İr və Perkin Elmer Lambda 9 spektrometrində) tədqiq olunmuşdur.

Öyrənilən sistemlərdə şüşə əmələgəlmə sahələrinin qatılıqdan asılılığı şək.3-də göstərilmişdir.

Şəkildən görünür ki, tədqiq olunan sistemlərdə rənglənmiş şəffaf şüşə əmələgəlmə sahəsi hər iki tərəfdən ştrixlənmiş qeyri-şəffaf şüşə sahəsi ilə hüdudlanmışdır. Şüşənin qeyri-şəffaf olmasının səbəbi tərkibdə ilkin kristallaşma mərkəzlərinin əmələ gəlməsidir ki, bu da RFA-nın nəticələri ilə təsdiq edilmişdir. Alınan ikili şəffaf şüşələrin rəngi Ln³⁺ ionlarının rənglərinə uyğundur. Belə ki, lantan qızılı-sarı, niodium yasəməni-qəhvəyi, samarium moruğu, evropium (EuS) isə tünd-boz rənglidir. Tərkibə üçüncü komponentin daxil edilməsi rəngi tündləşdirir. Lantanoidlərin nüvələrinin yükünün artması istiqamətində şüşə əmələgəlmənin azalması fikrimizcə, sulfidlərin quruluşu ilə, başqa sözlə lantanoidlərin koordinasiya ədədlərinin dəyişməsi ilə əlaqədardır, çünki lantanoid birləşmələrinin xassələri ion radiusunun kiçilməsinə nisbətən metalın koordinasiya ədədinin dəyişməsinə daha həssasdır.

(Ga₂S₃)_0,65(La₂S₃ )_0,20(Nd₂S₃ )_0,15 tərkibli şəffaf şüşənin derivatoqrafik analizi göstərir ki, 880 K müşahidə edilən və şüşələrə xas olan balıqqulağıya oxşar effekt bu şüşənin yumşalma temperaturunu göstərir. 915–1200 K temperaturdakı ekzoeffektlər və kütlə itkisi şüşənin pilləli oksidləşməsini xarakterizə edir.

(Ga₂S₃)_0,65(La₂S₃)_0,35 tərkibli şüşədə t_g=895 K, t_k=950 K-dir. (Ga₂S₃)_0,70(EuS)_0,30tərkibli şüşədə isə t_g=835 K, t_k=855 K-dir. EuS-in miqdarından asılı olaraq üçlü şüşələrdə t_g-nin qiyməti 895 K-dən 835 K-ə qədər, t_k-nın qiyməti isə 890 K-dən 855 K-ə qədər azalır, uyğun olaraq H_μ-nün qiyməti 520 mPa–560 mPa intervalında artır.

Şüşələrin İQ spektrlərində Me–S rabitəsini xarakterizə edən zolaqlar ilkin kristallik komponentlərin spektrlərindəki zolaqlara nisbətən daha yüksək intensivliyə malikdir və yüksək tezlikli sahəyə tərəf sürüşmüşdür. Bu da şüşələrdə Me–S kovalent rabitəsinin güclənməsindən irəli gəlir.

Bundan başqa, hesabat dövründə (Ga₂S₃)_1-x(La₂S₃ )_x-y(Nd₂S₃)_y tərkibli şəffaf şüşədə ilk dəfə olaraq lazer xassəsini öyrənmək məqsədi ilə spektrin görünən və İQ sahəsində adsorbsiya spektrləri çəkilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, göstərilən tərkibli şüşə otaq temperaturunda 1,08 mkm dalğa uzunluğunda lazer xassəsi göstərir. Lakin müvafiq kristallik matrissalarla müqayisədə Nd³⁺ ionunun lazer xassəsi şüşələrdə zəifdir. Bu da şüşələrdə şüa itkisinin nisbətən çox olması ilə əlaqədardır. Hesab edirik ki, lazerin keyfiyyətinin yüksəldilməsi aktivatorun optimal qatılığı və nümunənin uzunluğu hesabına artırmaq mümkündür.

Bu şüşələrdən optiki linza, süzgəc (filtr), eləcə də lifli xətti rabitə sistemlərində – telekomunikasiya üçün 1,3 mkm dalğa uzunluqlu gücləndiricilərin hazırlanmasında lazer elementi kimi istifadə oluna bilər.

Tədqiq olunan sistemlərdə şüşəəmələgəlmənin termodinamiki analizi

Ln₂S₃–Ga₂S₃–EuS (Ln – Nd, Sm) və Ln₂S₃–Ga₂S₃–EuS sisteminin Ga₂S₃sahəsindəki maye ərintilərinin relaksiya sürəti soyuma sürətinə nisbətən çox kiçik olduğundan bu tərkib ərintilərdən şüşələr alınır. Şüşə kinetik dondurulmuş termodinamiki sistemdir. Şüşələlərin entalpiyası və sərbəst enerjisi kristallik haldan çox olduğundan metastabil haldadır. Tədqiq edilən sistemlərdə Kauzman və Kutsov formulları sınaqdan keçirilmişdir.

DTA və hesablamalar göstərir ki, (Ga₂S₃)_0,65(La₂S₃)_0,35 tərkibli şüşədə kristallaşma temperaturu ilə şüşə əmələgəlmə temperaturunun fərqi T_k–T_g=950–895K = 55, T_g/T_k=0.94; (Ga₂S₃)_0,70(EuS)_0,30 tərkibli şüşədə isə T_k–T_g=855–835K = 20, T_g/T_k=0.976 təşkil edir. EuS-in miqdarından asılı olaraq üçlü şüşələrdə T_g-nin qiyməti 895 K-dən 835 K-ə qədər, T_k-nın qiyməti isə 890 K-dən 855 K-ə qədər azalır. Uyğun olaraq T_g/T_k=0.93 və T_g/T_k=0.96. Müəyyən olunmuşdur ki, La₂S₃-Ga₂S₃-EuS sisteminin Ga₂S₃əsasında alınan şüşələr üçün Kauzman və Kutsov tənliklərindən kənara çıxma böyükdür. Bu La₂S₃və EuS komponentlərinin təsiri ilə struktur relaksiyasının sürətinin və şüşənin termiki stabilliyinin artması ilə izah edilir.

NƏTİCƏLƏR

Ln₂S₃–Ga₂S₃–Ln^/₂S₃(EuS) sistemlərində şüşə əmələgəlmə sahəsinin sərhədləri müəyyənləşdirilmiş və yeni fazaların dinamik şəraitdə termolizi və İQ spektrləri öyrənilmişdir.
Şüşələrin İQ spektrlərində Me–S rabitəsini xarakterizə edən zolaqlar ilkin kristallik komponentlərin zolaqlarına nisbətən daha yüksək intensivliyə malikdir və yüksək tezlikli sahəyə tərəf sürüşür. Bu da şüşələrdə kovalent rabitənin güclənməsindən irəli gəlir.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

Бахтиярлы И.Б., Асадуллаева С.Г., Тагиева К.О., Зломанов В.П. Разрез (BaSiO₃)_0.75(Er₂O₃)_0.25–(BaSiO₃)_0.75(Er₂O₃)_0.25системы Er₂O₃-ErF₃-BaSiO₃// Ж. Неорган. Материалы. 2015, т. 51, № 5, с. 538-541. (www.naukaran.ru; www.maik.ru)
Мамедов А.Н., Салимов З.Э., Кулиева С.А., Бабанлы М.Б. 3d моделирование поверхности кристаллизации меди в тройной системе Сu–Pb–Tl // Успехи современного естествознания, Москва, Академия естествознания. 2015, ч.5, №1, c. 804-807.
Mammadov A.N., Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Tagiev D.B. Effect of Composition on the Physical Properties of (TlInSe2)1-х(TlGaTe2)х // Solid Solutions. Cambridge Journals.MRS Online Proceeding Library. 10.1557/opl. 2015, p.419.

KONFRANS MATERİALLARI

Бахтиярлы И.Б., Асадуллаева С.Г., Фатуллаева Г.М., Керимли О.Ш., Мирзоева А.А. Физико-химические свойства стеклообразующих расплавов Nd₂S₃–Ga₂S₃–EuS и La₂O₃–As₂S₃–Eu₂S₃–Eu₂O₃ / Mатериалы Международной научной конференции «Полифункциональные химические материалы и технологии». Томск-2015, т.1, с.20-22.
Мамедов Ф.М., Нейматова А.В., Бахтиярлы И.Б., Исмайлова Э.Ф. Исследование разреза (Pr₂S₃)_0.15(Pr₂O₃)_0.85–(Bi₂S₃)_0.85(Pr₂O₃)_0.15 тройной системы Pr₂S₃–Bi₂S₃–Pr₂O₃ /Mатериалы Международной научной конференции «Полифункциональные химические материалы и технологии». Томск-2015, т.1, с.128-131.
Абдуллаева Ш.С., Бахтиярлы И.Б., Гасымов В.А., Мамедов Ф.М. /Физико-химические свойства соединения CuFeIn₃S₆, образовающегося в системе CuInS₂–FeIn₂S₄ / Mатериалы Международной научной конференции «Полифункциональные химические материалы и технологии». Томск-2015, т.2, с.6-8.
Мамедов А.Н., Бахтиярлы И.Б., Асадов М.М., Мамедов В.С. Характер химического взаимодействия и термодинамический анализ системы Ga₂S₃–Eu₂O₂S–Y₂O₂S/ Mатериалы Международной научной конференции «Полифункциональные химические материалы и технологии». Томск-2015, т.2, с.149-151.
Гурбанов Г.Р., Мамедов Ш.Г. Физико-химические взаимодействия в системе PbSn–Bi₄S₈–SnS / Mатериалы Международной научной конференции «Полифункциональные химические материалы и технологии». Томск-2015, т.1, с.52-55.
Исмайылова Э.Н., Курбанова Р.Д., Мамедов Ш.Г., Мухтарова З.М., Мамедов Ф.М. Исследование сечения Sn₂Sb₆S₁₁–In₂S₃ в квазитройной системе In₂S₃–SnS–Sb₂S₃ / Mатериалы Международной научной конференции «Полифункциональные химические материалы и технологии». Томск-2015, т.1, с. 98-101.
Мамедов А.Н., Бахтиярлы И.Б., Асадов М.М., Мамедов В.С. Характер химического взаимодействия и термодинамический анализ системы Ga₂S₃–Eu₂O₂S–Y₂O₂S / Mатериалы Международной научной конференции «Полифункциональные химические материалы и технологии». Томск, 2015. т. 2. с.148-151.
Бахтиярлы И.Б., Курбанов Р.Д., Керимов Р.И., Мамедова Ф.М., Исмайылова Э.Н., Абдуллаева А.С. Фазовая диаграмма разреза (Ga₂S₃)_0,75(EuS)_0,25–
(EuGa₂S₄)_0,86EuNd₂S₄)_0,14 / XIX Международная конференция «Физика прочности и пластичности материалов». Самара -2015, с. 224.

9. Гурбанов Г.Р., Мамедов Ш.Г., Мухтарова З.М., Мамедов В.С. Характер взаимодействия в системе PbBi₄S₇–Pb₂SnBi₂S₆ / Ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 92-ci ildönümünə həsr olunmuş doktorant, magistr və gənc tədqiqatçıların “Kimyanın aktual problemləri” IX respublika elmi konfransının materialları. Bakı-2015, с. 43.

10. Гурбанов Г.Р., Мамедов Ш.Г., Бахтиярлы И.Б., Исмайылова Е.Н. Исследование разреза PbBi₄S₇–PbSnBi₄S₈ в квазитройной системе SnS–Bi₂S₃–PbS / Ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 92-ci ildönümünə həsr olunmuş doktorant, magistr və gənc tədqiqatçiların “ Kimyanın aktual problemləri” IX respublika elmi konfransının materialları. Bakı-2015, с.42.

11.Kərimov R.İ., Bəxtiyarlı İ.B., Qurbanova R.C., Əliyeva S.N., Məmmədova F.M. EuGa₂S₄ və (EuGa₂S₄)_0,98(NdGaS₃)_0,02 tərkibli monokristallarda fotolüminessensiya / Ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 92-ci ildönümünə həsr olunmuş doktorant, magistr və gənc tədqiqatçiların “ Kimyanın aktual problemləri” IX respublika elmi konfransının materialları. Bakı-2015, s. 101-102

12. Мухтарова З.М., Бахтиярлы И.Б. Проекция поверхности ликвидуса системы
Ge–Te–Sm / Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri Bakı 2015,s.96

13. Fətullayeva G.M., Bəxtiyarlı İ.B., Əliyeva S.N. A₂S₃-Eu₂O₃ sistemində şüşəəmələgəlmə / Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri Bakı 2015,s.97

14. İsmayılova E.N., Qurbanova R.C., Bəxtiyarlı İ.B., Məmmədova F.M. / In₂S₃-SnS sistemində faza rarazlığına ziddiyyətli baxış. Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri Bakı 2015,s.98

15. Abdullayeva Ş.S., Bəxtiyarlı İ.B. Cu₂S-İn₂S₃-FeS kvaziüçlü sistemində trianqulyasiya / Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri Bakı 2015,s.99

16. Məmmədov V.S., Bəxtiyarlı İ.B., Məmmədov A.N. La₂O₂S–Ga₂S₃–Y₂O₂S sistemində (La₂O₂S)_0.48(Y₂O₂S)_0.52–(Ga₂S₃)_0.86(Y₂O₂S)_0.14 kəsiyinin tədqiqi /Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri Bakı 2015,s.100

17. Abdullayev A.S., Kərimli O.Ş., Bəxtiyarlı İ.B. (Ga₂S₃)_0.70(La₂S₃)_0.25(Nd₂S₃)_0.05tərkibli şüşənin lazer xassəsi / Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri Bakı 2015,s.101

18. Məmmədov F.M., Neymətova A.V., Bəxtiyarlı İ.B.. Pr₂S₃–Bi₂S₃–Pr₂O₃ kvaziüçlü sisteminin (Bi₂S₃)_0.45(Pr₂S₃)_0.55 –(Bi₂S₃)_0.45(Pr₂O₃)_0.55 qeyri-kvazibinar kəsiyinin tədqiqi / Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı 2015,s.102

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

Montan universitetinin «Qeyridəmir metallurgiyasının departamenti» (prof. Helmot Antrekowitsch, Dr. Holger Schnideritsch, Leoben, Avstriya)
RHİ-nin mərkəzi elmi tədqiqat laboratoriyası, (Leoben, Avstriya)
«Simens VAİ»-nin mərkəzi ofisi ( Dr. Martin Koch, Offenburq, Almaniya)
Moskva Dövlət Universiteti (prof.V.P.Zlomanov, Rusiya)
Belarusiya Dövlət İnformatika və Radioelektronika Universiteti (prof. İ.V.Bodnar, Minsk, Belarus)

İSTİNADLAR–16

LABORATORİYANIN ADI: Funksional materialların komponentlərinin sintezi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, prof. İmir Əliyev

Laboratoriyada 15 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.e.d., b.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər b.e.i., 1-i e.i., 1 nəfər k.e.i.-dir. Özbək Əliyev – k.e.d., b.e.i., Dilbər Əjdərova – k.e.d., b.e.i., Tamella Maksudova – k.e.d., b.e.i., Validə Rəhimova – k.ü.f.d., a.e.i., Şəfiqə Həmidova – k.ü.f.d., a.e.i., Sevil Mehdiyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Naibə Məmmədova – k.ü.f.d., b.e.i., Kəmalə Babanlı – k.ü.f.d., e.i., Gülbəstə Ağammədova – k.e.i.

İŞ 2.2: Germanium və arsen yarımqrupu elementlərinin sulfid və selenidləri əsasında fotoelektrik və optiki xassələrə malik yarımkeçirici materialların alınması.

MƏRHƏLƏ:As₂Se₃–Cr₂Se₃, CaSe–As₂Se₃, AsSe–Mn, GaAs–CdSe və PbS–Cu₂S–Sb₂S₃ sistemlərində faza tarazlığının tədqiqi, optik və maqnit xassələrinin öyrənilməsi.

Yüksək effektli optiki həssas və termoelektrik materialların alınması məqsədi ilə As₂Se₃–Cr₂Se₃, CaSe–As₂Se₃, AsSe–Mn, GaAs–CdSe və kvaziüçlü PbS–Cu₂S–Sb₂S₃ sistemin PbS–CuSbS₂ kəsiklərində faza tarazlığı tədqiq edilmişdir. Fiziki-kimyəvi analiz metodlarının nəticələrinə əsasən As₂Se₃-Cr₂Se₃ sisteminin hal diaqramı qurulmuşdur.

As₂Se₃–Cr₂Se₃ kəsiyi, Cr–As–Se üçlü sisteminin kvazibinar kəsiyi olub, evtektik diaqramlar tipinə aiddir. Sistemdə As₂Se₃ əsasında otaq temperaturunda 2 mol % qədər həllolma sahəsi əmələ gəlir. Sistemdə 365⁰C-də 15 mol% Cr₂Se₃ olan təcrübədə evtektika kristallaşır. Evtektikanın yeri qrafiki yolla Tamman üçbucağı qurmaqla da bir daha dəqiqləşdirilir. Evtektik nöqtədə nonvariant tarazlıq yaranır: M ↔ α + CrAs₃Se₆.

As₂Se₃–Cr₂Se₃ sistemində komponentlərin 3:1, 1:1 və 1:2 nisbətlərində üç yeni üçlü peritektik birləşmə əmələ gəlir.

M + CrAsSe₃↔ CrAs₃Se₆ 470⁰C-də

M + Cr₄As₂Se₉ ↔ CrAs Se₃ 500⁰C-də

M + Cr₂Se₃ ↔ Cr₄As₂Se₉ 690⁰C-də

Müəyyən edilmişdir ki, sistemdə As₂Se₃ əsasında 15 mol% Cr₂Se₃ şüşə sahəsi əmələ gəlir. Şüşə sahəsindən olan ərintilərin fiziki-kimyəvi analizi həm şüşə və həm də kristal halında aparılmışdır. Sistemdə As₂Se₃ və CrAs₃Se₆ birləşmələrinin birgə kristallaşması ikili evtektikada başa çatır, tərkibi 15 mol% Cr₂Se₃, temperaturu 365⁰C-dir. A_S2Se₃ əsasında alınmış şüşə halında olan ərintilərin termiki emaldan əvvəl mikrobərkliyi 130–146 Mpa, sıxlığın qiyməti 4,58–5,12 q/sm³, nümunələr kristallaşdırıldıqdan sonra ərintilərinin mikrobərkliyi 750–800 МPа, sıxlıqları isə 5,10–5,28 q/sm³ arasında dəyişir. Mikrobərkiiyin ölçül-məsi zamanı alınmış digər fərqli qiymətlər: 1500–1540; 1850–1900; 2150–2190 MPa isə sistemdə əmələ gələn yeni fazalara CrAs₃Se₉, CrAsSe₃ və Cr₄As₂Se₉, 2500–2580 qiymətləri isə Cr₂Se₃ fazasına uyğundur. Beləliklə, termiki və mikroquruluş analizlərinin nəticələri rentgenfaza analiz metodu ilə təsdiq edilmişdir. As₂Se₃-Cr₂Se₃ sisteminin şüşə sahəsindən olan ərintilərin qələvilərdə həll olmasının qələvinin qatılığından və vaxtdan asılı olaraq artması müşahidə edilmişdir. 5, 7 və 10 mol % Cr₂Se₃ tərkibli nümunələrin həllolma sürəti 0,5–1 N NaOH qatılıq intervalında uyğun olaraq, 1,36^.10^-9–6,5^.10^-6, 1,26^.10^-9– 8,5^.10^-7 və 3,4^.10^-9–6,6^.10^-8intervalında dəyişir.

AsSe-Mn sisteminin ərintilərinin sintezi Mn və AsSe komponentlərinin 0.1333 Pa təzyiqinə qədər havasızlaşdırılmış kvars ampulda 400-1100^oC temperatur intervalında birgə əritməklə aparılmışdır. Sistemdə AsSe birləşməsi əsasında şüşə sahəsinin olduğu müəyyən edilmişdir. Şüşəvarı ərintiləri kristallaşdırılmaq üçün 200^oC-də 750 saat müddətində termiki emal edilmişdir. AsSe–Mn sisteminin faza diaqramı qurulmuşdur. Sistemin hal diaqramı kvazibinar olub, sadə evtektik tiplidir. AsSe–Mn sistemində AsSe birləşməsi əsasında 10 mol% Mn şüşə sahəsi müəyyən edilmiş və onun yumşalma və kristallaşma temperaturu dəqiqləşdirilmişdir.

As₂Se₃-CaSe sisteminin ərintilərinin sintezi As₂Se₃ və CaSe komponentlərinin 0.1333 Pa təzyiqinə qədər havasızlaşdırılmış kvars ampulda 600-1100⁰C temperatur intervalında birgə əritməklə aparılmışdır. As₂Se₃-CaSe sisteminin ərintiləri sintezdən sonra kompakt kütlə halında alınmış qara rəngli nümunələrdir. Fiziki-kimyəvi analiz metodları vasitəsi ilə tədqiq nəticələrinə əsasən sistemin mikrodiaqramı qurulmuşdur. Mikrobərkliyin 1300–1350 MPa qiyməti şüşə halında olan As₂Se₃-nin, 1250 MPa qiyməti isə CaSe birləşməsinin mikrobərkliyinə uyğundur. Kristallaşdırıldıqdan sonra şüşəvarı ərintilərin mikrobərklikləri kristal halında olan ərintilərə nisbətən kiçik olur. Termiki emaldan sonra şüşəvarı ərintilərin mikrobərklikləri 760–800 MPa qiymətini almışdır. Sistemdə adi soyudulma zamani As₂Se₃ əsasında 20 mol % CaSe şüşə sahəsinin əmələ gəldiyi müəyyən edilmişdir.

Cd₃As₂S₃Se₃ birləşməsinin nanoölçülü nazik təbəqəsi vakuumda tozlandırma yolu ilə alınmışdır. Cd₃As₂S₃Se₃ nazik təbəqəsinin optik xassələrini öyrənmək üçün «U-5100 spektrofotometrindən» istifadə edilmişdir.

