M.NAĞIYEV adına
KATALİZ VƏ QEYRİ-ÜZVİ KİMYA İNSTİTUTU
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
KİMYA ELMLƏRİ BÖLMƏSİ
AKADEMİK M.NAĞIYEV adına
KATALİZ VƏ QEYRİ-ÜZVİ KİMYA İNSTİTUTU
2021-Cİ İLDƏ ELMİ VƏ ELMİ-TƏŞKİLATİ
FƏALİYYƏT HAQQINDA
H E S A B A T
BAKI – 2021
|
Məsul redaktor akademik Dilqəm Tağıyev
Tərtibçilər
Kimya üzrə elmlər doktoru Mina Münşiyeva
Kimya üzrə fəlsəfə doktoru Esmira Qulu-zadə
Kimya üzrə fəlsəfə doktoru Rəna Mirzəyeva
Elmi işçi Səadət Behbudova
|
İNSTİTUTUN ELMİ POTENSİALI
2021-ci ildə fundamental və tətbiqi xarakterli elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsində akademik – 5, müxbir üzv – 3, elmlər doktoru – 31, elmi işçi – 254, onlardan 112 fəlsəfə doktoru, həmçinin doktorant və dissertantlar iştirak etmişlər.
Əməkdaşların ümumi sayı 434 nəfərdir.
Kadr potensialı
Yaş həddi | Elmi işçilər | Onlardan alimlik dərəcəsi olanlar
| |||||||
Elmlər doktoru
| Fəlsəfə doktorları | ||||||||
cəmi | kişilər | qadınlar | cəmi | kişilər | qadın lar | cəmi | kişilər | qadın- lar | |
30 yaşa qədər | 19 | 4 | 15 | - | - | - | - | - | - |
30-39 yaşda | 48 | 6 | 42 | - | - | - | 12 | 3 | 9 |
40-49 yaşda | 32 | 4 | 28 | 1 | 1 | - | 15 | 2 | 13 |
50-59 yaşda | 34 | 6 | 28 | - | - | - | 14 | 4 | 10 |
60-69 yaşda | 52 | 17 | 35 | 9 | 7 | 2 | 34 | 11 | 23 |
70 və yuxarı yaşda | 69 | 32 | 37 | 21 | 17 | 4 | 37 | 13 | 24 |
Elmi işçilərin ümumi sayı | 254 | 69 | 185 | 31 | 25 | 6 | 112 | 33 | 79 |
İNSTİTUTDA GÖRÜLƏN ELMİ-TƏDQİQAT İŞLƏRİNİN İSTİQAMƏTLƏRİ
Elmi-tədqiqat işləri 4 istiqamət üzrə yerinə yetirilmişdir:
v Karbohidrogenlərin çevrilməsi, qaz kimyası və ətraf mühitin qorunması üçün səmərəli katalizatorların və adsorbentlərin işlənib hazırlanması.
v Kimyəvi proseslərin kinetika və mexanizminin öyrənilməsi, modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması.
v Müxtəlif təyinatlı funksional materialların, topoloji izolyatorların nanokompozitlərin, nanogellərin molekulyar maqnetiklərinvə keçiricilərin sintezi.
v Yerli mineral xammalın emalı və qiymətli metalların tullantılarından çıxarılması üçün səmərəli proseslərin yaradılması, hidrotexniki qurğuların korroziyadan mühafizəsi.
Elmİ-tədqİqat işləri planlarının yerinə yetirilməsi
Problemlər | Mövzular | İşlər |
Mərhələlər
|
Mineral və bərpa olunan xammal emalının fiziki-kimyəvi əsasları və yeni qeyri-üzvi funksional materialların sintezi | 3 | 14 | 26 |
Katalizin fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi, yeni katalizatorların və adsorbentlərin yaradılması | 3 | 14 | 24 |
Kimyəvi proseslərin texnologiyası və modelləşdirilməsi | 2 | 6 | 8 |
İNSTİTUTUN ŞÖBƏLƏRİ VƏ LABORATORİYALARI
I.“Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsi “
1. “Dəmir və titan tərkibli filiz xammalının emalı” laboratoriyası
2. “Əlvan metaltərkibli mineral xammalın emalı” laboratoriyası
3. “Analitik kimya“ laboratoriyası
II. “Qeyri-üzvi funksional materiallar” şöbəsi
1. “Keçid elementlərinin xalkogenidləri” laboratoriyası
2. “Funksional materialların komponentlərinin sintezi” laboratoriyası
3. “Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası” laboratoriyası
4. “Metal oksidləri əsasında funksional materiallar” laboratoriyası
5. “Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafizə” laboratoriyası
III. “Koordinasiya birləşmələri” şöbəsi
1. “Molekulyar maqnetiklər və keçiricilər” laboratoriyası
2. “Keçid metallarının metal-üzvi birləşmələri” laboratoriyası
3. “Nadir metalların kompleks birləşmələri” laboratoriyası
4. “Metal-klatrat birləşmələr” laboratoriyası
IV.“Koherent - sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalari” şöbəsi
1. “Monooksigenaz reaksiyalarının modelləşdirilməsi” laboratoriyası
2. “Biomimetik sensorlar və azot 1-oksidlə oksidləşmə” laboratoriyası
3. “Biomimetik katalizatorlar üçün üzvi liqandların sintezı” laboratoriyası
4. “Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə”
laboratoriyası
V.“Oksidləşdirici heterogen kataliz” şöbəsi
1. “Seolit katalizi” laboratoriyası
2. “Ekoloji kataliz“ laboratoriyası
3. “Katalizatorların hazırlanması” laboratoriyası
VI. “Nano- və elektrokataliz” şöbəsi
1. “Nanokompozit katalizatorlar” laboratoriyası
2. “Nanostrukturlaşdırılmış metal-polimer katalizatorları” laboratoriyası
3. “Metal-üzvi birləşmələr əsasında nanokatalizatorlar” laboratoriyası
4. “Nanoelektrokimya və elektrokataliz” laboratoriyası
5. “Renium ərintilərinin elektrokimyası və elektrokatalizi” laboratoriyası
VII.“Kimyəvi və ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi və texnologiyası” şöbəsi
1. “Kimyəvi-texnoloji proseslərin modelləşdirilməsi” laboratoriyası
2. “Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdirilməsi” laboratoriyası
3. “Kimya sənayesinin yan məhsullarının emalı” laboratoriyası
4. “Zəhərli kimyəvi maddələrin zərərsizləşdirilməsi” laboratoriyası
5.“Qeyri-üzvi sintetik sorbentlər” laboratoriyası
6.“Mineral sorbentlər“ laboratoriyası
Elmi-yardımçı qurumlar:
“Elmi-informasıya və patent tədqiqatları” şöbəsi
“Elmi nəşrlər” şöbəsi
“Beynəlxalq əlaqələr, qrant layihələri və innovasiya” şöbəsi
“Təhsil” şöbəsi
“Fiziki-kimyəvi analiz” şöbəsi
MÜHÜM NƏTİCƏLƏR
|
PROBLEM
Texnoloji proseslərin modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması
MÖVZU 7:Kimya və neft kimyası proseslərinin, fiziki-kimyəvi reaksiyaların modelləşdirilməsi
ƏN MÜHÜM NƏTİCƏ
Qeyri-Nyuton neftlərinə xas olan hidravlik diffuziya tənliyinin analitik həllinə əsaslanaraq, məsaməli mühitlərdə hidravlik diffuziya və keçericilik əmsallarının qiymətləndirilməsi üçün yeni ifadələr alınmış, bu neftlərin məsaməli mühitlərdə hidrodinamik süzülmə prosesi üçün yeni filtrasiya tənliyi təklif olunmuşdur.
İşraçılar: AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəliyev, t.ü.f.d.,dos. Manaf Manaflı, k.ü.f.d. Qoşqar Əliyev
G.I. Kelbaliyev, D.B.Tagiyev, M.R.Manafov. Rheology of Structured Oil Emulsion, In book: Nano-and Micro-Encapsulation-Techniques and Applications. London: Intech Open (Web of Science),Chapter 7. 2021, pp.201-236. DOI: 10.5772 /intechopen.927 70
MÜHÜM NƏTİCƏLƏR
PROBLEM
Azərbaycanın mineral xammalının kompleks emal texnologiyasının işlənilməsi və yüksək texnologiyalar üçün unikal xassəli yeni qeyri-üzvi materialların alınması.
MÖVZU 2: Yüksək texnologiyalar üçün əhəmiyyətli olan az tonnajlı və unikal xassəli qeyri-üzvi materialların alınma üsullarının təkmilləşdirilməsi, hidrotexniki qurğuların korroziyadan mühafizə üsullarının işlənilməsi, tətbiq üçün tövsiyələrin verilməsi.
MÜHÜM NƏTİCƏ
MnTe×mBV2Te3 (BV-Bi,Sb) homoloji sıralarına aid laylı birləşmələrin yeni nümayəndələri sintez edilmiş, monokristallar halında alınmış və xarakterizə edilmişlər. Alınmış kristal nümunələri tədqiq edilmiş və müəyyən olunmuşdur ki, bu materialların magnit, elektron və topoloji izolyator xassələri m əmsaılnın qiymətindən kəskin asılıdır. Bu, onlar əsasında topoloji kvant hesablamaları, həmçinin antiferromagnit və 2D spintronika üçün yeni effektiv funksional Van-der-Vaals heterostrukturları yaratmağa geniş imkanlar açır.
İcraçılar: AMEA-nın müxbir üzvü Məhəmməd Babanlı, kiçik elmi işçi Elnur Oruclu, f.ü.e.d, prof. İmaməddin Əmiraslanov (AMEA, Fizika İnstitutu), k.ü.f.d., dos. Ziya Əliyev (Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti)
PROBLEM
Kimya və neft kimya sənayeləri üçün yeni və daha səmərəli katalitik sistemlərin yaradılması.
MÖVZU 4: Yaşıl oksidləşdiricilər” vasitəsilə oksidləşmə reaksiyalarının effek-
tivliyini yüksəltmək üçün biomimetik və nanokarbon katalizatorlarının yaradılması və innovativ texnologiyaların işlənilməsi.
MÜHÜM NƏTİCƏ
Metanın qaz fazada hidrogen peroksidlə birbaşa metanola (19,2%) və onun dimetil efirinə dehidratlaşma (8,2%) ilə gedən (ümumi selektivliyi 90%-ə yaxın) oksidləşməsi üçün nanostrukturlu bifunksional biomimetik katalizator penta-FTPhPFe(III)/Al2O3 sintez edilmişdir.
İcraçılar: akademik Tofiq Nağıyev, k.ü.f.d. Lətifə Həsənova, e.i. Gülşən Nəhmətova
T.Nağıyev, L.Həsənova, G.Nəhmətova. “Metanolun alınması üsulu” a 2021 0006 nömrəli iddia sənədinə 15.09.2021 tarixində (protokol №29) ixtira qərarı alınıb.
MÜHÜM NƏTİCƏ
MÖVZU 5: Bir karbonlu birləşmələrin əlavə dəyər yarada bilən kimyəvi birləşmələrə çevrilməsi üçün yeni və səmərəli katalizatorların yaradılması və tətbiq üçün tövsiyələrin verilməsi.
Nəzəri əsaslandırılmış kinetik modellər əsasında xlorkarbohidrogenlərin katalitik oksidləşmə prosesləri üçün optimal reaktor tipi seçilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, xloretilenlərin selektiv oksidləşməsi prosesini “qaynar” katalizator laylı reaktorlarda, dərin oksidləşmə proseslərini isə “tərpənməz” laylı reaktorlarda ideal sıxışdırma modeli tərtib etməklə həyata keçirmək məqsədəuyğundur.
İcraçılar: k.e.d.,prof. Arif Əfəndi, k.ü.f.d. İradə Məlikova, k.ü.f.d. Elmir Babayev
Malikova I.G., Efendi A.J., Babayev E.M., Salakhli A.M., Musazade K.Sh., Azizova A.N., Faradjev G.M. Catalytic oxidation of dichlormetane and tetrachlorethylene over noble metal catalysts. //Journal of Chemistry and Technologies, 2021, V. 29, Issue 1-2, pp.108-118. DOI: 10. 15421/082110.
MÜHÜM NƏTİCƏ
|
MÖVZU 6: Oksid və polimer əsaslı nano katalizatorların, enteroadsorbentlərin və fotoelektrokimyəvi fəal heterosistemlərin yaradılmasında innovativ yanaşmaların tətbiqi.
Xitozanın modifikantları əsasında yeni enterosorbentlər sintez olunmuş və onların kobalt(II), mis(II), nikel(II) ionlarının sulu məhlullarından sorbsiya xüsusiyyətləri öyrənilmişdir. Xitozanın modifikantlarının bu ionların az miqdarlarına qarşı yüksək sorbsiya qabiliyyətinə malik olmaları müəyyən edilmişdir.
İcraçılar: akademik Dilqəm Tağıyev, k.e.d., prof. Nizami Zeynalov, k.ü.f.d., dos. Sevda Fətullayeva
S.Fətullayeva, D.Tağıyev, N.Zeynalov. A review on enterosorbents and their application in clinical practice: Removal of toxic metals/ Colloid and Interface Science Communications/ https://doi.org/10.1016/j/colcom.2021.100545. 2021, v. 45, Article 100545, pp.1-11.
MÜHÜM NƏTİCƏ
|
Kombinə edilmiş yolla nazik təbəqəli Fe2O3/TiO2 və FeSx/TiO2 heterosistemləri yaradılmış və onların fotoelektrokimyəvi xassələri tədqiq edilmişdir. Göstərilmişdir ki, Fe2O3/TiO2 FeSx/TiO2 nazik təbəqəşəkilli heterosistemləri fotokatalitik xassələrinə malikdir və onlar fotoelektroliz prosesində model elektrod kimi istifadə edilə bilər.
İcraçılar: akademik Dilqəm Tağıyev, k.e.d., prof. Akif Əliyev, k.ü.f.d., dos. Vüsalə Məcidzadə
V.A.Majidzade, A.Sh.Aliyev, M.Elrouby, D.M.Babanly, D.B.Tagiyev. Electrodeposition and Growth of iron from an Ethylene Glycol Solution, Acta Chimica Slovenica, 2021, V. 68,
№ 1, pp. 185-192.
PROBLEM
Texnoloji proseslərin modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması
MÖVZU 7:Kimya və neft kimyası proseslərinin, fiziki-kimyəvi reaksiyaların modelləşdirilməsi
MÜHÜM NƏTİCƏ
|
Nanoelektronika üçün maqnit xassəli yarımkeçirici qrafen nanokristallarının yaranması, onların elektron quruluşu, fiziki və fiziki-kimyəvi xarakteristikaları kvant-kimyəvi metodla modelləşdirilmişdir. Qrafen kristalına vakansiyaların və ya germanium atomunun təsiri nəticəsində kristalın enerji zonasının yenidən qurulması, Fermi səviyyəsinin yerdəyişməsi və qadağan olunmuş zonanın genişlənməsi qeyri-empirik hesablama üsulu ilə təsdiq edilmişdir.
İcraçılar: k.ü.e.d., prof. Mirsəlim Əsədov, f.ü.e.d. Solmaz Mustafaeva – AMEA-nın Fizika İnstitutu
M.M.Asadov, S.N.Mustafaeva, S.S.Guseinova, V.F.Lukichev, D.B.Tagiev. Ab Initio modeling of the effect of the position and properties of ordered vacancies on the magnetic state of a graphene monolayer. // Physics of the Solid State. 2021. V. 63. No 5. pp.797-806.https://doi.org/10.1134/S1063783421050036.
PATENT İŞİ
Hesabat ilində İnstitutun 5 ixtiraya dair iddia ərizəsi Azərbaycan Respublikasının Əqli Mülkiyyət Agentliyi Patent və Əmtəə Nişanlarının Ekspertizası Mərkəzinə göndərilmiş və İnstitutun əməkdaşları Azərbaycan Respublikasının 9 patentini almışlar.
Carı ildə laboratoriyaların əməkdaşları tərəfindən verilmiş 5 iddia ərizəsinin hamısına ilkin ekspertizanın müsbət rəyi alınmışdir.
İDDİA ƏRİZƏLƏRİ
Cədvəl 1
№ |
Lab. |
İxtiranın adı |
Müəlliflər |
İddia ərizəsinin №-si və ilkinlik tarixi |
1 |
20 |
«Natrium alüminat məhlulundan silisiumun dərin təmizlənməsi üsulu» |
A.Ə.Heydərov D.B.Tağıyev G.İ.Alışanlı L.T.Tağıyeva A.A.Quliyeva |
a 2021 0005 22.01.2021 |
2 |
12 |
«Metanolun alınması üsulu» |
T.M.Nağıyev L.M.Həsənova G.Ç.Nəhmətova |
a 2021 0006 22.01.2021
|
3 |
7 |
«Asetilenin etilenə selektiv hidrogenləşmə prosesi üçün heterogen katalizator» |
V.M.Əhmədov H.Q.Nurullayev V.M.Əhmədov D.B.Tağıyev |
a 2021 0049 27.05.2021 |
4 |
29 |
«Naftalinin alınması üsulu» |
F.M.Sadıqov Z.Y.Məhərrəmova Q.N.Hacıyev G.H.Həsən-zadə |
a 2021 0069 18.06.2021 |
5 |
10 |
«Alunit filizinin turşu ilə emal üsulu» |
R.H.Həmidov A.N.Məmmədov |
a 2021 0097 17.09.2021 |
|
|
|
|
|
2021-ci ildə alınan patentlərin müəllifləri aşağıdakı qeyd olunan laboratoriyaların əməkdaşlarıdır (Cədvəl 2)
1. Lab. № 19 – 3 patent (Lab. rəh. A.N.Məmmədov)
2. Lab. № 15 – 2 patent (Lab. rəh. A.M.Əliyev)
3. Lab. № 18,12 – 2 patent (Lab. rəh. N.İ.Əli-zadə, L.M.Həsənova)
4. Lab. № 19, 29,14 – 1 patent (Lab. rəh. A.N.Məmmədov, F.M.Sadıqov, Q.İ.Kəlbəliyev)
5. Lab. № 3 – 1 patent (Lab. rəh. A.Ş.Əliyev)
Beləliklə institutun 27 nəfər əməkdaşı 2021-ci ildə alınmış 9 patentin müəllifidir. Qeyd olunan ixtiralar üzrə iddiaçı və patent sahibi AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutudur.
2021-ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun əməkdaşları tərəfindən
alınmış patentlər
Cədvəl 2
№ |
Lab. |
İxtiranın adı |
Müəlliflər |
Patentin №-si və Dövlət reyestrində qeydiyyat tarixi |
1 |
19 |
«Kvars qumunun dəmirdən təmizlənməsi üsulu» |
R.H.Həmidov D.B.Tağıyev H.M.Tahirli A.İ.Аğayev V.Ə.Qasımov |
İ 2021 0052 09.07.2021
|
2 |
19 |
«CaCl2 və MgCl2 qarışığının ayrılma üsulu» |
R.H.Həmidov H.M.Tahirli A.İ.Аğayev
|
İ 2021 0053 09.07.2021
|
3
|
15 |
«Metiltsikloheksanonun alınma üsulu» |
A.M.Əliyev M.Q.Əliyeva Ü.M.Nəcəf-Quliyev G.Ə.Əli-zadə Z.A.Şabanova Ə.Ə.Sarıcanov F.M.Məmmədov S.R.Məmmədova |
İ 2021 0054 09.07.2021
|
4
|
12, 18
|
«Azot turşularının alınması üsulu» |
T.M.Nağıyev N.İ.Əli-zadə L.M.Həsənova İ.T.Nağıyeva N.N.Məlikova E.S.Bəhrəmov |
İ 2021 0055 09.07.2021
|
5 |
19 29 14 |
«Tozvari maddələr üçün çoxhalqalı boşqabvari dənəvərləşdirici» |
Q.M.Səməd-zadə A.N.Məmmədov F.M.Sadıqov Q.İ.Kəlbəliyev G.V.Şadlinskaya A.M.Qasımova İ.Ə.Talıblı F.S.İbrahimova İ.Q.Şərifova G.A.Paşazadə
|
İ 2021 0056 09.07.2021
|
6 |
15 |
«Metil- tsiklopentadienin alınma üsulu» |
A.M.Əliyev M.Y.Abbasov N.K.Abbasova Ü.M.Nəcəf-Quliyev Z.A.Şabanova G.Ə.Əlizadə M.Q.Əliyeva |
İ 2021 0057 09.07.2021
|
7 |
12, 18
|
«Azot-1 oksid və azot turşularının qarışığının alınması üsulu» | T.M.Nağıyev, N.İ.Əli-zadə,L.M.Həsənova, İ.T.Nağıyeva, Ç.A.Mustafayeva, N.N.Məlikova,E.S.Bəhrəmov |
İ 2021 0102 06.12.2021 |
8 |
19 |
«Alunit filizinin emalı üsulu» | R.H.Həmidov, D.B.Tağıyev, Ə.A.İbrahimov,E.A.Teymurova, A.İ.Ağayev |
İ 2021 0103 06.12.2021 |
9 |
3 |
«Termoelektrik xassəli Bi2Se3 nazik təbəqələrinin alınması üsulu» | S.P.Məmmədova V.A.Məcidzadə A.Ş.Əliyev D.B.Tağıyev |
İ 2021 0104 06.12.2021 |
İNSTİTUTUN 2021-Cİ İLDƏ TƏTBİQ OLUNAN İŞLƏRI
Tətbiqə təqdim olunmuş 3 elmi işdən ən mühümü:
“Baku Steel Company” MMC-nin və AMEA-nın akademik M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun “Keçid elementlərinin xalkogenidləri” laboratoriyasının əməkdaşlarinin birgə apardıqları elmi-tədqiqat işi nəticəsində xaricdən gətirilib şirkətin yayma istehsalatında istifadə olunan valların innovativ metallurgiya texnologiyası əsasında daxili resurslar hesabına hazırlanarkən işçi hissəsi üçün keçid elementləri ilə legirlənmiş funksional xassəli çuqun alınmışdır. Həmin çuqunun iştirakı ilə işlənmiş bimetallik valların yayma prosesində tətbiqi müəssisəyə böyük iqtisadi səmərə verir. (Akt və iqtisadi səmərənin hesabatı əlavə olunub).
Tətbiq olunan digər işlər
– 2020-ci ildən başlayaraq AMEA-nın Geologiya və Geofizika, Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya, Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutları arasında imzalanmış müqaviləyə əsasən “Yerli xammal (vulkan palçığı, yanar şist), məişət və sənaye tullantıları əsasında kompleks gübrənin hazırlanma texnologiyasının işlənilməsi” mövzusunda elmi-tədqiqat işinin tətbiqi haqqında akt hazırlanıb. Alınan üzvi mineral kompleks gübrə Səlyan rayon Xələc kəndində tətbiq edilib.Tədqiqat zamanı məlum olmuşdur ki, gübrənin istifadəsində 1 (bir) hektardan 3500 kq pambıq, başqa növ gübrənin istifadəsindən isə 1 (bir) hektardan 2800 kq pambıq alınmışdır. Müqavilə təqdim olunub.
– 2021-ci ildə bu müqavilə çərçivəsində yuxarıda gğstərilən “Elmi-tədqiqat institutları” müxtəlif mənşəli xammallar əsasında hazırlanan kompleks üzvi mineral gübrənin sınaqdan keçirilməsi ilə əlaqədar Saatlı rayonunun Azadkənd kəndində yerləşən “Fermer təsərrüfatı” ilə əməkdaşlıq edir. Qeyd olunan ərazidə üzvi mineral kompleksin müxtəlif norma və nisbətlərdə pambıq bitkisinə veriləcək fenoloji müşahidələr aparılmışdır.
– AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu Azərbaycan Respublikasının Müdafiə Nazirliyi ilə bağlanmış müqaviləyə əsasən yararsız raket yanacaqlarının zərərsizləşdirilməsi, bu prosesdən qalan tullantıların daşınması və utilizasiyası xidmətlərini yerinə yetirir.
ELMİ-TƏŞKİLATİ FƏALİYYƏT
a) Elmi Şuranın fəaliyyəti:
Hesabat dövründə Elmi Şuranın 21 iclası keçirilmiş və bu iclaslarda 2021-ci il üçün struktur bölmələrin işçi proqramları, 2021-ci ildə keçiriləcək elmi-tədqiqat işlərinin planı, İnstitutun doktorantura, dissertantura və magistraturasında təhsil alanların attestasiyasının nəticələri, 2021-ci ildə qəbul olunanların fərdi iş planları, Elmi Şuranın 2021-ci il üçün təqvim planı, Şuraya təqdim olunmuş monoqrafiyaların çapa tövsiyəsi və İnstitutda işləyən görkəmli alimin (AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəliyev) yubileyinin keçirilməsi haqqında AMEA-nın qarşısında vəsatətlərin qaldırılması və s. məsələlər müzakirə olunmuşdur.