Məlum olduğu kimi yarımkeçiricilərdə düz keçid halı üçün udma əmsalı Tauç düsturu ilə ifadə olunur:

α-udma əmsalı, -fotonun enerjisi, E_g-yarımkeçiricinin gadağan olunmuş zonasının enidir.

Cd₃As₂S₃Se₃ nazik təbəqələri üçün E_g-ni müəyyən etmək üçün aldığımız qiymətlər əsasında - nın -dən asılılığı qurulmuşdur. Bu asılılığın düz xətt oblastının absis oxu ilə kəsişməsinə əsasən Cd₃As₂S₃Se₃ nazik təbəqəsinin qadağan olunmuş zonasının eni müəyyən edilmişdir: E_g= 2,16 eV. Alınan material fotorezistor kimi optik cihazlarda istifadə oluna bilər.

PbS–Cu₂S–Sb₂S₃ kvaziüçlü sisteminin PbS–CuSbS₂kəsiyində faza tarazlığı tədqiqi edilmiş, hal diaqramı qurulmuşdur (şəkil 2). Sistemdə qarşılıqlı təsir mürəkkəb xarakterli olub, komponentlərin 1:1 nisbətində tərkibi PbCuSbS₃ olan sulfoduzun əmələ gəlməsi ilə xarakterizə olunur. Bu birləşmə 1125K temperaturda konqruyent əriyir və ümumi sistemi CuSbS₂–PbCuSbS₃ və PbCuSbS₃–PbS alt sistemlərinə bölür. Göründüyü kimi, hər iki alt sistem evtektik xarakterlidir. Evtektik nöqtələrin koordinatları: 20 mol% PbS və T=675K, 70 mol% PbS və T=950K. CuSbS₂ əsasında həllolma sahəsi 6 mol% təşkil edir, PbS əsasında isə bərk məhlul praktiki olaraq müəyyən edilməmişdir. Rentgenfaza analizinin nəticələri sistemdə dördlü PbCuSbS₃ sulfoduzunun əmələ gəldiyini təsdiq edir.

Dördlü fazanın rentgenoqramının indekslənməsi onun rombik singoniyada Kristallaşmasını göstərir: a=8,162, b=8,710, c=7,810Å. Fəza qrupu Pmn²₁ olub, elementar qəfəsdə 4 mol (Z=4) yerləşir.

PbCuSbS₃ birləşməsi dəyişən tərkibli faza olub, onun həllolma sahəsi 45–53 mol% PbS qatılıq intervalında dəyişir. Rentgenoqrafik analizin nəticələrinə görə bu bərk məhlullar burnonit tipində ortorombik singoniyada kristallaşırlar. Ərintinin tərkibində qurğuşun sulfidin miqdarı artdıqca elementar qəfəsin parametrləri əvvəlcə azalır (50 mol% PbS-ə qədər), sonra isə artır. Analoji xarakter tərkibdən asılı olaraq piknometrik sıxlığın dəyişməsində də müşahidə olunur, başqa sözlə homogen sahədə PbS-in ərintidə miqdarı artdığca sıxlığın qiyməti 5,98 q/sm³-dən 5,75 q/sm³-ə qədər azalır (50 mol % PbS-də), sonra isə 5,91 q/sm³ qədər artır (tərkibində 53 mol% PbS olan ərinti). Elementar qəfəs parametrlərinin və piknometrik sıxlığın 45–53 mol% PbS qatılıq intervalında belə dəyişməsi PbCuSbS₃ birləşməsinin dəyişən tərkibli faza olduğunu göstərir. PbS–CuSbS₂ sistemində üç sıra mikrobərklik alınır: 230–244, 250–264 və 72 q/sm³. Bunlar α-bərk məhlulun (CuSbS₂ əsasında), PbCuSbS₃ və PbS-in mikrobərkliyinə uyğun gəlir. Bərk məhlul sahəsində mikrobərkliyin qiyməti artır, ikifazalı sahədə isə praktiki olaraq sabit qalır.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

Əliyev İ.İ., Həsənquliyeva Ş.Ə., İlyaslı T.M., Novruzova F.Ə. AsSe-AsMn₂ sistemində faza tarazlığı və şüşəəmələgəlmə // Azərb. kimya jurnalı. 2015. № 2. s.94-98.
Гамидова Ш.А., Кули-заде Э.С., Новрузова Ф.А., Мехтиева С.А. Стеклообразование в системах Bi₂O₃-B₂O₃-Ln₂O₃ (Ln=La, Nd, Sm,Yb,Y) // Химические проблемы. 2015. № 2. с.209-212.
Aliev O.M., Agayeva R.M., Ajdarova D,S., Maksudova T.V., Rahimova V.M., Gasymov V.A., Synthesis and study of synthetic analogues of nufteldite mineral with rare earths elements //Reports Nat. Acad. Sei. of. Azerbaijan. 2015. V.LXX1. № 1. Р.42-46.
Əliyev İ.İ., Babanlı N.B., Cem Kevser Osman, Yusibov Y.Ə., Süleymanova M.H. SnTe-AgBiTe₂ sistemində qarşılıqlı təsirin xarakteri // Kimya Problemləri. 2015. № 1. с.344-348.

XARİCDƏ

Aхмедов O.Р.,Исмаилов Ф.И.,Алиев И.И, Гасымов В.А., Мамедова И.Т. Синтез и физико-химические исследования сплавов системы (PbS)_1-X(Се)_X (х=0,01-0,7) .// Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований (Москва «Академия естествознания»). 2015. № 2. с.262-265.
Алиев И. И., Джафарова Г. З., Мамедова А. З., Велиев Дж. А. Характер химического взаимодействия по разрезу InSe–In₃Sb₂S₃Se₃ системы In–Sb–S–Se // Журн. неорган. химии. 2015. т.60. №2.с.282-285.
Yagubov N.I., Aliyev I.I., Veliyev C.A., Ali Riza KUL.Likvidus Surface Projection for the CaTe–In–Te Quasi-ternary system // Journal of Alloys and Compounds. 2015. 619. p.319-324.
ЯгубовН.И., Алиев И.И., БабанлыК.Н., АлиевО.А., Рагимова В.М. Физико-химические и физические свойства сплавов системы InSe-CaIn₂Se₄ // Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований (Москва «Академия естествознания»). 2015. № 7, часть 1, с.45-47.
Ягубов Н.И., Алиев И.И., Мамедова Н.А., Бадалли И.Ф. Фазовое равновесие в системе GaSe–CaSe // Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований (Москва «Академия естествознания»). 2015. № 3. с.18-22.
Ильяслы Т.М., Гасангулиева Ш.А., Алиев И.И., Шахбазов М.Г. Xaрактер взаимодействия в системe Se-CrAsSe₃ // Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований (Москва «Академия естествознания»). 2015. № 9. часть 1. с.92-93.
Алиев О.М., Аждарова Д.С., Рагимова В.М., Байрамова С.Т., Алиева С.И. Изучение квазитройной системы Cu₂S–PbS–Bi₂S₃ по разрезам CuBiS₂–PbS, Bi₂S₃–PbCuBiS₃, Cu₂S–PbCuBiS₃ // Междун. журн. прикладных и функциональных исследований. Москва. 2015. № 6. С.465-468.
Юсибов Ю.А, Cem Kevser Osman, Бабанлы Н.Б., Алиев И.И. Фазовoе равновесиe в системe SnTe-[AgSbTe₂] Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований (Москва «Академия естествознания»). 2015. № 10. ч. 4. с. 345-347

KONFRANS MATERİALLARI

Əliyev İ.İ., Yaqubov N.İ., Əliyev F.H., Şahbazov M.H., Əliağayeva Z.T. CaGa₂Se₄–GaSe sistemində faza tarazlığı. Ümummilli lider Heydər Əliyevin 92-ci ildönümünə həsr olunmuş ” Müasir biologiya və kimyanın aktual problemləri” Elmi-praktik konfrans. Məqalə toplusu. Gəncə 2015. s.10-13.
Yusibov Y.Ə, Cem Kevser Osman, Babanlı N.B., Əliyev İ.İ. SnTe–[AgSbTe₂] sistemində faza tarazlğı // Ümummilli lider Heydər Əliyevin 92-ci ildönümünə həsr olunmuş “Müasir biologiya və kimyanın aktual problemləri” Elmi-praktik konfrans. Məqalə toplusu. Gəncə. 2015. s.17-20.
Əliyev İ.İ., Yusibov Y.Ə., İlyaslı T.M., Həsənquliyeva Ş.Ə. Se-CrAs₃Se₆ sistemində kimyəvi qarşılıqlı təsirin xarakteri // mummilli lider Heydər əliyevin 92-ci ildönümünə həsr olunmuş “Müasir biologiya və kimyanın aktual problemləri “Elmi-praktik konfransı. Məqalə toplusu. Gəncə. 2015. s.15-17.
Алиев О.М., Аждарова Д.С., Максудова Т.М. Система СuPbSbS₃–Cu₂S // Материалы ХIХ Междун. конф. Физика прочности и пластичности материалов. Самара, Россия. 2015. С.219.
Mаксудова Т.Ф., Аждарова Д.С., Алиев О.М. Выращивание монокристаллов соединения YbSbS₃ // Материалы VI Междунар. Конф. Кристаллофизика и деформационное поведение перспективных материалов. Москва. 2015. С.202.
Əliyev İ.İ., İlyaslı T.M., Xuduyeva A.Q. As₂Se₃-Nd₂Se₃ sistemində şüşə sahəsinin tədqiqi // Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı 2015. s.122.
Aliyev I.I., Soydal U., Ahmetli G.S., Novruzova F.A. Study of chemical interaction and phаseformetion in As₂S₃-TlS system // Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı 2015. s.118.
Manafova A.İ., Əliyev İ.İ.AsSe-AsMn₂ sistemində kimyəvi qarşılıqlı təsirin xarakteri // Ümummilli Lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 92-ci ildönümünə həsr olunmuş doktorant, magistr və gənc tədqiqatçıların “Kimyanın Aktual problemləri” IX Respublika Elmi Konfransının materialları, Bakı-2015. 6-7 may. C.45.

KADR HAZIRLIĞI

Şəfəq Həsənquliyeva – doktorant, 2013–2016-ci illər. Elmi rəhbər – k.e.d., prof. İmir Əliyev

Dissertasiya mövzusu: As–Mn(Cr)–Se üçlü sistemlərində faza tarazlığı, şüşəəmələgəlmə və alınan yeni fazaların xassələrinin tədqiqi.

Dosent Nağı Yaqubov – kimya üzrə elmlər doktoru. Məslətəçi – k.e.d., prof. İmir Əliyev.

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

1.İspaniyanın Beynəlxalq Donostiya Fizika mərkəzi

2.Türkiyənin Adıyaman Universiteti

QRANTLAR

Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. Layihənin adı: “Alternativ enerji mənbələrindən istifadə və elektron texnikası üçün çoxkomponentli metal xalkogenidləri əsasında yeni funksional komponentlərin alınması və tədqiqi.”. Layihənin rəhbəri- AMEA-nın müxbir üzvü, k.e.d.. prof. M.B.Babanlı, k.e.d., prof. İ.Əliyev (iştirakçı). Müddəti 24 ay (2014-2016). Məbləğ.80 000 man.

İSTİNADLAR – 3.

LABORATORİYANIN ADI: Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru Səadət Bənənyarlı

Laboratoriyada 9 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i.,
6 nəfər k.e.i.-dir. Rəna Qasımova – k.ü.f.d., a.e.i., Samirə İmaməliyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Leyla Məşədiyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Leyla Xəlilova – k.e.i., Nigar Cəfərova – k.e.i., Şəlalə Əliyeva –k.e.i., İlahə Yusifova – k.e.i., İlahə Mehdiyeva – k.e.i., Aynur Qəhrəmanova – k.e.i.

İŞ 2.3.1. p-elementlərin birləşmələri əsasında topoloji izolyatorların, termoelektrik və maqnit xassəli funksional materialların alınması və tədqiqi (İşin rəhbəri – müxbir üzv Məhəmməd Babanlı)

MƏRHƏLƏ: Sb–Sb₂Te₃və Bi–Bi₂Te₃sistemlərinin faza diaqramlarının qurulması və tetradimitəbənzər homoloji sıranın yeni nümayəndələrinin istiqamətli sintezi.

Sb(Bi)–Te sistemlərində tetradimitəbənzər laylı quruluşa malik birləşmələrin nSb₂×mSb₂Te₃və nBi₂×mBi₂Te₃homoloji sıraları mövcuddur. Lakin həmin birləşmələrin yalnız az bir qismi bu sistemlərin faza diaqramlarında öz əksini tapmışdır. Tetradimitəbənzər quruluşlu fazaların kristalloqrafik xüsusiyyətlərini araşdırmaqla müəyyən edilmişdir ki, Sb(Bi)–Te sistemlərinin ənənəvi üsulla qurulan faza diaqramlarında homoloji sıraların ayrı-ayrı nümayəndələrinin fərdi şəkildə alınması mümkün olmur. Əridilmə və termiki emal yolu ilə alınan nümunələr, bir qayda olaraq müxtəlif birləşmələrin qarışığından ibarət olur. Onların difraksiya mənzərələri çox oxşar olduğundan faza diaqramlarının Sb–Sb₂Te₃və Bi–Bi₂Te₃ tərkib intervallarında geniş bərk məhlul sahələrinin mövcudluğu təsəvvürü yaranır. Lakin kristalloqrafik analiz göstərir ki, qeyd edilən homoloji sıraların ayrı-ayrı nümayəndələrinin geniş homogenlik sahələrinin olması mümkün deyil.

Qeyd edilənləri, həmçinin stibium və bismut telluridlərinin topoloji izolyatorlar və termoelektrik materialları kimi böyük maraq kəsb etməsini nəzərə alaraq, hesabat ilində Sb–Te və Bi–Te sistemlərinin faza diaqramları yeni yanaşma tətbiq etməklə təkrar tədqiq edilmişdir. Tətbiq edilən yanaşmada nümunələr standart metodikadan fərqli olaraq müxtəlif tərkibli maye məhlullardan istiqamətli kristallaşma yolu ilə alınmışdır. Alınan nümunələrin mayedən ilk kristallaşan hissələri rentgenfaza analizindən keçirilmiş və DTA üsulu ilə tədqiq edilmişdir.

Faza diaqramlarının yeni qurulmuş variantlarında Sb₂Te, Sb₁₀Te₆, Sb₄Te₃, Sb₆Te₅, Sb₂Te₂, Bi₁₄Te₆, Bi₂Te, Bi₅Te₃, Bi₄Te₃, Bi₆Te₅, Bi₂Te₂, Bi₆Te₇, Bi₄Te₅birləşmələri öz əksini tapmışdır. Həmin birləşmələrin hamısının peritektik reaksiya üzrə parçalanmaqla əriməsi müəyyən edilmiş və peritektik tarazlıqların koordinatları təyin edilmişdir. Şəkildə Bi–Bi₂Te₃ altsisteminin faza diaqramının yeni variantı verilir.

Şəkil. Bi-Bi₂Te₃ alt sisteminin faza diaqramının ədəbiyyatda verilən (a) və yeni qurulan (b) variantları

Ovuntu difraktoqramlarının analizi əsasında bu birləşmələrin tetradimitəbənzər laylı quruluşda kristallaşmaları müəyyən edilmiş və qəfəs parametrləri təyin edilmişdir.

Dəqiqləşdirilmiş faza diaqramları əsasında göstərilən birləşmələrin monokristallarının yetişdirilmə metodikaları işlənib hazırlanmış və onların bir neçəsi mükəmməl iri kristallar şəklində alınmış, Laue və SEM üsulları ilə onların monokristallığı təsdiq edilmişdir. Alınan monokristal nümunələri topoloji izolyator xassələrinin tədqiqi üçün beynəlxalq kolaboratorlara təqdim edilmişdir.

İŞ 2.3.2. Tərkiblərinə NTE, Bi, Zn, Cu oksidləri daxil olan üçlü borat sistemlərində şüşə əmələgəlmə, faza tarazlığının öyrənilməsi və alınan materialların istilik və elektrofiziki xassələrinin tədqiqi (İşin rəhbəri – Səadət Bənənyarlı)

MƏRHƏLƏ: Bi₂O₃-B₂O₃-Er₂O₃üçlü sistemlərini sərhədləndirən kvazibinar sistemlərin fiziki-kimyəvi tədqiqi və daxili kvazibinar kəsiklərin müəyyən edilməsi.

Cari ildə laboratoriyada aparılan elmi tədqiqat işlərinin davamı olaraq Bi₂O₃, CuO, ZnO, SiO₂, B₂O₃, Gd₂O₃, Er₂O₃ əsasında alınmış yeni fazaların elektrofiziki və istilik xassələri öyrənilmişdir. Tərkibləri 50 mol%(3CuO·B₂O₃)–50 mol%[ZnO_1-x·(Er₂O₃)_x] (x=0,02 və 0,05), və
95 mol%2Bi₂O₃·B₂O₃–5 mol% 2Bi₂O₃·3SiO₂+0,04Gd₂O₃ (0,02Gd₂O₃) olan nümunələrin elektrik müqavimətinin və dielektrik nüfuzluqlarının temperaturdan asılılıqları (T=300-740K) öyrənilmiş, mexaniki bərklikləri və sıxlığları təyin edilmişdir.

Bi₂O₃-B₂O₃–Er₂O₃üçlü sisteminin fiziki-kimyəvi tədqiqi üçün onu sərhədləndirən kvazibinar Bi₂O₃–Er₂O₃və B₂O₃–Er₂O₃ sistemlərinin nümunələri sintez edilmişdir.

NƏTİCƏLƏR

1. Faza tarazlıqlarının tədqiqinə yeni yanaşma tətbiq etməklə Sb-Sb₂Te₃və Bi-Bi₂Te₃sistemlərinin faza diaqramları dəqiqləşdirilmiş, nSb₂×mSb₂Te₃və nBi₂×mBi₂Te₃homoloji sıralarının topoloji izolyator kimi böyük maraq kəsb edən bir sıra yeni nümayəndəsi aşkar edilmiş və fərdi şəkildə alınmış, onların ərimə xarakterləri, kristal qəfəs tipləri və parametrləri təyin edilmişdir.

2.Bi₂O₃–SiO₂–B₂O₃–Gd₂O₃(Er₂O₃),CuO–ZnO–B₂O₃–Gd₂O₃(Er₂O₃) sistemlərində yüksək müqavimətli (ρ≥10⁶-10⁴ Om·sm) p-tip keçiriciliyə malik şüşəvari yarımkeçirici ərintilər alınmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, onların dielektrik nüfuzluğu T=300–500 K temperaturda 20–60, dielektrik itkisi isə 0,02–0,06 arasında dəyişir və nisbətən sabitdir. Maksimal (ε≈1100) dəyişmə T=580–630K temperatur intervalında müşahidə olunur.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

1. Aliev Z.S., Musayeva S.S., Jafarli F.Y., Babanly M.B. The phase equilibria in the Sb–Sb₂S₃–SbI₃ ternary system // Azerb. Chem. J., 2015, №2, с. 57-61.

2. Алиев З.С., Амирасланов И.Р., Бабанлы М.Б. Физико-химические аспекты разработки топологических изоляторов – нового класса функциональных материалов // Азерб. хим. журн., № 3, с. 6-37.

3. Imamaliyeva S.Z., Gasanly T.M.,Sadygov F.M.,Babanly M.B. Phase diagram of the Tl₂Te–Tl₉TbTe₆ system // Azerb.Chem. J., 2015, №3, с.93-97.

XARİCDƏ

Politano A., Silkin V.M., Nechaev I.A., Vitiello M.S., Viti L., Aliev Z.S., Babanly M.B., Chiarello G., Echenique P.M., Chulkov E.V. Interplay of surface and Dirac plasmons in topological insulators: the case of Bi₂Se₃// Phys. Rev. Lett. 2015, v.115, pp. 216802-5.

2. Pielmeier F., Landolt G., Slomski B., Mu S., Berwanger J., Eich A., Khajetoorians A., Wiebe J., Aliev Z.S., Babanly M.B., Wiesendanger R., Osterwalder J., Chulkov E.V., Giessibl F.J., Hugo Dil. Response of the topological surface state to surface disorder in TlBiSe₂ // New J. Phys., 2015, v.17, pp. 023067-8.

3. Nechaev I.A., Aguilera I., De Renzi V., di Bona A., Lodi Rizzini A., Mio A.M., Nicotra G., Politano A., Scalese S., Aliev Z.S., Babanly M.B., Friedrich C., Blügel S., Chulkov E.V. Quasiparticle spectrum and plasmonic excitations in the topological insulator Sb₂Te₃ // Phys. Rev. B, 2015, v.91, pp.245123-8.

4. Aliev Z.S., Ibadova G.I., Tedenac J.C., Babanly M.B. Phase equilibria in the YbTe–Sb₂Te₃–Te system //J. Alloys Compd., 2015, v.618, pp.167–171.

5. Bagheri S.M.,Alverdiyev I.J.,Aliev Z.S.,Yusibov Y.A., Babanly M.B. Phase relationships in the 1.5GeS₂+Cu₂GeSe₃«1.5GeSe₂+Cu₂GeS₃reciprocal system // J. Alloys Compd, 2015, v.625, pp.131–137.

6.Rasulova K.D., Aliev Z.S., Zavrajnov A.Y., Imamalieva S.Z., Babanly M.B. Phase equilibria in the system YbTe–PbTe–Bi₂Te₃// American Chemical Sciences Journal, 2015, 7(2), pp. 120–128.

7. Aliev Z.S., Rasulova K.D., Imamalieva S.Z., Babanly M.B. Phase Equilibria in the YbTe–Bi₂Te₃–Te System //Chemistry Journal, 2015, №2, p.35-39.

8.Imamaliyeva S.Z., Gasanly T.M., Amiraslanov I.R., Babanly M.B. New phase of variable composition in the Tl₉GdTe₆-Tl₉BiTe₆ system //Australian Journal of Basic and Applied Sciences, 2015, 9(23), 541-546.