Elmi Şura iclaslarında əməkdaşların aparıcı elmi işçi, böyük elmi işçi, elmi işçi və kiçik elmi işçi vakant vəzifələrini tutmaq üçün keçirilən müsabiqənin nəticələri müzakirə edilərək təsdiq olunub.
Elmi Şuranın iclaslarında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərman və Sərəncamlarının icrası haqqında, Azərbaycan MEA Rəyasət Heyətinin sərəncamları və qərarları, Ali Attestasiya Komissiyasının və başqa yerli və xarici elmi təşkilatların məktubları və s. müzakirə olunmuş və onlara cavablar verilmişdir. İlin sonunda struktur bölmələrin 2021-ci il üzrə elmi və elmi-təşkilati hesabatları aparılmış, “direktorluq hesabatı” təsdiq edilmiş və elmi işlərdə əldə edilən mühüm nəticələr müzakirə edilmişdir.
Elmi Şuranın iclaslarında elmi əməkdaşlıqla bağlı yeni müqavilələr müzakirə olunaraq təsdiq edilmişdir, həmçinin 2021-ci ilə qədər bağlanılmış və fəaliyyətdə olan müqavilələr əsasında aparılan elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsinə baxılmışdır. Bu müqavilələr əsasında birgə aparılan elmi tədqiqatların əlaqələndirilməsi, elmi işlərin effektivliyinin artırılması və alınan nəticələrin mühüm olması müzakirə olunaraq təsdiq edilmişdir.
b) Elmi seminarların işi:
AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunda Dissertasiya Şurasının nəzdində 2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz”, 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya “ ixtisasları üzrə Elmi Seminar fəaliyyət göstərir. “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə elmi seminarın tərkibi 7 nəfərdən (3 elmlər doktoru, 4 fəlsəfə doktoru), həmçinin “Qeyri-üzvi kimya“ ixtisası üzrə də 7 nəfərdən (3 elmlər doktoru, 4 fəlsəfə doktoru) ibarətdir. Elmi seminarlarda hesabat ilində aşağıdakı dissertasiya işləri müzakirə olunmuşdur.
“Qeyri-üzvi kimya “ ixtisası üzrə Elmi Seminar
1. 12.02.2021-ci ildə ADNSU-nun nəzdində fəaliyyət göstərən “Neftin, Qazın Geotexnoloji Problemləri və Kimya ETİ-nin dissertantı Əliyeva Firuzə Bəhram qızının “Metallarin (Fe(II), Fe(III),Co,Zn,Cu(II), benzoy, 1,2-,1,4-benzoldikarbon və 1,2,4,5-benzoltetrakarbon turşulari ilə koordinasion birləşmələrinin sintezi, quruluş-kimyəvi tədqiqi və tətbiqi” mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №1
2.17.02.2021-сi ildə Bakı Dövlət Universitetinin “Umumi və qeyri üzvi kimya” kafedrasının doktorantı Qənbərova Günel Tapdıq qızının “Nd-BV-Se(BV-Sb,Bi) üçlü sistemində kimyəvi qarşiliqlı təsirin tədqiqi və alınmış fazaların xassələri” mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №2
3. 19.02.2021-ci ildə AMEA-nın Gəncə Bölməsinin qiyabi doktorantı Alverdiyev İsfəndiyar Cavid oğlunun “Mis və gümüşün p2 elementlərlə xalkogenidlərinin və onlar əsasında çoxkomponentli fazaların alınmasının fiziki-kimyəvi əsasları”,mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya elmlər doktoru adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №3
4. 02.03.2021-ci ildə AAK-nın 02 noyabr 2021-ci il əmri ilə AMEA-nın akad. M. Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun nəzdində fəaliyyət göstərən ED1.15 Dissertasiya şurasının bazasında 2308.01 - “Elektrokimya” və 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya “ ixtisasları üzrə yaradılan BED 1.15 birdəfəlik müdafiə şurasının nəzdində birdəfəlik elmi seminarın Zoom Meetings platformasında iclası keçirilmişdir. “Nanoelektrokimya və elektrokataliz” laboratoriyasının doktorantı Cəfərova Samirə Fikrət qızının “MoS2 yarimkeçirici nazik təbəqələrin elektrokimyəvi sintezi və xassələrinin tədqiqi” mövzusunda 2308.01 - “Elektrokimya” və 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya “ ixtisasları üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №1
5.06.04.2021-ci ildəBakı Dövlət Universitetinin “Umumi və qeyri-üzvi kimya” kafedrasının sabiq doktorantı Allazova Nigar Mahmud qızının “CuInSe2-Ge(Sn,Pb)-Se sistemlərinin tədqiqi və alınmış fazaların xassələri” mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №4
6. 21.04.2021-ci ildə AMEA-nın Gəncə Bölməsinin sabiq doktorantı Qasimova Samirə Əli qızının “Benzoy turşusu törəmələrinin nadir torpaq elementləri komplekslərinin sintezi və tədqiqi”mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №5
7. 28.04.2021-ci ildə ADNSU–nun “Kimya və qeyri-üzvi maddələrin texnologiyası” kafedrasının sabiq doktorantı Bayramova Zəhra Elxan qızının “3d-keçid metalların molekulyar oksigenlə kompleks birləşmələrinin sintezi, quruluşu və xassələri”mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №6
8. 04.06.2021-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun “Molekulyar maqnetiklər və keçiricilər” laboratoriyasının qiyabi doktorantı Fətullayeva Pərizad Əmrulla qızının “Reduksiya olunmuş Şiff əsasları ilə metal kompleksləri, quruluşu, xassələri və oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyaları” mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya elmləri doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №6
9. 23.09.2021-ci ildə AMEA-nın akad. M. Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun“Xalkogenidlərin fiziki-kimyəvi tədqiqi” laboratoriyasının dissertantı Məmmədov Vilayət Sabir oğlunun «Lantanoidlərin qarışıq kationlu oksisulfidləri əsasında lüminessent fazaların alınması, onların fiziki-kimyəvi və termodinamiki xassələri» mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №7
10. 30.09.2021-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun“ Dəmir və titan tərkibli filiz xammalın emalı” laboratoriyasının dissertantı İbrahimova Fidan Samir qızının «Ag-AIV(Ge,Sn,Pb)-Se və Ag-Pb-Te sistemlərində faza tarazlıqlarının termodinamikası və 3D modelləşdirilməsi» mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №8
11. 15.10.2021-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun“Mineral maddələrin emalının kimyası və texnologiyası” laboratoriyasının doktorantı Yusifova Nailə Vaqif qızının «Daşkəsən yatağının kobalttərkibli filizindən kobaltın çıxarılması» mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №9
12. 27.10.2021-ci ildə ED1.15Dissertasiya şurasının bazasında 2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” və 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya “ ixtisasları üzrə elmi seminarların birgə iclası keçirilmişdir. AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun sabiq doktorantı Ağayev Fuad Allahverdi oğlunun “Alifatik spirtlərin oksidləşməsi reaksiyaları üçün seolitlər əsasında məqsədyönlü katalizatorların sintezi və aktivliklərinin öyrənilməsi” mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” və 2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisasları üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №1
13. 04.11.2021-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun “Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası” laboratoriyasının əyani doktorantı Oruclu Elnur Nəcəf oğlunun “SnTe-MnTe-Sb(Bi)2Te3 sistemlərində maqnit xassəli yeni topoloji izolyator fazalarının alınması, tədqiqi və multi 3D-modelləşdirilməsi” mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №10
14. 11.11.2021-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin “Umumi və qeyri üzvi kimya” kafedrasının dissertantı Mənsimova Şəbnəm Hamlet qızının “Ag2X-PbX-Sb2X3(X-Se,Te) kvaziüçlü sistemlərində faza tarazlıqları və aralıq fazaların xassələri” mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №11
15. 16.11.2021-ci ildə ADNSU-nun “Kimya və qeyri-üzvi maddələrin texnologiyası” kafedrasının sabiq doktorantı Qüdrətova Fidan Daxil qızının, “Reniumun O- və N- donor liqandlı kompleks birləşmələrinin sintezi və xassələri” mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №13
16. 09.12.2021-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun “Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası” laboratoriyasının əyani dissertantı Mehdiyeva İlahə Firudin qızının “Talliumun erbium və tuliumla telluridlərinin və onlar əsasında funksional xassəli fazaların alınması və tədqiqi” mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №14
“Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə Elmi Seminar
1. 30.09.2021-ci ildə Azərbaycan Qida Təhlükəsizliyi İnstitutunun dissertantı Ağayev Vüsal Şəfaət oğlunun “Toluolun benzola və ksilollara dismutasiyası reaksiyası üçün modifikasiya edilmiş seolit əsasında katalizatorun seçilməsi, kinetika və mexanizmin öyrənilməsi” mövzusunda 2316.01 - ”Kimyəvi kinetika və kataliz”ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №2
2. 05.11.2021-ci ildə ADNSU-nun “ Kimya və Qeyri-üzvi maddələrin texnologiyası” kafedrasının böyük laborantı Məmmədova Səlimə Hüseyn qızının “Tərkibində mis olan binar oksid katalizatorlar üzərində etanolun dehidrogenləşdirilməsi” mövzusunda 2316.01 - ”Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №3
3. 01.12.2021-ci ildə AMEA-nınKataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutun “Keçid metalların metal-üzvi birləşmələri” laboratoriyasının doktorantı İbrahimova Nigar Ziya qızının ” Polimetilferrosen/polimetilferrisinium sistemlərində elektron mübadilə reaksiyalarının kinetikasının tədqiqi və onlar əsasında yeni elektrokimyəvi müqayisə elektrodunun hazırlanması” mövzusunda 2316.01 - ”Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №4
Cari il ərzində 2 elmi seminarda 19 dissertasiya işinin (2 elmlər doktoru və17 fəlsəfə doktoru) müzakirəsi keçirilmişdir.
c) Dissertasiya Şurasının işi:
İnstitutun nəzdində 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”, 2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisasları üzrə Dissertasiya Şurası fəaliyyət göstərir. Hesabat ilində 2 nəfər kimya üzrə elmlər doktoru - Alverdiyev İsfəndiyar Cavid oğlu - (AMEA-nın Gəncə Bölməsi), Fətullayeva Pərizad Əmrulla qızı - (Kataliz və Qeyri üzvi Kimya İnstitutu), 12 nəfər isə kimya üzrə fəlsəfə doktoru – Abbasova Vüsalə Akif qızı - (AMEA-nın Gəncə Bölməsi), Dadaşova Nərmin Rasim qızı - ( AMEA-nın akademik Y.H.Məmmədəliyev adına Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu), Cəfərova Samirə Fikrət qızı - ( Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu), Əliyeva Firuzə Bəhram qızı - (ADNSU), Qənbərova Günel Tapdıq qızı - (Bakı Dövlət Universiteti), Allazova Nigar Mahmud qızı - (Bakı Dövlət Universiteti), Bayramova Zəhra Elxan qızı - (ADNSU), Məmmədov Vilayət Sabir oğlu - (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu), Ağayev Fuad Allahverdi oğlu - (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu), Oruclu Elnur Nəcəf oğlu - (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu), Ağayev Vüsal Şəfaət oğlu – (Azərbaycan Qida Təhlükəsizliyi İnstitutu), İbrahimova Nigar Ziya qızı - (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu) elmi dərəcəsi almaq üçün dissertasiya müdafiə etmişdir.
1.Abbasova Vüsalə Akif qızı - AMEA-nın Gəncə Bölməsinin doktorantı. “Cu2X-Ag2X-GeX2 (X-S, Se) sistemlərində faza tarazlıqları və aralıq fazaların bəzi fiziki-kimyəvi xassələri”. 2303.01 - "Qeyri-üzvi kimya" . 24. 06. 2021
2.Dadaşova Nərmin Rasim qızı - AMEA-nın akademik Y.H.Məmmədəliyev adına Neft Kimya Prosesləri İnstitutunun doktorantı. “Heterogenləşdirilmiş polioksometalat katalizatorlarının iştirakı ilə tsiklopentanon və onun alkiltörəmələrindən dioksalanların alınması”. 2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz”. 24.06. 2021
3.Cəfərova Samirə Fikrət qızı - AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun “Nanoelektrokimya və elektrokataliz” laboratoriyasının doktorantı. “MoS2 yarimkeçirici nazik təbəqələrin elektrokimyəvi sintezi və xassələrinin tədqiqi”. 2308.01 - “Elektrokimya” və 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” 29.06.2021
4.Əliyeva Firuzə Bəhram qızı - ADNSU-nun nəzdində fəaliyyət göstərən “Neftin, qazın geotexnoloji problemləri və kimya” ETİ-nin dissertantı. “Metallarin (Fe(II), Fe(III),Co, Zn, Cu(II), benzoy, 1,2-, 1,4-benzoldikarbon və 1,2,4,5-benzoltetrakarbon turşulari ilə koordinasion birləşmələrinin sintezi, quruluş-kimyəvi tədqiqi və tətbiqi”. 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 29. 06. 2021
5.Qənbərova Günel Tapdıq qızı - Bakı Dövlət Universitetinin Kimya fakültəsinin “Umumi və qeyri üzvi kimya” kafedrasının doktorantı. “Nd-BV-Se (BV-Sb,Bi) üçlü sistemində kimyəvi qarşiliqli təsirin tədqiqi və alinmiş fazalarin xassələri”. 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 14.10.2021
6.Allazova Nigar Mahmud qızı - Bakı Dövlət Universitetinin Kimya fakültəsinin “Umumi və qeyri üzvi kimya” kafedrasının doktorantı. “CuInSe2-Ge(Sn,Pb)-Se sistemlərinin tədqiqi və alınmış fazaların xassələri”. 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 14.10.2021
7.Alverdiyev İsfəndiyar Cavid oğlu - AMEA-nın Gəncə Bölməsinin qiyabi doktorantı. “Mis və gümüşün p2 elementlərlə xalkogenidlərinin və onlar əsasında çoxkomponentli fazaların alınmasının fiziki-kimyəvi əsasları”. 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 21.10.2021
8.Bayramova Zəhra Elxan qızı- ADNSU-nun “Kimya və qeyri-üzvi maddələrin texnologiyası” kafedrasının sabiq doktorantı. “3d-keçid metalların molekulyar oksigenlə kompleks birləşmələrinin sintezi, quruluşu və xassələri” 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 18.11.2021
9.Məmmədov Vilayət Sabir oğlu - AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri- üzvi Kimya İnstitutunun “Xalkogenidlərin fiziki-kimyəvi tədqiqi” laboratoriyasının dissertantı. «Lantanoidlərin qarışıq kationlu oksisulfidləri əsasında lüminessent fazaların alınması, onların fiziki-kimyəvi və termodinamiki xassələri». 2303.01 -“Qeyri-üzvi kimya” 18.11.2021
10.Fətullayeva Pərizad Əmrulla qızı - AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun “Molekulyar maqnetiklər və keçiricilər” laboratoriyasının qiyabi doktorantı. “Reduksiya olunmuş Şiff əsaslari ilə metal kompleksləri, quruluşu, xassələri və oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyalari”. 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 25.11.2021
11.Ağayev Fuad Allahverdi oğlu -AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun sabiq doktorantı. “Alifatik spirtlərin oksidləşməsi reaksiyaları üçün seolitlər əsasında məqsədyönlü katalizatorların sintezi və aktivliklərinin öyrənilməsi” 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” və 2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz”. 23.12.2021
12. Oruclu Elnur Nəcəf oğlu - AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun “Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası” laboratoriyasının əyani doktorantı. “SnTe-MnTe-Sb(Bi)2Te3 sistemlərində maqnit xassəli yeni topoloji izolyator fazalarının alınması, tədqiqi və multi 3D-modelləşdirilməsi”. 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 23.12.2021
13. Ağayev Vüsal Şəfaət oğlu - Azərbaycan Qida Təhlükəsizliyi İnstitutunun dissertantı. “Toluolun benzola və ksilollara dismutasiyası reaksiyası üçün modifikasiya edilmiş seolit əsasında katalizatorun seçilməsi, kinetika və mexanizmin öyrənilməsi”. 2316.01 - ”Kimyəvi kinetika və kataliz”.30.12.2021
14. İbrahimova Nigar Ziya qızı - AMEA-nınKataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutun “Keçid metalların metal-üzvi birləşmələri” laboratoriyasının doktorantı. ”Polimetilferrosen/polimetilferrisinium sistemlərində elektron mübadilə reaksiyalarının kinetikasının tədqiqi və onlar əsasında yeni elektrokimyəvi müqayisə elektrodunun hazırlanması” 2316.01 - ”Kimyəvi kinetika və kataliz” . 30.12.2021
b) Nəşriyyat fəaliyyəti:
Hesabat ilində institut əməkdaşları tərəfindən yüksək impakt faktorlu xarici jurnallarda məqalələr dərc olunmuşdur: Journal of Biological Macromolecules, Physical Review B, Colloid and Interface Science Communications, Thermal analysis and calorimetry, Journal of Solid State Chemistry, Macromolecular Research, JOM, Journal Phase Equilibria and Diffusion, Journal of Molecular Structure, Acta Chimica Slovenica, Phase transitions Russian Chemical Bulletin, Russian Journal of Inorganic Chemistry, Physics of the Solid State, Turkish Journal of chemistry, ournal Electrochemical Science and Engineering, Рhysics of the Solid State, İnorganic Materials, Russian Journal of Applied Chemistry, Theoretical and Experimental Chemistry, Journal of Chemical Technology and Metallurgy, Journal of Biomimetics, Biomaterials and Biomedical Engineering, Russian Journal of Physical Chemistry A, Advances in Intelligent Systems and Computing, Iranian Journal of Chemistry and Chemical Engineering, Russian Metallurgy, High Temperatures-High Pressures, Chemistry & Chemical Technology, Journal of chemistry and technologies, Bulletin of the University of Karaganda. Chemistry, Intelligent Systems and Computing, Nano- and Micro-Encapsulation - Techniques and Applications, Инженерно-физический журнал, Электрохимия, Physics and Chemistry of Solid State, Novel Research in Science, Fundamental Materials, Journal Of Materials Science and Chemical Engineering, Research & Development in Material Science, Russian Microelectronics, Condensed Matter and Interphases
Ümumiyyətlə bu il 161 məqalə, o cümlədən xaricdə 97, respublikada 64 məqalə çap olunmuşdur. Cari il ərzində 57 məqalə Web of Science, məqalə 42 SCOPUS, 26 məqalə isə digər bazalara daxil olan impakt faktorlu jurnallarda dərc olunmuşdur .
Dövri nəşrlər sahəsində Azerbaijan Chemical Journal və Chemical Problems 1,2, 3,4 nömrələri çap olunmuşdur. 2020-ci ildən Azerbaijan Chemical Journal, 2021-ci ilin sentyabr ayından “Chemical Problems” jurnalı (3,4 sayları) SCOPUS bazasına daxildir. 2021-ci ildə institut əməkdaşları respublikada və bir sıra xarici ölkələrdə keçirilmiş konfranslarda məruzələrlə çıxış etmiş, 149 tezis (onlardan 103- ü xaricdə) çap olunmuşdur.
Hesabat ilində 5 monoqrafiya nəşr edilmişdir:
2021-ci ildə İnstitutda AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsi ilə birgə
keçirilmiş yubiley tədbirləri. Təltiflər və mükafatlar
“Koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyaları”
şöbəsinin müdiri, akademik Tofiq Nağıyev “80 illik” yubileyi münasibətilə Azərbaycan Respublikasında elmin inkişafında böyük xidmətlərinə görə "Şərəf" ordeni”və AMEA”-nın “Fəxri fərmanı” ilə təltif olunmuşdur.
AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsinin qərarı ilə 15.11.2021-ci ildə Elmi Şuranın yubileyə həsr olunmuş iclası keçirilmişdir.
İclası AMEA-nın vitse-prezidenti, İnstitutun baş direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev açaraq qeyd etdi ki, noyabrın 13-də görkəmli kimyaçı-texnoloq, Şöhrət ordenli, AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəliyevin 75 yaşı tamam olmuşdur. Akademik yubilyarı Elmi Şura və İnstitutun kollektivi adından təbrik etdi, ona möhkəm cansağlığı və gələcək elmi fəaliyyətində uğurlar arzuladı.
AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəlievin 75 illiyi
YÜKSƏK İXTISASLI ELMİ KADRLARIN HAZIRLANMASI
İnstitutun doktorantura və dissertanturasına 2021-ci ildə 12 nəfər, doktorantura yolu ilə 8 (elmlər doktoru hazırlığı üzrə 2, fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə 6), dissertantura yolu ilə elmlər doktoru hazırlığı üzrə 4 nəfər qəbul olmuşdur.
Hesabat ilində 55 doktorant və dissertant müxtəlif ixtisaslardan öz dissertasiya işləri üzrə elmi-tədqiqat işləri aparırlar. İnstitutun doktoranturasında fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə 14 nəfər əyani təhsil alır,
2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası - 6
2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası - 2
2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası - 1
2304.01 -“Makromolekullar kimyası” ixtisası - 2
3303.01-“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası - 3
Elmlər doktoru hazırlığı üzrə 10 nəfər büdcə hesabına təhsil alır,
2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası - 5
2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası - 2
2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası - 2
3303.01-“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası - 1
İnstitutun dissertanturasında elmlər doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün 17 nəfər dissertasiya işi üzrə çalışır:
2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası - 5
2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası - 6
3303.01-“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası - 1
2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası - 2
2301.01-“Analitik kimya” ixtisası - 1
2304.01 -“Makromolekullar kimyası” ixtisası - 2
Fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün 14 nəfər:
2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası - 5
2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası - 5
2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası - 2
3303.01-“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası - 1
2019/2020-ci tədris ilində İnstitutun magistraturasına “Qeyri-üzvi kimya”, “Kimyəvi kinetika və kataliz”, “Fiziki-kimya”, “Yüksək molekullu birləşmələr kimyası”, “Kompozisiya materialları kimyası” və “Neft-kimya proseslərinin riyazi modelləşdirilməsi” ixtisaslaşmaları üzrə 10 tələbə magistratura təhsil proqramını başa vurmuş və yekun dövlət attestasiyasından müvəffəqiyyətlə keçmişlər. Onlardan 8 nəfər fərqlənmə diplomu almışdır.
1. Əliyev Emin Fərid oğlu (fərqləmə)
2. Balacayeva Albina Nəcəf qızı (fərqləmə)
3. Ganzayeva Gülbəniz Mahir qızı (fərqləmə)
4. Şıxverdiyeva Nigar Tağı qızı (fərqləmə)
5. Aslanova Həcər Fikrət qızı (fərqləmə)
6. Seyidova Çiçək Mirməhəmməd qızı (fərqləmə)
7. Musazadə Könül Şirvan qızı (fərqləmə)
8. Kərimli Pərvin İlqar qızı (adi)
9. Əsədzadə Günay Şəmil qızı (adi)
10.Salahova Aytac Mübariz qızı (fərqləmə)
İNSTİTUTDA MAGİSTRATURA TƏHSİLİ
2020/2021-ci tədris ilində İnstitutun magistraturasına “Qeyri-üzvi kimya”, “Kimyəvi kinetika və kataliz”,“Fiziki-kimya” və “Yüksək molekullu birləşmələr kimyası” ixtisaslaşmaları üzrə 7 bakalavr qəbul olmuşdur. Magistrlar I kursi müvəffəqiyyətlə başa vuraraq yüksək təqaüdə layiq görülmüşlər. Hal-hazırda II kursun III semestrində təhsil alırlar.
2021/2022-ci tədris ilində Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Prezidentinin 30.09.2021-ci il tarixli 431 №li sərəncamı ilə İnstitutun magistraturasına “Qeyri-üzvi kimya”, “Kimyəvi kinetika və kataliz” və “Kompozisiya materialları kimyası” ixtisaslaşmaları üzrə 9 bakalavr qəbul olmuşdur.
30.09.2021-ci il tarixində İnstitutun magistraturasında 5 ixtisaslaşma üzrə 16 tələbə təhsil alır.
GƏNC ALİM VƏ MÜTƏXƏSSİSLƏR ŞURASI
İnstitutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası cari ildə bir sıra tədbirlər keçirmişdir.