9. Bananyarly S.I., Gasimova R.N., İsmayilov Sh.S., Chernisheva N.V. Nonlinear variations of electrical resistance and dielectric properties (έ and tgδ) of glasses of the 2Bi₂O₃∙B₂O₃–2Bi₂O₃∙3SiO₂ system // International Journal of Advanced Scientific and Technical Research, 2015, v3, issue 5, p65-69.

10. Имамалиева С.З., Машадиева Л.Ф., Зломанов В.П., Бабанлы М.Б. Фазовые равновесия в системе Tl₂Te–YbTe–Te // Неорганические материалы, 2015, т. 50, № 12, с.1333-1338.

11. Алиев З.С., Расулова К.Д., Имамалиева С.З., Бабанлы М.Б. Поверхность ликвидуса системы YbTe–PbTe–Bi₂Te₃// Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований, 2015, № 3, ч. 2, с.186-189.

12. Мамедов А.Н., Салимов З.Э., Кулиева С.А., Бабанлы М.Б. 3D моделирование поверхности кристаллизации меди в тройной системе Сu–Pb–Tl // Успехи современного естествознания, 2015, №1, часть 5, с.804-807.

13. Мамедов А.Н., Расулова К.Д., Бабанлы М.Б. Термодинамические уравнения решения обратной задачи фазовых равновесий в системе теллурид иттербия– сесквителлурид висмута // Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований, РАЕ, 2014, №8, ч.5, с.869-873.

KONFRANS MATERİALLARI

Hüsabat ilində laboratoriya əmərdaşları bir sıra beynəlxalq və regional konfranslarda məruzələrlə çıxış etmiş və 50-dən artıq məruzə tezisi çap olunmuşdur:

1. International Conference Applied Mineralogy and Advanced materials, AMAM-2015, (Castellaneta Marina, İtaliya),

2. 1^st International Turkic World Conference on Chemical Sciences and Technologies (Sarayevo, Bosniya),

3. XV International Conference on Physics and Technology of Thin Films and Nanosystems ICPTTFN-XV (Ivano-Frankivsk, Ukraine),

4. 5-ямеждународная конференция "HighMatTech" (Киев, Украина),

XX International Conferenceon Chemical Thermodynamic in Russia, RCCT-2015 (Nizhni Novgorod, Russia),

5. Всероссийская научная конференция с международным участием «II Байкальский материаловедческий форум», (Улан-Уде, Россия),

6. XV Всероссийская конференция "Высокочистые вещества и материалы. получение, анализ, применение" (Нижний Новгород, Россия),

7. XV International Conference on Physics and Technology of Thin Films and Nanosystems, ICPTTFN-XV (Ivano-Frankivsk, Ukraine),

8. Международная научная конференция "Полифункциональные химические материалы и технологии" (Томск, Россия),

VII Научно-практическая конференция «Современные методы в теоретической и экспериментальной электрохимии» (Плёс,Россия),

VII Всерос. Конф. "физико-химические процессы в конденсированных средах и на межфазных границах- ФАГРАН-2015" (Воронеж,Россия),

Biokimyəvi nəzəriyyələrin aktual problemləri" II-ci Beynəlxalq Konfransı (Gəncə),

Akademik T.N.Şahtantinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı (Bakı).

DƏRSLİK VƏ MONOQRAFİYALAR

Babanlı M.B., Ilyaslı T.M., Sadıqov F.M.,Yusibov Y.Ə. Fiziki-kimyəvi analizin əsasları. Bakı, Azərbaycan nəşr., 2015, 248s

KADR HAZIRLIĞI

Aynur Seyidzadə - fəlsəfə doktorluğu hazırlığı üzrə doktorant, 2014–2017-ci illər. Elmi rəhbər – müxbir üzv M.B.Babanlı.

Dissertasiya mövzusu – Stibium, bismut və qalay telluridləri əsaslnda yeni çoxkomponentli fazaların alınması və fiziki-kimyəvi tədqiqi.

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

Laboratoriya Avropa və Rusiyanın bir sıra elmi müəssisələri ilə əməkdaşlıq edir:

- Donostia Beynəlxalq Fizika Mərkəzi və Bask Ölkəsi Universiteti, İspaniya;

- Sürix Universiteti, İsveçrə;

- Calabria Universiteti, İtaliya;

- Montpellier II Universiteti, Fransa;

- Regensburg Universiteti, Almaniya;

- M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universiteti, Rusiya;

- Voronej Dövlət Universiteti, Rusiya;

- REA Sibir bölməsinin Geologiya və Mineralogiya İnstitutu, Rusiya və s.

QRANTLAR

Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. Layihənin adı: "Alternativ enerji mənbələrində istifadə və elektron texnikası üçün çoxkomponentli metal xalkogenidləri əsasında yeni funksional materialların alınması və tədqiqi". Layihənin rəhbəri-müxbir üzv M.Babanlı. Layihənin müddət-24 ay (2014-2016). Layihənin məbləği- 80 000 AZN.

İSTİNADLAR

Hesabat ilində laboratyoriya əməkdaşlarının 50-yə yaxın elmi əsərinə 140-dan artıq istinad edilmişdir.

LABORATORİYANIN ADI: Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafizə

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Hilal Tahirli

Laboratoriyada 13 əməkdaşı çalışır. Onlardan 5 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i., 1 nəfər b.laborantdır. İzida Məmmədyarova – k.ü.f.d., a.e.i., Aydın Kazımov – k.ü.f.d., a.e.i., Dilşad Səlimxanova – k.ü.f.d., a.e.i. Tamilla Ağalarova – k.ü.f.d., b.e.i, Talıb Hüseynzadə – k.ü.f.d., ap.e.i., Süleyman Verdiyev – k.ü.f.d., ap.e.i., Alfred Qayanov – e.i., Dilarə Baxışova – e.i., Solmaz Vəliyeva – e.i., Nigar Əliyeva – k.e.i., Ruqiyə Rzayeva – k.e.i., Afaq Hüseynova – k.e.i.

İŞ 2.4:Polad konstruksiyalarının korroziyadan mühafizəsi üçün bəzi d-elementlərinin karbidləri, silisidləri və nitridləri əsasında yeni kompozisiya örtük materiallarının alınması

MƏRHƏLƏ: ШХ 15 çeşidli polad üzərində termodiffuziya üsulu ilə formalaşdırılmış xromun və titanın qarışıq karbid örtüklərinin korroziya-elektrokimyəvi və fiziki-mexaniki xassələrinin öyrənilməsi

Termodiffuziya üsulu ilə poladların səthində formalaşdırılmış xromun və titanın karbidləri bir sıra aqressiv mühitlərdə poladı korroziyadan etibarlı surətdə mühafizə edir. Lakin, bəzi mühitlərdə, məsələn, xlorid turşusunda, bu örtüklər dayanıqlı olmayıb nisbətən yüksək sürətlə həll olur. Ədəbiyyat materiallarından məlumdur ki, xlorid ionları olan mühitlərdə paslanmayan poladların korroziya-elektrokimyəvi xassələrini yaxşılaşdırmaq üçün onların tərkibinə müəyyən miqdarda molibden daxil edilir ki, bu da ərintinin pittinq korroziyasının qarşısını alır. Poladın tərkibində molibdenin miqdarı 2–3% olduqda onun xlorid turşusu məhlularındakı passiv oblast intervalı xeyli genişlənir (>E=1.2 V). Titanın tərkibinə molibdenin daxil edilməsi nəticəsində onun 40%-li H₂SO₄ məhlulunda t=100⁰C tempetaturada korroziya sürəti 1000 dəfə azalır. Molibdenı alınacaq örtüyə daxil etmək üçün xromlama qarışığının tərkibinə müxtəlif miqdarda (1–5%) Mo daxil edilimişdir və t=1100⁰C temperaturada 6 saat ərzində СНОЛ tipli sobada qızdırılmışdır. Termodiffuziya prosesi başa çatdıqdan sonra polad nümunələr konteynerdən çıxarılmış, alınan örtüyün qalınlığı və bərkliyi ölçüldükdən sonra onun potensiostatik əyriləri çəkilmişdir. Təcrübədə elektrolit kimi xlorid turşusu məhluları istifadə edilmişdir. İVİUN STAT potensiostatının köməyi ilə çəkilmiş polyarlaşma əyrilərı şəkil 1-də göstrərilmişdir.

Şəkil 1.Termodiffuziya metodu ilə ШХ-15 yastıq poladı üzərində formalaşdırılmış xrom karbid (1), xromla titanın qarışıq karbidi (2) və xrom-titan qarışıqına molibden əlavə edilmiş (3) karbid örtüklərinin polyarlaşma əyriləri

Müqayisə üçün üzərində yalnız Cr (1), Cr–Ti (2) ibarət karbidlər formalaşdırılan polad nümunələrin 5%-li HCl məhlulunda alınmış potensiostatik polyarlaşma əyriləri də verilmişdir. Göründüyü kimi tərkibində molibden olan nümunə üzərində müşahidə olunan anod cərəyan sıxlığının qiyməti xromun karbidləri formalaşdırılan polad üzərində müşahidə olunan anod cərəyanından əhəmiyyətli dərəcədə (~0,5 tərtib) kiçikdir və pittinq əmələgəlmə potensialı isə Cr–Ti örtüklü polada nisbətən təqribən 200 mV müsbət tərəfə sürüşüb.

Alınmış nəticələrin təhlili deməyə əsas verir ki, molibden atomları poladın səthyanı təbəqələrinə nüfuz edərək xromla yanaşı molibdenin də karbidini əmələ gətirir, belə ki, molibdenin atom radiusunun qiyməti (r₀=1,55 A⁰) nisbətən kiçik olduğundan onun poladın daxilinə nüfuz etmə ehtimalı da kifayət qədər yüksəkdir Müqayisə üçün karbonlu poladların səthyanı təbəqələrinə asanlıqla diffuziya etmək qabilliyyətinə malik olan titanın atom radiusunu (r₀=1,614 A⁰) göstərmək olar. Molibdenin poladın səthində hansı formada – intermetallik və ya ayrıca faza şəklində paylanması haqqında məlumatlar rentgen faza və yaxud rentgen mikroanaliz metodlarının köməyi ilə aparılacaq tədqiqatlardan sonra məlum olacaqdır.

MÜHÜM NƏTİCƏ

ШХ15 poladı üzərində qarışıq Cr–Ti karbidləri formalaşdırılmış örtüyə molibdenin daxil edilməsi ilə poladın korroziyaya və eroziyaya dayanıqlığı əsaslı şəkildə yüksəldilmiş və onun pittinq əmələgətirmə potensialı 200 mV müsbət tərəfə sürüşdürülmüşdür. Termodiffuziya üsulu ilə işlənmiş bu tip poladlar sənayenin bir çox sahələrində, o cümlədən hərbi sənayedə də istifadə oluna bilər. (k.ü.f.d. Hilal Tahirli, e.i. Elşən Əkbərov)

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKA

1. Кязимов А.М., Мамедьярова И.Ф., Селимханова Д.Г., Бахышова Д.А. Антикоррозионные средства на основе нафтеновых кислот для защиты тоннельных сооружений. Азерб. хим. журн. 2015, №1, с. 79.

XARİCDƏ

Aliyev A.Sh., Tahirli H.M., Mahmoud Elrouby, Soltanova N.Sh., Tagiyev D.B. Electrochemical Synthesis of Corrosion Resistant Ternary Lead Based Alloys on the steel surface. Journal Surface Sciences, 2015 (çapa verilb).
Мамедярова И.Ф., Селимханова Д.Г., Акберов Э.М. Азотсодержащие органические соединения как ингибиторы коррозии стали. Сборник статей. LAP Lambert. Германия. 2015. 51 с.
Мамедярова И.Ф., Селимханова Д.Г., Бахышова Д.А. Азотпроизводные нафтеновых кислот как ингибиторы коррозии стали. Нефтепереработка и нефтехимия. М. 2015. №2, с.27

KONFRANS MATERİALLARI

1. Вердиев С.Ч., Тагирли Г.М., Агаларова Т.А., Велиева С.М., Акберов Э.М., Гусейнова А.С.. Влияние агрессивных ионов на эффективность защиты стали в смеси неорганических окислителей и моноэтаноламина. Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı, Bakı 2015, s. 107.

2. Агаларова Т.А., Тагирли Г.М., Вердиев С.Ч., Велиева С.М., Гусейнова А.С., Акберов Э.М. Защита стали в морской воде путем комбинирования алюминиевого протектора с ингибиторами. Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı, Bakı 2015, s. 114.

3. Мамедярова И.Ф., Селимханова Д.Г., Бахышова Д.А. Ингибиторы коррозии из промышленных компонентов перегнанных нефтей. Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı, Bakı 2015, s. 172.

BEYNALXALQ ƏLAQƏLƏR

Rusiya (Физико-Химический Институт им. Л.Я. Карпова РАН) və Ukrayna (Институт Металловедения им. И.Н.Францевича).

QRANTLAR

Azərbaycan Respublikası Prezidenti Yaninda Elmin İnkişafi Fondunun Sənaye Qrantı. “Hidrotexniki qurğuların metal avadanlıqlarının istismar şəraitində korroziyaya davamlılığının proqnozlaşdırılması və mühafizəsinin təşkili”. Layihənin rəhbəri – k.ü.f.d., dosent Hilal Tahirli. Layihənin müddəti – 2015-2016 (12 ay). Layihənin məbləği – 95.000 AZN.

İSTİNADLAR – 10

“Koordinasiya birləşmələri” şöbəsinin

2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Əjdər Məcidov

Mövzu: Molekulyar maqnitlər, keçiricilər, metal örtüklər və selektiv sorbentlərin alınması üçün komplekslər və metal üzvi birləşmələrin sintezi, quruluş və xassələrinin tədqiqi.

Mövzuya aid işlər: 3.1; 3.2; 3.3 ; 3.4.

LABORATORİYANIN ADI: Molekulyar magnitlər və keçiricilər

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü Əjdər Məcidov

Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfəri e.i., 2 nəfər k.e.i., 1 nəfər b.lab., 1 nəfəri mühəndis, 1nəfər texnikdir. Pərizad Fətullayeva – k.ü.f.d., a.e.i., Səbirə Ağayeva – k.ü.f.d., a.e.i., Mirheydər Abbasov – k.ü.f.d., a.e.i., Akif İsrafilov – e.i., Sevinc Osmanova – e.i., Şəmsiyyə İsmayilova – k.e.i., Səbinə İsmayilova – k.e.i.

İŞ 3.1: Metalların karboksilat və oksimat liqandları ilə maqnit komplekslərinin sintezi və quruluşlarının tədqiqi.

MƏRHƏLƏ I: Keçid metalların oksalat turşusu amidləri, aminturşu törəmələri və fenilendiaminlərlə komplekslərinin sintezi və tədqiqi.

Oksalat turşusu törəmələri, karbon turşularının hidrazidləri, aminturşular və onların törəmələri keçid metallarla çoxnüvəli kompleks birləşmələr əmələ gətirmək qabiliyyətinə malikdir. Buna görə də biz bu sistemlərə oxşar sintezlərlə məşğuluq.

Keçən müddət ərzində tərkibində karboksilat, oksalat və digər qruplar olan müxtəlif liqandlarla keçid metalların çoxnüvəli kompleksləri sintez olunmuşdur.

1. Salisil aldehidi ilə N,N-ditsikloheksiltsikloheksil qlisin hidrazon sintez olunmuşdur.

Bu liqandla Cu(II), Co(II), Ni(II), Mn(II) və Fe(III) kompleksləri alınmışdır. İQ, elektron absorbsion spektroskopiya, termoqravimetriya üsulları ilə müəyyən olunmuşdur ki, alınmış komplekslər iki nüvəlidir.

2. Salisilhidrazid ftalimidlə iki nüvəli metal komplekslərin sintezi və tədqiqi

3. 8-aminoxinolin törəmələri və salisil aldehidi və onun analoqları ilə əmələ gəlmiş şiff əsasları, həmçinin onun hidrogenləşmiş analoqları ilə Cu(II), Ni(II), Co(II) və Pd(II) kompleksləri sintez olunmuşdur. Bu komplekslərin tərkibində metal miqdarının analizi, eləcə də termoqravimetrik analiz, İQ, elektron spektroskopiya analizi göstərir ki, komplekslər M(L)X tərkibinə uyğundur, X – həlledici molekuludır.

Göstərilmişdir ki, şiff əsası kompleksəmələgəlmə prosesində asanlıqla oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyasına uğrayır.

4. Tərkibində fəza hərəkəti çətinləşdirilmiş amin qrupu olan 2,2,6,6-tetrametilpiperidin törəməsinin aminturşularla qarşılıqlı təsirindən gözlənilən aminturşunun əvəzinə hidroxlorid duzu alınmışdır ki, onun struktur quruluşu rentgenstruktur analizi ilə müəyyən olunmuşdur. (şəkil 1.)

Şək.1. 2,2,6,6-tetrametil-4-hidroksipiperidin hidroxloridin strukturu.

5. o- və p- fenilendiaminlərin etilen, etan və p-ksililendibromidin dihalogenli törəmələri ilə qarşılıqlı təsirindən yeni polimer birləşmələr sintez olunmuşdur. Birelektronlu oksidləşdiricilərlə oksidləşdirmək yolu ilə polimer kation radikal alınmışdır.

Sintez olunmuş birləşmələr üzvi keçirici və yarımkeçiricilərin alınmasında əsas xammal ola bilər.

NƏTİCƏ

İlk dəfə olaraq o- və p-fenilendiamin əsasında yeni potensial elektrik keçirici polimerlər alınmışdır.

MƏRHƏLƏ II: Nanoölçülü oksid kompozisiyalarının (Cu, Co, Ni, Mn, Ag, Al) hidrotermal redoks sintez üsulu ilə alınması.

Metal nitratlar və onların qarışıqlarının reduksiyası yolu ilə katalitik kompozisiyalar sintez olunmuşdur. Fərdi kobalt, nikel, mis nitratların və eləcə də onların ikili, üçlü qarışıqlarının reduksiyası tədqiq edilmişdir. Fərdi nitratların 320⁰C-də reduksiyası metallik fazaların alınmasına səbəb olur. Göstərilmişdir ki, stexiometrik miqdarda oksidləşdirici (nitrat) və reduksiyaedici (etilenqlikol və qliserin) iştirak etdikdə tam reduksiya prosesi gedir:

5M(NO₃)₂ + 6HOCH₂-CH₂OH → 5M⁰ + 12CO₂ + 5N₂ + 18H₂O

7M(NO₃)₂ + 6HOCH₂CHOHCH₂OH → 7M⁰ + 18CO₂ + 7N₂ + 24H₂O

Metal ionlarının metallik hala keçməsi temperaturdan, metalın və reduksiyaedicinin təbiətindən və asılıdır. Belə ki, qliserin iştirakı ilə metallik mis tozu 240⁰C-də əmələ gəldiyi halda kobalt ionlarının reduksiyası üçün 300⁰C-dən artıq temperatur tələb olunur. Co–Cu–Al, Ni–Co–Al, Ni–Cu–Al üçlü nitrat sistemlərdə reduksiyaedici olaraq qliserin və formaldehid iştirakı ilə hidrotermal reduksiya reaksiyası öyrənilmişdir. Kobalt, mis, alüminium nitratlarının formaldehidlə qarışığı reaksiyasında 230–250⁰C-də metallik fazaların əmələ gəlməsi hiss olunmur. İQ və UB spektrlər kobalt və mis formiatların əmələ gəldiyini göstərir. Toz nümunələrinin rentgenoqramlarında alüminium birləşmələri müşahidə olunmur. Lakin elektron mikroskopik ölçmələr (energetik dispersion rentgen spektroskopiya EDS) göstərir ki, nümunələrdə alüminium hiss olunacaq dərəcədə mövcuddur. Bu göstərir ki, alüminium birləşmələri nümunələrdə yüksək dispers (və ya amorf) haldadır. Aşağıda alınmış nəticələrdən bəzi misallar göstərilir. Bu seriyadan olan nümunələrin sonradan 500⁰C-dək kozərdilməsi mis və kobalt oksidləri fazasının əmələ gəldiyini göstərir, elektron mikroskopik ölçmələr hissəciklərin nanoölçülərini göstərir (şəkil 2, 3)

Şək.2. Kobalt, mis, alüminium nitratların formaldehidlə reduksiyası yolu ilə alınmış və 500⁰C-yə kimi közərdilmiş nümunələrinin 250⁰C-də (a), 300⁰C-də (b) və 320⁰C-də (c) difraktoqramları.

Şək.3. Kobalt, mis, alüminium nitratların formaldehidlə reduksiyası yolu ilə alınmış və 500⁰C-yə kimi közərdilmiş nümunələrin elektron mikroskopik təsviri.

NƏTİCƏ

Metal nitratlarınhidrotermal şəraitdə reduksiyası ilə metal və metal oksidi nanotozlarının sintezi katalizatorların və elektrodların alınmasında faydalı ola bilər.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

Fatullayeva P.A., Abbasov M.H., S.A.Ağayeva, A.İ.İsrafilov, Ə.Ə.Məcidov 8-aminoxinolinin tetradentat törəmələrinin Cu(II), Co(II), Ni(II) kompleksləri. // Азерб. хим. журнал, №1, 2015. S.50.

XARİCDƏ

Мамедов А.Х., Фарзалиев В.М., Кязим-заде А.К., Нагиева Э.А., Алиева М.Н., Аббасов M.Г. Cинтез и исследование азот-, сера- и карбоксилсодержащей модификации алкилфенолятной присадки // Нефтепереработка, нефтехимия, Москва, 2015. № 5.