Cari ilin may ayında UFAZ-ın magistrantları ilə görüş keçirilmişdir. Görüşdə institutun qısa tarixi, əsas elmi istiqamətləri, aparılan tədqiqat işləri və əldə olunan nailiyyətləri haqqında, eləcə də burada çalışmış görkəmli alimlər haqqında magistrantlar məlumatlandırılmış, institutun laboratoriyalarında istifadə olunan müasir cihaz və avadanlıqlarla və onların iş pinsipləri ilə, həmçinin İnstitut əməkdaşları tərəfindən aktuallıq kəsb edən istiqamətlər üzrə yerinə yetirilən və əldə edilən elmi nəticələrlə yaxından tanış olmuşlar.
25.11.2021-ci il tarixində AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının və Azərbaycan Kimya Cəmiyyətinin (Azerbaijan Chemical Society) təşkilatçılığı ilə “Elmdə müvəffəqiyyətə səbəb olan əsas faktorlar: multidissiplinarlıq, əməkdaşlıq və effektiv ünsiyyət” mövzusunda vebinar keçirilib. Vebinarda ABŞ-da yaşayan, Emori Universiteti “Emerson adına Elmi Hesablamalar Mərkəzi”nin direktoru professor Camal Musayev “Elmdə müvəffəqiyyətə səbəb olan əsas faktorlar: multidissiplinarlıq, əməkdaşlıq və effektiv ünsiyyət” mövzusunda təqdimatla çıxış edib. Alim şəxsi təşəbbüsü ilə yaradılmış elmi mərkəzdən və orada həyata keçirilən müxtəlif istiqamətli tədqiqatlardan söz açıb.C.Musayev tədqiqat mərkəzinin nəzəri və kompüter kimyası, C-H rabitəsinin fəza funksionallaşdırılması, alternativ enerji, suyun katalitik çevrilməsi, fotokataliz sahəsində alınan nəticələrini auditoriyanın nəzərinə çatdırıb. Qeyd edək ki, professor Musayevin rəhbərliyi ilə aparılan tədqiqatların nəticələri hərbi sənayedə, farmakologiyada, alternativ və bərpaolunan enerji sahələrində geniş şəkildə tətbiq olunmaqdadır. C.Musayev birgə tədqiqat imkanları və gənclərin xaricdə təhsili barədə fikirlərini bölüşüb.
Cari ilin dekabr ayında İnstitutunun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının birgə təşkilatçılığı ilə “Davamlı inkişaf və ekologiya” mövzusunda vebinar təşkil olunub. Tədbirdə Ulu Öndərin əziz xatirəsi bir dəqiqəlik sükutla yad edilib. Vebinarda Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının sədri k.ü.f.d. Elmir Babayev Heydər Əliyevin ekoloji siyasətinə dair ilk sənəd - Dayanıqlı inkişaf prinsiplərinə əsaslanan Azərbaycan Respublikasının ekoloji konsepsiyası barədə məlumat verib. O, konsepsiyada yer alan və respublikamızda ətraf mühitin mühafizəsi baxımından üstün əhəmiyyətli olan problemlərin həlli üzrə əsas prinsiplərdən bəhs edib. Daha sonra tədbirdə Almaniyanın “Helmholtz Munich” elmi-tədqiqat mərkəzinin əməkdaşı Dr. Gülçin Abbaszadə Almaniyada çalışdığı mərkəz haqqında məlumat verib, daha sonra qlobal davamlılıq, iqlim dəyişikliyi, plastik tullantılar mövzusu ətrafında çıxış edib. Məruzəçi ekoloji problemləri və həmin problemlərin səbəb ola biləcəyi fəlakətləri xüsusi vurğulayıb, hər bir kəsin bu mövzuya həssas yanaşmalı olduğunu və üzərinə düşən vəzifəni məsuliyyətlə yerinə yetirməli olduğunu bildirib. AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsinə daxil olan Kimya İnstitutlarının və ölkənin müxtəlif elm-təhsil ocaqlarından gənc alim, tədqiqatçı, tələbə və hətta məktəbli həmvətənlərimizin iştirakı ilə keçirilən tədbir Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun, Azərbaycan Respublikasının Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsinin dəstəyi ilə baş tutub.
Cari ildə İnstitutun doktorantı Aynurə Rzayeva Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası və Fransanın Monpelye Universiteti arasında imzalanmış əməkdaşlıq sazişi çərçivəsində birgə doktorantura üzrə təqaüd proqramının qalibi olmuşdur. Həmin proqram çərçivəsində Aynurə Rzayeva iki il müddətində Monpelye Universitetinin Aqro polimer mühəndisliyi və yeni texnologiyalar birgə tədqiqat birliyi laboratoriyasına ezam olunmuşdur.
Cari ilin dekabr ayında Heydər Əliyevin anım gününə həsr olunmuş “Ulu öndər Heydər Əliyevin gənclik, təhsil və elm ənənələri” mövzusunda tədbir keçirilmişdir.
Bundan başqa il ərzində İnstitutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası “20 yanvar”, ”Xocalı soyqırımı “ kimi respublika əhəmiyyətli anım günlərinin İnstitutda qeyd edilməsinin təşkilində aktiv iştirak etmişdir.
Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunda Həmrəylik Gününə həsr olunmuş “Gənc Kimyaçıların Görüşü” adlı tədbir keçirilmişdir.
27.12.2021-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunda bu təşkilatın Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının təşkilatçılığı ilə 31 dekabr Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəyliyi Gününə həsr olunmuş “Gənc Kimyaçıların Görüşü” adlı tədbir keçirilmişdir. Tədbiri giriş sözü ilə AMEA-nın vitse-prezidenti, institutun baş direktoru akademik Dilqəm Tağıyev açaraq gəncləri Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəyliyi Günü və Yeni il münasibətilə təbrik edib, onlara uğurlar arzulayıb. Akademik AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının indiyə qədərki fəaliyyətinin qənaətbəxş olduğunu vurğulayaraq bildirdi ki, yeni seçilən idarə heyəti və onun sədrindən daha yüksək nəticələr gözlənir. Dilqəm Tağıyev qeyd edib ki, hazırda elmə marağı olan gənclərin yetişdirilməsində AMEA geniş imkanlara malikdir, institutda gənc tədqiqatçıların yüksək səviyyədə elmi araşdırmalar aparmaları üçün onlara hər cür şərait yaradılıb. Akademik ölkə başçısının gənclər siyasətinə uyğun olaraq respublika səviyyəsində gənclərə göstərilən hərtərəfli diqqət və qayğının, onlara verilən geniş imkanların gənclərin inkişafına, onların potensial qüvvəsindən səmərəli istifadə olunmasına, hər gün yeni nailiyyətlər qazanılmasına geniş şərait yaradır. Akademik gənclərə yaradılan şəraitdən maksimum yararlanmağı, qrant layihələrində, xaricdə təhsil proqramlarında iştirak etməyi, xarici dilləri yüksək səviyyədə mənimsəməyi tövsiyə etdi.
Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının sədri k.ü.f.d. Elmir Babayevin spikerliyi ilə davam edən tədbirdə “Ltscientific” şirkətinin texniki meneceri İsmayıl Qarazadə “Kimyəvi analizlərdə istifadə olunan cihazlara tələbat və onların sıradan çıxmasına təsir edən faktorlar”, ADNSU-nun tələbəsi Aygün Hüseynzadə “Neft-kimya məhsulları və ətraf mühit amili”, AMEA Aşqarlar Kimyası institutunun əməkdaşı Mir Əli İsakov “Teta dalğaların insan kimyasına təsiri”, ChampionX şirkətinin sahə rəisi Orxan Hacıyev "Müasir dövrdə sənayenin inkişafında kimyaçıların rolu", BDU-nun magistrantı Aysel Nəbiyeva “Karbonun vəsiyyəti” elmi və elmi-populyar mövzularda məruzələrlə çıxış etdilər. Məruzələr ətrafında geniş müzakirələr aparıldı, iştirakçıların çoxsaylı sualları cavablandırıldı.
Sonda AMEA İnstitutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının sədri Elmir Babayev qonaqlara dəvətlərini qəbul edib gəldiklərinə görə təşəkkür etdi. O qeyd ki, dünya azərbaycanlılıarının həmrəylik günü fəlsəfəsi ilə səsləşən belə tədbirlərin keçirilməsi və qarşılıqlı görüşlərin təşkili gənclər üçün elmi əlaqələrin qurulması və inkişaf etdirilməsi baxımından faydalıdır.
Qeyd edək ki, tədbirdə AMEA-nın Aşqarlar Kimyası, Polimer Materialları, Neft-Kimya Prosesləri, Radiasiya Problemləri İnstitutları, ADNSU, BDU, Azərbaycan Kimya Cəmiyyəti, AQTİ, LTscientific, CMT group EPO kimya, Evrika liseyi və s. təşkilatları təmsil edən gənclər iştirak etmişlər.
BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏR
İnstitut 2021-ci il ərzində Almaniya, Fransa, İspaniya, İtaliya, İsveç, Hollandiya, İsveçrə, Türkiyə, Rusiya və s. ölkələrin, həmçinin Respublikanın bir sıra elmi-tədqiqat müəssisələri və universitetləri ilə elmi əməkdaşlığı davam etdirmişdir.Əməkdaşlar yüksək İMPAKT FAKTORLU jurnallarda 20-yə yaxın birgə elmi məqalə çap etdirmişlər.
2021-ci ildə 10 saylı laboratoriyada "Metal xalkogenidləri əsasında yeni maqnit xassəli topoloji izolyatorların axtarışı, dizaynı və tədqiqi" elmi-tədqiqat proqramı üzrə Avropa birliyinin (Almaniya, İspaniya, İtaliya), Rusiyanın və Yaponiyanın bir sıra elmi müəssisələrilə birgə tədqiqatlar davam etdirilmişdir.
Cari ildə 28 saylı laboratoriyada nəzərdə tutulmuş İNRETLABCAT Beynəlxalq Laboratoriyanın planına uyğun olaraq Berlin Texniki Universiteti (prof. Joerg Friedrich), Böyük Britaniyanın Huddersfild Universiteti (prof. V.Vishnyakov) və Belarus İstilik və Kütlə Dəyişməsi İnstitutu (prof. S.Filatov) ilə birgə, metal saxlayan çoxlaylı karbon nanoborularının iştirakında neft karbohidrogenlərinin aerob və peroksid oksidləşmə proseslərinə dair tədqiqatlar aparılmış, nanometallarının bu prosesdə aktivlik sırası müəyyən edilmiş və baş verən katalitik mexanizmi irəli sürülmüşdür.
BEYNƏLXALQ VƏ DİGƏR QRANTLAR
1-ci Azərbaycan-Rusiya birgə beynəlxalq qrant müsabiqəsi
“Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi
4. Triazapentadien əsaslı komplekslərin sintezi və katalizdə tətbiqi imkanları (BDU ilə) .
55 000 AZN. Layihə həmrəhbəri: Fidail Cəlaləddinov
Avropa Komissiyasının Horizon 2020 proqramı üzrə davam edən
“Perspektiv materiallar və nanotexnologiyalar” istiqaməti və “Karbohidrogenlərin katalitik çevrilməsi” mövzusu üzrə “Metanın oksidləşdirici konversiyası və propilenə hidroformilləşməsi” (814557 №-li C123 qrant müqaviləsi) layihəsi müsabiqədə qalib gəlmişdir. Layihə üzrə İnstituta 304,062 min avro məbləğində vəsait ayrılmışdır. Qrant rəhbəri: akademik Dilqəm Tağıyev
2021-ci ildə qalib olan qrant layihələri
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun “Elm-Təhsil-Sənaye” məqsədli qrant müsabiqəsi
Sintetik naften turşularının yüksək çıxım və selektivliklə qeyri-zəncirvari reaksiya ilə alınması üçün karbon nanokatalizatorların işlənilməsi və tətbiqi. Layihənin rəhbəri: k.e.d., prof. Eldar Zeynalov - 289 000 AZN
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun Elmi-Tədqiqat layihələri üzrə əsas qrant müsabiqəsi
n-alkanların metal-polimer katalizatorları iştirakında oksidləşməsi. Layihənin rəhbəri: k.e.d. Nizami Zeynalov - 50 000 AZN
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun Gənc Alim və Tədqiqatçıların 5-ci qrant müsabiqəsi
1. Xitozan və onun modifikantları əsasında nanoölçülü daşıyıcıların sintezi və onların qalxanabənzər vəzin müalicəsində uzunmüddətli terapevtik tətbiqi. Lahiyənin rəhbəri: k.ü.f.d. Sara Cəbiyeva - 30 000 AZN
2. Manqanın və dəmir fəsiləsi elementlərinin mürəkkəb xalkogenidləri əsasında maqnit xassəli topoloji izolyator fazalarının axtarışı və sintezi. Lahiyənin rəhbəri: Oruclu Elnur -35 000 AZN)
Hesabat ilində institut əməkdaşlarının ezamiyyətləri haqqında
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Prezıdentinin 19.07.2018-ci il tarixli 494№-li sərəncamına əsasən İnstitutun fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə əyani doktorantı Aysel Məmmədova Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi və Macarıstan İnsan Resursları Nazirliyi arasında “2018-2020-ci illər üzrə İş Proqramı”na əsaslanan “Stipendium Hungaricum” təqaüd proqramının müsabiqəsində iştirak etmiş və müsabiqənin qaliblərindən biri olmuşdur. 27 avqust 2018-ci il tarixindən 4 il müddətinə Macarıstanın Budapeşt Texnologiya və Ekonomika Universitetinə ezam edildiyinə görə A.İ.Məmmədovaya akademik məzuniyyət verilmişdir.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Prezıdentinin 20.09.2021-ci il tarixli 411№li sərəncamına əsasən İnstitutun fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə əyani doktorantı Aynurə Rzayeva AMEA və Monpelye Universiteti arasında imzalanmış əməkdaşlıq sazişi çərçivəsində birgə doktorantura üzrə təqaüd proqramının qalib olmuş və həmin proqram çərçivəsində Fransanın Monpelye Universitetinin Aqro polimer mühəndisliyi və yeni texnologiyalar birgə tədqiqat birliyi laboratoriyasında tədqiqat aparmaq üçün rəsmi dəvət məktubu almışdır. Bununla əlaqədar, doktorant A.R.Rzayeva 2021-ci ilin sentyabr ayından 24 ay (01.09.2021–01.09.2023 il) müddətinə Fransanın Monpelye Universitetinə ezam edilmişdir.
– “Qeyri -üzvi sintetik sorbentlər" laboratoriyasının aparıcı elmi işçisi Cabbarova Zarema 16.06.2021-ci il tarixdən 5 gün müddətinə "Yerli xammal əsasında gübrənin hazırlan ma texnologiyasının işlənilməsi və kənd təsərrüfatında tərbiqi" mövzusu ilə əlaqədar Saatlı rayonunun Azadkənd bələdiyyəsi ərazisində yerləşən sahədə pambıq bitkisinin becərilməsi məqsədilə hazırlanmış sınaq gübrələrinin tətbiq edilməsi və cari aqrotexniki qulluq işlərinin yerinə yetirilməsi üçün Saatlı rayonuna ezam edilmişdir.
– "Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafizə" laboratoriyasının müdiri Tahirli Hilal 17.08.2020-ci il tarixdən 3 gün müddətinə “Taxtakörpü” su anbarında qoyulan təcrübələrin nəticələrini öyrənmək və polad nümunələrin korroziya vəziyyətini araşdırmaq məqsədilə,Şabran rayonu nun “Taxtakörpü” su anbarına ezam edilmişdir.
–"Qeyri-üzvi sintetik sorbentlər" laboratoriyasının aparıcı elmi işçisi Cabbarova Zarema 25.10.2021-ci il tarixdən 5(beş) gün müddətinə "Yerli xammal əsasında hazırlanmış üzvi-mineral komplekslərin balans hesablamaları əsa sında mineral gübrələrlə birlikdə tətbiqinin aqrosenozlara təsiri " mövzusu ilə əlaqədar Saatlı rayonunun Azadkənd bələdiyyəsi ərazisində tədqiqat sahəsində məhsulun yığılması və hesabatının aparılması məqsədilə Saatlı rayonuna ezam edilmişdir.
– " Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafizə" laboratoriyasının müdiri Tahirli Hilal, aparıcı elmi işçi Verdiyev Süleyman, Standartlaşdırma və metrologiya şöbəsinin müdiri İbrahimov Sadiq və 10№-li laboratoriyanın kiçik elmi işçisi Əşirov Gəray 29.10.2021-ci il tarixdən 2 gün müddətinə, Bəhramtəpə Su qovşağının və Muğan SES- nın hidrotexniki qurğularına baxış keçirilməsi, suyun mikrobioloji tərkibinin öyrənilməsi və su nümunələrinin götürülməsi məqsədi ilə İmişli rayonuna ezam edilmişlər.
– " Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafizə" laboratoriyasının müdiri Tahirli Hilal, aparıcı elmi işçisi Verdiyev Süleyman, Standartlaşdırma və metrologiya şöbəsinin müdiri İbrahimov Sadiq və 10№-li laboratoriyanın kiçik elmi işçisi Əşirov Gəray 26.11.2021-ci il tarixdən 2 gün müddətinə Bəhramtəpə Su qovşağının və Muğan SES-nın texniki avadanlıqların istismar şəraitində korroziyaya davamlılığının monitorinqini aparmaq, ultrasəs ölçmələri həyata keçirmək və qeyd olunan qurğuların beton avadanlıqlarına baxış keçirmək məqsədilə İmişli rayonuna, 16.12.2021-ci il tarixdən 3 gün müddətinə Şəmkir rayonu ərazisində yerləşən Su anbarının texniki qurğularının korroziya vəziyyəti ilə tanış olmaq və bəzi fiziki-kimyəvi tədqiqatları icra etmək üçün Şəmkir rayonuna ezam edilmişlər.
2021-ci ildə Web of Science (Clarivate Analytics), SCOPUS və digər məlumat bazalarına daxil olan məqalələr
Web of Science (Clarivate Analytics) məlumat bazasına
daxil olan jurnallarda çap olunan məqalələr
pp. 1676-1696, DOI:10.1016/j.ijbiomac.2021.05.059. CA -6,953(Q1)
15. E.N.Ismailova, L.F.Mashadieva, D.M.Babanly, A.V.Shevelkov & M.B.Babanly.Diagram of Solid-Phase Equilibria in the SnSe–Sb2Se3–Se. System and Thermodynamic Properties of Tin Antimony Selenides. Russian Journal of Inorganic Chemistry , 2021, v. 66, pp.96–103, CA-1,33(Q3)
16. F. M. Mammadov, D. M. Babanly, I. R. Amiraslanov, D. B. Tagiev, M. B. Babanly. FeS–Ga2S3–In2S3 System. Russian Journal of Inorganic Chemistry, 2021, Vol. 66, No. 10, pp.1533–154, CA-1,33(Q3)
CA-1,15(Q3)
25. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Guseinova S.S., Lukichev V.F., Tagiev D.B. Ab initio modeling of the location and properties of ordered vacancies on the magnetic state of a graphene monolayer. Рhysics of the Solid State. 2021. V. 63. № 5.
pp. 680–689. https://doi/org/10.21883/ FTT.2021.05.50822.268.CA-0,895(Q3)
CA-0,775(Q3)
CA-0,70(Q4)
CA-0,691(Q4)
41. I.I.Aliyev, C.A.Ahmedova, N.N.Mirsakulova, N.N.Abdulzade, I.I.Abbasov, A.L.Bakhtiyarov, Kh.M.Gasimov. Investigation of the glass formation region and optical properties of the phases obtained in the As2S3-CdSe. Fundamental Materials. 2021, 28, No4,
pp.701-708. СА-0,41 (Q4)
но-физический журнал. 2021, т.94. №1, с.152-160. Web of Science
Web of Science
55. Aliyev I.I., Mamedov E.I., Yusubov F.V. and Masieva L.F. Preparation of Composite materials in the system Sb2Se3-Cu2Cr4Te7. Novel Research in Science. 2021, ISSN: 2688-836X, 9(5), doi.org/10.31031/NRS.2021.09.000722 . Web of Science
SCOPUS
pp.264–277. https://doi.org/10.1134/S1063739721030021. SCOPUS-0,9
67. А.М.Алиев, А.Р.Сафаров, Э.Ф.Алиев. Математическое описание окислительного дегидрирования изопропанола в ацетон. Azerbaijan Chemical Journal. 2021, №1, с. 6-10.
68. V.A. Majidzade, G.S. Aliyev, A.Sh. Aliyev, R.H. Huseynova, Z.M. Mammadova. Mathematical modeling and optimization of the electrodeposition process of antimony-selenium system. Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 1, pp.30-36.
69. Jafarova S.T. Synthesis, characteristic and activity of nanosized Cu–Me (Me–Co, Zn, Ni) oxide systems in CO oxidation in the presence of H2.// Azerbaijan Chemical Journal. 2021. № 1, 48-54.
70. Ya. M. Nagiyev. Fungicidal properties of N-(p-Carboxyphenyl)imide-2,3-Dichlorobicyclo- [2.2.1] hept-5-ene-2,3-Dicarbxylic asid. Azerbaijan Chemical Journal. 2021, №1, pp.72-77.
71. Aliev I.I.,Ismailova S.Sh.,ShakhbazovM.H. Research chemical interactions in the CuTe-As2Te3 system. Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 1. pp.67-71.
72. S.A.Aghamammadova. Mechanism of biomimetic oxidation of cyclohexane to cyclohexanone by hydrogen peroxide. Azerbaijan Chemical Journal. №1, 2021. pp.61-66
73. Mehdiyeva İ.F. Phase equilibria in the TlTe-Tl9TmTe6 system. Azerbaijan Chemical Journal, № 1, pp. 18-22, https://doi.org/10.32737/0005-2531-2021-1-18-22
74. P.R.Məmmədli.Mis və stibium yodidlərinin fiziki-kimyəvi qarşiliqli təsiri. Azerbaijan Chemical Journal, 2021, №1, s.43-47
75. Heydarov A.A., Kashkai Ch.M., Alyshanly G.I., Jabbarova Z.A. Processing of Zaglik Alunite ore by heap and tank leaching. // Azerbaijan Chemical Journal, 2021. № 2,
pp. 42-49.
pp.94-100,
78. A.İ.Dunyamaliyeva, N.I. Kurbanova, E.B. Zeynalov. Fullerenecontaining composites based on isotactic polypropylene. Azerbaijan Chemical Journal . 2021, №2, pp.24-28
79. Malikova N.N., Ali-zadeh N.İ., Nagiev T.M. Study of catalase activity of biomimetic sensors at different temperatures and amounts of smart material. Azerbaijan Chemical Journal. 2021.№ 2. pp.50-53. DOİ:10.32737/0005-2531
80. F.M.Mammadov. Refiniment of the phase diagram of the MnTe-In2Te3 system. Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 2. s.37-41.
81. Agayeva Z.R., Mammadova B.G., Naseri Sh.A., Jabbarov E.E., Mammadova S.G., Shabanova Ch.M., Rafiyeva Kh.L., Aliyev E.M. Study of the mutual effect of phosphorus-containing fertilizers and clay minerals of aluminosilicate type on the productivity of agricultural products and the ecological condition of brownbrown soils. Azerbaijan Chemical Journal. 2021. № 2. pp. 54-58.
82. M.R.Manafov, G.S. Aliyev, A.İ. Rustamova, V.İ. Kerimli. Analysis of the current state of researches of the deposition of asphalt-resinous substances, paraffin, and modeling methods. Review part II: wax deposition. // Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 2, pp.13-23, doi.org/10.32737/0005-2531-2021-2-13-23.
83. S.Z.Imamaliyeva, G.I.Alakbarzade, A.N.Mamedov, M.B.Babanly.Modeling the phase diagram of theTl9TbTe6–Tl4PbTe3–Tl9BiTe6system. Azerbaijan Chemical Journal. 2021. No 2. pp. 6–12.
84. N.M.Allazova, T.R.Qurbanova, R.F.Abbasova, M.R.Allazov.Phase equilibrium in the Ga2Se3–CoSe system. Azerbaijan Chemical Journal. 2021. No 2. pp. 59–62.
86. Imamaliyeva S.Z. Phase equilibria along the TlTe-TlTmTe2 and Tl2Te3-TlTmTe2 sections of the Tl-Tm-Te system. Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 3, pp.54-58,.