KONFRANS MATERİALLARI

Yalcin B., Fatullayeva P.A., Agayeva S.A., Abbasov M.G., Jafarova S., Medjidov A.A. The Reduсtion of the Metal Nitrates by Ethyleneglycole and Glycerine in Hydrothermal Conditions Kioto (Japan ) Conference Proceeding. May 2015. P.884.
Məcidov Ə.Ə., İsmayılov S.Z. Malein anhidridi və salisil turşusunun hidrazidi əsasında sintez edilmiş liqandla bəzi keçid elementlərinin kompleks birləşmələrinin sintezi və tədqiqi. Akademik Ə.Quliyev adına Aşqarlar kimyası institutunun yaradılmasının 50 illiyinə həsr olunmuş "Sürtkü materialları, yanacaqlar, xüsusi mayelər, aşqar və reagentlər" mövzusunda respublika elmi konfransı.13-14 oktyabr, Bakı 2015, s.55.
Hüseynova M.T., Əliyeva M.N., İsmayılova S.Z. Ditsikloheksilaminhidrazidin salisil aldehidi əsasında metal kompleks birləşmələrinin sintezi və tədqiqi. Akademik Ə.Quliyev adına Aşqarlar kimyası institutunun yaradılmasının 50 illiyinə həsr olunmuş "Sürtkü materialları, yanacaqlar, xüsusi mayelər, aşqar və reagentlər" mövzusunda respublika elmi konfransı.13-14 oktyabr, Bakı-2015.

KADR HAZIRLIĞI

Rayyət İsmayılov – elmlər doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün (2013–2015-ci illər). Məsləhətçi müxbir üzv Əjdər Məcidov.

Dissertasiya mövzusu: Keçid metalların çoxnüvəli strinq (xətvari) kompleksləri və koordinasion birləşmələri (sintez, struktur və xassələr).

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

Mərmərə Universiteti ( Türkiyə)

QRANTLAR

Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti.“Yanacaq elementləri üçün hidrogenin alınması və təmizlənməsi katalizatorlarının sintezi“.Layihənin rəhbəri –müxbir üzv ƏjdərMəcidov. Layihənin müddəti – 2015-2016. Layihənin məbləği – 90 000 AZN.

PATENTLƏR VƏ İDDİA SƏNƏDLƏRİ

“Yüksek dispersli metal tozlarının alınma üsulu” a-2011 0024 (patent alınma ərəfəsindədir).

LABORATORİYANIN ADI: Keçid metalların metalüzvi birləşmələri

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru İltifat Lətifov

Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır. Onlardan 4 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər mühəndis, 1nəfər texnik, 1nəfər baş lobarant, 1nəfər laborantdır. Qəzənfər Cəfərov – k.ü.f.d., a.e.i., Rəfail Səlimov – k.ü.f.d., a.e.i., Sima Məmmədova – k.ü.f.d., a.e.i., Dilarə Əliyeva – k.ü.f.d., a.e.i.,

İŞ 3.2: Metalüzvi birləşmələrin sintezi, tədqiqi və onlar əsasında karbon əsaslı nanomaterialların alınması.

MƏRHƏLƏ: Dəmir, molibden və xromun mono- və ikinüvəli alkiltsiklopentadienilkarbonil komplekslərinin sintezi və tədqiqi.

İndiyədək nanomaterialların alınmasında əsasən sendviç tipli tsiklopentadienil kompleksləri (ferrosen, kobaltosen, nikelosen, rutenosen) və keçid metalların karbonilləri (Fe(CO)₅, Mo(CO)₆, Ru₃(CO)₁₂) istifadə olunmuşdur. Alkiltsiklopentadienilkarbonil komplekslərinə maraq onunla əlaqədardır ki, bu komplekslərin tərkibində keçid metal atomu eyni zamanda həm karbonil, həm də tsiklopentadienil liqandları ilə birləşmişdir. Ona görə bu komplekslər karbon əsaslı nanomaterialın alınmasında həm katalizator rolunu oynayır, həm də karbon mənbəyidir. Bu sintezlərdə məhz 1,2,4-trimetiltsiklopentadienil və üçlü-butiltsiklopentadienil liqandlarından istifadə edilməsi onların oxşar tip komplekslərdə göstərdikləri elektron və sterik qarşılıqlı təsirlə əlaqədardır. Belə ki, bu liqandlar əsasında alınmış sendviç, yarımsendviç və dimer tipli komplekslər bir çox üzvi həlledicilərdə yaxşı həll olur, nisbətən aşağı temperaturda parçalanır və yüksək uçuculuğa malik olmaqla yanaşı, tərkiblərində lazımi qədər karbon saxlayır. Hər iki kompleks 2 mərhələ üzrə sintez edilmişdir.

Bis[dikarbonil(h⁵-1,2,4-trimetiltsiklopentadienil) dəmir(I)]

[h⁵-1,2,4-(CH₃)₃C₅H₂Fe(CO)₂]₂ kompleksinin sintezi

1-ci mərhələdə Qrinyar reaksiyası üzrə 2,4-dimetiltsiklopentadien-2-on-1 ilə metilmaqnezium-yodidin qarşılıqlı təsirindən 1,2,4-trimetiltsiklopentadien liqandı sintez olunmuşdur:

2,4-(CH₃)₂C₄H₄C=O + CH₃MgI → 1,2,4-(CH₃)₃C₅H₃ + Mg(OH)I¯

2-ci mərhələdə 1,2,4-trimetiltsiklopentadien dəmir-pentakarbonillə 170⁰C-də dekan həlledicisində 12 saat ərzində qaynadılaraq 82% çıxımla [1,2,4-(CH₃)₃C₅H₂Fe(CO)₂]₂kompleksinin tünd-qonur rəngli kristalları sintez edilmişdir:

2Fe(CO)₅ + 2(CH₃)₃C₅H₃) → [h⁵-(CH₃)₃C₅H₂Fe(CO)₂]₂ + 6CO + H₂

Bu kompleks ilkin əvəz olunmamış homoloqa – [C₅H₅Fe(CO)₂]₂ dimerkompleksinənəzərən alifatik karbohidrogenlərdə orta dərəcədə həll olur. Bir çox polyar üzvi həlledicilərdə (dixlormetan, xloroform, aseton, tetrahidrofuran və s. ) yaxşı həll olur. Havada məhlulda bir sutka ərzində tam parçalanır. Bərk halda havada bir qədər davamlıdır. 204⁰C-də əriyir (parçalanaraq).Yüksək vakuumda 120–130⁰C-də sublimə olunur (qismən parçalanaraq).

İQ spektri (KBr) – 1944, 1930, 1748; [n(CO)] sm^–1.

¹H NMR spektri (CDCl₃) – δ 4,25 (sinqlet C₅H₂), δ 1,90 (4-CH₃), δ 1,75 (1,2-CH₃).

Bis[trikarbonil(h⁵-üçlü-butiltsiklopentadienil) molibden(I)]

[h⁵-üçlü-C₄H₉C₅H₄Mo(CO)₃]₂ kompleksinin sintezi

Birinci mərhələdə tsiklopentadienin alkilləşməsi ilə üçlü-butiltsiklopentadien liqandı sintez olunmuşdur. Bu məqsədlə natrium-tsiklopentadienid duzu tetrahidrofuran məhlulunda üçlü-butilbromidlə işlənilmişdir:

İkinci mərhələdə üçlü-butiltsiklopentadien molibden-heksakarbonillə birgə 150⁰C-də diqlimdə (etilenqlikolun dimetil efirində) molibden-heksarkarbonil tam qurtarana qədər qızdırılaraq 85% çıxımla [üçlü-C₄H₉C₅H₄Mo(CO)₃]₂ kompleksinin tünd-qırmızı rəngli kristalları alınmışdır:

Bu kompleks ilkin əvəzolunmamış homoloqa – [C₅H₅Mo(CO)₃]₂ dimer kompleksinə nəzərən alifatik karbohidrogenlərdə bir qədər həll olur. Polyar üzvi həlledicilərdə (dixlormetan, xloroform, aseton) və benzolda yaxşı həll olur. Havada hazırlanmış məhlulda qısa müddət ərzində parçalanır. Bərk halda havada nisbətən davamlıdır. 223°C-də əriyir (parçalanaraq). Yüksək vakuumda 140–150⁰C-də sublimə olunur (qismən parçalanaraq). İQ spektri (KBr) – 1949, 1915, 1892; 1884 [n(CO)] sm^–1. ¹H NMR spektri (CDCl₃) – d 4,95; 4,85 (C₅H₄), d 1,80, 1,70, 1,74 (CH₃). Eyni zamanda onlardan nanomaterialların alınması məqsədi ilə hər iki kompleksin tam parçalanma temperaturu, təmizlik dərəcəsi və uçuculuq qabiliyyəti müəyyən edilmişdir.

NƏTİCƏ

Yüksək çıxımla [1,2,4-(CH₃)₃C₅H₂Fe(CO)₂]₂və [üçlü-C₄H₉C₅H₄Mo(CO)₃]₂kompleksləri alınmışdır. Bu komplekslər bəzi fiziki və kimyəvi xassələrlə, İQ- və ¹H NMR-spektroskopiya üsulları ilə xarakterizə olunmuşdur.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

KONFRANS MATERİALI

Джафаров Г.М., Ибрагимова Н.З., Салимов Р.М., Мамедова С.Г., Алиева Д. Г., Лятифов И.У. Cинтез и свойства бис(трет-бутилциклопентадиенилтрикарбонил) молибдена [(трет-(CH₃)₃СC₅H₄Mо(CO)₃]₂ и бис(1,2,4-триметилциклопентадиенилдикарбонил) железа [1,2,4-(CH₃)₃C₅H₂Fe(CO)₂]₂. Akademik T.N.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş elmi konfrans. 2015 il.

KADR HAZIRLIĞI

Nigar İbrahimova – magistr, 2015–2016, Elmi rəhbər – k.e.d. İ.Lətifov. Mövzunun adı - “Alkilferrosen və alkilferrisinium sistemində oksidləşmə-reduksiya proseslərinin kinetikası”.

LABORATORİYANIN ADI: Nadir metalların kompleks birləşmələri

LABORATORİYA RƏHBƏRI v.i.e.: kimya üzrə fəlsəfə doktoru, aparıcı elmi işçi, Fədail Cəlaləddinov

Laboratoriyada 11 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i., 1 nəfər k.e.i., 1nəfər mühəndis, 1 nəfər baş laborant, 1 nəfər texnikdir. Rəhim Xudaverdiyev – k.ü.f.d., a.e.i., Esmira Quliyeva – k.ü.f.d., a.e.i., Hidayət Məmmədov – k.ü.f.d., b.e.i., Şahnaz Qəhrəmanova – e.i., Mehriban Məmmədova – e.i., Təranə Əsgərova – e.i., Tamilla Haqverdiyeva – k.e.i.

İŞ 3.3: Nadir metalların kompleks birləşmələrinin sintezi və onların termiki çevrilmələri vasitəsi ilə müxtəlif materialların səthində metal örtüklərin və nanokompozitlərin alınması.

MƏRHƏLƏ: Renium və manqanın bəzi aminturşularla kompleks birləşmələrinin sintezi, onların quruluş və xassələrinin öyrənilməsi.

Renium (ІV) və manqanın (II) m-aminbenzoy turşusu ilə bir sıra koordinasion birləşmələrinin sintez şəraiti işlənib hazırlanmışdır. Alınmış kompleks birləmələrin tərkib və quruluşları kimyəvi, İQ spektposkopiya, rentgenfaza, termoqravimetrik və işığın dinamik səpilməsi (İDS) tədqiqat metodlari ilə öyrənilmişdir.

Sintez olunmuş [NH₃-C₆H₄-COOH]₂[ReX₆] (X=Cl^-, Br^-) tərkibli kompleks birləşmələr yenidən uyğun halogenid turşularında qızdırıldıqda (50-60⁰C) tədricən dehidrohalogenləşərək Anderson qruplaşmasına məruz qalırlar və nəticədə ion formadan neytral formaya keçirlər. Bütün alınmış komplekslər halogen hidrogen turşularında yaxşı həll olur və bu məhlullarda turşuların 4mol/l-ə qədər qatılıqlarında dayanıqlıdırlar. Qeyd edək ki, sonradan turşuları durulaşdırdıqda onların qatılıqlarının 4mol/l-dən aşağı qiymətlərində, komplekslərin tədricən halogenid ionlarının hidroksil qrupları ilə əvəz olunması ilə gedən hidrolizi baş verir. Halogenid ionların hidroksil qrupları ilə tam əvəz olunmasından sonra, reniumun(ΙV) oksidi əmələ gəlməklə kompleksin tamamilə parçalanması baş verir. Alınmış kompleks birləşmələrin karboksil qrupunun kompleksəmələgətirici ilə koordinasiyasının xarakterini müəyyənləşdirmək məqsədi ilə onların İQ udma spektrləri öyrənilmiş və müəyyənləşdirilmişdir ki, kaliumheksahalogenrenatın m-aminobenzoy turşusu ilə turş mühitdə qarşılıqlı təsiri nəticəsində yalnız ion tipli kompleks birləşmələr alınır.

İDS üsulu ilə НВr/Н₂О mühitində komponentlərin müxtəlif nisbətlərində və 293–353 К temperatur intervalında p-aminbenzoy turşusunun kompleksəmələgətirməsi tədqiq edilmişdir.

Şəkil 1. İDS üsuluna görə, 298К temperaturda və aminturşusu/renium duzu=1:1 (mol/mol) nisbətində K₂ReBr₆komplekslərinin aminbenzoy turşusu ilə sulu məhlulunda hissəciklərin ölçülərə görə paylanması.

Şəkil 2. İDS üsuluna görə, 298К temperaturda və aminturşusu/renium duzu=4:1 (mol/mol) nisbətində, K₂ReBr₆komplekslərinin aminbenzoy turşusu ilə sulu məhlulunda hissəciklərin ölçülərə görə paylanması.

Göstərilmişdir ki, qeyd olunan mühitdə aminbenzoy turşusunun heksahalogenrenatlarla kompleksləri əmələ gəlir. Bu komplekslərin ölçüləri komponentlərin nisbətindən və ölçmə temperaturundan asılı olaraq 3-dən 6000 nm-ə qədər dəyişir.

EUS (elektron udma spektrləri) üsulu ilə НВr/Н₂О mühitində heksahalogenrenatların p-aminbenzoy turşusu ilə qarşılıqlı təsiri tədqiq edilmişdir.

Halogenrenatların aminbenzoy turşusu ilə qarşılıqlı təsiri zamanı onların ilkin spektrinin əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməsi göstərilmişdir. Bu komplekslər üçün səciyyəvi olan yükün daşınması zolaqları və d-d keçidləri müəyyən edilmişdir. Göstərilmişdir ki, bu mühitlərdə amin turşusu protonlaşır və kompleksin tərkibinə onium kationu kimi daxil olur.

Manqanın(II) m-aminbenzoy turşusu ilə sintez edilmiş kompleks birləşmələrinin İQ-spektrləri sərbəst liqandın spektrindən demək olar ki çox az fərqlənirlər. Lakin liqandın spektrinin aşağı tezlik sahəsində (400-550 sm^-1) müşahidə olunan bir neçə udma zolağı komplekslərin spektrlərində tamamilə itir və onların əvəzində 515 sm^-1 tezlikdə orta intensivlikli yeni udma zolağı əmələ gəlir. Bu zolaq yəqin ki, Mn-N rabitəsinin valent rəqslərinə aiddir.

Sintez olunmuş kompleks birləşmələrin tərkiblərini və termiki davamlılıqlarını müəyyənləşdirmək məqsədi ilə işdə termoqravimetrik tədqiqatlar aparılmış və məlum olmuşdur ki, onlar 80–110⁰C temperatura qədər davamlıdır. Yuxarı temperaturlarda isə komplekslərin tədricən destruksiya prosesi baş verir və bu proses bir neçə mərhələdə başa çatır. Bütün hallarda termoliz prosesinin son məhsulu metal oksidlərindən ibarət olmuşdur.

NƏTİCƏ

Renium(IV) və manqan(II) halogenid törəmələrinin m-aminbenzoy turşusu (m-NH₂C₆H₄COOH) ilə turş şəraitdə kompleks birləşmələri sintez edilmiş, onların quruluş və xassələri müasir fiziki-kimyəvi metodlarla öyrənilmişdir (k.ü.f.d. Esmira Quliyeva, e.i. Şahnaz Qəhrəmanova)

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

Məmmədov A.N., Cahandarov Ş.C., Novruzova F.Ə., Quliyeva S.A., Cəlaləddinov F.F. Qeyri-molekulyar birləşmələrin qarışma sərbəst enerjisinin konfiqurasiya hissəsi. Kimya Problemləri. 2015, №1, s. 39-44.
Shakiliyev F.I., Rustamova A.I., Kakhramanova Sh.I., Kuliyeva E.A. Extractions of some divalent metal ions with new multi coordination benzene derivatives, study of the stability constant of the resulting complexes and impact of anions on them. The Reports of National Academy of Sciences of Azerbaijan, 2015, Volume LXXI, № 2.
Osmanova S.N., Mejidov A.A., Osmanov N.S., İsmailov E.H., Gulalov O.M., Khudaverdiyev R.A. The composition and electronspectra of aqueous dispersions of manqanese(II) chloride with cysteine complexes. The Reports of National Academy of Sciences of Azerbaijan, 2015, Volume LXXI, №1, p.37-41.

XARİCDƏ

Mahmudov K.T., Sutradhar M., Martins L.M., Silva F.C., Ribera A., Nunes V.M., Kakhramanova Sh.I., Marchetti F., Pombeiroa A.L. Mn^II and Cu^IIcomplexes with arylhydrazones of active methylene compounds as effective heterogeneous catalysts for solvent- and additive-free microwave-assisted peroxidative oxidation of alcohols . RSC Advances An international journal to further the chemical sciences The Royal Society of Chemistry 2015. 525979-25987 25979
2. Кахраманова Ш.И., Кулиева Э.А., Сулейманов Г.З., Азизов И.В. Синтез комплексов марганца с аминокислотами и изучение их влияния на морфофизиологические показатели проростков пшеницы. Сборник научных трудов по материалам IX Международной научно-практической конференции. Белгорoд, 31 марта 2015, с. 35-37.

KONFRANS MATERIALLARI

Qəhrəmanova Ş.İ., Quliyeva.E.A., Süleymanov G.Z. İkivalentli manqan, sink və misin leysin, ß-alanin, qlisin və 4-tsikloheksen-3-karboksiamid o-benzoy turşu liqandlı koordinasion birləşmələrinin sintezi, xassə və quruluş xüsusiyyətlərinin tədqiqi. Akademik T.N.Şaxtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika Elmi Konfransı. Bakı, 2015.
Qəhrəmanova Ş.İ., Kərimova Ü.Ə., Quliyeva.E.A., Xudaverdiev R.A., Əsgərova T.Ə. Reniumun və manqanın m-aminobenzoy turşusu ilə komplekslərin sintezi və tədqiqi. Akademik T.N. Şaxtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika Elmi Konfransı. Bakı, 2015.
Кахраманова Ш.И., Кулиева Э.А., Сулейманов Г.З., Керимова У.А., Аскерова Т.Я. Взаимодействие марганца(II) с валином и ß-аланином. Международная молодежная научно-практическая конференция студентов, аспирантов и молодых ученых «Фундаментальные и прикладные исследования в области химии и экологии», г.Курск, с. 29-31 /www.belstu.by/.
Османова С.Н., Меджидов А.А., Османов Н.С., Ахвердиева Т.М., Сулейманова С.А., Исмаилов Э.Г. Динамическое рассеяние света водными дисперсиями комплексов хлорида марганца(II) с цистеином. Современная химическая физика XXVII Симпозиум. г.Туапсе, 2015.

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

Centro de Química Estrutural, Instituto Superior Técnico, Universidade de Lisboa, Av. Rovisco Pais,1049–001 Lisbon, Portugal

QRANTLAR

Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. “Bəzi biogen metalların kompleks birləşmələrinin sintezi və onların kənd təsərrüfatında mikrogübrə kimi istifadəsi”. Layihənin rəhbəri – Quliyeva Esmira. Layihənin müddəti 2013–2015-ci illər. Layihənin məbləği – 90 000 AZN.

LABORATORİYANIN ADI: Metal-klatrat birləşmələri

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru Mina Munşiyeva

Laboratoriyada 12 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i.-dir. Qudrət Əliyeva – k.ü.f.d., a.e.i., Əsmət Əzizova – k.ü.f.d., a.e.i., Humay Məmmədova – e.i., Nərmilə Məmmədova – e.i., Ofeliya Quliyeva – e.i., Firuzə Əliyeva – k.e.i., Sevinc Rəhmanova – k.e.i.

İŞ 3.4: Metalların çoxəsaslı aromatik karbon turşuları və bioloji aktiv liqandlarla kompleksləri əsasında klatrat birləşmələrin alınması

MƏRHƏLƏ: d- və f-elementlərin ftal turşuları və paraaminosalisil turşusu ilə komplekslərinin neftin reoloji xassələrinə təsirinin araşdırılması.

1. Məlumdur ki, neftin tərkibində küllu miqdarda mexaniki qarışıqlar (qum, gil, müxtəlif duzlar və su) var. Suyun miqdarı nəql edilən neftdə 1,0–0,3%-dən artıq olmamalıdır. Bu baxımdan neftçıxarma idarələrində ilkin emaldan əvvəl onu müxtəlif üsullarla qurudurlar. Belə üsullar arasında neftin polimer kompozisiyalarla susuzlaşdırılması xüsusi yer tutur. Təklif etdiyimiz ekoloji təmiz, laylı quruluşa malik makroskopik məsaməli polimer kompleks birləşmələrin neftin susuzlaşdırılmasına və reoloji xassələrinə təsiri öyrənilmişdir.

Mono- və ikiəsaslı karbon turşuları ilə bəzi d-elementlərin koordinasion polimerləri RFA, İQ spektroskopiya və DTA üsulları ilə öyrənilmişdir. Onlar ilk dəfə olaraq neftçıxarmaya tətbiq olunmuşlar: sahə laboratoriyalarında ayrı-ayrı neft quyularından götürülmuş neft nümunələrinə təsirləri yoxlanılmışdır. Qöstərilmişdir ki, bu tip polimerlər laylara vurulduqda neftlə təmas nəticəsində onun tərkibindəki sudan başqa heteroatomlu aromatik birləşmələrlər qeyri-valent rabitələr əmələ gətirməklə, onları kiçik hissələrə parçalayaraq neftin özlüyünü 50–60% aşagı salır.

Bu iş üzrə cari ildə Əliyeva Firuzə və Məmmədova Səbinə Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun gənc alim və mütəxəssislərin 3-çü qrant müsabiqəsinin qalibi olmuşlar.

2. p-Aminosallisil turşusundan dərman preparatı kimi geniş istifadə olunur. Bioloji aktiv liqand olan bu birləşmənin metallarla kompleksləri kifayət qədər öyrənilməyib. Bunu nəzərə alaraq, p-aminosalisil turşusu ilə keçid metalların (Cu, Zn, Cd) kompleks əmələgətirməsi tədqiq edilib. Paralel olaraq onun qələvi torpaq metalı Mg-la kompleksi alınıb. Keçid metallarla komplekslər polimer tipli olduğu üçün reaksiyanın sonunda ana məhluldan polikristallar toz şəklində çökür. Mg-la alınan kompleks suda yaxşı həll olur və fikrimizcə, bu ion tipli kompleksdir. Bu istigamətdə tədqiqatlar davam edir

3. Samaruimun(III) ftal turşusu ilə kompleksi sintez edilərək, rentgenoqrafik, derivatoqrafik və İQ spektroskopiya üsulları ilə öyrənilib. Kompleksin termiki davamlılığının tədqiqi onun dehidratratlaşmasının 100–165⁰C-də birmərhələli olmasını və 2 su molekulunun ayrılmasını göstərir. 174⁰C-dən başlayaraq onun parçalanması və stabil keçid kompleksin əmələ gəlməsi aşkar edilir. 400⁰C yuxarı bu kompleksin üzvi hissəsinin tam yanması və 700⁰C-dək qızdırıldıgda əmələ gələn Sm₂(CO₃)₃ 730⁰C-də Sm₂O₂CO₃ samarium dioksikarbonata keçir. 782⁰C-də son məhsul kimi Sm₂O₃ alınır (cədv.1).

Kompleksin qarışqa turşusu ilə klatrat birləşməsi {Sm₂[C₆H₄(COO)₂]₃·2H₂O·3HCOOH} göstərilən üsullarla tədqiq edilmişdir. Onun termiki davamlılığının öyrənilməsi göstərmişdir ki, temperaturun artması ilə əvvəlcə metalla birləşməyən “gonag” molekuları (HCOOH) itirilir, sonra isə koordinasiya olunmuş suyun və susuz kompleksin parçalanması müşahidə edilir (cəd.1)

Cədvəl 1

MƏRHƏLƏ: Platin və palladiumun tərkibində N-, S-, О-elementləri saxlayan bioloji aktiv liqandlarla komplekslərinin sintezi və tədqiqi.

Platin və palladiumun bir çox qarışıqliqandlı kompleksləri alınıb tədqiq edilmişdir. Qarışıqliqandlı komplekslərdə bəzi hallarda daimi komponent kimi helat əmələ gətirən yalnız azot tərkibli liqandlardan və S-, O-tərkibli kompleksonlardan istifadə edilmişdir. Azot tərkibli liqand kimi tetrametiletilendiamin – (CH₃)₂NCH₂CH₂N(CH₃)₂, komplekson kimi etilenditiodiasetat – HOOCH₂SCH₂CH₂SCH₂COOH (HSSH) və merkaptoetanol – HSCH₂CH₂OH istifadə edilmişdir. Merkaptoetanol tərkibli həm fərdi, həm də qarışıqliqandlı komplekslər sintez edil mişdir.

İlk dəfə müəyyən edilmişdir ki, sintez olunmuş qarışıqliqandların kompleksdə [Pt(HSSH){S(CH₂COOH)₂}₂]Cl₂etilenditiosirkə HSSH sis- vəziyyətdə kükürd atomu ilə bidentatlı, tiodisirkə turşusu isə S(CH₂COOH)_2, kükürd atomu ilə monodentat koordinasiya edir.

Bioloji fəal liqand kimi istifadə edilən β- merkaptoetanol HS-CH₂CH₂OH sistamin reduktazanın tio-modelidir. Başlanğıc maddələrin stexiometrik nisbətləri və digər fiziki-kimyəvi faktorlar tənzimlənərək ədəbiyyatda quruluş və xassəsi məlum olmayan altınüvəli [Pd₆(SCH₂ CH₂OH)_n] yeni qeyri-klaster tipli kompleks birləşmə alınmışdır. Ondan kristallar yetişdirilərək quruluşu spektoskopik və rentgen quruluş analizi üsulu ilə müəyyənləşdirilmişdir (şəkil).

Yeni alınan çoxnüvəli kompleksdə dörd ədəd Pd-O rabitəsinin anormal uzunluğa malik olması spirt hidroksil qrupunda –O-H- rabitəsinin tam qırılmaması və Pd....O ½ kovalent rabitənin yaranması müşahidə edilir Yəni oksigen – hidrogen rabitəsi tam qırılmayıb və hidrogen- metal rabitəsi tam yaranmayıb. Kompleksdə bimodal xarakterli paylanmanın müşahidə edilməsi bunu subut edir.

Şəkil. Pd(II) metkaptoetanolla kompleksinin rentgen - quruluş analizi.

nətİcə

İlk dəfə olaraq mono- və iki əsaslı aromatik karbon turşularının d-elementlərlə koordinasion polimerləri əsasında hazırlanmış kompozit materialların neftin reoloji xassələrinə təsiri öyrənilib və onun özlülüyünün 50–60% azalması müşahidə olunub.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

Алиева Ф.Б., Усубалиев Б.Т., Мурватов Ф.Т., Муншиева М.К., Мамедова З.А. Применение клатратообразования в добыче и транспортировке нефти. Azerbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi, Azərbaycan Milli Neft Komitəsi, Beynəlxalq Şərq Neft Akademiyası, Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası “Neftin, Qazın Geotexnoloji Problemləri və Kimya” ETİ. Məqalələr Toplusu. 2015.
Алиева Ф.Б., Усубалиев Б.Т., Муншиева М.К., Мурватов Ф.Т., Джалаладдинов Ф.Ф., Мамедова З.А., Сафарова П.С. Синтез и физико-химические исследования комплексного соединения моноаква-трибензоато-моножелеза (III). Azərbaycan Mühəndislik Akademiyasının Xəbərləri. Aprei-iyun 2015. Cild 7. №2. S. 82-89.

XARİCDƏ

1. Usubaliyev B.T., Ramazanova E.E., Murvatov F.T., Aliyev E.N., Salakhova Y.S., Munshiyeva M.K., Aliyev F.B., Rzayeva A.K. Application of coordination polymers to increase the reservoir oil recovery. Science and applied engineering quarterly. Jan- Feb-mar 2015. p. 16-20.

2. Azizova A.N., Gyulalov O.M., Gasimov G.S., Gasanov Kh.I. Biological activity of mixedligands complexes of platinum. The USA journal of applied sciences. 2015. p. 40-42.

3. Tagiyev D.B., Gasimov Sh.G., Gasanov Kh.I., Azizova A.N. Hexanuclear complexes of platinum (II) with cleavage product of cystamine dihydrochloride by β-mercaptoethylamine. Advances in chemical Engenering and Sciences. 2015, p.222–227. ISSN: 2160–0392. Impact Faktor –0.8.

4. Gasanov Kh.I, Rzayeva S.J., Gasimov Sh.G., Azizova A.N. Changing properties of liqands during coordinating with metals. Прикладныенаучныеразработки – 2015», Чехия, Р.35.

KONFRANS MATERİALLARI

Azizova A.N., Kasumov Sh.G., Gasanov H.I. Multinuclear palladium complexes. The second European Conference on Chemical Sciences. 20 may, 2015, Vienna.
Tagiyev D.B., Azizova A.N., Imamverdieva S.R., Asadov M.M. A Novel Bioactive Compound of Palladium(II) with Mercaptoethanol // 3rd International Conference on Nanotechnologies and Biomedical Engineering. September 23-26, 2015, Chisinau, Republic of Moldova. IFMBE Proceedings. Springer. P. 289-291. ISBN 978-981-287-735-2. DOI 10.1007/978-981-287-736-
Asadov М.М., Azizova A.N., Imamverdieva S.R. Thermodynamics of heterogeneous systems with biologically active complexes of platinum and palladium // XX International Conference on Chemical Thermodynamics in Russia. RCCT 2015. Section 3. P-3-3. Abstracts. Nizhni Novgorod. 22-26 June. 2015. P. 270.
Azizova A.N., Tagiev D.B., Asadov M.M., Imamverdieva S.R. Interaction of palladium(II) compounds with mercaptoethanol // XXIV International Materials Research Congress 2015.6G. Materials Science of Pharmaceutical Solids. 16–20 August 2015, Cancún, Mexico. 2015. Sim23-abs001. S6G-P001. P. 220.
Asadov M.M., Azizova A.N., Imamverdieva S.R., Tagiyev D.B. Calculation of the equilibrium constant of solutions containing platinum (II) complex // Abstracts of 1st International Conference on Computational Design and Simulation of Materials (CDSM 2015). Shenyang, China. August 17-19, 2015. Abstract № 70. P. 08.
Азизова А.Н., Имамвердиева С.Р., Тагиев Д.Б., Асадов М.М. Синтез, строение и расчет межмолекулярных взаимодействий комплекса палладия(II) с меркаптоэтанолом // Программа IX Международной Научно-Технической Конференции Фундаментальные и Прикладные Проблемы Физики. 16–18 ноября 2015. Саранск 2015. С. 20.
Азизова А.Н., Гасанов Х.И. Тагиев Д.Б. Смешанолигандные комплексы палладия (II) с серу- и азотсодержашими лигандами. Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı-2015, s. 103.
Tagiyev D.B., Mammadova H.F., Azizova A.N. Coordinating ways of polydentate ligands in a mixedligands complexes of platinum. AMEA-nın 70 illiyinə həsr olunan gənc mütəxəssislərin “Akademik elm həftəliyi–2015” adlı beynəlxalq multidissplinar forumu, 2015, s. 22.
Əliyeva F.B., Usubaliyev B.T., Munshiyeva M.K., Mamedova S.R. Studying of coordination compound heksaakva 1, 2, 4, 5 benzoltetracarbonat iron (II) structure. AMEA-nın 70 illiyinə həsr olunan gənc alim və mütəxəssislərin “Akademik elm həftəliyi – 2015” adlı beynəlxalq multidissiplinar forumu.

KADR HAZIRLIĞI

Əsmət Əzizova – doktorant, 2014–2019, məsləhətçi – akademik Dilqəm Tağıyev

Dissertasiya mövzusu: Platin və palladium metallarının kükürd və azotlu bioloji fəal liqanlarla komplekslərinin formalaşmasının fiziki-kimyəvi qanunauyğunluqları və bioloji aktivliyinin modelləşdirilməsi.

Səadat Cəfərova – laborant, 2015, İtaliyanın Bolonya şəhərində “Ətraf mühitin mühəndisliyi” ixtisası üzrə maqistraturaya daxil olub.

ELMİ ƏLAQƏLƏR

Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının (indiki Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti) nəzdindəki «NQGP və K» ETİ ilə elmi əməkdaşlıq.

QRANTLAR

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Elmin İnkişaf Fondunun Gənc alim və mütəxəssislərin 3-cü qrant müsabiqəsinin qalibi. “Laylardan qalıq ağır neftlərin çıxarılması üçün koordinasion polimer əsaslı yeni kompozit materialların alınması və tədbiqi”. Layihənin rəhbəri – k.e.i. Firuzə Əliyeva. Layihənin müddəti –2015. Layihənin məbləği –20.000AZN.

PatentLƏR VƏ İDDİa ƏRİZƏLƏRİ

Tağıyev D.B., Əsədov M.M., Əzizova Ə.N., İmamverdiyeva S.R. Az həll olan duzların və həll olan kompleks birləşmələrin reaksiyalarının tarazlıq sabitlərinin təyini üsulu. Azərbaycan Patenti. a2015 0007. (İlkin ekspertizanın müsbət nəticəsi).

“Koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalari” şöbəsinin

2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri : akademik Tofiq Nağıyev

Mövzu: Heterogen biomimetik katalizatorlar iştirakında hidrogen peroksid və azot 1-oksidlə koherent sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalarının

fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi və innovasion işlənilmələrin tətbiqi

Mövzuya aid işlər: 4.1; 4.2; 4.3 ; 4.4.

LABORATORİYANIN ADI : Monooksigenaz reaksiyaların modelləşdirilməsi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Lətifə Həsənova

Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır: Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər e.i.-dir. Çimnaz Mustafayeva – a.e.i., Ulduz Məmmədova – e.i., Səriyyə Ağaməmmədova – e.i., Gülşən Nəhmətova – k.e.i.

İŞ 4.1: Yeni monooksidləşdirici biomimetik katalizatorların sintezi və onların iştirakında karbohidrogenlərin hidrogen peroksidlə kimyəvi əhəmiyyətli məhsullara oksidləşməsi.

MƏRHƏLƏ: Tsikloheksanın biomimetik katalizator üzərində hidrogen peroksidlə koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşməsi reaksiyasının mexanizmi və kinetikasının tədqiqi.

Bu mərhələdə sintez olunmuş dəmirporfirin tərkibli biomimetik katalizatorların tsikloheksanın H₂O₂ ilə oksidləşməsi prosesində tərkibində tsikloheksandan başqa əlavə maddələr olan qarışıq xammala qarşı seçicilik qabiliyyətinin müəyyənləşdirilməsi və tsikloheksanın H₂O₂ ilə biomimetik oksidləşməsi reaksiyasının mexanizminin öyrənilməsi istiqamətində geniş eksperimental tədqiqatlar aparılmışdır. Tədqiqatlarda müşahidə etdiyimizə görə per-FTPhPFe(III)/Al₂O₃ biomimetik katalizatorunun iştirakında H₂O₂ ilə oksidləşmə prosesində istifadə olunan xammalın tərkibində tsikloheksandan başqa mövcud olan 2,54% metiltsikloheksan demək olar çevrilməyə məruz qalmır. Dəmirporfirin tərkibli digər biomimetik katalizator PPFe(III)/Al₂O₃ üzərində tərkibində 38-40% metiltsikloheksan olan süni hazırlanmış tsikloheksan+metiltsikloheksan qarışığının H₂O₂ ilə oksidləşməsi reaksiyasının müxtəlif temperatur şəraitində və 20%-li H₂O₂-in müxtəlif verilmə sürətlərində eksperimental tədqiqi aparılmışdır. Təcrübələr zamanı hemin/Al₂O₃ (PPFe(III)/Al₂O₃) biomimetik katalizatorunun da verilən şəraitdə tsikloheksanı sürətlə aktivləşdirdiyi, metiltsikloheksanın isə çox zəif çevrilməyə məruz qaldığı müşahidə olunur. Bu tədqiqatlardan belə nəticəyə gəlmək olar ki, sintez etdiyimiz dəmirporfirin tərkibli biomimetik katalizatorlar tsikloheksan və onun törəmələrindən ibarət qarışıq xammalla aparılan oksidləşmə prosesində tsikloheksana qarşı yüksək seçicilik qabiliyyətinə malikdirlər.

Beləliklə, tsikloheksanın H₂O₂ ilə biomimetik (per-FTPhPFe(III)/Al₂O₃) oksidləşməsi reaksiyasının mexanizminin öyrənilməsi istiqamətində aparılan tədqiqatların nəticələri göstərir ki, bu proses tsikloheksanol, tsikloheksanon və tsikloheksenin alınması ilə gedən ardıcıl-paralel reaksiyalardan ibarətdir (şəkil 1, 2) .

I Katalaz reaksiyanın mexanizmi:

Həmçinin, biomimetik katalizator səthində tsikloheksanın H₂O₂ ilə oksidləşməsi reaksiyasının elektron ötürülməsi və aralıq substrat – katalizator kompleksinin əmələ gəlməsi ilə rabitələrin zəncirvari paylanması prinsipinə əsaslanmış hər mərhələsinin mexanizmi verilmişdir.

NƏTİCƏ

Eksperimental tədqiqatların nəticələri əsasında tsikloheksanın oksidləşməsi reaksiyasının mexanizmini dəqiqləşdirmək, qarışıq xammalın oksidləşdirilməsi prosesində istifadə olunan biomimetik katalizatorların seçicilik qabiliyyətlərini müəyyənləşdirmək mümkün olmuşdur.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

Nağıyev T.M. The Theory of Coherent Synchronized Reactions: Chemical Interference Logics.// Materials Sciences and Applications, 2015, 6, 152-170. USA
Eldar Zeynalov and Tofik Nagiev. Enzymatic Catalysis of Hydrocarbons Oxidation “IN VITRO” (Review) Chemistry and Chemical Technology. 2015, Volume 9, Number 2, pp.157-164. Ukraine.

KONFRANS MATERİALLARI

1. Tofik Nagiev. The Theory of Coherent Synchronized Reactions: Chemical Interference Logics. 5th International Conference on Chemistry and Chemical Process (ICCCP 2015) Amsterdam, Netherlands, February 14-15, 2015,Table of Contents p.395, program p.18.

Session Chair: Prof. Tofik Nagiev

2. Nagiev T., Gasanova L., Nagieva I., Nasirova U. Kinetics and mechanism of coherent synchronized oxidation reactions of alkenes by hydrogen peroxide on biomimetic catalyst. Operando V, Deauville, France, May 17- 21, 2015, ID262.

3. Nasirova U., Nagieva I., Gasanova L., Nagiev T. Coherent Synchronized Monooxidation of Etylene by Hydrogen Peroxide on a Biomimetic Catalysts. XII EUROPEAN CONGRESS on Catalysis, Kazan, Russia, 30 August–4 September 2015.

4. Gasanova L.M., Agamammadova S.A., Nahmatova G.Ch., Nagiev T.M. Heterogenous bioimitators of Catalase Reaction. 34^th International Conference on Solution Chemistry ICSC 2015, 23-28 August 2015, Proque, Czech Republic.

5. Ağaməmmədova S.Ə. Tsikloheksanın hidrogen peroksidlə oksidləşməsi prosesində biomimetik katalizatorun seçiciliyinin tədqiqi. “Akademik elm həftəliyi – 2015” adlı beynəlxalq multidissiplinar forum, 2-4 noyabr 2015.

6. Nəhmətova G.Ç. Metanın dəmirtetrafenilporfirin/Al₂O₃ biomimetik katalizatoru üzərin-də monooksidləşməsi. “Akademik elm həftəliyi – 2015” adlı beynəlxalq multidissiplinar forum, 2-4 noyabr 2015.

KADR HAZIRLIĞI

1. S.Ağaməmmədova – doktorant, 2012–2016-cı illər, elmi rəhbər – akademik Tofiq Nağıyev.

Dissertasiya mövzusu: “Tsikloheksanın hidrogen peroksidlə koherent-sinxron oksidləşməsi”

2. G.Nəhmətova – doktorant, 2014–2018-ci illər, elmi rəhbər – akademik Tofiq Nağıyev.

Dissertasiya mövzusu: “Metanın modifikasiya olunmuş dəmirporfirin tərkibli biomimetik katalizator üzərində H₂O₂ilə monooksidləşməsi”.

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

Akademik Tofiq Nağıyev 2015-ci il 19-21 oktyabrda Kiyevde (Ukrayna) keçirilən “Dövlətlər və Milli Elmi Cəmiyyətlərin Beynəlxalq Təşkilatlarla Elmi Biliklərin İnkişafı və Tətbiqi üçün qarşılıqlı əlaqəsi” adlı Beynəlxalq Simpoziumda (Interactions of Governments and National Scientific Communities with International Organizations for Development and Utilization of Scientific Knowledge) iştirak etmişdir.

Eyni zamanda Kiyev şəhərində Elmlər Akademiyalarının Beynəlxalq Assosiasiyasında (International Association of Academies Sciences) Azərbaycan nümayəndəliyinin sədri AMEA-nın vitse-prezidenti akademik Tofiq Nağıyev çıxış etmişdir. 20 oktyabr 2015.

QRANTLAR

Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. ”Propilenin hidrogen peroksid iştirakı ilə propilen oksidi, akrolein, allen, metilasetilen, propion aldehidi və asetona koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşməsi”. Layihənin rəhbəri – k.ü.f.d. Lətifə Həsənova. Layihənin müddəti – 2014–2016-cı illər. Layihənin məbləği – 80 000 AZN.

İSTİNADLAR – 4

LABORATORİYANIN ADI: Biomimetik sensorlar və azot-1oksidlə oksidləşmə

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Nəhməd Əli-zadə

Laboratoriyada 5 əməkdaş çalışır: 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i. – İnarə Nağıyeva; 1 nəfər e.i. – Nuranə Məlikova; 1 nəfər k.e.i. – Badam Babayeva; 2 nəfər laborant.

İŞ 4.2: Molekulyar azotun hidrogen peroksidlə fiksasiyasından alınan azot-1oksid vasitəsilə oksigenli birləşmələrin alınması üçün səmərəli proseslərin və biomimetik sensorların işlənib hazırlanması

MƏRHƏLƏ I:Piridinin azot-1oksidlə oksidləşməsinin və kinetikasının tədqiqi.

Piridinin azot-1oksidlə oksidləşməsi reaksiyasının kinetik qanunauyğunluqlarının eksperimental tədqiqi aparılmışdır. Piridinin azot-1 oksidlə koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyasının eksperimental tədqiqi prosesin parametrlərini geniş intervalda dəyişməklə (temperatur 530–620^oC, piridinin verilmə sürəti 0.95–1.89 ml/s, azot-1 oksidinin verilmə sürəti 250–750 ml/s) tədqiq olunmuşdur.

Reaksiya məhsullarının analizi yeni “Agilent technologies 7820A” xromatokütlə-spektroskopiya cihazında aparılmışdır.