87. S.İ.Bənənyarlı, Ş.S.İsmayılov, R.N.Qasımova, L.Ə.Xəlilova. Thermaphysical properties of alloy compositions (2Bi2O3∙B2O3)100-x(2Bi2O3∙3GeO2)x (x=0;10;50). Azerbaijan Chemical Journal, 2021, №3, pр. 44-48,
88. Mammadova S.R., Jabbarova Z.A. Extraction of palladium. Azerbaijan Chemical Journal. 2021. No 3. pp. 67–71.
89. Z.A.Shabanova.Oxidative dehydrogenation of butyl alcohols to the corresponding carbonyl compounds over modified zeolites. Azerbaijan Chemical Journal. 2021.
No 3. pp. 27–.30
90. A.M.Aliyev, M.Y.Abbasov, M.G.Aliyeva, G.A.Alizade, R.Yu.Agayeva.The kinetics and mechanism of the selective oxidative dehydrogenation reaction of methylcyclopentane. Azerbaijan Chemical Journal. 2021. No 3. pp. 12–20.
92. Aydin M. Pashajanov, Sabuhi I. Niftaliyev, Melek M. Agamaliyeva, Shahin M. Bayramov, Gulu G.Abbasova, Zumrud A. Mamedova. // Extraction concentrating of Scandium (III) in complex form with 2-Hydroxy-5-T-Butylphenol-4¢-Metoxy-Azobenzene and its determination by atomic-absorption spectrometry, Azerbaijan Chemical Journal, 2021, №4. pp.49-52
94. I.T.Nagieva, N.I.Ali-zadeh, T.М.Nagiev. Coherent synchronization of pyridine dimerization reactions and decomposition of “green oxidants” – H2O2 and N2O. Azerbaijan Chemical Journal. 2021, № 4, pp.6-11
РИНЦ və digər impakt faktorlu jurnallarda çap olunan məqalələr
// Журнал Химическая промышленность сегодня. 2021, №2, с.36-41. РИНЦ
pp.12-17. RIS
KİTABXANA İŞİ
İnstitutumuzun kitabxanasının fondu bərpa edildikdən sonra müntəzəm fəaliyyət göstərir. Aparılan inventarlaşdırmanın nəticəsinə görə kitabxananın fondunda aşağıda göstərilənlər mövcuddur.
- Kitablar -13060
- Azərbaycan və rus dilində olan jurnallar - 8252
- Xarici jurnallar - 7392
- Xarici kitablar - 465
- Avtoreferatlar - 4240
- Dissertasiyalar - 660
- Elektron informasiya daşıyıcıları – CD - 58
Cari ildə abunə yolu ilə kitabxanaya Rusiya Federasiyasında nəşr olunan 7 adda elmi-texniki jurnal daxil olmuşdur.
Cədvəl. Hesabat ilində abunə yolu ilə kitabxanaya daxil olan elmi jurnalların siyahısı
№ | Elmi jurnalların adı |
1. | Журнал прикладной химии |
2. | Катализ в промышленности |
3. | Кинетика и катализ |
4. | Неорганические материалы |
5. | Нефтехимия |
6. | Успехи химии |
7. | Химическая промышленность сегодня |
Kitabxana oxucularının ümumi sayı - 386
Kompüterlərin ümumi sayı - 5
İnternetə çıxışı olanlar - 5
Oxucuların istifadəsində olanlar - 3
Şöbənin internetdən istifadə edən əməkdaşlarının sayı - 2
Unikal və müasir cihazlarla təminat üzrə fəaliyyət
“Fiziki-kimyəvi analiz”şöbəsi
Şöbə müdiri: k.ü.f.d., b.e.i. Vaqif Qasımov
Şöbənin nəzdində aşağıdakı qruplar fəaliyyət göstərir:
- Quruluş kimyası, rentgen və termiki analiz qrupu
- Spektral analiz qrupu
- Elektron mikroskopiyası qrupu
Şöbənin tədqiqatlarının əsas istiqaməti müxtəlif sinif təbii və süni birləşmələrin rentgenoqrafik, termiki, spektral, elektron mikroskopiya və element analizlərinin aparılmasından ibarətdir. Şöbə bu tədqiqatların aparılması üçün müasir cihazlarla təmin olunmuşdur.
Quruluş kimyası, rentgen və termiki analiz qrupu
Spektral analiz qrupu
Elektron mikroskopiya qrupu
Avtomatik rentgen difraktometri Derivatoqraf
İnfraqırmızı və Ultrabənövşəyi Atom qüvvə mikroskopu
spektrometrlər
Kütlə spektrometrli qaz xromotoqrafı İnduktiv birləşmiş plazmalı kütlə spektrometr
2021-ci ildə alınan yeni cihazlar
1. Elektrokimyəvi proseslərin kinetikasını tədqiq etmək üçün istifadə olunan “Fırlanan disk elektrodu” (Rotating disc electrode).
ƏLAVƏ
Elmi-tədqiqat iş planlarının yerinə yetirilməsi
Elmi müəssisənin adı
|
| 2021-ci ildə tamamlanıb | |||||
Poblemlər | Mövzular | İşlər | Mərhələlər | Mövzular | İşlər | Mərhələlər | |
Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu | 3 | 8 | 34 | 58 | - | - | 58 |
Dərc olunmuş elmi-tədqiqat işləri
Elmi müəssisənin adı
|
| o cümlədən xaricdə dərc olunmuşdur
|
| ||||||||||
Kitabların, monoqrafiyaların, Məqalələrin, tezislərin ümumi sayı | Monoqrafiyalar, kitablar və dərs vəsaitləri | Məqalələr | Tezis və konfrans materialları | Kitablar | Monoqrafiyalar | Məqalələr | Tezis və konfrans materialları | İmpakt faktorlu jurnallarda dərc olunmuş məqalələr | Dövri elmi jurnallar | Dərsliklər və elmi-kütləvi nəşrlər | Elmi işçilərin əsərlərinə olan istinadlar | ||
Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu
| 315 | 5 | 161 | 149 |
| 1 | 97 | 103 | 125 | 2 |
| 1500 | |
Elmi-tədqiqatişlərininnəticələrinin tətbiqi
Elmi müəssisənin adı | Tətbiq olunmuş elmi tədqiqat işləri |
Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu |
3
|
Patent–lisenziya işləri
Elmi müəssisənin adı | Patentə verilmiş iddia sənədlərin sayı | Alınmış patentlərin ümumi sayı | Xarici ölkələrdən alınmış patentlər | Əsərin Qeydiyyatı Haqqında Şəhadətnamə
|
Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu | 5 | 9 | - |
- |
Kadr potensialı
Elmi müəssisənin adı
| İşçılərin ümumi sayı | Elmi işçilər | Akademiklər | Müxbir üzvlər | Elmlər doktorları | Fəlsəfə doktorları |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu |
434
| 254 | 5 | 3 | 31 | 112 |
ELMİ KADRLARIN HAZIRLANMASI
Elmi müəssisələrin adları | Doktorantu- rada təhsil alanlar
|
Xaricdə doktoranturada təhsil alanlar | Xaricdə elmi təcrübə keçənlər | Doktoranturaya yeni qəbul
| Doktoranturanı bitirib | Disserta- siya müdafiə olunub | Müdafiə- yə hazırlanıb | Dissertantlar | Magistraturada təhsil alanlar | Magistraturaya yeni qəbul | ||||||||
o cümlədən | o cümlədən | |||||||||||||||||
Fəlsəfə doktoru | Elmlər doktoru | |||||||||||||||||
Əyani | Qiyabi | Əyani | Qiyabi | Əyani | Qiyabi | Fəlsəfə doktoru | Elmlər doktoru | Fəlsəfə doktoru | Elmlər doktoru | Fəlsəfə doktoru | Elmlər doktoru | |||||||
KQüKİ | 14 | - | - | 10 | - | 2 | 6 | - | 4 | 8 | 1 | 2 | 1 | 14 | 17 | 16 | 9 |
2015–2021-ciİLLƏR ÜZRƏ MÜQAYİSƏLİ GÖSTƏRİCİLƏR
Çap olunan işlər | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | 2021 |
Monoqrafiya, kitab | 7 | 7 | 6 | 6 | 5 | 7 | 5 |
Məqalə, cəmi Respublikada Xaricdə | 146 49 68 | 162 63 71 | 158 48 89 | 196 75 114 | 165 77 88 | 137 46 91 | 161 64 97 |
Tezislər, cəmi Respublikada Xaricdə | 238 125 113 | 251 150 101 | 158 78 80 | 252 143 109 | 173 83 90
| 81 25 56 | 149 46 103 |
Patent Müsbət rəy | 2 16 | 11 4 | 10 7 | 5 10 | 6 10
| 11 3 | 9 5 |
Kadrlar cəmi | 483 | 479 | 475 | 471 | 475 | 458 | 434 |
Elmii işçilər AMEA həqiqi üzvləri AMEA müxbir üzvləri Elmlər doktoru Fəlsəfə doktoru | 308 4 6 37 152 | 299 4 5 38 143 | 292 5 5 36 139 | 291 5 4 35 134 | 289 5 4 36 133 | 279 5 3 33 132 | 254 5 3 31 112 |
Doktorantlar | 27(10+17) | 30(10+20) | 29(11+18) | 26(14+12) | 23(10+13) | 22(12+10) | 24(14+10) |
Dissertantlar | 27 | 26 | 30 | 31 | 39(12+27) | 36(21+15) | 31(14+17) |
Müdafiə olunan dissertasiya işləri Elmlər doktoru Fəlsəfə doktoru | 4 2 2 | 2 - 2 | 6 1 5 | 9 1 8 | - - - | - - - | 7
1 8 |
İMPAKT FAKTORLU JURNALLARDA ÇAP OLUNMUŞ MƏQALƏLƏR
Jurnalın adı | Məqalə sayı | Impakt faktor |
Journal of Biological Macromolecules | 1 | CA-6,953 (Q1) |
Physical Review B | 1 | СА-5,8 (Q1) |
1 | CA-4,914. (Q1) | |
Thermal analysis and calorimetry | 1 | CA-4,626 (Q2) |
Journal of Solid State Chemistry | 1 | CA-3,498 (Q2) |
Macromolecular Research | 1 | CA-2,7 (Q2) |
JOM | 3 | CA-2,471 (Q1) |
Journal of Molecular Structure. | 1 | CA-2,463 (Q3) |
Acta Chimica Slovenica | 1 | CA-1,6 (Q3) |
Journal Phase Equilibria and Diffusion | 1 | CA-1,468 (Q3) |
Phase Transitions | 1 | CA-1,452(Q3) |
Russian Journal of Inorganic Chemistry, | 4 | CA-1,33 (Q3 |
Physics of the Solid State | 1 | C A-1,3 (Q3) |
Turkish Journal of Chemistry | 1 | CA-1,239 (Q3) |
Russian Chemical Bulletin | 1 | CA-1,222 (Q3) |
Journal Electrochemical Science and Engineering | 4 | CA-1,15 (Q3) |
Рhysics of the Solid State | 1 | CA-0,895(Q3) |
İnorganic Materials | 2 | CA-0,864(Q3) |
Russian Journal of Applied Chemistry | 2 | CA-0,850(Q3) |
Therotical and Experimental Chemistry | 1 | СА-0,827 (Q3) |
Journal of Chemical Technology and Metallurgy | 1 | CA-0,806 (Q3) |
Chemistry & Chemical Technology” | 1 | CA-0,775 (Q3) |
Journal of Biomimetics, Biomaterials and Biomedical Engineering | 1 | CA-0,70(Q4) |
Russian Journal of Physical Chemistry A | 3 | CA-0,691(Q4) |
Advances in Intelligent Systems and Computing. | 1 | CA-A-0,626 |
Iranian Journal of Chemistry and Chemical Engineering | 1 | CA-0,604(Q3) |
Russian Metallurgy (Metally) | 1 | CA-0,58(Q3) |
High Temperatures- High Pressures | 1 | СА-0,571 (Q4) |
Fundamental Materials | 1 | СА-0,41 (Q4) |
Journal of Chemistry and Technologies | 1 | CA-0,357(Q3) |
Журнал Химия и химическая технология. | 1 | Web of Science |
Bulletin of the University of Karaganda. Chemistry | 3 | Web of Science |
Processes of petrochemistri and oil refining, | 2 | Web of Science |
Intelligent Systems and Computing | 1 | Web of Science |
Nano-and Micro-Encapsulation-techniques and Applications | 1 | Web of Science |
Инженерно-физический журнал. | 1 | Web of Science |
Электрохимия, | 1 | Web of Science |
Physics and Chemistry of Solid State | 2 | Web of Science |
Novel Research in Science | 1 | Web of Science |
ournal Of Materials Science and Chemical Engineering | 1 | Web of Science |
Research & develomant in Material Science | 1 | Web of Science
|
Russian Microelectronics | 2 | Scopus - 0,9 |
Condensed Matter and Interphases | 3 | Scopus |
New Materials, Compounds and Applications | 4 | Scopus |
Химические Проблемы | 2 | Scopus |
Azərbaycan Kimya Jurnalı | 31 | Scopus |
Оборудования и технологии для нефтегазового комплекса | 1 | РИНЦ - 0,89 |
Микроэлектроника | 1 | РИНЦ - 0,768 |
Бутлеровские сообшения | 2 | РИНЦ - 0,416 |
Евразийский Союз Ученых | 6 | РИНЦ - 0,338 |
Science and world, international journal | 1 | Global-0,325 |
Нефтепереработка и нефтехимия. Научно-технические достижения и передовой опыт | 2 | РИНЦ - 0,271 |
Журнал Химическая промышленность сегодня | 2 | РИНЦ |
Austrian journal of Technical and Natural Sciences | 2 | РИНЦ |
Научный Журнал Архвариус. | 2 | РИНЦ |
Журнал Химическая Промышленность | 3 | РИНЦ |
Научный электронный Журнал Академическая Публицистика | 1 | Google Scholer |
Вестник Науки и Образования | 1 | RIS |
International Journal of Innovative Science and Research Technology | 1 | Google Scholar |
Factors in Experimental Evolution of Orqanisms | 1 | Google Scholar |
“Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsinin
2021-ci ildə elmi-tədqiqatfəaliyyəti haqqında
H E S A B A T |
Şöbə müdiri: Kimya elmləri doktoru Asif Məmmədov
Mövzu: Respublikanın filiz və qeyri-filiz mineral xammal
ehtiyatlarının kompleks emal texnologiyasının
elmi əsaslarının yaradılması
Mövzuya aid işlər: 1.1; 1.2; 1.3
|
LABORATORİYA: Dəmir və titan tərkibli filiz xammalının emalı
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: Kimya elmləri doktoru, prof. Asif Məmmədov
Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i., 1 nəfər mühəndis, 1 nəfər b. lab.-dır. Qasım Səmədzadə - k.ü.f.d., a.e.i., Rəhman Həmidov - k.ü.f.d.,a.e.i., Afəridə Qasımova - k.ü.f.d., b.e.i., Mahirə Xəlilova - k.ü.f.d., b.e.i., Sevinc Səlimova-k.ü.f.d., b.e.i., Ofeliya Əbdülrəhimova - e.i., Ülviyyə Şərifova - e.i., Fidan İbrahimova - e.i.
İŞ 1.1: Alunit, dəmir və titanmagnetit tərkibli filiz xammalının kompleks emalı proseslərinin fiziki-kimyəvi əsaslarının işlənməsi
MƏRHƏLƏ I. Alunit, dəmir və titanmaqnetit tərkibli filizlərin flotasiya və kimyəvi yolla zənginləşdirilməsi proseslərinin səmərəli üsullarının fiziki-kimyəvi əsaslarının işlənməsi.
Alüminium və dəmirin susuz sulfat duzları qarışığından Al2O3-in alınması. Alüminium və dəmirin sulfat duzlarının 470-5800C temperaturlarda (15-30% H2S və 85–70%H2) qarışığı ilə reduksiyası prosesi tədqiq edilmişdir:
Al2(SO4)3+ Fe2(SO4)3∙FeSO4+14H2+H2S → Al2O3+ 3FeS+5SO2↑+15H2O (1)
Mikrodalğa üsulu ilə dehidratlaşma aparılması, qazvari reduksiyaedicilər qarışığı (hidrogen və hidrogen sulfid) tətbiq etməklə 45-60 dəq müddətində reduksiyaedici yanma temperaturunun 470-5800C-dək azalması, bu zaman sulfat kükürdünü S2 və SO2 –dək, dəmiri isə ikivalentliyədək reduksiya etməklə dəmir sulfid şlamı alaraq, alüminium oksidi qələvidə həll edərək ayırmaqla şlamın miqdarının və ətraf mühitin çirklənməsinin azaldılması, alüminium oksidin itgisinin qarşısının alınması ilə fərqlənən, alüminium tərkibli filizlərin sulfat turşusu ilə həll edilməsi, silikatsızlaşdırma, ayırma, sulfat duzlarının yuyulması, kükürd, kükürd dioksid və yanıq alınması ilə reduksiyaedici yanma və dehidratlaşdırma, sonradan yanığın su ilə emalı mərhələlərindən ibarət sulfat duzlarından təmiz alüminium oksid alınması üsulu işlənmişdir.
(1) reaksiyasının Gibbs enerjisinin temperatur asılılığı Ulix tənliyi ilə təyin edilmişdir. Tarazlıq halı üçün:
(2)
Qeyri-tarazlıq halı üçün, qaz fazasının reaksiya mühitindən kənarlaşdırdıqda:
(3)
(1 ) reaksiyasındakı maddələrin termodinamiki parametrlərini yerinə yazdıqda alıprıq:
(4)
(5)
Şəkil 1. (1) reaksiyasının Gibbs enerjisinin temperaturdan asılılığı.
1-(4); 2-(5) tənliyi.
Şəkil 1 göstərir ki, (1) reaksiyası 740÷860 K intervalında Gibbs enerjisinin yüksək mənfi qiymətlərinə malikdir və temperaturun artması ilə reaksiya daha çox sağa yönəlir.
Aşağıda 3 müxtəlif temperaturda alüminium və dəmirin susuz sulfat duzlarının reduksiyasına aid nümunələr göstərilmişdir.
1) 0,5 qr susuz Al2(SO4)3 və Fe2(SO4)3, FeSO4 duzları qarışığı hidrogenlə aşağıdakı reaksiya üzrə reduksiya edilir:
Al2(SO4)3 + Fe2(SO4)3∙FeSO4+ 14H2 → Al2O3+ 2FeS+ FeO+ 5SO2↑ + 14H2O
FeO + H2S → FeS + H2O
5800C temperaturda həllolma zamanı alüminium oksidin çıxımı 98,5%, reduksiya dərəcəsi 100%.
2) 0,5 qr susuz Al2(SO4)3 + Fe2(SO4)3∙FeSO4 duzlar qarışığı 5200C-də reduksiya edilir. Həllolma zamanı alüminium oksidin çıxımı 100%, reduksiya dərəcəsi 100%.
3) 0,5 qr susuz Al2(SO4)3 + Fe2(SO4)3∙FeSO4 duzlar qarışığı 4700C-də reduksiya edilir. Reduksiya dərəcəsi 98,2%. Həllolma zamanı alüminium oksidin çıxımı 100%.
2. Zəylik alunit filizinin ammonyakla emalı. Alunit filizinin ammonyakla emalı üsulunun çatışmayan cəhətlərindən biri emal zamanı məhlula (NH4)2SO4 -lə yanaşı Na2SO4 və K2SO4 maddələrinin keçməsidir:
(KNa)2SO4·Al2(SO4)3·2Al2O3+6NH4OH 3(NH4)2SO4+K2SO4+Na2SO4+2Al(OH)3 ↓+ 2Al2O3
Alınan sulfatlar qarışığında Na2SO4 olduğundan bu qarışıqdan gübrə kimi istifadə olunması məqsədəuyğun deyil. Bu məsələni həll etmək üçün dehidratlaşmış filiz ammonyakla işlənməzdən əvvəl zəif qələvi məhlulu ilə (0.5 mol %-li NaOH) işlənir. Bu zaman məhlula yalnız Na2SO4 və K2SO4 keçir:
(KNa)2SO4·Al2(SO4)3·2Al2O3+NaOH(0.5%-li məhlul) ®K2SO4+ Na2SO4+ Al2(SO4)3·2Al2O3
Bundan sonra məhluldan ayrılan bərk qalıq 5%-li ammonyak məhlulu ilə işlənir:
Al2(SO4)3·2Al2O3+6NH4OH ®3(NH4)2SO4+2Al(OH)3 ↓+ 2Al2O3
(NH4)2SO4 məhlulu bərk fazadan süzülərək ayrılir. Qarışıqsız (NH4)2SO4 məhlulunu gübrə kimi istifadə etmək olar. Zənginləşmiş Al(OH)3 ·2Al2O3 qələvi ilə işlənmək üçün istifadə olunur.
3. Litium-titanatlarının alınması və termodinamiki parametrlərinin təyini.
Litium-titanatlardan yalnız Li2TiO3 birləşməsi üçün termodinamik məlumatlar mövcuddur. Litium titanatların termodinamik parametrlərini təyin etmək üçün aşağıdakı qatılıq elementlərinin EMF ölçülmüşdür:
Pt│Li2O│ ZrO2+10 мас.%Y2O3, lithium. glass │(Li2O)x(TiO2)1-x│Pt (2)
Elektrik hərəkət qüvvəsinin ölçmələri əsasında Li4Ti5O12, Li1.92Ti1.04O3.04, Li2TiO3, Li2.12 Ti0.94O2.92 və Li4TiO4 birləşmələrinin əmələgəlmə termodinmaki funksiyaları hesablanmışdır (cədvəl 1).
Cədvəl 1. Litium titanatların sadə maddələrdən və Li2O, TiO2 birləşmələrindən (işarə edilmişdir*) əmələ gəlməsinin termodinamik funksiyaları və standart entropiyasının qiymətləri.
Birləşmə | ||||||
kJ∙mol-1 | J∙mol-1∙K-1 | kJ∙mol-1 | J∙mol-1∙K-1 | |||
Li4Ti5O12 | 356.1±4 | 371.1±5 | 12.51±0.2 | 5923±30 | 6287±40 | 315.7±4 |
Li2TiO3 | 115.2±1 | 120.2±2 | 4.16±0.2 | 1565±10 | 1662±20 | 84.0±2 |
Li4TiO4 | 137,9±1 | 146.1±3 | 8.82±0.2 | 2149±10 | 2286±15 | 119.1±3 |
Li4Ti5O12, Li1.92Ti1.04O3.04, Li2TiO3, Li2.12Ti0.94O2.92, Li4TiO4 birləşmələrinin Li2O və TiO2 birləşmələrindən əmələ gəlməsinin sərbəst enerjilərinin müqayisəsi, Li2TiO3 -ün ən yüksək stabilliyə malik olduğunu göstərir. Eyni zamanda, Li4Ti5O12, Li1.92Ti1.04O3.04, and Li2.12Ti0.94O2.92 birləşmələri nisbi stabilliyə malikdir.
Titanmaqnetit konsentratlarından titanın üzvi reduksiyaedici – kalium formiatla və kalium- oksalatla reduksiyası.
Dəmir (II) titanatın flüorid turşusunda həll olması və KCl tozu əlavə etməklə K2TiF6 tərkibdə məhlullardan çökdürülməsi :
FeTiO3(b) + 6HF(aq) ® FeTiF6 (aq) +3 H2O
FeTiF6 (aq) +2KCl (b) ® K2TiF6 (b) +FeCl2(aq)
Titanın kalium titan flüoriddən kalium formiat və kalium oksalatla reduksiyası:
K2TiF6(b) +2KCOOH (aq) + 2KOH(aq) ® Ti (b)+6KF (aq)+2CO2(q)+2H2O(m)
K2TiF6(b) +2K2C2O4 (aq) ® Ti (b) + 6KF(aq) + 4CO2 (q)
Bu reaksiyalarda titanın tam reduksiyası baş verir. Bununla yanaşı çox aktiv maddə flüorid turşusundan istifadə edilməsi reaksiyanın aparılması üçün xüsusi şərait tələb edir.
NƏTİCƏLƏR:
1. Alüminium sulfat, dəmir (II) sulfat və dəmir (III) sulfat duzları qarışığının15-30% H2S və 85–70%H2 qaz qarışığı ilə reaksiyasından Al2O3 alınması reaksiyasının Gibbs sərbəst enerjisinin temperatur asılılığına əsasən prosesin optimal temperatur intervalının 470÷5900C olduğu müəyyən edilmişdir. Reduksiya məhsulu SO2 qazının stasionar olaraq mühitdən çıxarıldıqda alüminium sulfatın 98%-nin alüminium oksidə çevrildiyi müəyyən olunmuşdur.