Göstərilmişdir ki, reaksiya məhsulları kimi əsasən 2,2-dipiridil (25,0%), 2,3-dipiridil (26,8%) alınır.

Bundan əlavə 2-piridon (2–3%), 4,4-dipiridil (3%), terpiridil (2–5%), 2,2-oksidipiridil (0,5%) alınır.

Hal-hazırda piridinin azot-1 oksidlə oksidləşməsi reaksiyasının mexanizminin öyrənilməsi istiqamətində tədqiqatlar davam etdirilir.

MƏRHƏLƏ II: Biomimetik sensor elektrodlarının sintezi və onların katalaz aktivliyinin öyrənilməsi.

Üzərinə dəmirporfirin tərkibli katalizator yerləşdirilmiş yarımkeçirici Si elektrodu hazırlanmış və onun katalaz aktivliyi öyrənilmişdir. Tədqiqatlar nəticəsində sulu məhlulda hidrogen peroksidin aşağı qatılıqlarının müəyyən olunması üçün katalaz tipli biomimetik elektrod sintez olunmuş və onun fiziki-kimyəvi xassələri öyrənilmişdir. Şəkil 1-də еlektrokimyəvi hücrə göstərilmişdir.

Biomimetik elektrodun katalaz aktivliyi potensiometrik metodla müəyyən edilmişdir. Bu təcrübələrin aparılması üçün istifadə olunan qurğu elektrod hissədən, hücrədən, B7- 21A voltmetrdən ibarətdir (şək.1).

Şək.1 Elektrokimyəvi hücrə

Qurğunun elektrod hissəsi müqayisə elektrodundan (AlAgClCl) və biomimetik elektroddan ibarətdir. Potensiometrik tədqiqat aşağıdakı ardıcıllıqla aparılır: müəyyən miqdar bidistillə suyu ilə (fon məhlulu) doldurulmuş hücrədə elementin e.h.q.-si (E) müəyyən olunur, sonra H₂O₂-in müxtəlif miqdarlarını əlavə etməklə alınan məhlulların e.h.q.-də (E) baş verən dəyişikliklər qeyd edilir. Bütün ölçmələr maqnit qarışdırıcı ilə fasiləsiz qarışdırılma şəraitində aparılmışdır.

Tədqiqatlar göstərir ki, fon məhlulunun elektrod potensialı H₂O₂-in suda məhlulunun
1 küt.% qatılığı üçün ∆Е=(-0,25 mV); 0,5 küt.% üçün ∆Е=(-0,30 mV); 0,1 küt.% üçün ∆Е=(-0,23 mV); 1×10^-4küt.% üçün ∆Е=(-0,231 mV); 1×10^-6küt.% üçün ∆Е= (-0,305 mV) təşkil edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, H₂O₂-in (bütün hallarda) bir neçə saniyə ərzində əlavə olunması ilə sistemin elektrod potensialının kəskin dəyişməsi müşahıdə olunur.

Silisium elektrodu əsasında hazırlanmış biomimetik sensorun davamlı və işində stabil olduğu, uzun müddət aktivliyini itirmədiyi məlum olmuşdur və bu da onun təkrar istifadəsi üçün əlverişli şərait yaradır.

MÜHÜM NƏTİCƏ

İlk dəfə olaraq əsas işçi elementi dəmirporfirin biomimetik katalizatoru olan yarımkeçirici (Si) tərkibli katalaz tipli biomimetik elektrod hazırlanmışdır. Elektrodun yüksək aktivliyi və həssaslığı H₂O₂-in məhlulda 10^-6küt.%-ə qədər qatılığını təyin etməyə imkan verir və H₂O₂-in təsirinə qarşı davamlı olub təkrar istifadə üçün əlverişlidir. ( akademik Tofiq Nağıyev, k.ü.f.d. Nəhməd Əli-zadə, e.i. Nurana Məlikova)

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

1.Ali-zadeh N.I., Malikova N.N. Nagiev T.M. Catalase biomimetic sensor on base of electrochemical electrode TPhPFe(III)/Al₂O₃/Pb and TPhPFe(III)/Al₂O₃/Si. Journal of Chemistry and Chemical Engineering (USA), №, 2015, p.67-70.

KONFRANS MATERİALLARI

Nagieva I.T., Ali-zadeh N.I., Valieva T.G., Nagiev T.M. Coherent-Synchronized oxidation of Pyridine With Nitrous Oxide to 2.2- and 2,3-Dipyridil. 19^tn European Simposium on Organic Chemistry. 12-16 July, 2015, Lisboa, Portugal, P40, p.202.
Ali-zadeh N.I., Malikova N.N., Nagiev T.M. Catalase biomimetic sensor on base of silicon electrode TPhPFe³⁺/Al₂O₃/Si. 34^thInternational on Solution Chemistry ICSC 2015, 23- 28August, Prague, Czech Republic, P41, p.21.
Ali-zadeh N.I., Malikova N.N., Nagiev T.M. Peroxidase- biomimetic sensor on base of silicon electrode TPhPFe(III)/Al₂O₃/Si.10^thEuropean Congress of Chemical Engineering 3^rdEuropean Process Intesification Conference. September 27- October 1, 2015, Nice, France, S02-317, p.1039.
Меликова Н.Н. Биомиметический сенсор каталазного и пероксидазного типов на основе кремниевого электрода. Dedicated to the 92^nd Anniversary of the National leader of Azerbaijan, Heydar Aliyev III International scientific conference of young researchers 1^st Book Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan P.203-205
Али-заде Н.И., Нагиева И.Т., Нагиев Т.М. Когерентно-сихронизированные реакции селективного окисления пиридина и его производных пероксидом водорода. Международный Конгресс «КОСТ-2015» по химии гетероциклических соединений. 18-23 Октября, 2015, Москва, РФ. Р222
Malikova N.N. Research of peroxidase biomimetic sensor AMEA-nın 70 illiyinə həsr olunan “Akademik elm həftəliyi – 2015” adlı beynəlxalq multidissiplinar forum 2-4 noyabr, 2015, s.79-80.

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

QRANTLAR

Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. ”Propilenin hidrogen peroksid iştirakı ilə propilen oksidi, akrolein, allen, metilasetilen, propion aldehidi və asetona koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşməsi”. Layihənin rəhbəri – k.ü.f.d. Lətifə Həsənova (k.ü.f.d. Nəhməd Əlizadə iştirakçı). Layihənin müddəti – 2014–2016-cı illər. Layihənin məbləği -

80 000 AZN.

LABORATORİYANIN ADI: Biomimetik katalizatorlar üçün üzvi liqandların sintezi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmlər doktoru, professor Sərdar Zeynalov

Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır. Onlardan 4 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər e.i., 1 nəfər k.e.i. E.Hüseynov – k.ü.f.d., ap.e.i., S.Şarifova – k.ü.f.d., ap.e.i., R.Budaqova – k.ü.f.d., ap.e.i., G.Sadıxova – k.ü.f.d., ap.e.i., G.Mursakulova – e.i., X.Abiyeva – e.i., İ.Lütvəlizadə – e.i., N.Abdullaeva – k.e.i.

İŞ 4.3: Hidrogen peroksidlə oksidləşmə reaksiyalarında biomimetik katalizatorlar üçün modifikasiya olunmuş üzvi liqandların sintezi.

MƏRHƏLƏ: Kraun birləşmələri əsasında biomimetik katalizatorlar üçün modifikasiya olunmuş üzvi liqandların sintezi.

Karbohidrogenlərin hidrogen peroksidlə oksidləşmə reaksiyaların getmə istigamətlərinin və sürətinin idarə edilməsini təmin edən biomimetik oksidləşmə katalizatoru üçün məqsədyönlü modifikasiya olunmuş üzvi liqandların sintezi bu günün ən aktual istiqamətlərindəndir. Bu aspektdə təbii birləşmələr – modifikasiya olunmuş aminturşular daha səmələri sayılır. Çünki məlumdur ki, aminturşular təbiətdə canlı orqanizmlərin mühüm tərkib hissəsini təşkil edirlər. Bu baxımdan serin əsasında aparılan reaksiyalar nəticəsində kompleks birləşmələr alınmışdır və onların quruluşu İQ spektroskopiya analizi ilə təsdiq olunmuşdur.

Amintirşusunun tərkibinə 3:1 nisbətində mis-fosfat ələvə olunur və reaksiya 30⁰C 4 saat müddətində davam edir. Məhlulda göy səma rəngində kristallar çökür. Alınan maddələrin quruluşu İQ spektroskopiya ilə təsdiq olunur.

Son illərin ədəbityyatından məlumdur ki, oksidləşmə proseslərində modifikasiya olunmuş kraun efirlərindən istifadə edilir. Buna görə də kraun birləşmələrinin məqsədyönlü sintezi və onların karbohidrogenlərin hidrogen peroksidlə oksidləşməsi proseslərində istifadəsi aktualdır. Ədəbiyyatdan məlumdur ki, kraun birləşmələr yüksək ekstraksiya və kompleks əmələ gətirmək qabiliyyətinə malik olan birləşmələrdir.

Ona görə də ilkin mərhələdə benzo-18-kraun-6 birləşmələrinin alınma üsulu işlənib hazırlanmışdır. Onun quruluşu PMR spektroskopiya ilə təsdiq olunmuşdur.

İkinci mərhələdə kraun birləşmələrin dəmir tərkibli kompleksinin alınması üçün aşağıdaki üsuldan istifadə olunmuşdur: FeCI₃ duzunu mütləq etanolda həll edərək, ona etilformiat əlavə edib benzo-18 kraun 6 mütləq etanolda yenidən həll etdikdən sonra heksan əlavə edirlər. Alınan sarı rəngli bərk maddəni xloroform və dietil efiri ilə yuyaraq, vakuum şəraitində P₂O₅ üstündə qurudurlar.

Alınan kompleksin quruluşu İQ spektroskopiya ilə təsdiq olunmuşdur.

NƏTİCƏ

Benzo-18-kraun-6 əsasında dəmir tərkibli kompleks birləşmələr alnmışdır.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

Будагова Р.Н., Зейналов С.Б., Садыхова Г.К., Ходжаев Г.Х. Спиро- и анса-краун соединения. Austrian journal of technical and natural Sciences., № 56. 2015, С.128-130.
Гусейнов Э.Р., Зейналов С.Б., Агаев З.З. Экстракция алюминия из щелочных растворов и разделение его от сопуствующих ионов галлия // Хим. промышленность. Раздел промышл. экология. том 92, № 4, 2015, с. 191-197.

KONFRANS MATERİALLARI

Зейналов С.Б., Шарифова С.К., Гусейнов Э.Р., Абдуллаева Ф.А. Синтез эпоксиэфиров ароматических кислот. XXV Российская молодежная научная конференция «проблемы теоретической и экспериментальной химии», г. Екатеринбург, 22–24 апреля, 2015 г., c. 446-447.
Синтез и исследование хелатных комплексов ортофосфата меди с α-аминокислотами. Междунар. Научн.конференция «Теоретическая и экспериментальная химия глазами молодежи, Иркутск – 2015г. с.54-55.
Зейналов С.Б., Гусейнов Э.Р., Шарифова С.К., Абдуллаева Ф.А. Исследование реакции образования комплекса железа с глицином. Тез. докл. респ. научн. конференции, посвящ. 90-лет. юбилею акад. Т.Н.Шахтахтинского. Oктябрь 2015, с. 168.
Зейналов С.Б., Шарифова С.К., Гусейнов Э.Р., Абдуллаева Ф.А., Мурсакулова Г.М. Исследование реакции железа с аланином в отсутствие растворителя с образованием комплексных соединений. Тез. докл. респ. научн. конференции, посвящ. 90-летнему юбилею акад. Т.Н.Шахтахтинского. Октябрь с.169.
Шарифова С.К., Гусейнов Э.Р.,Зейналов С.Б., Абдуллаева Ф.А. Получение сложных эфироаминоспиртов на основе салициловой и парааминосалициловой кислот. Тез. докл. конференции, посвящ. 50-летию Института Химии Присадок., Баку октябрь 2015.
Будагова Р.Н., Абиева Х.М., Садыхова Г.К., Лютвализаде И.С., Азимзаде P. Синтез и свойства ароматических краун-эфиров. XXV Российская молодежная научная конференция «Проблемы теоретической и экспериментальной химии», екатеринбург, 22-24 апреля, c. 435-436.
Будагова Р.Н., Зейналов С.Б. Простые эфироаминоспирты – как присадки к смазочным маслам», Тез. докл. конференции, посвящ. 50-летию Института Химии Присадок., Баку октябрь 2015, с. 53.
Будагова Р.Н., Ходжаев Г.Х., Рушиназ И.Р. Сложно-простые эфироамины как присадки к смазочным маслам. Тез. докл. конференции, посвящ. 50-летию Института Химии Присадок, Баку, октябрь, 2015, с. 54.
Будагова Р.Н., Зейналов С.Б., Ароматические азотсодержащие полиэфиры. Тез. докл. респ. научн. конференции, посвящ. 90-летнему юбилею акад. Т.Н.Шахтахтинского, октябрь 2015,с. 171.
Будагова Р.Н., Зейналов С.Б., Ходжаев Г.Х. Краун-эфиры на основе алициклических диоксимов. VIII Междун.конф.студентов, аспирантов и молодых ученых, УФА 27 сентябрь–1 октябрь, 2015, с. 184-185.
Будагова Р.Н., Ходжаев Г.Х., Хыдырова М.Ф. Комплексообразующиеся соединения на основе анилина. Междунар. научн-практич. конференция студентов, аспирантов и молодых ученых, Курск, с. 23-26, сентябрь 2015, с.11-12.
Budaqova R.N., Zeynalov S.B., Abdullayeva N.A. Synthesis of macrocyclic polyethers based on alicyclic dioximes. 1-st international turkish world conference on chemical sciences and technologies 27/x-1/x1 2015, Sarajevo.
Зейналов С.Б., Ходжаев Г.Х., Будагова Р.Н., Абдуллаева Н.А. Краун-эфиры α-фурилдиоксима. Междунар. конгресс «KOS'Т-2015 по химии гетероциклических соединений, Москва, МГУ им. Ломоносова 18/х-23/х, с.119.
Зейналов С.Б., Ходжаев Г.Х., Будагова Р.Н. Синтез азотсодержащих краун-эфиров – мономеров для полимеризации. III Всероссийская научная конференция «Теоретические и экспериментальные исследования процессов синтеза, модификации и переработки полимеров», Уфа. 28-31/Х, 2015. с. 6-7.
Будагова Р.Н., Абиева Х.М., Садыхова Г.К., Лютвализаде И.С., Азимзаде Р. Синтез и свойства макроциклических полиэфиров //Международн. научн. конференция «Теоретическая и экспериментальная химия глазами молодежи». Иркутск. 2015, с. 48-49.

PATENTLƏR VƏ İDDİA SƏNƏDLƏRİ

R.Budaqova, S.Zeynalov, H.Xocayev. Kraun efirlərinin alınma üsulu. i -2015 00 3 (Patent alınma ərəfəsindədir)

LABORATORİYANIN ADI: Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, prof. Eldar Zeynalov

Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər tex., 1 nəfər b. laborantdır. Sevər Əliyeva – k.ü.f.d., a.e.i., Firidun Məmmədov – k.ü.f.d., a.e.i., Yaqub Nağıyev – k.ü.f.d., a.e.i., Lətifə Əhmədova – k.ü.f.d., b.e.i., Mehparə Nadiri – k.ü.f.d., b.e.i., Mətanət Məhərrəmova – k.ü.f.d., b.e.i.

İŞ 4.4: Nanokatalizatorların iştirakında karbohidrogenlərin oksigenlə və hidrogen peroksidlə oksidləşməsi.

MƏRHƏLƏ: Fulleren C₆₀, N-hidroksiftalimid və nano-titan dioksid katalizatorları iştirakında izopropilbenzolun və tsikloheksanın oksidləşməsi

Oksidləşmə reaksiyalarının aparılması üçün 3 tip qurğu yığılıb işə salınmışdır.

Laboratoriya şəraitində yodometrik üsulla maddələrdə (H₂O₂) aktiv oksigenin miqdarını və məhlullarda turşu ədədinin təyini kimi analitik üsullar təşkil olunmuş və reaksiya məhsullarının analizində istifadə edilmişdir.

Tsikloheksanın və izopropilbenzolun müxtəlif katalizatorlar iştirakında oksidləşməsi proseslərinə dair Thomson Reuters, Web of Science/Knowledge, Elsevier’s Scopus, Google Scholar, Science Research elektron bazalarından müasir ədəbiyyat toplanılıb, sistemləşdirilib təhlil edilmişdir.

PC-500 anataz nano-TiO₂ və fülleren C₆₀ dudasının əlavələri kumolun molekulyar oksigenlə oksidləşmə prosesini əsaslı surətdə sürətləndirir. Fulleren dudasının qatqıları ilə aparılan reaksiyada kiçik induksiya dövrü müşahidə olunur. Katalizatorların birgə istifadəsi sinergetik effektlə səciyyələnir.

Nano-TiO₂ (PC-500) iştirakında kumolun (RH) molekulyar oksigenlə oksidləşmə prosesində uyğun reaksiya şəraitində {[RH]=6,6mol/l (25 cm³), [TiO₂] = 4q/l, reaksiyanın müddəti= 6 saat, 100^oC-də} kumolhidroperoksid əsas oksidləşmə məhsuludur.

N-hidroksiftalimid (NHFİ), ferrosen (FS) və hidrogen peroksidin (H₂O₂) iştirakı ilə aparılantsikloheksanın (TH) oksidləşmə prosesində uyğun reaksiya şəraitində {[TH] = 8,7 mol/l (50 cm³), [FS] = 1q/l (50mq), [NHFİ] = 20 q/l (1q), [H₂O₂] = 100 ml/l (5ml), reaksiyanın müddəti = 6 saat, 70⁰C-də} bir mərhələdə adipin turşusu alınır.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

Зейналов Э.Б., Надири М.И., Гусейнов И.Ш., Ахмедова Л.И., Ищенко Н.Я. Окисление циклогексана пероксидом водорода. Обзор. Нефтегазовые технологии. 2015, № 5, с. 72-77
Zeynalov E.B., Friedrich J.F., Wagner M., Hidde G. Effect of Br-grafted multi-walled carbon nanotubes on the model oxidation environment. Chemistry&Chemical Technology. 2015, 9(1), p.51-54
Zeynalov E.B., Nagiyev T.M. Enzymatic catalysis of hydrocarbons oxidation “in vitro” (Review). Chemistry & Chemical Technology. 2015, 9(2), p.157-164.
Nagiyev Ya.M. Synthesis of N-Substituted Imides of 2,3-Dichlorobicyclo [2.2.1] hept-5-ene-2,3-dicarboxylic Acid. Journal of Organic Chemistry. 2015, 51(8), p.1202-1205
Зейналов Э.Б., Магеррамова М.Я. Окисление изопропилбензола (обзор). Вестник Фонда Фундаментальных Исследований НАН Беларуси 2015, N.3[73], c.112-123

KONFRANS MATERİALLARI

Zeynalov E.B., Magerramova M.Ya. Fulleropyrrolidines as promising antioxidant moieties in polymer materials. 4th International Caucasian Symposium on Polymers and Advanced Materials, 01-04.07.2015, Batumi, Georgia. Batumi, 2015, p.124.
Zeynalov E.B., Məmmədov F.M.,.Nadiri M.İ, Əhmədova L.İ., Nağıyev Y.M. İzopropilbenzolun oksidləşmə prosesi üçün tətbiq olunan aktiv katalizatorlar. Akad. T.N.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika Elmi Konfransı, Məruzələrin tezisləri, 22 oktyabr 2015, s.29
Магеррамова М.Я., Зейналов Э.Б. Бакминстерфуллерен и его аминные производные в составе пакета аддитивов для полимерных материалов. Тезисы докладов Республиканской Научной Конференции, посвященной 90-летнему юбилею акад. Т.Н.Шахтахтинского, 22 октября 2015, с. 38
Зейналов Э.Б., Магеррамова М.Я., Салманова Н.И. Кинетический анализ природных нефтяных ингибиторов и индивидуальных углеводородов, моделирующих их структуры. Тезисы докладов Республиканской Научной Конференции, посвященной 90-летнему юбилею акад. Т.Н.Шахтахтинского, 22 октября 2015, с.170
Нагиев Я.М. Синтез галогенсодержащих норборненовых имидов на основе N-фенилимида 2,3-дихлорбицикло-[2.2.1]-гепт-5-ен-2,3-дикарбоновой кислоты и гексахлорциклопентадиена. Тезисы докладов Республиканской Научной Конференции, посвященной 90-летнему юбилею акад. Т.Н.Шахтахтинского, 22 октября 2015, с. 216
Насибова Г.Г., Фридрих Й.Ф., Зейналов Э.Б. Исследование кинетики поглощения кислорода в реакции инициированного окисления кумола в присутствии Br- содержащих углеродных нанотрубок. Тезисы докладов Республиканской Научной Конференции, посвященной 90-летнему юбилею акад. Т.Н. Шахтахтинского, 22 октября 2015, с. 39.
Искендерова С.А., Садиева Н.Ф., Зейналов Э.Б., Нуриев Л.Г., Агаев Б.К., Ждан Е.А. Сравнительная каталитическая активность микро- и наноразмерных диоксидов титана в реакции этерификации. Тезисы докладов Республиканской Научной Конференции, посвященной 90-летнему юбилею акад. Т.Н.Шахтахтинского, 22 октября 2015, с.175.
Sədiyeva N.F., İsgəndərova S.A., Zeynalov E.B., Ağayev B.K. Polivinilxlorid üçün alitsiklik plastifikatorların yeni əlverişli alınma üsulu. Akad. T.N.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika Elmi Konfransı, Məruzələrin tezisləri, 22 oktyabr 2015, s.176.

KADR HAZIRLIĞI

Moskva Dövlət Universiteti Bakı Filialının bakalavrları A.A.Tuşev «Аэробное окисление изопропилбензола в присутствии пероксида водорода и нано-TiO₂» və C.X.Zabirova «Окисление циклогексана в присутствии N-гидроксифталимида» adlı mövzular üzrə diplom işlərini laboratoriyada yerinə yetiriblər.

Nərmin Abdurəhmanova – magistr, 2015 .

ELMİ ƏLAQƏLƏR

Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetinin «Ümumi və qeyri-üzvi kimya» kafedrası ilə «Metal- və protoporfirin saxlayan karbon nanobirləşmələrinin iştirakında hidrogen-peroksid və molekulyar oksigenlə model karbohidrogenlərin oksidləşmə reaksiyalarının tədqiqi» mövzusunda birgə elmi-tədqiqat işinin aparilmasi üzrə müqavilə imzalanaraq təsdiqlənib.

BEYNƏLXALQ əlaqələr

Berlin Texniki Universiteti, Belarus Milli Elmlər Akademiyasının İstilik və Kütlə Dəyişmə İnstitutu və Böyük Britaniyanın Huddersfild Universiteti ilə birlikdə «Neft mənşəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materialları əsasında katalizatorların sintezi və tətbiqinə dair fundamental tadqiqatlar» İNTELABCAT laboratoriyası yaradılıb (AMEA-nın Rəyasət Heyətinin 24 iyun 2015-ci il tarixli qərarı.)

QRANTLAR

Azərbaycan Respublikası Elmin İnkişaf Fondu. “Müxtəlif çeşidli nano-TiO₂katalizatorlarının aktivliyinin alitsiklik karbon turşularının mürəkkəb efirlərinin alınmasında tədqiqi”. Layihənin rəhbəri – k.e.d., prof. E.Zeynalov. Layihənin müddəti – 12 ay (2015–2016). Layihənin məbləği – 80.000AZN.

İSTİNADLAR – 38

“Oksidləşdirici heterogen kataliz”şöbəsinin

2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri : akademik Ağadadaş Əliyev

Mövzu: Müxtəlif sinif karbohidrogenlərin və onların törəmələrinin, zəhərli qazların selektiv və tam oksidləşməsi üçün heterogen katalizatorların işlənib hazırlanması, katalizatorların səmərəsini yüksəltmək üçün fiziki amillərin təsirinin tədqiqi.

Mövzuya aid işlər: 5.1.1; 5.1.2; 5.2 ; 5.3.

LABORATORİYANIN ADI: Seolit katalizi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: akademik Ağadadaş Əliyev

Laboratoriyada 15 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər t.ü.f.d, a.e.i., 3 nəfər e.i., 3 nəfər mühəndis və 2 nəfər texnikdir. Ə.Səricanov – k.e.n., a.e.i., A.Hüseynova – t.ü.f.d., a.e.i., O.İsmayılov – t.ü.f.d., a.e.i., G.Əlizadə – k.ü.f.d., a.e.i, Z.Şabanova – k.ü.f.d., a.e.i, M.Bəhmənov – t.ü.f.d., a.e.i, A.Səfərov – t.ü.f.d., b.e.i, V.Yarıyev – e.i, M.Əliyeva – e.i, Ü.Nəcəf-Quliyev – e.i.

İŞ 5.1.1: Karbohidrogenlərin seolit katalizatorları üzərində oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyaları.

MƏRHƏLƏ I. Tsikloheksanın tsikloheksadienə, tsiloheksanolun tsikloheksanona oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksyalarının mexanizminin öyrənilməsi və kinetik modelinin işlənib hazırlanması.

İşin məqsədi seolitlərin məlum fiziki-kimyəvi və katalitik xassələri, eləcə də keçid elementlərinin kationlarının məlum katalitik xassələri əsasında tsikloparafinlərin (tsikloheksan, tsiklopentan, metiltsikloheksan və.s.) uyğun dien karbohidrogenlərinə və tsiklik spirtlərin (tsikloheksanol, tsiklopentanol) uyğun ketonlara (tsikloheksanon, tsiklopentanon) oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyaları üçün katalitik sistemlərin sintezindən, aktiv və selektiv katalizatorların seçilməsindən, reaksiyaların ehtimal olunan getmə mexanizminin aydınlaşdırılmasından və kinetik modellərinin tərtibindən, riyazi modelin işlənib hazırlanmasından və optimal texnoloji rejimlərin müəyyən edilməsindən ibarətdir.

Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində tsikloheksanın oksidləşdirici dehidrogenləşməsi ilə 1,3-tsikloheksadienin yüksək çıxımla (23.3% ) alınması üçün Cu, Zn, Co, Cr kationları ilə modifikasiya olunmuş təbii klinoptilolit seoliti əsasında yüksək aktiv polimetalseolit katalizatoru sintez olunmuşdur. Bu katalizator üzərində reaksiyanın kinetik qanunauyğunluqları öyrənilmişdir. CuZnCoCr-klinoptilolit katalizatoru üzərində tsikloheksanın 1,3-tsikloheksadienə selektiv oksidləşdirici dehidrogenləşməsi reaksiyasının ehtimal olunan getmə mexanizmi öyrənilmiş, nəzəri cəhətdən əsaslandırılmış kinetik modeli işlənib hazırlanmış və kinetik modelin parametrlərinin ədədi qiymətləri hesablanmışdır.

Müxtəlif keçid elementlərinin kationları ilə modifikasiya olunmuş təbii və sintetik seolitlər üzərində tsikloheksanolun tsikloheksanona oksidləşdirici dehidrogenləşməsi reaksiyası tədqiq olunmuşdur. Müəyyən olunmuşdur ki, Cu, Pd və Sn kationları ilə modifikasiya olunmuş təbii klinoptilolit üzərində optimal şəraitdə 96.6% selektivliklə 96.1% tsikloheksanon alınır. Tsikloheksanolun tsikloheksanona oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyası üçün seçilmiş aktiv metalseolit katalizatoru üzərində reaksiyanın mərhələli mexanizmi verilmiş, kinetik modeli tərtib olunmuş və onun parametrlərinin ədədi qiymətləri hesablanmışdır.

NƏTİCƏ

Tsikloheksanın 1,3 tsikloheksadienə selektiv oksidləşdirici dehidrogenləşməsi reaksiyası üçün yüksək aktiv metalseolit katalizatoru sintez olunmuş, bu prosesin nəzəri cəhətdən əsaslandırılmış kinetik modeli işlənib hazırlanmışdır

MƏRHƏLƏ II.Metanın asetilenə oksidləşməsi reaksiyasının kinetik modelinin işlənib hazrlanması.

Üzvi sintezin mühüm maddəsi olan asetilenin Respublikada asan əldə olunan və ucuz xammal – metanın Azərbaycan yataqlarının təbii seolitlərinin modifikasiya olunmuş formaları üzərində katalitik oksidləşdirici çevrilməsi ilə sintezi mühüm praktiki əhəmiyyət kəsb edir.

Labotatoriyada aparılmış tədqiqatlar nəticəsində metanın asetilenə oksidləşdirici çevrilməsi reaksiyası üçün modifikasiya olunmuş aktiv seolit katalizatoru seçilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, silikat modulu 10,8 olan və 7 kütlə % Li⁺, 8 kütlə % Ca²⁺и 8 kütlə % Mg²⁺ kationları ilə modifikasiya olunmuş təbii klinoptilolit ikipilləli reaktorda oksigenin mərhələli verilməsi ilə metanın asetilenə oksidləşdirici çevrilməsi reaksiyasında yüksək aktivlik göstərir. Təcrübi nəticələrin analizi göstərir ki, metanın etana dimerləşməsi katalizator üzərində baş verir. Asetilen reaktorun sərbəst həcmində katalizatorun üzərindən bura daxil olan etanın adi dehidrogenləşməsindən əmələ gələn etilenin katalitik oksidləşdirici dehidrogenləşməsindən alınır.

Ədəbiyyat materiallarının analizi və alınmış təcrübi nəticələr əsasında reaksiyaların ehtimal olunan getmə mexanizmləri təklif olunmuş, prosesin nəzəri əsaslandırılmış kinetik modeli tərtib olunmuşdur və kinetik modelin parametrlərinin ədədi qiymətləri hesablanmışdır.

İŞ 5.1.2. Katalitik krekinq və piroliz qazlarının emalı kompleksinin optimal layihələşdirilməsinin elmi əsaslarının yaradılması.

MƏRHƏLƏ I. Butanol-2-nin CuZnPdCaA katalizatoru üzərində metiletilketona oksidləşməsi prosesinin riyazi modelinin işlənib hazırlanması.

Butanol-2-nin metiletilketona oksidləşməsi prosesi üçün kinetik model tərtib olunmuş və onun əsasında reaktorun optimal tipi seçilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, proses tərpənməz lay katalizatorlu reaktorlarda aparılmalıdır. Məqsədli məhsula görə katalizatorun maksimal məhsuldarlığını təmin etmək üçün prosesin kinetik tənlik əsasında nəzəri optimallaşdırılması aparılmışdır. Nəzəri optimallaşdırılması nəticəsində reagentlərin optimal mol nisbətləri və prosesin optimal temperaturu müəyyən edilmişdir. Prosesin nəzəri cəhətdən əsaslandırılmış kinetik modelinin parametrlərinin ədədi qiymətlərini təyin etmək üçün alqoritm və proqram tərtib edilmişdir. Prosesin riyazi modeli qurulmuşdur.

MÜHÜM NƏTİCƏ

Krekinq və piroliz qazlarının emalı kompleksinin optimal layihələşdirilməsi misalında kimya-texnoloji sistemlərin modelləşdirilməsi və optimal layihələşdirilməsinin yeni metodu (optimal uzlaşdırılmış material və istilik axınlarının təyini) işlənib hazırlanmışdır. (akademik Ağadadaş Əliyev, t.ü.f.d., ap.e.i. Alla Hüseynova, t.ü.f.d., b.e.i. Aqil Səfərov)

NƏŞR OLUNNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

Алиев А.М., Сарыджанов А.А., Шабанова З.А. , Мамедова У.А. Парофазная этерификация уксусной кислоты этиловым и изобутиловыми спиртами на цеолитных катализаторах и изучение кинетики этих реакций // Gənc tədqiqatçı, I cild, 2015, №1, s.72.
Алиев А.М., Сафаров А.Р., Гусейнова А.М., Османова И.И. Материальный баланс химико-технологического комплекса // Азерб. хим. журн. 2015, № 4, с.16.
Алиев А.М., Сафаров А.Р., Гусейнова А.М., Османова И.И. Этиленовый регион химико-технологического комплекса по переработке газов крекинга и пиролиза // Азерб. хим. журн. 2015, № 3, с.9
Сафаров А.Р. Расчет материального баланса процесса прямой гидратации этилена и конструкционных размеров гидрататора // Хим. Проб. 2015. № 3. С.546
.Aliyev A.M, Agayev F.A. Kinetics and Mechanism of Selective Oxidative Dehydrogenation of 2-Butanol to Methyl Ethyl Ketone on a Modified Zeolite Catalyst CuZnPdCaA // Azərbaycan MEA “Məruzələr” Jurnalı 2015. LXXI Cild. №1, s.15.

XARİCDƏ

Aliyev A.M., Shabanova Z.A., Aliyev F.V. Oxidative dehydrogenation of hydrocarbons and the partial oxidation of aliphatic alcohols on modified zeolites // European Applied Sciences. 2015. № , p. 67-79.
Алиев А.М., Агаев Ф.А., Сафаров А.Р., Бахманов М.Ф., Агаевa Р.Ю. Кинетика селективного окислительного дегидрирования бутанола-2 в метилэтилкетон на модифицированном цеолитном катализаторе CuZnPdCaA // Нефтепереработка и нефтехимия. 2015. №10. С.54.
Aliyev A.M., Shabanova Z.A., Najaf-Guliyev U.M. Selection of active modified zeolite catalyst and kinetics of the reaction of selective oxidative dehydrogenation of cyclohexane to cyclohexadiene 1,3 // Modern Researches in Catalysis. 2015. №4. P. 86-97.

KONFRANS MATERİALLARI

Ağayev F.A., Əlizadə G.Ə., Əliyev A.M. Modifikasiya olunmuş CuZnPdCaA seoliti üzərində amil spirtinin valerian aldehidinə oksidləşdirici dehidrogenləşməsi // Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransının materialları. Bakı, 2015, s.25.
Ağayev V.Ş., Məmmədova Ü.Ə., Əliyev F.V. Toluolun dismutasiya reaksiyasında alınan ksilol izomerlərinin tarazlıq çıxımları əsasında katalizatorun tərkibinin təyin edilməsi // Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransının materialları Bakı, 2015, s.78.
Алиев А.М., Шабанова З.А., Керимов А.И., Наджаф-Кулиев У.М. Селективное окислительное дегидрирование метилциклогексана на модифицированных цеолитах // Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransının materialları, Bakı, 2015. s.20.
Алиев А.М., Шабанова З.А. , Алиева М.К., Сарыджанов А.А., Али-заде Г.А. Окислительное дегидрирование циклогексанола на модифицированных цеолитах / 7^аяВсероссийская цеолитная конференция "Цеолиты и мезопористые материалы: Достижения и перспективы", Тезисы докладов Звенигород, 2015, с.193.
Алиев А.М., Шабанова З.А. , Керимов А.И., Наджаф‐Кулиев У.М. Исследование каталитической активности модифицированных цеолитов в реакции окислительного дегидрирования метилциклогексана / 7^аяВсероссийская цеолитная конференция "Цеолиты и мезопористые материалы: Достижения и перспективы", Тезисы докладов. Звенигород, 2015.с.197.
Aliyev A.M., Aliyeva M.G., Shabanova Z.A., Alizade G.A.Oxidative dehydrogenation of cyclohexanol to cyclohexanone over modified zeolite // 1st International Turkic World Conferenece on Chemical Sciences and Technologies, 28 october-1 november, Sarayevo, 2015. Р.319.
Aliyev A.M., Shabanova Z.A., Karimov A.I., Najaf-Guliyev U.M. Studies of the catalytic activity of the modified zeolite in the oxidative dehydrogenation of methylcyclohexane // 1st International Turkic World Conferenece on Chemical Sciences and Technologies, 28 october-1 november, Sarayevo, 2015. Р.320.
Aliev A.M., Fuad Agayev. Effective Method For Obtaining Methyl Ethyl Ketone. 1st International Turkic World Conferenece on Chemical Sciences and Technologies, 28 october-1 november, Sarayevo, 2015. Р.322.

KADR HAZIRLIĞI

1. Solmaz Məcidova – doktorant, 2011–2015. Məsləhətçi – akademik Ağadadaş Əliyev.

Dissertasiya mövzusu: Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində C₁-C₅ alifatik spirtlərin oksidləşməsinin elmi əsasları.

2. Zümrüd Şabanova –doktorant, 2012-2017. Məsləhətçi – akademik Ağadadaş Əliyev.

Dissertasiya mövzusu: Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində naften karbohidrogenlərinin və tsiklik spirtlərin oksidləşdirici dehidrogenləşməsinin elmi əsasları

3. Aqil Səfərov – doktorant, 2012–2017. Məsləhətçi – akademik Ağadadaş Əliyev.

Dissertasiya mövzusu: Krekinq və piroliz qazlarının emalının kimya-texnoloji kompleksin optimal layihələndirilməsinin elmi əsaslarının yaradılması.

4. Fuad Ağayev – dissertant, qiyabi, 2012–2016. Elmi rəhbərlər – akademik A.M.Əliyev, k.ü.f.d. Sarıcanov Ə.Ə.

Dissertasiya mövzusu: Alifatik spirtlərin seolitlər üzərində katalitik oksidləşməsi üçün məqsədyönlü katalizatorların sintezi və onların aktivliklərinin öyrənilməsi

4. Əlibala Kərimov – dissertant, qiyabi, 2014–2018. Məsləhətçi – akademik Ağadadaş Əliyev, rəhbər: k.ü.f.d. Z.Şabanova

Dissertasiya mövzusu: Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində metiltsikloheksanın metiltsikloheksadienə selektiv oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyasının optimal layihələşdirilməsinin elmi əsaları

5. Vüsal Ağayev – dissertant, qiyabi, 2014-2018. Məsləhətçi – akademik Ağadadaş Əliyev, rəhbər – k.ü.f.d. Ü.Məmmədova

Dissertasiya mövzusu: Toluolun benzola və ksilollara dismutasiya reaksiyası üçün modifikasiya edilmiş seolit katalizatorunun seçilməsi, onun kinetika və mexanizminin öyrənilməsi

6. Mahizər Əliyeva – dissertant, 2013–2017. Məsləhətçi – akademik Ağadadaş Əliyev,

Dissertasiya mövzusu: Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində tsikloheksanolun oksidləşdirici dehidrogenləşməsi

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

ABŞ-ın Viskonsin Universiteti (professor M.Harriman Rey, Benni Xarri F.), Fransanın Leon şəhərində “Kataliz” İnstitutu (prof. Ben Taarit), Almaniyanın Köln universiteti (prof. İ.İ.Leyçkis), Türkiyənin Mərmərə Araşdırmalar Mərkəzi ilə elmi əməkdaşlıq əlaqələri olmuşdur.

QRANTLAR

Azərbaycann Dövlət Neft Şirkəti. “Metanın asetilenə və 1,4-butandiola selektiv oksidləşməsi”. Layihənin rəhbəri – akademik Ağadadaş Əliyev. Layihənin müddəti – 2013- 2015 . Layihənin məbləği – 120 000 AZN

PATENTLƏR VƏ İDDİA SƏNƏDLƏRİ

Əliyev A.M., Məcidova S.M., Nəcəf-Quliyev Ü.M., Əli-zadə G.Ə. 1.3 Tsikloheksadienin alınma üsulu. a -2011 0100 (patent alınma ərəfəsindədir)
Əliyev A.M., Məcidova S.M., Əliyeva M.Q., Əli-zadə G.Ə. Tsikloheksanonun alınma üsulu. a -2011 0183 (ilkin ekspertizanın müsbət rəyi)
Əliyev A.M., Əliyev F.V., Mətiyev K.İ., Mohammad Al-Dosari . Asetilenin alınma üsulu. a -2012 0080 (patent alınma ərəfəsindədir)
A.M.Əliyev, F.A.Ağayev, A.A.Sarıcanov, K.İ.Mətiyev. Valerian aldehidinin alınma üsulu. a- 2014 139 (ilkin ekspertizanın müsbət rəyi
A.M.Əliyev, F.A.Ağayev. Valerian turşusunun alınma üsulu. a- 2015 0047(ilkin ekspertizanın müsbət rəyi)
A.M.Əliyev, F.V.Əliyev, K.İ.Mətiyev, F.A.Ağayev, A.R.Səfərov. 1,4-butandiolun alınma üsulu. a-2015 0106 (ilkin ekspertizanın müsbət rəyi)

LABORATORİYANIN ADI: Ekoloji kataliz

LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru, professor Arif Əfəndi

Laboratoriyada 22 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər t.ü.f.d., a.e.i., 6 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 6 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i., 1 nəfər mühəndis, 2 nəfər texnik, 2 nəfər isə baş laborantdır.İradə Məlikova –t.ü.f.d., a.e.i., Fəxriyyə Nəsiri – k.ü.f.d., a.e.i., Lyudmila Kojarova – k.ü.f.d., a.e.i., Sabir Əliyev – t.ü.f.d., a.e.i., Adilə Əliyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Ceyran Rüstəmova –k.ü.f.d., b.e.i., Natəvan Aykan – k.ü.f.d., b.e.i. Firuzə Yunusova – k.ü.f.d., b.e.i. İsrafil Allahverdiyev – e.i., Tamilla İsmayılova – e.i., Təranə Şixlinskaya – e.i., Ruqiyyə Sultanova – e.i., Natəvan Əliyeva – e.i., Minayə Xıdırova – k.e.i., Elmir Babayev – k.e.i., Bilqeyis İsmayılova – k.e.i., Tərlan Yarməmmədov – e.i.

İŞ 5.2:Müxtəlif sinif karbohidrogenlərin və onların törəmələrinin, zəhərli qazların selektiv və tam oksidləşməsi üçün heterogen katalizatorların işlənib hazırlanması, katalizatorların səmərəsini yüksəltmək üçün fiziki amillərin təsirinin tədqiqi.

MƏRHƏLƏ: Seçilmiş daşıyıcıların (seolit, Al₂O₃, SiO₂) üzərinə müxtəlif üsullarla V, Mo, Sb, Co, Ni, Cu, Zn keçirilməsi və alınmış katalitik sistemlərin xlorlu karbohidrogenlərin oksidləşməsi üçün aktivləşdirilməsi.

Xlorkarbohidrogenlərin katalitik oksidləşmə reaksiyalarını tədqiq etmək üçün ilkin olaraq bir sıra katalitik sistem sintez edilmişdir. Bu katalitik sistemlər əsasən Al₂O₃ və SiO₂ üzərinə çökdürülmüş vanadium, fosfor, molibden, kobalt oksidlərindən ibarət olmuşdur.

Katalizator nümunələri əsasən ammonium vanadat (NH₄VO₃) və ammoniummolibdat (NH₄)₆Mo₇O₂₄·4H₂O), natrium hidrofosfat (Na₂HPO₄H₂O) duzlarında və ortofosfat duzlarında, bəzən də kobalt xlorid və ya Co₂O₃ əlavə edilərək oksalat və ya HCl turşusu məhlullarında həll etməklə alınmışdır. Bundan sonra alınmış katalizator hava mühitində 453–523 K temperaturda 1 saat, sonra 543–653 K-də daha 2 saat, sonra isə 773 K-ə qədər 1 saat qızdırılır. Həmçinin reaksiyadan əvvəl katalizator nümunəsi reaksiya temperaturunda 373 K yuxarı hava mühitində qızdırıldıqdan sonra, reaksiya temperaturuna (573–773 K) gətirilərək oksidləşmə reaksiyası aparılır.