2. Dehidratlaşmış Zəylik alunit filizinin (KNa)2SO4·Al2(SO4)3·2Al2O3 ardıcıl olaraq 0.5 mol %-li NaOH və 5%-li ammonyak məhlulu ilə işlənməsindən bərk Al(OH)3 ·2Al2O3 və qarışıqsız NH4)2SO4 məhlulu ayrılır.
3. Titanmaqnetit konsentratının emalı nəticəsində alınan titandioksidin litium-karbonatla qarşılıqlı təsirindənLi4Ti5O12, Li1.92Ti1.04O3.04, Li2TiO3, Li2.12Ti0.94O2.92, Li4TiO4 birləşmələri alınmışdır. Bu birləşmələrin Elektrik Hərəkət Qüvvəsi üsulu əmələgəlmə Gibbs enerjisi, entalpiyası və entropiyası təyin edilmiş qiymətlərin əsasında litium-ion batareyalarının anodları üçün perspektiv materallar olan Li4Ti5O12, Li2TiO3, Li4TiO4 birləşmələrin stabil fazalar olduğu müəyyən edilmişdir.
4. Titanmaqnetit konsentratlarının titanın flüorid turşusu ilə emalından alınan K2TiF6 birləşməsinin üzvi reduksiyaedici– kalium formiatla və kalium- oksalatla reduksiyasından titanın 98% -ə qədər miqdarının ayrıldığı müəyyən edilmişdir.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
RESPUBLİKADA
KONFRANS MATERİALLARI (xarici - 10)
PATENT
İSTİNADLAR - 20
LABORATORİYA: Əlvan metal tərkibli mineral xammalın emalı
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru prof. Arif Heydərov
Laboratoriyada 15 əməkdaş çalışır. Onlardan 4 nəfər k.ü.f.d. ap.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d. b.e.i.; 2 nəfər elmi işçi, 5 nəfər kiçik elmi işçidir. İbrahimov Əli– k.ü.f.d. ap.e.i. dos.; Ağaev Adil–k.ü.f.d. ap.e.i. dos.; Çəfərova Sevil–k.ü.f.d. ap.e.i. dos.; Əfəndiyeva Sevda- k.ü.f.d. ap.e.i. dos.; Abbasova Nuranə.–k.ü.f.d. b.e.i. dos.; Qəhrəmanova Yeganə.–k.ü.f.d. b.e.i.; Sülhiyyə Kələntərova– e.i., Quliyeva Aybəniz – e.i., Vəkilova Rəna- e.i.; Muradova Aysel- k.e.i., Osmanova Arzu - k.e.i., Alışanlı Gülnar. - k.e.i. Bəhrəmova Şəbnəm - k.e.i., Babayeva Pərvanə- k.e.i.
İş “1.2”: Yeni alunit texnologiyası əsasında alınan aluminatlı məhlullardan kristallik alüminium fazasının hidroksidin çökdürülməsinin tədqiqi
MƏRHƏLƏ 1:Natrium alüminat məhlullarından alüminium hidroksidin hidrogen peroksidlə çökdürülməsi
Respublikamızdakı alunit filizi (Zəylik yatağı) gil-torpaq almaq üçün potensial ehtiyatlı xammal növü sayılır. İşlədilən filizin tərkibindən, onun işlənmə ardıcıllığından, alüminat məhlullarının silisiumsuzlaşdırma dərinliyindən, alınan məhsulların təmizlik dərəcəsindən asılı olaraq alüminat məhlullarından alüminium hidroksidin ayrılmasının bir neçə üsulları var.
Təqdim olunan hesabatda məqsədalunitin qələvidə həllolmasından alınan alüminat məhlullarından H2O2 vasitəsiylə alınan alüminium fazasının çökdürülməsi və bərpaedilmiş natrium hidroksidin yenidən alunitin həllolması mərhələsinə qaytarılması şəraitinin tədqiqidir.
Alüminium hidroksidin çökdürülməsi müxtəlif temperaturlarda (20-800C intervalında), daimi qarışdırılmaqla və pH-ın nəzarəti altında edilmişdir. Maye çökdürücü rolunda müxtəlif qatılıqlı H2O2 məhlulunun əlavə edilməsi müəyyən vaxt ərzində, yavaş-yavaş tökülməklə (damcılarla) aparılmışdır. Əmələ gələn çöküntü Byuxner qıfında ana məhluldan ayrılmış və isti distillə suyu ilə filtiratda sulfat ionu olmadığı ana kimi yuyulmuşdur (yumanın bitməsi BaCl2 məhlulu ilə yoxlamaqla nəzarət altında saxlanılmışdır). Nəm çöküntü 600C temperaturda 24 saat müddətində qurudulmuşdur. Çökmə zamanı məhlulun pH-ı 13-dən çox olmuşdur. Qələviyə görə qatılığı >10%-dən çox olan məhlullardan alüminium hidroksidin çökdürülməsi intensiv şəkildə O2 qazı ayrılması ilə müşahidə olunmuşdur. İlkin təcrübələr əvvəlcə Al(OH)3-in NaOH məhlulunda 900C temperaturda həllolmasından alınan sintetik alüminat məhlullarında aparılmışdır. Lazım olan qatılığı almaq üçün alüminat məhlulları su ilə durulaşdırılmışdır. Bu təcrübələrdən alınmış nəticələr alunitin 5% NaOH-də (Na2O-ə görə 42 q/l) həll olmasından alınmış məhlullarda sınaqdan keçirilmişdir: 40.53q/l Na2O, 40.8q/lAl2O3; 1.55q/lK2O; 1q/lSO2; 0.39q/lSiO2, Kα=40.53/40/80x1.64 5=1.634
Digər çökdürücülərdən fərqli olaraq, alüminat məhlulundakı alüminiumu H2O2 ilə çökdürdükdə, qələvinin də bərpasını təmin etmək olur.
Alüminium tərkibli çöküntünün natrium alüminat məhlullarından çökdürən zaman iki faktor izlənilmişdir:
1) Alüminiumun çökmə dərəcəsi
2) Qələvinin tarazlıq anında alüminiumlu faza çökəndən sonrakı qatılığı
Alüminiumlu fazanın çökməsinə təsir edən faktorlar H2O2-in və qələvinin qatılığı, H2O2-in miqdarı (həcm ilə), reaksiya müddəti, temperatur, H2O2-in həcminin alüminat məhlulunun həcminə olan nisbət, məhlulun kaustik modulu (Kα).
Hidrogen peroksidin qatılığının alüminiumun çökməsinə və Na2O-in məhluldakı qatılığına təsiri. H2O2-in qatılığının alüminiumlu fazanın çökməsinə və Na2O-in qatılığının dəyişməsinə təsirinin nəticələri şəkil 1-də verilmişdir.
Şəkil 1. Hidrogen peroksidin qatılığından asılı olaraq Na2O-in və Al2O3-in qatılığının dəyişməsi (t=200C, – 20.47 q/l, – 30.76 q/l, = 20:20 ml; qarışma sürəti – 300 dövr/dəq)
Təcrübələr H2O2-in qatılığını 5-25% arasında dəyişməklə otaq temperaturunda 5%-li NaOH-lə (qatılığı Na2O ilə ifadə etdikdə 20.47q/l) Vməh =20:20ml olmaqla, aparılmışdır. Şəkildən göründüyü kimi, Al2O3-in və Na2O-in ilkin qatılığı H2O2-in qatılığı 10% olana kimi, sürətlə azalır. Bu zaman Al2O3-in qatılığı 30.76 q/l-dən 8.21 q/l-ə qədər, Na2O-in qatılığı isə 20.47q/l-dən 12.81q/l-ə kimi azalır. Hesablamaya görə, 10%-li H2O2 ilə alüminiumun 73.26%-i çökmüş olur. H2O2-in qatılığının 25%-ə kimi qaldırılması Al2O3 qatılığının 2.66q/l-ə kimi azalmasına gətirib çıxarır. Bu zaman məhluldakı alüminiumun 91.34%-i çökmüş olur. İlkin qatılıqla müqayisədə Na2O-in qatılığı 2 dəfə azalmış olur.
Hidrogen peroksidin (30%) və natrium alüminat məhlullarınnın həcm nisbətlərinin dəyişməsindən asılı olaraq Na2O və Al2O3-in qatılığının dəyişilməsi.Na2O və Al2O3-in qatılığının dəyişilməsinin izlənilməsində ən vacib faktorlardan biri məhlula verilən H2O2-in dozasının tapılmasıdır. Bu işdə H2O2-in həcminin məhlulun həcminə olan nisbəti 0.1-dən 1.0 kimi dəyişməklə aparılmış və bu faktorların təsiri ilə Na2O və Al2O3 məhluldakı qatılıqlarının və kaustik modulunun qiymətlərinin dəyişməsi izlənilmişdir. Nəticələr şəkil 2-də verilmişdir.
Şəkil 2-dən göründüyü kimi, Al2O3-in çökməsi və ya alüminat məhlulunda Al2O3 və Na2O-in qatılığının azalması əlavə edilən H2O2-in miqdarından da asılıdır. həcm nisbəti 1:4 olduqda Al2O3-in çökməsi sürətlə başlayır, həcmlər nisbəti artdıqca çökmə dərəcəsi də artır. həcm nisbəti 1:2 olduqda Al2O3 69.85%, 1:1 olduqda isə 95% çökmüş olur. Nisbətlərin dəyişməsi Na2O-in qatılığını 48.42q/l ( 5.84%)-dən 23.675 q/l ( 3.05%)-ə çatdırır. Kaustik modulun (Na2O-in Al2O3-ə mol nisbəti) 1:1 nisbətində kəskin artması ( 16.819) Al2O3 çöküntüsünün azalmasına gətirdiyindən çökmənin Kα-nın 3.0 qiymətində aparmaq məsləhət görülür =15:20-dən yüksək)
Şəkil 2. Hidrogen peroksidin (30%) və natrium alüminat məhlulunun həcm nisbətinin dəyişməsindən asılı olaraq Na2O-in və Al2O3-in qatılığının dəyişməsi
(t=200C, – 48.42 q/l, – 46.42 q/l, Kα – 1.71, =30% (9.81 q/l); qarışma sürəti – 300 dövr/dəq).
Natrium alüminat məhlullarırndan alüminiumun H2O2-lə çökməsinə temperaturun və vaxtın təsiri. Alüminiumun natrium alüminat məhlullarından çökməsinin temperatur və vaxtdan asılılığı şəkil 3-də verilmişdir. Şəkildən görünür ki, tədqiq olunan 4 temperatur anında Al(OH)3-in intensiv çökməsi ilk dəqiqələrdə baş verir və 30 dəq müddətində maksimal həddə çatır. Temperaturların müqayisəsi göstərdi ki, ən yaxşı nəticələr otaq temperaturunda (~200C) və 400C-də müşahidə olunur. 400C-də 30 dəq müddətində məhldakı alüminiumun 74.5%-i üç saat müddətində isə 90.1% çökmüş olur. Temperaturun sonrakı artımı (600 və 800C) alüminiumun məhluldan çökmə faizini azaldır. Azalmaya səbəb temperatur atdıqca H2O2-in termiki parçalanması və alüminat məhlulundakı qələvi ilə sürətlə reaksiyasıdır
Şəkil 3. Müxtəlif vaxt və temperaturlarda H2O2 əlavə etməklə alüminiumun məhluldan çökmə faizi ( – 40.53 q/l, – 40.8 q/l, KM = 1.634, = 15:20 ml; qarışma sürəti - 300 dövr/dəq)
Şəkil 3-dən görünür ki, hidrogen peroksiddən 15%-li qatılığında, =15:20 nisbətində reaksiyanın getmə müddəti alüminiumun çökməsi üçün əsas faktor sayıla bilməz. Qələvinin müxtəlif qatılıqlarında natrium alüminat məhlullarından H2O2 vasitəsiylə alüminiumun çökdürülməsi. Qələvinin ilkin qatılığının natrium alüminat məhlullarından H2O2 ilə alüminiumun çökdürülməsinə təsirinə aid tədqiqatların nəticələri cədvəl 1-də və şəkil 4-də verilmişdir. Tədqiqatda diqqət edilən əsas amil çökmədən sonra NaOH-ın (Na2O) dövrəyə qaytarılması zamanı onun qatılığının necə dəyişməsini müəyyənləşdirməkdir. Cədvəl 1 və şəkil 4-dən göründüyü kimi, qələvinin ilkin qatılığı (Na2O-ə görə) 14q/l olduqda məhluldakı alüminiumun 82%-i çökür, qələvinin sonrakı qatılığının 42.33 q/l olması məhluldakı alüminiumun 95%-ə qədər çökməsini təmin edir. Qələvinin sonrakı qa-
tılığının 50.37%-ə kimi artması, məhluldakı çökmüş alüminiumun həllolmasına səbəb olduğundan onun çökmə faizini 82.3-ə kimi aşağı salır. Cədvəl 1-dən göründüyü kimi, məhluldakı aluminiumun qatılığı qələvinin qatılığı 11.54q/l olduqda 17.85 q/l-dən 2.64 q/l-ə kimi düşür. Maraqlı fakt odur ki, məhlulun kaustik modulu qələvinin qatılığı 42.33 q/l olduqda, 73.48 q/l-ə çatmış olur, yəni, NaOH-ın ilkin qatılığı 5.2%-dən 4.6% düşməsinə baxmayaraq, ondakı alüminiumun 95%-i çökmüş olur. Çöküntü süzülüb, yuyulduğundan
sonra alınmış qələvi məhlulunu yenidən alunitin yeni partiyasının həllolmasına göndərmək olar.
Cədvəl 1. Aşağı qatılıqlı alüminat məhlulundan qələvinin müxtəlif qatılıqlarında hidrogen peroksid vasitəsiylə Al2O3-ün çökmə nəticələri
NaOH ilkin | 1.78% | 3.56% | 4% | 5.2% | 5.8% | 6.5% |
18.07q/l | 36.97 q/l | 41.54 q/l | 54.62 q/l | 60.23 q/l | 65 q/l | |
Na2O q/l | 14 | 28.65 | 32.27 | 42.33 | 46.67 | 50.37 |
NaOH tarazlıq | 1.47% | 2.61% | 3.075% | 4.6% | 4.55% | 5.6% |
NaOH tarazlıq, q/l | 14.9 | 26.87 | 31.65 | 48.88 | 47.82 | 58.8 |
Na2O tarazlıq, q/l | 11.54 | 20.82 | 24.53 | 37.88 | 37 | 45.6 |
Al2O3 ilkin 17.85 q/l | 14.64 | 15.89 | 16.25 | 16.96 | 15.87 | 16.96 |
Al2O3 çökən, q/l | 12 | 14.14 | 14.78 | 16.11 | 14.11 | 13.96 |
Məhlulda qalan Al2O3 q/l | 2.64 | 1.748 | 1.463 | 0.848 | 1.762 | 3 |
Çökmə faizi, % | 82 | 89 | 91 | 95 | 88.9 | 82.3 |
Kaustik modul | 7.2 | 19.6 | 27.58 | 73.48 | 34.54 | 9.3 |
Şəkil 4. Natrium aluminat məhlulundan Al2O3-ün çökməsinin qatılıqdan asılılığı
(Cilkin =17.85 q/l, Vməh = 1:2.8 (20:56 ml); otaq temp. 21ºC)
Alüminium hidroksid çöküntüsünü vakuum filterlənmə yolu ilə məhluldan ayrılır, bir neçə dəfə isti distillə suyunda yuyulur. Yuma lakmus kağızının neytral rəng alınan ana kimi aparılır. Alınan çöküntü 1000C-də 24 saat müddətində qurudulur.
Şəkil 5-də otaq temperaturunda çökən Al(OH)3-in və alınan çöküntünün 800C-də 48 saat dəmlənməsindən sonrakı halının RFA-i təqdim edilmişdir.
.
a) b)
b) |
Şəkil 5. Otaq temperaturunda natrium alüminat məhlullarından alınan çöküntünün (a - amorf alüminium hidroksid) və 800C-də 48 saat alınan çöküntünün dəmlənməsindən sonrakı nümunənin (b-gibbsit və bayerit fazaları) RFA analizi
Rentgenoqrammalardan görünür ki, otaq temperaturunda çökən alüminium hidroksid amorf quruluşu malik olduğu halda 800C-dəki çöküntüdə gibbsitin 2 dəqiq pikləri ilə yanaşı aşağı kristallaşma dərəcəsi nəticəsində bayeritin kiçik pikləri müşahidə edilir.
Alınan çöküntünün morfologiyası SEM/EDS analizinin nəticələrinə əsasən şəkil 6-də aydınlaşdırılmışdır. 800C-də alınan çöküntünün EDS analizi nəticələrindən görünür ki, material alüminium hidroksid hissəciklərindən (alüminium - 52.70%, oksigen - 0.31%) təşkil olunub. Bundan başqa nümunə tozlarında Na - 46.98% kimi qarışıqların izi var.
Hidrogen peroksidlə çökdürülmüş və 800C-də yetişdirilmiş Al(OH)3 nümunəsinin SEM analizi göstərdi ki, çöküntü heksaqonal lövhələrin aqlomeratlarından təşkil olunmuşdur. Ədəbiyyat materiallarından da məlumdur ki, alüminatlı məhlullardan gibbsit heksaqonal lövhələrdən ibarət aqlomerat şəklində kristallaşır.
Şəkil 6. Alüminium hidroksidin (gibbsit və bayerit fazalar qarışığı)
SEM/EDS analizi
NƏTİCƏ
Zəylik alunit filizinin qələvi ilə emalından alınan məhlullardan alüminium hidroksidin çökdürülməsi ilk dəfə olaraq yaşıl reagent sayılan hidrogen peroksidlə aparılmışdır. Çökmənin optimal şəraiti tapılmış, həllolmaya sərf olunan qələvinin qismən bərpa edilməsi və yenidən prosesə qaytarılması mümkün olmuşdur. Alınan nəticələrin gələcəkdə Gəncə Gil-Torpaq zavodunda alunitin emal mərhələlərində istifadə edilməsi nəzərdə tutulmuşdur.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
RESPUBLİKADA
pp.42-49 doi.org/10.32737/0005-2531-2021-2-42-49.
KONFRANS MATERİALLARI (xarici – 6, yerli-4)
PATENT
KADR HAZIRLIĞI
Fəlsəfə doktorluğu elmi dərəcəsi almaq üçün Quliyeva Aybəniz Akif qızı dissertasiya işini müdafiə edib, Leyla Tağıyeva, Vəkilova Rəna ilkin müdafiədən keçib.
LABORATORİYANIN ELMİ ƏLAQƏLƏRİ
A.A.Baykov adına Rusiya Elmlər Akademiyasının Metallurgiya və Materialşünaslıq İnstitutu. Kompleks filizlərin metallurgiya problemləri laboratoriyası, k.e.d. prof. Sadıxov H.B.
İSTINADLAR - 46
LABORATORİYA: Analitik kimya laboratoriyası
Laboratorİya rəhbərİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru Aydın Paşacanov
Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i.; 2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər e.i., 1 nəfər k.e.i., 3 nəfər mühəndis, 1 nəfər b.lab.: İsmayılov Namiq - k.ü.f.d., dos., a.e.i.; Ağamalıyeva Mələk – k.ü.f.d., a.e.i.; Bayramov Şahin– k.ü.f.d., b.e.i.; Abbasova Gülü – k.ü.f.d., b.e.i.; Yusifova Nailə - e.i; Məmmədova Zümrüd – k.e.i.
İŞ 1.3. Ağır metalların üzvi liqandlarla komplekslərinin tədqiqi. Qida maddələrində və təbii sərvətlərdə bu metalların təyini üsullarının işlənilməsi»
MƏRHƏLƏ I: Ağır metalların üzvi liqandlarla komplekslərindən istifadə edərək qida məhsullarında və filizlərdə metalların təyini üsullarının işlənilməsi. Tionin əsasında yeni azometinlərin sintezi.
MƏRHƏLƏ II: Fenilqlioksal turşusu və asetilhidrazin əsasında yeni liqandın sintezi mərhələləri yerinə yetiriləcəkdir.
Metal ionlarının səthi aktiv maddələrin iştirakı ilə bisazobirləşmələrlə müxtəlifliqandlı komplekslərinin və əsasi boyalarla ion assosiatlarının alınması, tədqiqi və onların yeni ekstraksiyalı fotometrik və ekstraksiyalı atom-absorbsiya təyini üsullarının işlənməsi ən aktual məsələdir. Bu məqsədlə aşağıdakı elmi tədqiqat işləri aparılmışdır.
Qalay(IV)-ün orto-karboksibenzolazopirokatexin (o.KBAP) və setilpiridin xloridlə müxtəlifliqandlı komplekslərinin tədqiqi, onun təyininin, fotometrik və ekstraksiyalı atom-absorbsiya metodikalarının işlənməsi. Bismut (III)-un halogenid asidokomplekslərinin etoksiakridinin azotörəmələri ilə ion assosiatlarının tədqiqi, onun təyininin yeni ekstraksiyalı-fotometrik və ekstraksiyalı atom-absorbsiya üsullarının işlənməsi. Tionin əsasında yeni azometinlərin sintezi. Fenilqlioksal turşusu və asetilhidrazin əsasında yeni liqandın sintezi mərhələləri yerinə yetiriləcəkdir.
Qalay(IV)-ün orto-karboksibenzolazopirokatexin (o.KBAP) ilə eyniliqandlı və səthi aktiv maddələrin (setilpiridin-xlorid) iştirakı ilə müxtəlifliqandlı kompleksi alınıb. Bu komplekslərin əmələ gəlməsinin optimal şəraitləri öyrənilmişdir. Sn(IV) o.KBAP ilə eyniliqandlı kompleksi pH 3-6,8 intervalında əmələ gəlir, optimal pH 4,2-dir. Qalay o.KBAP-setilpiridin xloridlə müxtəlifliqadlı kompleksi isə pH 1,2-6 həddində əmələ gəlir, optimal pH 1,8. Eyni və müxtəlifliqandlı komplekslərin işıq udma spektrləri 350-700 nm dalğa uzunluğunda çəkilmişdir. Sn(IV)–ün o.KBAP ilə eyniliqandlı kompleksi 490 nm-də, müxtəlifliqandlı kompleksi isə (Sn(IV)– o.KBAP –setilpiridin-xlorid) 590 nm də maksimum işıq udur. Udma spektrində setil-piridinin iştirakı ilə 100 nm-ə qədər batoxrom sürüşmə müşahidə edilir. Komplekslərin tərkibində komponentlərin mol nisbətləri müxtəlif spektrofotometrik üsullarla təyin edilmişdir. Sn(IV):o.KBAP=1:2(Sn(IV):o.KBAP:SP=1:2:2). Komplekslərin müxtəlif fiziki kimyəvi analitik xarakteristikaları hesablanmışdır. Molyar işıq udma əmsalı εk=3,8·104. Davamlılıq sabiti 9,2∙108 . Kalibrləmə əyrisi Ber qanununa 0,08-11 mkq/25 ml Sn(IV) həddində tabe olur.
Kompleksəmələgəlməyə kənar ionların təsiri öyrənilmişdir:W(VI),Mo(VI),Ti(IV), Zr(IV) mane olur. Ca, Mg, Zn, Ni, Mn mane olmur.
Aparılmış elmi-tədqiqat işlərinə əsasən qalayın qida məhsullarında yeni təyini metodikası işlənib hazırlanmışdır. İşlənmiş metodika qalayın ət və meyvə şirələrində təyininə tətbiq edilmişdir.
Cədvəl 1. Qalayın qida məhsullarında təyini (n=5, p=0,95)
Nümunə | Müqayisə metodu | Təklif olunan metod, % | Sr
|
Ət Meyvə şirəsi | Fenilfluoron 0,29 Fenilfluoron 0,15 | 0,28 0,145 | 0,027 0,011 |
Bismut-xlorid asidokompleksinin etoksiakridinin azotörəməsi AEADEA (azoetoksiakridindietilanilin) ilə ion assosiatı alınmışdır. İon assoosiatın alınmasına təsir edən bir sıra amillər (turşuluğun təsiri, ekstragentin seçilməsi, ekstraksiya şəraitinin öyrənilməsi, boyanın qatılığının, su və üzvi fazaların təsiri) öyrənilmişdir. İon assosiatının ən yüksək ekstraksiyası dixloretan-aseton qarışığının 3:2 nisbətində 4 N HCl mühitində baş verir. Su və üzvi fazanın optimal həcmləri eyni olub 5 ml-ə bərabərdir. İon assosiatın və reagentin spektrləri çəkilmişdir. Reagentin maksimum işıqudması 435 nm-də ion assosiatının isə 530 nm-də baş verir. Müxtəlif spektofotometrik üsullarla (asmusun düz xətt, tarazlığın yerdəyişməsi) ion assosiatında metalla boyanın nisbətlərinin 1:1 olduğu müəyyən edilmişdir. Bi-un təyini üçün dərəcəli əyri qurulmuşdur. Buqer-Lambert-Ber qanunu Bi-un 0,5-20-,0 mkq5ml qatılığında ödənilir. İon assosiatının fiziki-kimyəvi və analitik xarakteristikaları təyin edilmişdir.