Katalitik sistemlər əsasən qeyd olunan elementlərin parçalana bilən müvafiq duzlarından istifadə etməklə hopdurma və birgə çökdürmə üsulları ilə, həm də onların oksidləri ilə birgə mexaniki-kimyəvi yolla alınmışdır. Sintez olunmuş katalitik sistemlərin rentgenfaza analizi üsulu ilə faza tərkibləri müəyyən edilmişdir. Həmçinin termodesorbsiya və infraqırmızı spektroskopiya üsullarından istifadə edərək sintez olunmuş katalitik sistemlərin səthindəki aktiv mərkəzlərin təbiəti, miqdarları müəyyən edilmişdir.

Katalitik sistemlərin polixloraromatik və alkilxloraromatik birləşmələrin oksidləşməsində aktivlikləri açıqaxınlı reaktorlarda katalizatorların tərpənməz və “psevdoqaynar” laylarında öyrənilmişdir. Oksidləşmə prosesi üçün götürülmüş ilkin xloraromatik birləşmələr və alınan reaksiya məhsulları müasir fiziki-kimyəvi analiz üsullarından istifadə etməklə aparılmışdır. Reaksiya məhsulları əsasən malein anhidridi, onun xlorlu törəmələri, CO₂, HCl, Cl₂, xlorbenzoy turşusu, sirkə turşusu, xlorbenzol, xlortoluoldan ibarət olunmuşdur. Xloraromatik və xloralkilaromatik birləşmələrin sintez olunmuş katalizatorların iştirakı ilə oksidləşməsi temperaturun 573–773 K, kontakt müddətinin 0,2–1,0 san, ilkin komponentlərin qatılıqlarının ПХВ:O₂=1:1–1:30 mol nisbətində dəyişmə intervalında öyrənilmişdir. İlkin olaraq alınmış katalizatorların aktivlikləri monoxlorbenzol və 2-xlortoluolun oksidləşmə reaksiyasında yoxlanılmışdır. Alınmış nəticələr cədvəldə verilmişdir.

Nəticələrdən göründüyü kimi xlorbenzol və 2-xlortoluolun konversiyaları müxtəlif katalizatorların iştirakında 62-98% çərçivəsində dəyişir. Bu zaman alına bilən anhidridlərin miqdarı çıxımları cəm halında 30-80 arasında olur ki, bu da qənaətbəxş hesab oluna bilər.

NƏTİCƏLƏR

Xlorlu karbohidrogenlərin zərəsizləşdirilməsi üçün Al₂O₃, SiO₂ üzərinə keçirilmiş V, Mo, Sb və s. katalizator nümunələri alınmışdır, onların tərkibi müxtəlif fiziki-kimyəvi tədqiqat üsulları ilə öyrənilmişdir.
Bu katalitik sistemlərin xlorlu karbohidrogenlərin oksidləşmə prosesində aktivlikləri tədqiq edilmişdir.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

Yarməmmədov T.T., Əfəndi A.C., Aykan N.F., Məlikova İ.H., Fərəcov H.M. Neft məhsullarının heterogen-katalitik demerkaptanizasiyasının mexanizmi və kinetik modeli. //Azərb. Kim. Jurnalı. 2015, №1, s. 37–43.

XARİCDƏ

Рустамова Дж.Т., Алиева А.М., Эфенди А.Дж., Меликова И.Г., Бабаев Э.М., Исмаилова Б.А., Шихлинская Т.А., Магеррамова Л.Г. Превращение метанола на природных цеолитах и его модифицированных формах //European Journal of Analytical and Applied Chemistry. Вена. 2015, №2, р. 85–91.
Fakhriyya M. Nasiri., Fikret A. Kuliev, Arif J. Efendy, Lyudmila I. Kojarova, Farida A.Abdullayeva, Irada H. Melikova, Natevan F. Aykan. The Study of Inhibition Effect of Rhenium Thioacetic and Dithiocarbonic Acids in Oxidation Reaction // J.Advances in Chemical Engineering and Sciences. 2015. V. 5, No 3, p.338-340.

KONFRANS MATERİALLARI

Əfəndi A.J., Məlikova İ.H., Babayev E.M., Aykan N.F., İsmayılova B.A., Fərəcov H.M. Aromatik birləşmələrin katalitik zərərsizləşdirilməsi / Ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 92-ci ildönümünə həsr olunmuş “Müasir biologiya və kimyanın aktual problemləri” elmi-praktiki konfrans materialları. 05–06 may 2015, Gəncə. s. 66–69.
Əfəndi A.C., Babayev E.M., Yunisova F.Ə., İsmayılova B.A., Aykan N.F., Məlikova İ.H., Fərəcov H.M. Polixlortoluolların katalitik zərərsizləşdirilməsi. / Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı-2015, s. 30
Алиевa А.М., Рустамова Дж.Т., Эфенди А.Дж., Меликова И.Г., Юнисова Ф.А., Мамедов С.И., Магеррамова Л.Г. Каталитические превращения С₂–С₄ алканов из отходящих газов на гидридных системах на основе Ti, Zr, V. /Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı-2015, s. 31.
Рустамова Дж.Т., Эфенди А.Дж., Алиевa А.М., Юнисова Ф.А., Аллахвердиева И.К., Исмаилова Б.А. Хыдырова М.Ф., Магеррамова Л.Г. Адсорбция метанола на поверхности цеолитсодержащих катализаторов / Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı-2015, s. 32.
Насири Ф.М., Эфенди А.Дж., Кожарова Л.И., Султанова Р.С., Исмаилова Т.А., Шихлинская Т.А. Исследование реакции каталитического распада гидропероксида кумoла (ГПК) с дитиокарбоматом и ксантогенатами /Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı-2015, s. 333.
Эфенди А.Дж., Алиев С.А., Меликова И.Г., Рустамова Дж.Т., Султанова Р.С., Айкан Н.Ф. Экологическое состояние атмосферного воздуха и улучшение его каталитическим путем /Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı-2015, s. 37.
Рустамова Дж.Т., Эфенди А.Дж., Кожарова Л.И., Алиева А.М., Айкан Н.Ф., Меликова И.Г. Адсорбционные свойства природных цеолитов по двуокиси серы. The Second European Conference on Chemical Sciences. 20^th May 2015, Vienna, 2015, з.29–31.

KADR HAZIRLIĞI

Elvin Babayev – doktorant (əyani). 2014-2017-ci illər. Elmi rəhbəri k.e.d., prof. Arif Əfəndi.

Dissertasiya mövzusu: “Xlortoluolların katalitik oksidləşməsi reaksiyalarının kinetikasının öyrənilməsi” .

LABORATORİYANIN ADI: Katalizatorların hazırlanması

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü Yuriy Litvişkov

Laboratoriyada 17 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər akademik, 2 nəfər k.e.d., b.e.i., 1 nəfər k.e.d., a.e.i., 5 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 5 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 2 nəfər e.i., 1 nəfər b.laborantdır. R.Rizayev – akademik, Ə.Məmmədov – k.e.d., b.e.i., A.Süleymanov –k.e.d., b.e.i., A.Qaşqay – k.e.d., a.e.i., E.Seyidrzayeva – k.ü.f.d., a.e.i., M.Əfəndiyev –k.ü.f.d., a.e.i., Ə.Əsgərov – k.ü.f.d., a.e.i., S.Zülfüqarova – k.ü.f.d., a.e.i., N.Həsənquliyeva – k.ü.f.d., a.e.i., N.Şakunova – k.ü.f.d., b.e.i., S.Cəfərova – k.ü.f.d., b.e.i., Yu.Nağdəliyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Ə.Əsgərova – k.ü.f.d, b.e.i., P.Muradova – k.ü.f.d., b.e.i., Z.Ələsgərova – e.i., L.Quliyeva – e.i.

İŞ 5.3. Ətraf mühitin mühafizəsi və neft-kimya prosesləri üçün ifrat yüksək tezlikli (İYT), ultra-bənövşəyi (UB), rentgen, və qamma-diapazonun elektromaqnit şüallanması ilə aktivləşdirilmiş oksid və tərkibində seolit olan yeni effektiv katalizatorların alınmasının elmi əsaslarının işlənib hazırlanması.

MƏRHƏLƏ I: İYT şüalanmanı fəal udma qabiliyyətli katalizatorlar üçün alüminium, maqnetit və karbon ilə armaturlaşdırılmış alüminiumoksid və alümosilikat daşıyıcıların sintezi və tədqiqi.

İYT diapazonda elekromaqnit süalanmanı udan heterogen katalizatorlar üçün universal daşıyıcının alınma metodunun işlənib hazırlanması məqsədi ilə ən əvvəl məlum sənaye daşıyıcıların (silikagel, alüminium oksid) termotransformasion xarakteristikaları təyin olunmuşdur.

İYT şüalanmanı yüksək udmaq qabiliyyətinə, böyük səthə və məsaməli struktura malik γ-Al₂O₃/Al daşıyıcısının hazırlanması məqsədi ilə təzə çökdürülmüş alüminium hidroksidin və xirda disperslı alüminium tozunun qarışığı ardıcıllıqla hidrotermal emal olunmuş, qurudulmuş və közərdilmışdir. Bu mərhələlərdə alümooksid matrisin formalaşması baş verir. Bütün adı çəkilən mərhələlər tezliyi 2450 Мhs, rezonatorun həcmi 23 litr və maqnetronun maksimal gücü 1000 vatt olan ЕМ-G5593V «Panasonic» markalı mikrodalğalı soba əsasında hazırlanan qurğuda aparılıb. Bununla yanaşı γ-Al₂O₃matrisin maqnetit, texniki karbon və titan oksidlə armaturlaşdırılmış nümunələri də eyni şəraitdə tədqiq olunmuşdur.

Müxtəlif cərəyan keçirən materiallarla armaturlaşdırılmış alüminium oksid matrisin mikrodalğalı şüalanmanı udma və onu istiliyə transformasiya dərəcəsi öyrənilib. Mikrodalğalı şüalanmanın katalizator nümunələrinin kütləsinə nüfüzetmə dərinliyi ölçülüb.

Dietilaminin m-toluil turşusu ilə asilləşmə reaksiyası uçün γ-Al₂O₃/Al daşıyıcı üzərində Zn–B–P oksid katalizatorun İYT şüalanma sahəsində sintezinin mümkümlüyü tədqiq edilib. Kompozisiyanın termoemalı mikrodalğalı sobada maqnetronun 800 W gücündə aparılıb.

NƏTİCƏLƏR

1.Müəyyən edilmişdir ki, istilik udma qabiliyyətinə görə (qızma sürəti) bu nümunələr yuxarıda adı çəkilən sənaye daşıyıcılardan çox-çox üstündür. Bir-biri ilə müqayisədə isə istiliyi udma qabiliyyətinə görə onları belə sıralamaq olar:

TiO₂/Al₂O₃< Al/Al₂O₃<Fe₃O₄/Al₂O₃<C/Al₂O

2.Təcrübələr nəticəsində müəyyən edilib ki, Zn–B–P/γ–Al₂O₃/Al-katalizatorun termiki emalını mikrodalğalı şüalanma ilə apardıqda onun tələb olunan komponent tərkibinin formalaşması mümkümdür, vaxt və enerjinin qənaəti nöqteyi nəzərindən isə daha sərfəlidir.

3. Müəyyən edilib ki, Аl/Аl₂О₃ daçıyıcının termotransformasion xassələri və İYT şüalanmanın onun kütləsinə nüfüz dərinliyi alüminium oksid matrisində alüminium kristallitlərinin miqdarından asılıdır. Аl/Аl₂О₃ daçıyıcının İYT şüalanmanı udmaq və istiliyə transformasiya etmək qabiliyyəti matrisdə alüminiumum optimal miqdarı 1.0-1.5% (kutlə) olduqda baş verir.

4. Sintez olunmüş daşıyıcıların və onların əsasında katalizatorların tekstur xassələrinin tədqiqi SORBİ aparatında azotun adsorsiyasına görə tədqiq olunub. Nəticələr aşağıdakı cədvəldə verılib.

Nümunə S, m²/q V_məs., sm³

C/ Al₂O₃(10%) 160 0.52

Fe₃O₄/Al₂O₃(10%) 155 0.54

Аl/Аl₂О₃ (1.0%) 182 0.60

TiO₂/Al₂O₃(20%) 115 0.42

MƏRHƏLƏ II: İYT elektromaqnit sahəsində sulfatlaşdırılmış oksid katalizatorların sintezi və onların xassələrinin tədqiqi.

Sulfatlaşdırılmış sirkonium və dəmir oksidləri aşağıdakı metodla sintez olunmuşdur: əvvəlcə çökdürmə üsulu ilə bu metalların hidroksidləri alınmışdır. Bunun üçün sirkoniumun oksinitrat duzu – ZrO(NO₃)₂·2H₂O, dəmirin nitrat duzu Fe(NO₃)₂·9H₂O və ammonyak məhlullarından istifadə olunmuşdur. Alınan hidroksid çöküntüləri distillə suyu ilə yuyulduqdan sonra mikrodalgalı sobada maqnetronun 300 vatt gücündə 15 dəqiqə ərzində qurudulur. Bundan sonra hidrogellər (NH₄)₂SO₄ məhlulun hesablanmış miqdarı ilə emal olunur. Sulfatlaşdırılmış hidrogel yenə mikrodalgalı sobada 15 dəqiqə ərzində qurudulur və sonra 600⁰C közərdilir.

Müxtəlif cərəyan keçirən materiallarla (alüminium, maqnetit, texniki karbon) armaturlaşdırılmış ZrO₂–SO₄^2-katalizatorunun İYT şüalanmanı udmaq qabiliyyəti (qızma sürəti) tədqiq edilib. Bunun üçün sirkonium hidroksidi adı çəkilən materiallarla müəyyən miqdarda qarışdırılıb qurudulur. Bu mərhələ mikrodalğalı sobada aparılır. Bundan sonra qarışıq (NH₄)₂SO₄ məhlulun hesablanmış miqdarı ilə emal olunur, mikrodalgalı sobada 15 dəqiqə ərzində qurudulur və közərdilir.

NƏTİCƏLƏR

1.Sintez olunmuş ZrO₂-SO₄^2-və Fe₂O₃-SO₄^2-katalizatorların aktivlıyı heksen-1-in dimerləşmə reaksiyasında öyrənilib. Nəticələr göstərir ki, heksen-1-in dimerləşməsində ZrO₂–SO₄^2-katalizatoru daha aktivdir: C₁₂-olefinlərın çıxımı 20.8% , selektivlik isə 88% təşkil edir. Həmin göstəricilər Fe₂O₃–SO₄^2- katalizatoru üçün 5.6 və 73%-dir.

2. Müəyyən edilib ki, adı çəkilən materiallarla armaturlaşdırılmış sirkonium sulfat nümunələri kifayət qədər yuksək istilik udma qabiliyyətinə malikdirlər.

3. ZrO₂-SO₄^2-katalizatorun xüsusi səthi SORBİ MS cihazında BET metodu ilə ammonyakın adsobsiyasına görə təyin edilib. ZrO₂-SO₄^2-(5%) katalizator nümunəsinin xüsusi səthi 126 m²/q təşkil edilir.

4.İlk dəfə olaraq dietilaminin m-toluil turşusu ilə asilləşmə reaksiyası üçün Zn-B-P/γ-Al₂O₃/Al-katalizatoru 2450 Mhs tezlikli mikrodalğalı şüalanma sahəsində sintez olunub. Ənənəvi termiki təsir və İYT şüalanma ilə emal olunan katalizator nümunələrinin faza tərkibinin eyniliyi müəyyən edilib. Göstərilib ki, katalizatorların hazırlanmasında ənənəvi termiki emal üsulunun enerji sərfi onların sintezini mikrodalğalı şüalanma ilə aparılarkən sərf olunan enerjı sərfindən daha çoxdur.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

1. Литвишков Ю.Н., Гасангулиева Н.М., Нагдалиева Ю.Р., Шакунова Н.В., Аскерова А.И., Кашкай А.М., Алескерова З.Ф., Джафаров З.Р. Bлияние химического состава и условий синтеза металл-силикатной матрицы на активность цеолитсодержащих катализаторов в процессе пиролиза бензина // Kimya Problemləri, 2015, 1, c.50-56.

2. Мурадова П.А., Зульфугарова С.М., Гасанкулиева Н.М., Шакунова Н.В., Литвишков Ю.Н. Разработка и исследование характеристических параметров носителей активной массы катализаторов для реакций стимулируемых микроволновым излучением

XARİCDƏ

1. Литвишков Ю.Н., Гасангулиева Н.М., Зульфугарова С.М., Мурадова П.А., Шакунова Н.В., Кашкай А.М., Марданова Н.М. Исследование характеристических параметров СВЧ-поглощающих носителей активной массы катализаторов для реакций, стимулируемых микроволновым излучением. «Нефтепереработка и нефтехимия», Москва. 2015, № 4. c.33-37 (ISSN 0233-5727).

2. Мурадова П.А., Литвишков Ю.Н. Металлокаркасные катализаторы обезвреживания выхлопных газов автотранспорта. Автогазозаправочный комплекс и альтернативное топливо. Международный научно-технический журнал. Москва. 2015 №3(96), стр.3-13.

3. Muradova P.A., Litvishkov Yu.N. Synthesis and investigation of the activity of Cu-Cr–Co/Al₂O₃/Al-catalysts in the microwave radiation-stimulated reaction joint deep oxidation of hydrocarbons and carbon monoxide // Modern Researchs in Catalysis. 2016. V. 5.№ 1.

4. Литвишков Ю.Н., Талышинский Р.М., Зульфугарова С.М., Шакунова Н.В., Джафарова С.А., Нагдалиева Ю.Р., Алескерова З.Ф. Кислотные свойства поверхности армированных алюминием алюмооксидных носителей, сформированных в поле СВЧ. Журнал «Нефтегазохимия» Россия, Москва. 2015. В печати.

5. Мурадова П.А., Третьяков В.Ф., Зульфугарова С.М., Талышинский Р.М., Литвишков Ю.Н. Синтез Zn–B–P/Al₂O₃-катализаторов aцилирования диэтиламина м-толуиловой кислотой в условиях воздействия излучения СВЧ-диапазона. Ж. Нефтепереработка и нефтехимия. Москва. 2015. В печати

KONFRANS MATERİALLARI

1. Мурадова П.А., Литвишков Ю.Н. Кинетические закономерности стимулированной микроволновым излучением реакции деалкилирования толуола с водяным паром в присутствии Ni-Co-Cr /Al₂O₃/Al катализатора «Актуальные вопросы современной науки». Международная научная конференция МДК-2015-04, Россия, г. Москва, 14-15 сентября 2015 г.

2. Мурадовa П.А.. Интенсификация гетерогенно- каталитических реакций микроволновым излучением. Актуальные вопросы и перспективы развития математических и естественных наук Выпуск II. Сборник научных трудов по итогам международной научно-практической конференции. 7 мая 2015 г. Омск

3. Гасанкулиева Н.М., Эфендиев М.Р., Джафарова С.А., Гусейнова Э.М., Мамедов А.Б., Литвишков Ю.Н. Исследование термотрансформационных свойств армированных токопроводящими материалами алюмооксидных носителей при воздействии микроволнового излучения // Akademik T.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Bakı, 2015, oktyabr.

4. Kашкай A.M., Литвишков Ю.Н. Cтабилизация органических веществ с использованием ПАВ. // Akademik T.Şaxtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Bakı, 2015, oktyabr.

5. Шакунова Н.В., Зульфугарова С.М., Кашкай А.М., Аскерова А.И., Абдуллаева Ф.А., Литвишков Ю.Н. Bлияние природы прекурсоров и условий микроволновой термической обработки на формирование активной поверхности Co–Mn/Al₂O₃–Al-катализаторов жидкофазного окисления м-ксилола // Akademik T.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Bakı, 2015, oktyabr.

6.Зульфугарова С.М., Аскеров А.Г., Алескерова З.Ф., Литвишков Ю.Н. Mикроволновый синтез сульфатированных ZrО₂/Аl₂О₃/Аl катализаторов со свойствами сверхкислот // Akademik T.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Bakı, 2015, oktyabr.

7. Мурадова П.А., Эфендиев М.Р., Гусейнова Э.М., Нагдалиева Ю.Р., Литвишков Ю.Н. Cтимулированное СВЧ-излучением ацилирование диэтиламина м-толуиловой кислотой в присутствии Zn–B–P/Al₂O₃/Al катализатора // Akademik T.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransi. Bakı, 2015, oktyabr.

KADR HAZIRLIĞI

Pəri Muradova – dissertant, 2015–2019. Məsləhətçi – AMEA-nın müxbir üzvü, prof. Yu. Litvişkov

Dissertasiya mövzusu – “Heterogen-katalitik oksidləşmə, dealkilləşmə və asilləşmə proseslərinin intensivləşdirilməsində ifrat yüksək tezlikli (İYT) şüalanmanın tətbiqi”.

QRANTLAR

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişaf Fondu. “İfrat yüksək tezlikli (İYT) elektromaqnit sahəsi ilə stimullaşdırılan heterogen-katalitik reaksiyalar üçün universal katalizator daşıyıcısının sintezinin elmi əsaslarının işlənib hazırlanması”. Layihənin rəhbəri – müxbir üzv Yu. Litvişkov. Layihənin mqddəti – 2014-2015 ( 24 ay). Layihənin məbləği – 80000 AZN.

“Nano- və elektrokataliz” şöbəsinin

2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri : akademik Dilqəm Tağıyev

Mövzu: Katalitik, elektrokatalitik və fotoelektrokatalitik proseslər üçün oksid və polimer əsaslı nano-strukturlaşdırılmış katalizatorların işlənib hazırlanması.

Mövzuya aid işlər: 6.1; 6.2; 6.3 ; 6.4; 6.5

LABORATORİYANIN ADI: Nanokompozit katalizatorlar

LABORATORİYA RƏHBƏRİ:kimya elmləri doktoru, prof. Vaqif Əhmədov

Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər – k.ü.f.d., 2 nəfər – e.i., 3 nəfər – k.e.i., 2 nəfər – mühəndisdir. İsrafil Əhmədov – k.ü.f.d., a.e.i., Natalya Melnikova – k.ü.f.d., a.e.i., Həbulla Nurullayev