Cədvəl.2. Bismutun akridinin azotörəməsi AEADEA ilə əmələ gətiridiyi ion assosiatının fiziki-kimyəvi və analitik göstəriciləri:
Assosiat | Turşuluq, N | ·10͞4 | ·105 | D | R,% | Bi:Cl:R+ |
AEADEA· | 4,0 | 5,5 | 8,0 | 24,6 | 98,1 | 1:5:1 |
Kənar ionların təsiri: Cədvəldən göründüyü kimi Bi və boyanın molyar nisbətləri 1:1 kimidir. Bismutun təyininə kənar ionların və pərdəliyici maddələrin təsiri öyrənilmişdir. Bi(III)-un təyininə Cu(I), Co(III), Ni(II), Cd(II), Sn(II), Pb(II), Ge(IV), - ionları və pərdələyicilər (Askorbin turşusu, Tartrat, EDTA) mane olmur. Bi(III)- təyininə aşağıdakı ionlar mane olur: Au(III), Ga3+, Tl(III), Te(IV), İn(III), Fe(III), Hg(II). Bu ionların maneçiliyi təyinat vaxtı pərdələyici maddələrin köməyilə aradan qaldırılır. Aparılmış tədqiqatlar əsasında bismutun təyini üçün yeni ekstraksiyalı fotometrik üsul işlənmiş və bismutun müxtəlif nümunələrdə təyininə tətbiq edilmişdir. İşlənmiş üsulun düzgünlüyü tərkibi məlum olan Dövlət strandart nümunələrdə bismutu təyin etməklə təsdiq edilmişdir.
Tionin əsasında azometin birləşmələrinin sintezi aparılıb və alınan maddələrin (I) 3-(p-nitrobenziliden)amino-7-aminofenotiazinium-5-xlorid, (II) 3-(p-N-dimetilbenziliden)amino-7-aminofenotiazinium-5-xlorid quruluşu İQ spektroskopiya üsulu ilə təstiqlənib. I və II-nin İQ spekrlərində -NH2 qrupuna aid 3440-3420 sm-1 və -CH=N- qrupuna aid 1615-1630 sm-1 sahələrində valent rəqslərinin udma zolaqları tapılıb. I və II maddələrinin 340-700 nm diapazonunda spektrləri müxtəlif həlledicilərdə (dioksan, propil spirti, dimetilsulfoksid) çəkilib və udma zolaqlarının maksimum dalğa uzunluqları təyin edilib: 530nm (I) və 570nm (II). İşiq udma maksimumunun mühitin pH-dan asılılıqı öyrənilib. pH 9-11 arası gipsoxrom sürüşmə baş verir: 530 nm → 510 nm (I), 570 nm → 540 nm (II).
Fenilqlioksal turşusu və asetilhidrazin əsasında yeni Şiff əsası sintez edilmişdir. Sintez prosesi aşağıdakı sxemdə göstərilmişdir.
Sintez edilmiş liqand müxtəlif fiziki-kimyəvi üsullarla identifikasiya edilmişdir. Yeni liqandın dəmir, manqan, sink və mis ilə kompleksləri alınmış və UB, İQ-spektroskopik, termoqravimetrik üsullarla tədqiq edilmişdir.
NƏTİCƏLƏR
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
RESPUBLİKADA:
Aydin M. Pashajanov, Sabuhi I. Niftaliyev*, Melek M. Agamaliyeva, Shahin M. Bayramov, Gulu G.Abbasova, Zumrud A. Mamedova // Extraction concentrating of Scandium (III) in complex form with 2-Hydroxy-5-T-Butylphenol-4¢-Metoxy-Azobenzene and its determination by atomic-absorption spectrometry, Azerbaijan Chemical Journal, №4, 2021, pp.49-52
KADR HAZIRLIĞI
BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏR
Voronej Dövlət Texnoloji Akademiyası;
Moskva Filiz yataqlarının Geologiyası, Petroqrafiyası, Mineralogiyası və Geokimya İnstitutu
İSTİNADLAR – 20
“Qeyri-üzvi funksional materiallar” şöbəsinin
2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında
H E S A B A T |
Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Məhəmməd Babanlı
Mövzu: Yüksək texnologiyalar üçün yeni qabaqcıl qeyri-
üzvi funksional materialların istiqamətli sintezinin
elmi əsaslarının yaradılması
Mövzuya aid işlər: 2.1; 2.2; 2.3; 2.4; 2.5
|
LABORATORİYA: Keçid elementlərinin xalkogenidləri
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, prof. İxtiyar Bəxtiyarli
Laboratoriyada 14 əməkdaş çalışır. Onlardan 5 nəfər k.ü.f.d., a.e.i, 1 nəfər k.ü.f.d, b.e.i, 3 nəfər e.i, 4 nəfər k.e.i, 1 nəfər mühəndisdir. Ruksana Qurbanova - k.ü.f.d., a.e.i, Faiq Məmmədov - k.ü.f.d., a.e.i, Ziyafət Muxtarova - k.ü.f.d., a.e.i, Əminə Mirzəyeva - k.ü.f.d., a.e.i, Oruc Kərimli - k.ü.f.d., a.e.i, Şərafət Məmmədov - k.ü.f.d., b.e.i, Fatmaxanım Məmmədova - e.i, Vilayət Məmmədov - e.i, Şəfa Hüseynova - e.i, Şəhri Abdullayeva - k.e.i, Elnarə İsmayılova - k.e.i, Ülviyyə Həsənova - k.e.i., Gülnar Fətullayeva - k.e.i.,
İŞ 2.1: Hərbi sənaye kompleksləri üçün keçid metalları ilə legirlənmiş funksional xassəli çuqunun alınması və fiziki-kimyəvi xassələrinin tədqiqi
Respublikamızda aparılan iqtisadi siyasətin əsas prioritet istiqamətlərindən biri qeyri-neft sektorunun inkişaf etdirilməsidir. Belə ki, ölkəyə xaricdən gətirilən avadanlıqların və ehtiyyat hissələrinin daxili resurslar hesabına istehsal olunması, yeni texnologiyaların yaradılmasına istiqamətlənən praktiki tədqiqatların həyata keçirilməsini daha da genişləndirmək aktual problemlərdəndir.
Müasir reallığı nəzərə alaraq Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında tədqiqat istiqamətlərinin elmi, elmi-texnoloji fəaliyyətin nəticəliliyinə, milli və dövlətçilik mənafelərinə uyğunlaşdırılması sahəsində geniş islahatlar aparılır.
Bu baxımdan hesabat dövründə “Baku Steel Company” MMC şirkətinin yayma istehsalatında xaricdən gətirilib istifadə olunan valların əvəz edilməsi məqsədi ilə onların innovativ metallurgiya texnologiyası əsasında bimetallik variantda hazırlanarkən işçi hissəsi üçün funksional xassəli çuqunun alınması və fiziki-kimyəvi xassələrinin öyrənilməsi araşdırılmışdır.
Nəzərdə tutulan funksional xassəli çuqunun alınması üçün ilkin komponentlərdən matrisa kimi ağ çuqun götürülmüşdür.Ağ çuqun Fe-C faza diaqramında 2,14÷6,67 kütlə % C qatılıq intervalında olan ərintilərdir. Bizim tədqiq etdiyimiz tədqiqat obyektimiz (2,7÷3,5 kütlə %C) evtektikaya qədər ağ çuqun sahəsinə daxildir.
İlkin komponentlərdən legirləyici kimi keçid elementlətinin (Mn,Cr, Ni, Mo) ferro-ərintilərindən istifadə edilmişdir. Ferro-ərintilər komersiya reaktivi kimi götürülmüşdür.
İlkin komponentlərdən metala görə kütlə% ilə hazırlnamış şixtələr 70 МПГ markalı qrafit butada Rusiya (Novosibirsk) istehsalı olan УПИ-60-2 markalı İnduksiya Əritmə Qurğusunda 1250 və 1400o C temperaturda hər birində 2 saat saxlamaqla mərhələ ilə əridilmiş və sobanı söndürməklə soyudulmuşdur.
Nümunələri homogenləşdirmək üçün temperaturu hər saatda 25oC artırmaqla 900oC -ə çatdırdiqdan sonra 16 saat tablaşdırılmışdır. Nümunələr soyudulduqdan sonra eyni qaydada hər saatda sobanın temperaturunu 25-30oC artırmaqla 520÷560oC yığıldıqdan sonra həmin temperaturda 8 saat tabəksilmə prosesinə uğradılmışdır.Hər iki halda soyudulma havada aparılmışdır. Nəticədə metallik parıltısı olan boz rəngli legirlənmiş çuqun alınmışdır. (şək. 1)
Şəkil 1. Legirlənmiş çuqunun foto şəkili
Sintez olunmuş nümunələrin ABŞ-ın”Baird” DV-6 və Yaponiyanın “Shimadzu” firmalarının istehsalı olan PDA -7000, OES -5500 Optik Emission Spektrometrində yüksək dəqiqliklə element analizi aparılmışdır. Bizim məqsəd üçün maraqlı olan nümunələrin element analizinin nəticələri və bərklikləri cədvəldə verilmişdir.
Cədvəl. Alınan çuqunun tərkibində element analizinin və bərkliyinin tərkibi
№ | Elementlərin miqdarı, kütlə %-lə | Bərklik HRC | ||||||
С | Si | Mn | Cr | Ni | Mo | Fe | ||
1 | 2,7 | 1,8 | 1,0 | 0,5 | 2,8 | 1,0 | 90,2 | 45 |
2 | 2,7 | 1,8 | 1,2 | 0,5 | 2,9 | 1,2 | 89,7 | 46 |
3 | 2,7 | 1,8 | 1,5 | 0,5 | 3,0 | 1,5 | 89,0 | 46 |
4 | 3,0 | 2,0 | 1,0 | 0,7 | 2,8 | 1,0 | 89,5 | 46 |
5 | 3,1 | 1,6 | 1,3 | 0,5 | 3,0 | 1,5 | 89,0 | 46 |
Rokvell üsulu ilə bərklik EQUOTIP markalı elektron indikatorlu bərklik ölçən cihazda aparılmışdır.
Texniki emaldan sonra legirlənmiş çuqun fiziki-kimyəvi analizin kompleks metodları- differensial termiki (DTA), rentgen faza (RFA), mikroquruluş (MQA) və bərkliyin, mikrobərkliyin ölçülməsi ilə tədqiq edilir.
DTA-üçün cədvəldə göstərilən 5 saylı ( kütlə %-lə 3.1 - karbon; 1,6 – silisium; 1.3 – manqan; 0,5 – xrom; 3,0 – nikel; 1,5 – molibden; 89,0 - dəmir) nümunənin termoqramı şəkil 2- də verilmişdir
Şəkil 2. 5 saylı nümunənin termoqraması
Termoqramda üç ekzoeffekt ( 1260, 1145 və 725oC) müşahidə olunmuşdur ki, bunlar da Fe-C sisteminin faza diaqramında uyğun qatılıqda baş verən kimyəvi qarşılıqlı təsirə uyğundur. Belə ki, 1260oC temperatur γ (austenit) fazasının ilkin kristallaşmasını xarakterizə edən likvidus temperaturudur. 1145oC isə maye↔ γ(austenit)+Sem. (likvidus üzrə ilkin kristallaşan sementit) nonvariant evtektik tarazlığı ifadə edən izoterma temperaturudur. (Eftektika nöqtəsinin qatılığı 4,3 kütlə % C–dur). Bu eftektik tarazlıq 1145oC izoterması üzrə karbonun austenitdə maksimum həll olma nöqtəsinə qədər (2,14 kütlə%C) davam edir.
Temperatur aşağı düşdükcə bu nöqtədən başlayaraq γ (austenit)- də həll olan karbonun miqdarı γ (austenit) ↔ Sem. (Fe3C) +C (qrafit) tarazlığı üzrə azalmağa başlayır. Burada alınan Sem.(Fe3C) ikili sementit adlanır və karbonun α (ferrit) –də ifrat həll olma qatılıq nöqtəsində (0,8 kütlə % C) başa çatır. Bu nöqtə həm də γ(austenit) ↔ α (ferrit) faza çevrilməsinin eftektoid nöqtəsidir. Ona görə tərkibində 0,8 kütlə% C olan ərinti eftektoid polad və ya martenisit adlanır.
Faza diaqramında temperatur aşağı düşdükcə austenitin parçalanmasından əmələ gələn karbon (qrafit) nəzərə alınmayaraq subsolidusda iki fazanın (α (ferrit)+Sem.(Fe3C)) qarışığının çökdüyü qeyd olunmuşdur. Lakin bizim apardığımız MQA və RFA uyğun qatılıqlarda (2,7÷3,5 kütlə % C) subsolidusda fərqli fazalar qarışığının çökdüyünü aşkar etmişdir. Kütlə faizi ilə 3.1-karbon; 1,6 – silisium; 1.3-manqan; 0,5 –xrom; 3,0 –nikel; 1,5 –molibden; 89,0-dəmir (5- saylı) tərkibli nümunənin şəkil 4-də göstərilən mikroquruluşunda üç-tünd, boz və açıq faza müşahidə olunmuşdur.
Şəkil 3. 5 saylı nümunənin mikroquruluşu
Boz və açıq fazalar üçün təyin edilən 4425 və 7785 MPa mikrobərkliyi qiymətləri uyğun olaraq ədəbiyyatda göstərilən martenisit və sementit fazalarına uyğundur. Kürə şəklində yayılan tünd faza karbon (qrafit) –dur. Onun mikrobərkliyi ölçülməmişdir. Çünki həmin tünd fazada almaz piramida vasitəsi ilə alınan yuvalar (romblar) dağıldığı üçün diaqanalı ölçmək mümkün olmamışdır.
5-saylı nümunənin şəkil 4-də verilən difraktoqramasından görünür ki, subsolidusda baş verən kristallaşma prosesi daha mürəkkəbdir. Öncə qeyd etmək lazımdır ki, tərkibdə olan karbonun amorfluq dərəcəsinin yüksək olması metallik ərintinin kristallik dərəcəsini xeyli aşağı (cihaza görə 61,6%) salır. Bu amorfluq fonu faza analizini çətinləşdirir. Fonu götürdükdən sonra difraksiya mənzərəsi xeyli aydınlaşır. Difraktoqrama Beynəlxalq Difraksiya Məlumatları Mərkəzinin məlumatları ilə indekslənəndə ərintinin əsasən (▲- yaşıl) martenisit (İCDD-00-044-1291) və (♦-göy) sementit (İCDD-00-035-0772) fazasından ibarət olduğu aydın görünür (şəkil 4). MQA-dən fərqli olaraq burada üç intensiv zolaq isə (● qırmızı) α (ferrit) (ICDD-03-065-4899) fazasının izlərinin olduğu təsdiqləyir. Karbonun (İCDD-00-046-0944) difraksiya qiymətlərinə görə difraktoqrama indekslənəndə zəif intensivlikli (○-sarı) zolaqlar görünür (şəkil 4).
Aparılan DTA, MQA, RFA və mikrobərkliyin ölçülməsi göstərir ki, ərimiş nümunəni soyutduqda subsolidusda martenisit, austenit, karbon (qrafit) və α (ferrit) (izlər) çökür.
Manqanın nikelin və molibdenin miqdarı çuqunda iddia olunan sərhəddən kənara çıxdıqda valın termiki emaldan sonra bərkliyi xeyli aşağı düşür. Bu isə öz növbəsində yayma prosesində valın yeyilməyə dözümlüyünü azaldır.
Manqan və molibden elementləri iddia olunan miqdarda çuqunun strukturunda xırda dənəli yeyilməyə dözümlü karbidlərin yaranmasına səbəb olur. Bu karbidlərin bir hissəsi termik emal (tablama) prosesində austenitdə həll olsa da, qalan hissəsi isə strukturda bərabər paylanır. Çuqunda nikelin iddia olunan miqdarı onun özlülüyünü artırır və valın ağır şəraitlərdə istismar prosesində sınmasının qarşısı alınır.
Şəkil 4. 5 saylı nümunənin difraktoqraması
Çuqunun quruluşunda kürəli qrafitin mövcudluğu yayma zamanı val və pəstah arasında sürtünmədə bərk sürtkünün iştirakı şəraitinin yaranmasına gətirir. Nəticədə, bu, valın yeyilməsinin müəyyən mənada qarşısını alır. Digər tərəfdən bərk karbidlərlə zəngin olan martenisit matrisa valın çəllək hissəsinin yayma şəraitlərində yeyilməyə daha dözümlü edir. Nəticədə alınan çuqunun iştirakı ilə innovativ metallurgiya texnologiyası əsasında daxili resurslar hesabına işlənmiş bimetallik valların yayma prosesində tətbiqi müəssisəyə böyük iqtisadi səmərə verir (Resusrsaqənaətli texnologiyaların tətbiqi Aktı və iqtisadi səmərənin hesabatı əlavə olunur). Bu iş tətbiq olunan ən mühüm işdir.
NƏTİCƏLƏR
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
RESPUBLİKADA
KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə - 1, yerli - 4)
BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR
1.Montan Universitetinin « Qeyri dəmir metallurgiyasının departamenti» (prof. Helmot Antrekowitsch, Dr. Holger Schnideritsch, Leoben, Avstriya)
2. RHİ-nin mərkəzi elmi tədqiqat laboratoriyası, (Leoben, Avstriya)
3. «Simens VAİ»-nin mərkəzi ofisi ( Dr. Martin Koch, Offenburq, Almaniya)
4. Rusiya Federasiyası Sankt-Peterburq Dövlət Universitetinin Kimya İnstitutunun “Lazer kimyası və lazer materialşünaslığı” kafedrası (prof. Y.S. Tveryanoviç).
İSTİNADLAR - 25
LABORATORİYA: Funksional materialların komponentlərinin sintezi
LABORATORİYA MÜDIRI: kimya elmləri doktoru, prof. İmir Əliyev
Laboratoriyada 13 əməkdaş çalışır: Onların 3 nəfər k.ed., baş.e.i, 2 nəfər k.ü.f.d., ap.e.i., 2 nəfər k.e.f.d., b.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., e.i., 1 nəfər k.e.i., 1 mühəndis, 1 texnik, 2 laborant. Özbək Əliyev - k.e.d., baş e.i., prof., Dilbər Əjdərova - k.e.d., baş e.i., Tamilla Maksudova - k.e.d., baş e.i., Validə Rəhimova - k.ü.f.d., a.e.i., Şəfiqə Həmidova - k.ü.f.d., a.e.i., Sevil Mehdiyeva - k.ü.f.d., b.e.i., Naibə Məmmədova - k.ü.f.d., b.e.i., Kəmalə Babanlı - k.ü.f.d., e.i., Rüzgarə Məhəmmədrəhimova - k.e.i.,
İŞ 2.2:. Optiki idarəetməsistemləri üçün Cr-Cu-Sb-(S,Te) tərkibli yeni kompozit fazaların əmələ gəlməsinin və alınmasının fiziki-kimyəvi xassələrinin tədqiqi.
MƏRHƏLƏ I: Sb2S3-CuCr2Te4, Sb2S3-Cu2Cr4Te7 sistemlərində fazaəmələgəlmə və fiziki-kimyəvi xassələrinin tədqiqi. Bu sistemlərdə yeni kompozit fazaların və bərk məhlul sahələrinin araşdırılması.
MƏRHƏLƏ II: Sb2S3-Cr2Te3 dördlü sisteminin ərintilərin sintezi, rentgenoqrafik və fiziki-kimyəvi xassələrinin tədqiqi. (Sb2S3)1-x(Cr2Te3)x (X=0.01; 0.03; 0.05) tərkibli bərk məhlul ərintilərinin elektrofiziki xassələrinin öyrənilməsi.
İşin məqsədi: Sb2S3-CuCr2Te4, Sb2S3- Cu2Cr4Te7 və Sb2S3 -Cr2Te3 kvaziüçlü sistemlərində faza tarazlıqlarını tədqiq etməklə, enerji çeviriciləri üçün yararlı, optik və maqnitooptik xassəli funksional materialların sintezi və fiziki-kimyəvi əsasları. Maqnit xassəli material almaq məqsədilə (Sb2S3)1-x(Cr2Te3)x (X=0.01; 0.03; 0.05) tərkibli bərk məhlul ərintilərinin elektrofiziki xassələrinin tədqiqi.
1. Sb2S3-CuCr2Te4 sisteminin fiziki-kimyəvi tədqiqi
Sb2S3-CuCr2Te4sistemidə maqnit və fotohəssas materiallar almaq məqsədilə fiziki-kimyəvi analiz metodları vasitəsilə kimyəvi qarşılıqlı təsir tədqiq edilmiş və onun faza diaqramı qurulmuşdur. Sistemin hal diaqramı kvazibinar olub, evtektik tipidir. Sistemdə əmələ gələn fazaların tərkibi rentgenfaza, mikroquruluş, mikrobərkliyin və sıxlığın təyini ilaə araşdırılmışdır.
Müəyyən edilmişdir ki, sistemin başlanğıc komponenti Sb2S3 əsasında 4mol% CuCr2Te4 qədər sahədə bərk məhlul əmələ gəlir, CuCr2Te4 əsasında isə bərk məhlul sahəsi-
10mol % Sb2Te3 təşkil edir. Sb2S3 və CuCr2Te4 birləşmələri, tərkibi 25 mol %-CuCr2Te4 və temperaturu 420оС olan evtektika əmələ gətirir.
DTA, MSA nəticələrini təsdiqləmək üçün rentgenfaza analizi aparıldı. 4,70 və 90 mol % CuCr2Te4 tərkibli ərintilər üçün rentgenfaza analizi aparılmışdır (şəkil 1). Rentgenfaza analizinin nəticələrinə əsasən müstəvilərarası məsafələr və difraksiya maksimumlarının intensivliyi hesablanmış və ilkin komponentlərlə müqayisə edilmişdir. 70 mol % CuCr2Te4 ərintisinin difraktoqramlarında difraksiya xətləri ilkin komponentlərin difraksiya xətlərinin qarışığından ibarətdir, bu isə ərintilərin ikifazalı olduğunu. 4 mol%CuCr2Te4 ərintisinin difraksiya nümunələri, Sb2S3 birləşməsinin rentgenoqramı ilə eynidir. Bu, ərintinin Sb2S3 əsaslı bərk məhlul sahəsinə aid olduğunu göstərir. 90 mol % CuCr2Te4 nümunə də CuCr2Te4 əsasında bərk məhlul sahəsinə aiddir.
Sb2S3 20 40 60 80 CuCr2Te4 mol %
|
Ж
|
Ж+ δ
|
Ж+β
|
Ж+α
|
α
|
β+α
|
β
|
δ+α
|
200
|
400
|
600
|
800
|
1000
|
1200
|
t,oC
|
1155o
|
810o
|
|
420о
|
670о
|
|
Şəkil 1. Sb2S3- CuCr2Te4 sisteminin faza
diaqramı
Yuxarıda göstərilən fiziki-kimyəvi analiz üsulları ilə əldə edilmiş məlumatlara əsasən Sb2S3- CuCr2Te4 sisteminin T-x faza diaqramı qurulmuşdur (şəkil 2). Sb2S3- CuCr2Te4 sisteminin likvidusu sistemi α və β. fazalarınin maye ilə tarazlıqda olan monovariant tarazlıq əyrilərindən ibarətdir. α və β fazalarının birgə kristallaşması 20 mol % CuCr2Te4 tərkibli ikili evtektikada başa çatır və temperaturu 420oC-dir.
2. Sb2S3-Cu2Cr4Te7 sisteminin fiziki-kimyəvi tədqiqi
Sb2S3 və Cu2Cr4Te7 arasındakı qarşılıqlı təsirlərin öyrənilməsi üçün ərintilər geniş qatılıq sahəsində nümunələr sintez edilmiş və fiziki-kimyəvi analiz metodları vasitəsilə (DTA, RFA, MQA, həmçinin sıxlıq və mikrobərkliyin ölçmələri) vasitəsilə tədqiq edilmiş və onun faza diaqramı qurulmuşdur (şək.2). Sistemin faza diaqramı, evtektik tarazlıqla və peritektik çevrilmənin meydana gəlməsi ilə xarakterizə olunur. Sb2S3-Cu2Cr4Te7 sistemdə ilkin komponentlər əsasında məhdud sahədə bərk məhlul sahəsi aşkar edilmişdir. Otaq temperaturunda Sb2S3 əsasında2,5 mol % bərk məhlul sahəsi olduğu müəyyən edilmişdir. Cu2Cr4Te7 birləşməsi əsasında isə 12 mol % həllolma sahəsi əmələ gəlir.
Sb2S3-Cu2Cr4Te7 sisteminin hər iki komponenti əsaslanan həllolma sahələri müəyyən edilmişdir. Otaq temperaturunda Sb2S3 əsasında həllolma 2,5 mol %, Cu2Cr4Te7 birləşməsi əsasında isə həllolma 12 mol % Sb2S3 təşkil edir. Məlumdur ki, Cu2Cr4Te7 birləşməsinin yaxınlığında geniş bərk məhlul sahəsi mövcuddur. 1000oC-dən yuxarıda birləşmə aşağıdaki reaksiya ilə Cu2Cr4Te7↔L+Cr2Te3 parçalayır. Sb2S3-Cu2Cr4Te7 sisteminin likvidusu α və Cr2Te3 fazalarının mononvariant tarazlıq əyrilərindən əhatə olunmuşdur. Temperatur azaldıqca Cr2Te3 tədricən həll olunur və Cr2Te3 + β əmələ gəlir. α və Cr2Te3 birləşməsinin likvidus əyrisinin kəsişməsi 20 mol % Cu2Cr4Te7 və temperaturu 510°C-dir. Bu nöqtədə üçfazalı tarazlıq reaksiyası baş verir: М↔α+Cr2Te3. 10-35 mol % Cu2Cr4Te7 sahədə təkrar kristallaşma nəticəsində üçfazalı sahə M+α+Cr2Te3 əmələ gəlir. Solidus xəttinin altında 2,5-88 mol % Cu2Cr4Te7 konsentrasiya aralığında, ikifazalı ərintilər (α + β) kristallaşır.
3. Sb2S3-Cr2Te3 sistemində faza əmələgəlmənin fiziki-kimyəvi tədqiqi
Sb2S3-Cr2Te3 sistemində faza tarazlığını aydınlaşdırmaq üçün ilk əvvəl Sb2S3 və Cr2Te3 birləşmələri sintez edilmişdir. Daha sonra sistemin ərintiləri Sb2S3 və Cr2Se3 komponentlərindən 0,133 Pa təzyiqinə qədər havası sorulmuş kvars ampulada sintez edilmişdir. Ərintilərin sintezi 600-1100oC temperatur intervalında aparılmışdır. Nümunələrin tarazlıq halında alınmasını təmin etmək üçün onlar 500oC temperaturda 240 saat müddətində termiki emal edilmişdir.
Sistemin faz diaqramı kvazibinar olub, evtektik tiplidir (şək.3). Sistemdə Cr2Sb2S3Te3 tərkibli bir dördlü birləşmənin əmələ gəlməsi məlumdur. Cr2Sb2S3Te3 birləşməsi aşağıdakı peritektik reaksiya nəticəsində əmələ gəlir: M+Cr2Te3↔Cr2Sb2S3Te3, 610°C-də. Sb2S3-Cr2Te3 sisteminin likvidusu, Sb2S3 birləşməsi əsasında α-bərk məhlulun, yeni Cr2Sb2S3Te3 birləşməsinin və Cr2Te3 birləşməsi əsasında β-bərk məhlulun monovariant tarazlıq əyrilərindən ibarətdir. Sistemdə əmələ gələn ikili evtektikanın tərkibi 20mol%Cr2Te3 və ərimə nöqtəsi 430°C-dir.
Sb2S3-Cr2Te3 sisteminin tədqiqatların düzgünlüyünü təsdiqləmək üçün 50 mol % Cr2Te3 tərkibli ərintilərinin rentgenfaza analizi aparilmişdır (şək. 4). Şəkil 4-dən göründüyü kimi, 50 mol% Cr2Te3 nümunənin difraksiya maksimumları, müstəvilərarası məsafələrinə və intensivliklərinə görə ilkin komponentlərin difraksiya xətlərindən fərqlənirlər. Nəticədə Cr2Sb2S3Te3 tərkibli yeni dördüncü birləşmənin əmələ gəldiyi baş verir (şəkil 2).
Cr2Te3
|
3
|
Şəkil.4. Sb2S3-Cr2Te3 sisteminin ərintilərinin rentgen difraktoqramı.
1- Sb2S3, 2- 50 (Cr2Sb2S3Te3), 3-100 mol% Cr2Te3.
Sistemdə α-bərk məhlulun kristallaşması 0-20 mol % Cr2Te3 tərkibdə ikili evtektika nöqtəsində başa çatır. Likvidus əyrisinin altında (M + α) fazası əmələ gəlir. Solidus xəttinin altında isə (α+Cr2Sb2S3Te3)-dən ibarət ikifaizli ərintilər 0-50 mol % Cr2Te3 aralığında kristallaşır. İkifazalı (β+Cr2Sb2S3Te3) və birfazalı β-faza 50-100 mol % Cr2Te3 aralığında solidus xəttinin altında kristallaşır.
4. (Sb2S3)1-x (Cr2Te3)x bərk məhlul nümunələrinin elektrofiziki xassələri
Nümunələrin elektrik keçiriciliyinin temperatur asılılığı kompensasiya metodu ilə 20-250oC temperatur intervalında ölçülmüşdür.
(Sb2S3)1-x(Cr2Te3)x (x=0,01; 0,02; 0,03) tərkibli bərk məhlul ərintilərinin elektrik keçiriciliyinin temperatur asılılığı şək.5-də verilmişdir.
Şəkil 5-dən göründüyü kimi Sb2S3-ə əlavə edilən Cr2Te3 birləşməsinin miqdarını artırdıqca elektrik keçiriciliyi temperaturdan asılı olaraq artır və tərkibdən asılı olaraq isə azalır. Bu hal onunla əlaqədardır ki, yüksək müqavimətli Cr2Te3 birləşməsinin Sb2S3-ə əlavə edilməsi müqavimətin artmasına və deffektlərin dolmasına səbəb olur və yükdaşıyıcıların konsentrasiyasının azalması nəticəsində keçiricilik azalır. Sb2S3 kristalı laylı dolduğu üçün Cr2Te3 birləşməsinin kristalın layları arasında yerləşməsi daha ehtimallıdır.
Temperaturdan asılı olaraq bərk məhlul ərintilərinin xüsusi müqavimətinin azalması yarımkeçirici maddələrə xarakterikdir (Şək.6). Tərkibdən asılı olaraq xüsusi müqavimətin artması isə onunla izah olunur ki, Sb2S3 birləşməsinə əlavə edilən Cr2Te3–un müqaviməti Sb2S3-ə nisbətən şaha çoxdur. Ona görə də Cr2Te3-un miqdarı artdıqca nümunələrin xüsusi müqaviməti də artır və buna uyğun olaraq, elektrik keçiriciliyi azalır.
-7,5 -7,5
|
-7,0 -7,0
|
-6,5 -6,5
|
2,0 2,5 3,0 3,5 103/T,K
103/T,K
|
lgσ, Om-1sm-1 lgσ, Om-1sm-1
|
1 1
|
2 2
|
3 3
|
1-99%Sb2S3 -1% CrTe 2-98 %Sb2S3 -2 % CrTe 3-97%Sb2S3 -3 % CrTe
1-99%Sb2S3 -1% CrTe 2-98 %Sb2S3 -2 % CrTe 3-97%Sb2S3 -3 % CrTe
|
1-99 %Sb2S3 -1 % Cr2Te3 2- 98 %Sb2S3 -2 % Cr2Te3 3- 97 %Sb2S3 -3 % Cr2Te3
1-99 %Sb2S3 -1 % Cr2Te3 2- 98 %Sb2S3 -2 % Cr2Te3 3- 97 %Sb2S3 -3 % Cr2Te3
|
150
150
|
100
100
|
200
200
|
250
250
|
300
300
|
ρ, 105 Om.sm
ρ, 105 Om.sm
|
2,0 2,5 3,0 3,5 103/T,K
2,0 2,5 3,0 3,5 103/T,K
|
3
3
|
1
1
|
2
2
|
Şəkil.5. Sb2S3-Cr2Te3 sisteminin ərintilərinin xüsusi müqavimətinin temperatur asılılığı.
1–1 mol % Cr2Te3, 2–2 mol % Cr2Te3, 3–mol % Cr2Te3.
Sb2S3 əsasında alınan bərk məhlullar 20-250oC temperatur intervalında ,,n”- tip yarımkeçiricidirlər. Yarımkeçirici maddələrə xas olan xüsusiyyətlər ondan ibarətdir ki, onlara aşqar əlavə etdikdə, əvvəlcə aşqar keçiricilik sonra temperaturun müəyyən qiymətində isə məxsusi keçiricilik meydana gəlir. Yarımkeçiricilərdə sərbəst elektronların mövcud olması nəticəsində əmələ gələn keçiriciliyə elektron keçiriciliyi deyilir və n-tip olur.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
Xaricdə
c. 14-17. DOI: 10.31618/ESU.2413-9335.2021.1.87.1389
RESPUBLİKADA
KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə - 1, daxildə - 4)
KADR HAZIRLIĞI
Doktorant İsmayılova Sənəm Arsen-xrom–mis xalkogenidlərindən ibarət şüşəvarı maqnitooptik materialların sintezi və tədqiqi”mövzusunda işlərini davam etdirir.
LABORATORİYADA APARILAN DİGƏR ELMİ TƏDQİQAT İŞLƏRİ
Qeyd edilən plan işlərində tədqiq edilən sistemlərin ərintilərinin sintezi, diferensial-termik, mikroquruluş analizi, eləcə də sıxlığın və mikrobərkliyin təyini laboratoriyada aparılır.
İSTİNADLAR – 15
LABORATORİYA: Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü, k.e.d., prof. Məhəmməd Babanlı
Laboratoriyada 9 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nədər e.i., 5 nəfər k.e.i., 1 nəfər b. laborantdır. Samirə İmaməliyeva - k.ü.f.d, b.e.i., Leyla Məşədiyeva - k.ü.f.d, b.e.i., İlahə Mehdiyeva - e.i., Elvin Əhmədov - k.e.i., İlahə Qocayeva - k.e.i., Elnur Oruclu - k.e.i., Aytən Ağazadə - k.e.i., Gəray Əşirov - k.e.i.
İş 2.3. Metal xalkogenidləri əsasında yeni maqnit xassəli topoloji izolyatorların və qarışıq ion-elektron keçiricilərinin alınması və tədqiqi
MƏRHƏLƏ I:Mn-Bi-Te sisteminin maqnetik topoloji izolyator xassəli birləşmələri əsasında Mn-Sn əvəzləməli bərk məhlulların alınması və tədqiqi.
DTA, RFA və SEM üsulları ilə SnTe-MnTe-Bi2Te3 sistemində faza tarazlıqları öyrənilmişdir. Sistemin faza diaqramının bir sıra politermik və izotermik kəsikləri, həmçinin likvidus səthinin proyeksiyası qurulmuş, fazaların ilkin kristallaşma və homogenlik sahələri, non- və monovariant tarazlıqların tipləri və koordinatları təyin edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, sistemdə MnBi2Te4-SnBi2Te4, MnBi4Te7-SnBi4Te7 və MnBi6Te10-SnBi6Te10 kəsikləri üzrə fasiləsiz bərk məhlul sıraları, həmçinin MnBi8Te13, MnBi10Te16, MnBi12Te19 və Bi2Te3 birləşmələri əsasında geniş bərk məhlul sahələri əmələ gəlir (Şək.1.).
Faza diaqramı üzərindəki bütün faza sahələri RFA (şək.2) və SEM üsulları ilə təsdiq edilmişdir.
Şəkil 1. SnTe-MnTe-Bi2Te3 sisteminin bərkfaza tarazlıqları diaqramı
Şəkil 2. MnBi2Te4-SnBi2Te4 və MnBi4Te7-SnBi4Te7 politermik kəsiklərində bəzi nümunələrin toz difraktoqramları
Cədvəl 1-də bir sıra seçilmiş tərkiblər üçün Rietveld metodu ilə müəyyən edilmiş qəfəs parametrləri verilmişdir.
Cədvəl 1. Mn1-xSnxBi2Te4, Mn1-xSnxBi4Te7 və Mn1-xSnxBi6Te10 ərintilərinin kristal qəfəs parametrləri.
Tərkib, mol% | Heksaqonal qəfəs paramterləri, Å | |
a | c | |
0 (MnBi2Te4) | 4.3304(2) | 40.919(4) |
20 | 4.3455(6) | 41.021(3) |
40 | 4.3578(3) | 41.146(6) |
60 | 4.3769(1) | 41.295(1) |
80 | 4.3864(7) | 41.412(8) |
100 (SnBi2Te4) | 4.4035(1) | 41.511(3) |
| ||
0 (MnBi4Te7) | 4.3541(1) | 23.772(4) |
20 | 4.3656(6) | 23.832(5) |
40 | 4.3744(3) | 23.884(5) |
60 | 4.3883(2) | 23.925(7) |
80 | 4.3909(2) | 23.973(8) |
100 (SnBi4Te7) | 4.3995(8) | 24.031(1) |
| ||
0 (MnBi6Te10) | 4.3745(6) | 101.985(2) |
25 | 4.3798(2) | 102.087(5) |
50 | 4.3841(3) | 102.205(5) |
75 | 4.3893(3) | 102.356(7) |
100 (SnBi6Te10) | 4.3947(4) | 102.481(3) |
Beləliklə, SnTe-MnTe-Bi2Te3 sistemində faza tarazlıqları mənzərəsi müəyyən edilmiş, maqnetik Tİ materialları kimi maraq doğuran laylı birləşmələr əsasında geniş bərk məhlul sahələri aşkar edilmişdir.
MƏRHƏLƏ II. Ag-Si-Ge-X (X-S, Se, Te) sistemlərində yeni qarışıq ion –elektron keçirici fazaların alınması və tədqiqi
Yeni qarışıq ion –elektron keçiricilərinin alınması məqsədilə Ag-Si-Ge-X (X-S,Se,Te) sistemlərinin Ag2X-Ag8SiX6-Ag8GeX6 qatılıq müstəviləri üzrə faza tarazlıqları öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, bu sistemlərin faza diaqramlarının Ag8SiX6-Ag8GeX6 kəsikləri kvazibinardır və ilkin birləşmələrin yüksək temperaturlu kubik modifikasiyaları arasında fasiləsiz bərk məhlul sırası əmələ gətirirlər (Şək.3). Alınmş yeni bərk məhlluların kristal qəfəs tipləri və parametrləri təyin olunmuşdur. Həmçinin AI8SiX6 (AI-Cu,Ag; X-S, Se)birləşmələri sintez və identifikasiya edilmiş, onların polimorf çevrilmə və ərimə termodinamik funksiyaları DSK üsulu ilə təyin olunmuşdur (Cədvəl 2). Müəyyən edilmişdir ki, bütün bu birləşmələrin polimorf çevrilmə entropiyaları anomal yüksək qiymətlərə malikdir və bu, həmin keçidlər zamanı Cu+ və Ag+ kationlarının delokallaşması ilə bağlıdır.
Şəkil 3. Ag8SiS6-Ag8GeS6, Ag8SiSe6-Ag8GeSe6, Ag8SiTe6-Ag8GeTe6 sistemlərinin faza diaqramları
.
Cədvəl 2 .AI8SiX6 birləşmələrinin polimorf çevrilmə termodinamik funksiyaları
Birləşmə | Polimorf keçid temperaturu, К | DНf.k, кC/mol | DSf.k., C/(mol×К) |
Cu8SiS6 | 338 | 12,36±0,49 | 36,31±1,45 |
Cu8SiSe6 | 355 | 14,74±0,59 | 45,39±1,82 |
Ag8SiS6 | 507 | 19.64±0.52 | 38,73±1,62 |
Ag8SiSe6 | 313 | 14.99±0.63 | 47,89±1,95 |
MÜHÜM NƏTİCƏ
MnTe×mBV2Te3 (BV-Bi,Sb) homoloji sıralarına aid laylı birləşmələrin yeni nümayəndələri sintez edilmiş, monokristallar halında alınmış və xarakterizə edilmişlər. Alınmış kristal nümunələri tədqiq edilmiş və müəyyən olunmuşdur ki, bu materialların magnit, elektron və topoloji izolyator xassələri m əmsaılnın qiymətindən kəskin asılıdır. Bu, onlar əsasında topoloji kvant hesablamaları, həmçinin antiferromagnit və 2D spintronika üçün yeni effektiv funksional Van-der-Vaals heterostrukturları yaratmağa geniş imkanlar açır.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
RESPUBLİKADA
pp.94-100,
KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-38, yerli-10)
BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏR
1. Moskva Dövlət Universiteti, Rusiya
2. Voronej Dövlət Universiteti, Rusiya
3. Kiyev Milli Univrsiteti, Ukrayna
İSTİNADLAR - 822
LABORATORİYA: Metal oksidləri əsasinda funksional materiallar
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru Səadət Bənənyarlı
Laboratoriyada 6 nəfər çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., ap.e.i., 1 nəfər f.ü.f.d , 1 nəfər e.i., 1 nəfər b. laborant, 1 nəfər texnik, 1 nəfər mühəndis. Qasımova Rəna - k.ü.f.d., ap. e.i., İsmayılov Şərif - f.ü.f.d ,e.i., Xəlilova Leyla - k.e.i.
İş 2.4. Bi2O3-B2O3-GeO2(Ln2O3) sistemlərində yeni oksid fazalarının alınması, onların elektrofiziki, istilik və optik xassələrin öyrənilməsi. (İşin rəhbəri AMEA-nın müxbir üzvü M.Babanlı)
MƏRHƏLƏ: Bi2O3-B2O3-GeO2(Ln2O3) sistemində alınmış nümunələrin elektrofiziki, istilik və optiki xassələrinin öyrənilməsi.
2021-ci ilin planında lantanoid oksidləri ilə aşqarlanmış [(2 Bi2O3·B2O3)90–(2Bi2O3·3Ge O2)10] +Ln2O3 sistem ərinitilərinin elektrofiziki və optik xassələrinin öyrənilməsi, o cümlədən praktik əhəmiyyət kəsb edən tərkiblərin təyin olunması istiqamətində elmi-tədqiqat işlərinin aparılması nəzərdə tutulmuşdur.
Bu məqsədlə (2 Bi2O3·B2O3)90–(2Bi2O3·3GeO2)10 tərkibli maddə seçilmiş, həmin maddəyə lantanoid oksidləri: Gd2O3,Dy2O3 və Er2O3 (ayrı-ayrılıqda) 0,05 mol% əlavə edilmiş nümunələr, 1000°C temperaturda 6-12 saat müddətində sintez olunmuşlar. Alınmış nümunələr sarı-narıncı rəngli, şəffaf şüşəvari maddələrdir. Sintez olunmuş şüşəvari nümunələri T=300ᵒC temperaturda 30-35 saaat ərzində tablama aparıldıqdan sonra onların elektrofiziki parametrlərindən: elektrik keçiriciliyi (σ); dielektrik nüfuzluğu (ε) və dielektrik itkisi (tgσ), volt -amper xarakteristikası (VAX) T=300-600 K temperaturunda ölçülmüşdür (bəzi ölçmələr tablamadan sonra təkrar aparılmışdır).
1.1[2Bi2O3·B2O3]90 – [2Bi2O3·3GeO2]9,95 + [Ln2O3]0,05 tərkibli
Şəkil 1. [2Bi2O3·B2O3]90 – [2Bi2O3·3GeO2]9,95 + [Ln2O3]0,05 ərintisi üçün elektrik keçiriciliyinin temperaturdan asılılığı.
1- Ln=0; 2–Ln=Gd2O3 0,05% ; 3–Ln=Dy2O3 0,05% ; 4–Ln=Er2O3 0,05%
Nümunələrin tablamadan sonra alınmış nəticələri ilkin nəticələr fərqlənməmişdir (eksperiment xətası daxilində). Alınan nəticələr aşağıdakı kimi olmuşdur. Şəkildən göründüyü kimi tədqiq olunan hər üç nümunədə temperaturun artmasına uyğun olaraq elektrik keçiriciliyin qiyməti də artır. Bu artım temperaturdan asılı olaraq dəyişir və əsasən bu dəyişməni iki hissəyə bölmək olar: 1-ci hissədə 300-380K temperaturu əhatə edir və σ~T0,8 qanunu ilə dəyişir. 2-ci hissə isə 400-600 K əhatə edir, σ~Tn (n= 0,6-1,4) qanunu ilə; başqa sözlə desək Arrenius qanununa yaxın ( təcrübi xətaları nəzərə alsaq) asılılıqla dəyişir. Qrafiklərdən göründüyü kimi əlavə etdiyimiz nadir torpaq metal oksidləridən (Ln2O3,Ln= Gd,Er,Dy) asılı olaraq σ(T) müxtəlif formada dəyişir. Gd2O3 oksidi ilə aşqarlanmış nümunənin elektrik keçiriciliyi σ(T) tədqiqat apardığımız temperatur intervalında digər nümunələrin σ(T) qiymətlərinə nəzərən kiçikdir (1-ci şəkil, 2-ci əyri) dielektrik nüfuzluğu isə nisbətən artır. Er2O3 oksidi ilə aşqarlanmış nümunənin elektrik keçiriciliyi tədqiqat apardığımız temperatur intervalında nisbətən yüksəkdir və T≥400 K temperaturunda σ(T) asılılığı σ~T1,30 qanunu ilə dəyişir.T=300-400 K temperaturunda isə σ~T0,48 qanunu ilə artır. Burada göründüyü kimi T≥400K temperaturunda yükdaşıyıcıların aktivləşmə enerjisi təxminən 3 dəfə artmışdır.Uyğun olaraq digər tərkiblərdə də oxşar hallar müşahidə olunur.
Şəkil 2. [2Bi2O3·B2O3]90 –[2Bi2O3·3GeO2]9,95 + [Ln2O3]0,05 ərintisinin elektrik keçiriciliyinin tezlikdən asılılığı (T=300K).
1- Ln=0; 2–Ln=Gd2O3 0,05% ; 3–Ln=Dy2O3 0,05% ; 4–Ln= Er2O3 0,05%
Elektrik keçiriciliyinin T=300 tezlik asılılığı qrafikindən göründüyü kimi (şəkil 2) σ(ν) asılılığı ν≤103h intervalında σ-nın qiyməti ν-tezliyində sabit qalır σ=const. Lakin tezliyin daha böyük qiymətlərində σ-nın qiymətləri ν tezliyindən asılı olaraq artır. Bu artım tədqiq etdiyimiz tərkiblərdən asılı olaraq müxtəlifdir. Gd2O3 oksidi ilə aşqarlanmış nümunə σ~ν0,24 qanunu ilə dəyişir ( 2-ci şəkil 2-ci əyri). Ana maddə ilə Er2O3 nümunəsinin σ(ν) asılılığı təxminən eyni olub σ~ν0,3 qanunu ilə dəyişir (2- ci şəkil 4-cü əyri).
Şəkil 3. [2Bi2O3·B2O3]90 – [2Bi2O3·3GeO2]9,95 + [Ln2O3]0,05 ərintisinin elektrik
keçiriciliyinin tezlikdən asılılığı (T=380K).
● – 1=0,0; Δ – 2=0,05% Gd2O3 ; х – 3=0,05% Dy2O3 ; o – 4= 0,05% Er2O3
Elektrik keçiriciliyin sahənin tezliyindən asılılığı maraq kəsb etdiyindən, nümunələrin tezlik asılılıqları T=380K temperaturunda təkrar ölçülmüşdür və nəticələr 3-cü şəkildə verilmişdir. Şəkildən göründüyü kimi nisbətən yuxarı temperaturda σ(ν) asılılığı nisbətən zəifləyir. Yuxarı temperaturda aparılan təcrübədə də aşağı tezliklərdə (ν≤103h) σ-nın qiyməti nisbətən sabit qalır.
Şəkil 4. [2Bi2O3·B2O3]90 – [2Bi2O3·3GeO2]9,95 + [Ln2O3]0,05 tərkiblərin dielektrik nüfuzluğunun temperaturdan asılılıq qrafiki.
1-Ln=0; 2–Ln=Gd2O3 0,05%; 3–Ln=Dy2O3 0,05% ; 4–Ln= Er2O3 0,05%
(2 Bi2O3·B2O3)90–(2Bi2O3·3GeO2)10 tərkibli maddədən fərqli olaraq həmin maddənin lantanoid oksidləri ilə aşqarlanmış nümunələrində dielektrik nüfuzluğunun (ε′) qiyməti azalır.Nisbətən ən çox azalma Er2O3 oksidi ilə aşqarlanmış nümunədə baş verir.Ana maddəyə məxsus olan (300K-də) ε′=65 qiymətindən fərqli olaraq bu Er2O3-lə aşqarlanmış tərtibdə (4-cü şəkil, 4-cü əyri) ε′qiyməti 23% azalır (T=300K).
Qeyd edək ki,ana maddədə T=480K temperaturunda müşahidə olunan kəskin pik (75ε′) aşqar daxil edilmiş tərkiblərdə zəifləyir və 4-cü əyridə (Er2O3- tərkibli nümunədə) demək olar ki, müşahidə olunmur.
Şəkil 5. [(2 Bi2O3·B2O3)90 – (2Bi2O3·3GeO2)10 ] +Ln2O3 sistem nümunələrinin 300 K temperaturunda VAX- nın Ln2O3 aşqarlarından asılılığı.
1. x-0,0 ; 2.x-Gd2O3; 3. x– y2O3 ; 4.x- Er2O3
[(2 Bi2O3·B2O3)90–(2Bi2O3·3GeO2)10]+Ln2O3(Ln2O3–Gd2O3;Dy2O3; Er2O3) tərkibli nümunələrin volt-amper xarakteristikaları öyrənilmişdir. Tədqiq etdiyimiz nümunələr üçün VAX ölçülmüş (T=300K) və alınan nəticələr qrafikdə verimişdir. Qrafiklərdən göründüyü kimi tədqiq etdiyimiz tərkiblərdə cərəyan sıxlığının sahə gərginliyindən asılılığı i~Un (n=1,2-2) şəklində dəyişir. Gərginliyin kiçik qiymətlərində (U≤102V) Om qanunu ödənilir (i~U).Lakin gərginliyin nisbətən böyük qiymətlərində (U˃120 -130V) cərəyan sıxlığının kəskin artması müşahidə olunur. Bu artım ana maddədə daha çoxdur. Ana maddədən lantanoid oksidləri ilə aşqarlanmış tərkiblərə keçdikdə artım sürəti nisbətən zəifləyir. Buradan göründüyü kimi tədqiq etdiyimiz tərkiblər üçün U≥125 V güclü elektrik sahəsi olduğunu demək olar.Qeyd edək ki, tədqiq etdiyimiz nümunələr eyni həndəsi ölçüdə olmamışdır.Nümunələrin qalınlığı d=3-6 mm arasında olmuşdur.Eni isə 5-8 mm; uzunluğu 12-16 mm arasında dəyişib. Buradan göründüyü kimi xarici sahənin gücü tərkiblər üçün müxtəlif olmuşdur. Er2O3 – oksidi ilə aşqarlanmış tərkib istisna olmaqla, digər tərkiblərdə (№ 2, 3 və 1) klasterlərin və o cümlədən xaotik paylanmış defektlərin bir qismi lantanoid oksidləri ilə əvəz olunur.Bu səbəbdən tərkiblərdə klaster-ionluq nizamlılığım artır. Ona görə də № 2 və 3 nümunələrində Om qanunu geniş elektrk sahəsində daha yaxşı ödənilir.
NƏTİCƏLƏR
1. Müəyyən edilmişdir ki, nümunələrdə keçiricilik mexanizminin yaranması xaotik həyəcanlanmış klaster mərkəzlərinin dissosasiyası hesabına baş verir.
2. Nümunələrdə klaster mərkəzlərinin dissosasiyası nəticəsində keçiricilik əhəmiyyətli dərəcədə artır.
3. Keçiricilik deşiklərdə müəyyən edilir və onların hərəkətliliyi temperaturun artması ilə azalır.
4. (2Bi2O3·B2O3)1-x–(2Bi2O3·3GeO2)x sistemindən alınmış ərintilər nizamsız quruluşlu klaster mərkəzləri əsasında kristallaşır.
5. Tərkiblərin elektrik keçiriciliyi klasterlər arası fononlu və sıçrayışlı keçidlər hesabına baş verdiyi ehtimal olunur.
6. Lantonoid oksidləri ərintilərdə bir növ anion vakansiya mərkəzlərini zəiflədir və qismən nizamlılıq yaradır. Bu isə tərkiblərin keçiriciliyini məhdudlaşdırır.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
RESPUBLİKADA
S.I.Bananyarli, Sh.S.Ismayilov, R.N.Qasimova, L.A.Khalilova, Thermaphysical properties of alloy compositions (2Bi2O3∙B2O3)100-x(2Bi2O3∙3GeO2)x(x=0;10;50), Azerbaijan Chemical Journal, 2021, №3, pp.44-48
KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə-1)
KADR HAZIRLIĞI
Fəlsəfə doktorluğu hazırlığı üzrə, dissertant, Leyla Xəlilova (elmi rəhbər: S.İ.Bənənyarlı). Dissertasiya mövzusu: B2O3-Bi2O3-GeO2(Nd2O3) sistemlərində dielektrik, optiki xassələrə malik oksid materialların alınması və tədqiqi .
LABORATORİYA: Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafizə
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Hilal Tahirli
Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i. Tamilla Ağalarova - k.ü.f.d., b.e.i, Süleyman Verdiyev - k.ü.f.d., ap.e.i., Səadət Məmmədova - k.ü.f.d., ap.e.i., Dilarə Baxışova - e.i., Solmaz Vəliyeva - e.i., Ruqiyə Rzayeva - k.e.i.
İŞ 2.5: Karbonlu və azkarbonlu poladların korroziyadan mühafizəsi üçün onların səthində kompleks üsulla kompozisiya örtüklərinin formalaşdırılması və bu örtüklərin korroziya-elektrokimyəvi xassələrinin öyrənilməsi”
MƏRHƏLƏ I:”PCD32 poladı üzərində reduksiyaedici mühit yaratmaqla, qarışıq xrom və titan karbidlərinin formalaşdırılmasının tədqiqi”
İşin adı: Respublika ərazisindəki hidrotexniki qurğularin metal avadanliqlarinin isitmismari şəraitində korroziyasinin tədqiqi və mühafizə üsullarinin seçilməsI.
MƏRHƏLƏ II: Şəmkir və Yenikənd SES-lərdəki hidrotexniki qurğuların metal avadanlıqlarının korroziya vəziyyətinin tədqiqi.
Müasir dövrdə yüksək metal tutumlu sənaye sahələrində istehsal prosesinin sərtləşdiyi şəraitində, metal konstruksiyaların korroziyadan eroziyadan və digər fiziki- kimyəvi, proseslər nəticəsində baş verən metal itkisindən mühafizə etmək üçün axtarışlar davam etdirilir. Istənilən istehsal prosesində istifadə edilən dəmir əsaslı poladlar aqressiv mühitlərdə termodinamiki baxımdan dayanıqlı olmayıb korroziyaya uğrayırlar. Bu prosesin qarşısını almaq üçün uzun illər poladları bəzi asan passivləşən metallarla həcmi legirləməyə uğradırlar. Lakin bu metalların yer qabağındakı ehtiyatı məhdud olduğuna görə, həcmi legirləmə üsulu kifayət qədər bahalı bir usul olmaqla yanaşı, heç də həmişə konstruktiv tələblərə cavab vermir. Məlumdur ki, korroziya prosesi iki fazanın sərhəddində və olduqca nazik səth təbəqələrinin təmas xəttində baş verir. Ona görə metalın aqressiv mühitlə (məs. elektrolitlə) təmasda olduğu səth təbəqəsinin korroziya müqavimətini artırmaqla metalı korroziyadan mühafizə etmək olar. Bu məqsədlə son 30 ildə tədqiqatçılar səthi legirləmə üsuluna üstünlük verməklə, poladları korroziya və eroziyadan mühafizə etməyi təklif etmişlər. Üsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, metal üzərində korroziyaya davamlı nazik (20-30 mkm) təbəqə formalaşdırmaqla onları mühafizə etmək mümkündür. Bu üsulla metalları mühafizə etməyə cavab verən metodlardan biri termodiffuziya üsulu ilə onların səthində bəzi d-elementlərinin karbidlərini formalaşdırmadır. Qeyd olunan üsulla adətən karbonlu və yüksək karbonlu poladları mühafizə etmək üçün istifadə olunur. Lakin azkarbonlu poladların səthlərində termodiffuziya yolu ilə karbid örtüyünün yaradılmasına həsr olunmuş elmi-tədqiqat işlərinə az rast gəlmək olar. Ona görə də bu işdə azkarbonlu PCD32 çeşidli poladın səthində Cr-un karbidlərinin formalaşdırılmasının fiziki-kimyəvi xüsusiyyətləri tədqiq olunmuşdur.
Termodiffuziya prosesi 900-9500C temperaturda xrom ovuntusundan, NH4CI və Al2O3 qarşığından ibarət olan şixtada 6 saat müddətində aparılmış, alınan örtüklərin rentgen faza difraktometrində (RFD) rentgenoqramması və skan elektron mikroskopunda spektirləri çəkilmiş və səth təbəqələrinin element tərkibi müəyyənləşdirilmişdir.
Hidrotexniki qurğular (HQ) dünya ölkələrinin iqtisadiyyatında mühüm rol oynamaqla yanaşı həm də böyük təhlüklə mənbəələridir. Onların necə bir təhlükləli qurğu olduğunu bilmək üçün bu yaxınlarda Yensey çayı üzərində qurulmuş Sayano- Şuşenskidə baş verən qəzanı yada salmaq kifayətdir. HQ-də potensial qəza səbəblərindən biri də bu qurğuların (SES-lər, su anbarları, estakadalar, körpülər və s.) korroziya nəticəsində dağılıb sıradan çıxmalarıdır. Ona görə də qeyd olunan qəzaların baş verməməsi üçün mütamadi olaraq HQ-in korroziya vəziyyətinin monitoringi aparılması və belə bir təklükənin yarana biləcəyi şəraitində qabaqlayıcı tədbirlər görülməlidir.
Laboratoriyada HQ-in monitoringi istiqamətində aparılan işlərə 2015-ci ildən başlanmışdır. HQ- qurğuların istismar şəraitində korroziay vəziyyətinin monitorinqini aparmaq üçün respublikanın bir sıra su elektrik stansiyalarında su kanal və qovşaqlarında elmi-tədqiqat işləri aparılmış və onların nəticələri elmi mətbuatlarda və hesabatlarda öz əksini tapmışdır.
Cari hesabat ilində Şabran rayonunda yerləşən Taxtakörpü SES-də aparılan elmi-tədqiqat işləri başa çatdirilmış və məlum olmuşdur ki, Cт3 çeşidli polad mövsümdən asılı olaraq müxtəlif sürətlə korroziyaya uğrayırlar, yəni payız və qış aylarında 0,04q/m2 saat, yaz və yay aylarında isə 0,1q/m2 saat sürətlə korroziya prosesinə məruz qalırlar.
Anoloji işlərin Şəmkir və Yenikənd SES-lərdə aparılmasına Respublika Prezidentinin “Su ehtiyatlarından səmərəli istifadənin təmin edilməsi ilə bağlı əlavə tədbirlə haqqında 202-ci il iyul tarixli 2178 nömrəli sərəncamı təkan verilmişdir. Bu işlərin respublika əhəmiyyətli olduğunu nəzərə alaraq bizim institutla “Azərenerji ASC “Şəmkir SES MMC arasında “Şəmkir və Yenikənd SES-lərin HQ-də olan metal avadanlıqların atmosfer və su mühitlərində korroziya davamlılığının tədqiqi” mövzusunda müqavilə bağlanmışdır. Iyul ayından başlayaraq digər HQ-də aparılan elmi-tədqiqat işləri qeyd olunan SES-lərdə icra edilmişdir. Korroziya nəticəsində poladların mexaniki xassələrinin pisləşməsinin qiymətləndirilməsi istiqamətində də işlər aparılmışdır. Bu işlərlə yanaşı adi cəkilən SES-lərin su anbarlarının kimyəvi və mikro bakteroloji analizi də aparılmışdır. Bu analizlər “ Azərsu ASC” laboratoriyasında icra edilmişdir. Tədqiqatlar hal-hazırda davam etdirilir və bu işlərin nəticələri 2022-ci ilin hesabatında öz əksini tapacaqdır.
NƏTİCƏLƏR:
1. Gəmiqayırmada geniş istifadə olunan azkarbonlu (0,11%) РСД 32 poladı üzərində termodiffuziya üsulu ilə 900 və 9500C temperaturda korroziyaya və eroziyaya davamlı karbid örtükləri formalaşdırılmışdır.
2. РСД 32 poladı üzərində əmələ gətirilən karbid örtüyünün RFA rengenoqramması çəkilmiş və SEM spektroskopiyasının köməyi ilə səth təbəqələrinin kimyəvi tərkibi analiz edilmişdir. Məlum olmuşdur ki, polad üzərində formalaşdırılmış örtük əsas etibarilə xromun karbidlərindən və az miqdarda dəmirin və digər elementlərrin karbidlərindən ibarətdir.
3. Taxtakörpü SES-in su anbarının hidrotexniki qurğularının istismarı şəraitində aparılan korroziya sınaqları başa çatdırılmış, onun su anbarındakı suyunun kimyəvi analizi aparılmışdır.
4. Bir il müddətində suda və su anbarının atmosferində aparılan korroziya sınaqları nəticəsındə məlum olmuşdur ki, poladın korroziya sürəti suyun temperaturdan asılı olub mövsümi xarakter daşıyır, yəni yaz yay aylarında nisbətən yüksək, payız-qış aylarında isə nisbətən kiçik sürətlə korroziyaya uğrayır (0,04q/m2.saat). Atmosfer şəraitində isə polad kiçik sürətlə korroziyaya uğrayır (0,006 q/m2.saat).
5. SES-lərdə geniş istifadə olunan misin, latunun, alüminiumun dinamik şəraitdə aparılan laboratoriya sınaqları nəticəsində məlum olmuşdur ki, mis və latun qeyd olunan sularda çox kiçik, (0,001-0,002) alüminium isə daha yüksək sürətlə korroziyaya uğrayırlar (0,03 q/m2.saat).
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
Мамедов М.И., Мамедова С.А. Влияние совместного внесения в почву минеральных удобрений с бентонитом с целью предотвращения потерь питательных элементов и перехода их в усвояемые формы. // Агрохимический вестник. Химия в сельском хозяйстве, 2021, №1, с.54-59.
RESPUBLİKADA
KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə - 1, yerli - 1)
PATENTLƏR
1.Həmidov R.H.,Tağıyev D.B., Tahirli H.M., Ağayev A.İ., Qasımov V.Ə. Kvars qumunun dəmirdən təmizlənmə üsulu. Patent İ 2021 0052.
2.Həmidov R.H., Tahirli H.M., Ağayev A.İ. CaCl2 və MgCl2 qarışığının ayrılma üsulu .
Patent İ 2021 0053.
“Koordinasiya birləşmələri” şöbəsinin
2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında
H E S A B A T |
Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Əjdər Məcidov
Mövzu: Molekulyar maqnitlər, keçiricilər, metal örtüklər və
selektiv sorbentlərin alınması üçün komplekslər və
metal üzvi birləşmələrin sintezi, quruluş və xassələ-
rinin tədqiqi
Mövzuya aid işlər: 3.1; 3.2; 3.3 ; 3.4.
|
LABORATORİYA: Molekulyar magnetiklər və keçiricilər
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü Əjdər Məcidov
Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfər e.i., 1 nəfər mühəndis, 1 nəfər texnik, 1 nəfər magistrdir. Pərizad Fətullayeva - k.ü.f.d., a.e.i., Səbirə Ağayeva - k.ü.f.d., a.e.i., Sevinc Osmanova - e.i., Səbinə İsmayilova - e.i.,
İŞ 3.1. Elektrod materialları və üzvi diod xassəli kompleks birləşmələrin, ferromaqnit xassəli nanokompozitlərin hidrotermal sintezi; keçid metalların bioloji aktiv turşu hidrazidlərinin törəmələri ilə yeni kompleks birləşmələrinin alınması
MƏRHƏLƏ I: Elektrod materialları və üzvi diod xassəli kompleks birləşmələrin sintezi
p- fenilendiamin törəmələri əsasında laylarla əhatə edilən nazik təbəqələrin alınmasi üzrə tədqiqatlar aparılmişdir (100-500 nm). Sintez olunmuş p-fenilendiaminin törəmələrinin üzvi işıq diodları kimi sınaqdan keçirilməsi üçün qurğu yığılmışdır. Tədqiqatlar davam edir.
MƏRHƏLƏ II. Ferromaqnit xassəli nanokompozitlərin hidrotermal sintezi
Mn, Fe, Co, Ni, Bi, La-nitratlarının hidrotermal reduksiyası ilə yüksək dispersli metal/metal oksid əsaslı nanostrukturlu kompozitlərin sintezi və xassələrinin tədqiqi
Hal-hazırda, perspektiv maqnit materialları arasında nanostrukturlu bərk kompozit materiallar və onların maye fazalı kolloidləri xüsusi maraq kəsb edir. Artıq bu tip materiallar elektronikadan tutmuş tibbə kimi istifadə edilir. Son illərdə maqnit xassələri tənzimlənə bilən kompozit materiallara maraq kəskin artıb. İlk növbədə bu nanostrukturlu kompozit materiallar bir sıra, o cümlədən maqnit rezonansı tomoqrafları üçün kontrast materialların, ünvanlı dərman daşıyıcılarının hazırlanması ilə əlaqədar olan məsələlərin həllində mühüm rol oynayır. Ümumiyyətlə, maqnit xassəli kompozit materialların sintezi istiqamətində hal-hazırda dünyanın bir çox aparıcı laboratoriyalarında tədqiqat işləri aparılır və qeyd etmək lazımdır ki, bu tədqiqat işlərinin əsas hissəsi tələb olunan xassəli maqnit materialların sintezi və tətbiqi ilə əlaqədardır.
2.1.Rentgeno-difraktometrik tədqiqatlar. Metal nitratların etilenqlikol və qarışqa turşusu mühitində hidrotermal reduksiyası zamanı ilkin mərhələdə Me-oksalatlar və karbonatlar əmələ gəlir. Göstərilmişdir ki, bu prekursor kimi götürülmüş nitratlların etilenqlikol/qarışqa turşusu mühitlərində 2000C temperaturda avtoklavda hidrotermal şəraitdə parçalanması zamanı bərk qalıq kimi oksalat və karbonatlar, metal və metal oksidləri əmələ gəlir. Bu haqda əvvəlki hesabat dövründə ətraflı məlumat verilmişdir.
İşığın dinamik səpilmə spektrləri.
Sintez olunmuş maddələrin maye fazada ultradispers hissəciklərinin ölçüləri işığın dinamik səpilməsi (İDS) metodu ilə öyrənilmişdir. Şəkil 1, a və b -də ikili [Mn:Bi (1:1)/(CH2OH)2] və üçlü [Mn:Bi:La] Mn-lı sistemlərin hidrotermal reduksiya məhsullarının (CH2OH)2 mühitində ultradispers hissəsinin işığın dinamik səpilmə histoqramları verilmişdir.
1 və 2-cu şəkillərin müqayisəli təhlili göstərir ki, bu sistemlər üçün dispers mühitin təbiətinin zərrəciklərin ölçülərinə görə paylanmasına və zərrəciklərin orta ölçüsünə təsiri böyükdür və bu fərq dispers mühitin – etilen-qlikolun və izopropil spirtinin bu kolloidlərdə olan zərrəciklərdən ibarət olan aqreqatlarla qarşılıqlı təsirin müxtəlifliyindədir. Hesab etmək olar ki, etilen-qlikolun bu aqreqatlarla qarşılıqlı təsir enerjisi daha böyükdür və bu qarşılıqlı təsirin nəticəsində etiilen-qlikol mühitində orta ölçüsü daha kiçik olan aqreqatlar stabilləşir.
Şəkil 1, a. Ikili Mn:Bi (1:1) sistemin hidrotermal reduksiya məhsullarının (CH2OH)2 mühitində ultradispers hissəsinin işığın dinamik səpilmə histoqramı
Şəkil 1, b. Üçlü Mn:Bi:La (1:1:1) sistemin hidrotermal reduksiya məhsullarının etilen-qlikol mühitində ultradispers hissəsinin işığın dinamik səpilmə histoqramı
MƏRHƏLƏ III. Keçid metalların bioloji aktivliyə malik turşu hidrazidlərinin törəmələri ilə yeni kompleks birləşmələrinin sintezi/
H2sahz)2liqandı və onunla Cu(II) və VO(II) kompleksləri sintez olunmuşdur. (H2sahz)2 N-salisiloil-N'-2-hidroksi-3,5-ditretbutil benziliden potensial 4-dentatlı liqanddır və aromatik halqa ilə bağlı olan 2 hidroksil qrupu və enol strukturu əmələ gətirə bilən hidrazid qrupunun oksigeni hesabına özünü 3-yüklü anion kimi aparır.
Şəkil. 3. (H2sahz)2 liqandının molekulyar quruluşu
Hidrazin qrupunun azot atomları ilə di-tert-butil salisil aldehidinin fenol hidrogeni ilə 2 hidrogen rabitəsi və hidrazin qrupunun oksigeni ilə salisil turşusunun karboksil qrupunun hidrogenləri arasında daha iki hidrogen rabitəsi mövcuddur.
Сu[H2sahzNO3H2O] kompleksinin quruluşu
Сu[H2sahzNO3H2O] kompleksinin kristalları, Cu (II) nitratın metanol-etanol mühitində ligandla reaksiyası ilə əldə edilmişdir. Rentgenstruktur analizinə yararlı kristallar metanol məhlulundan yenidən kristallaşdırma yolu ilə əldə edilmişdir (şək. 4).
Şəkil 4. Сu[H2sahzNO3H2O] kompleksinin molekulyar quruluşu
Cu(II) ionu ilə koordinasiya edən sərbəst ligandda 1634 cm-1 müşahidə olunan karbonil qrupunun udulma zolağı daha aşağı tezliklərə doğru sürüşür və 1625 cm-1-də müşahidə edilir. Hidrazid fraqmentinin (NH) udma zolağı kompleksəmələgəlmə nəticəsində nəzərəçarpacaq dərəcədə daralır və eyni zamanda daha yüksək tezliklərə doğru nəzərəçarpacaq dərəcədə sürüşür və 3210 cm-1-də müşahidə olunur. Bu dəyişiklik karbonil qrupunun metal ionu ilə koordinasiyaya daxil olduğunu göstərir. [Сu(sahzNO3H2O)] kompleksinin İQ spektrində ~ 3400cm-1-də koordinasiya olunmuş su molekulunun hidroksil qrupunun udulma zolağı vardır.
50-1020C temperatur intervalında Cu(II) kompleksinin termoqramında, endotermik təsirlə müşayiət olunan və higroskopik su itkisinə uyğun gələn 7.30% kütlə itkisi müşahidə olunur. 102-1670C intervalında, koordinasiya etmiş su molekulunun itkisinə uyğun olaraq 5.43% kütlə itkisi müşahidə olunur. 2400C-dən yuxarı temperaturda, kompleksin termooksidləşdirici destruksiyası baş verir və dalğavari şəkildə üzvi qalıqların yanması prosesinə çevrilir. Proses, 3400C bölgəsindəki DTA əyrisində maksimum sürüşkən bir ekzotermik təsir ilə müşayiət olunur. Nümunənin parçalanma prosesi 940°C -də kütləsinin 92,21% -i itirilməsi ilə başa çatır. Qalan metal kütləsi 7.8%, kompleksdəki metal:ligand 1: 1 nisbətinə uyğundur.
3.3. VO(II) kompleksinin quruluşu
Vanadil sulfatın N-salisiloil-N'-2-hidroksi-3,5-di-tert-butil benziliden ilə reaksiyasında VO2+ kompleksləri əmələ gəlir.
Vanadil kompleksinin ikinüvəli quruluşu iki qeyri ekvivalent monomer kompleksdən ibarətdir. Hər iki halda vanadium ionu +4 oksidləşmə dərəcəsinə malikdir. Bu monomer vahidlərdən birində vanadium ionu ekvatorial müstəvidə üç oksigen atomu ilə koordinasiyaya daxil olur: O1 (di-tert-butilfenol fraqmentinin fenol oksigen), O2-hidrazid oksigeni və O6 (deprotonlaşmış etanol oksigeni). Dördüncü mövqeyi azometin qrupunun azot atomu tutur- C=N-Aksial vəziyyətdə iki oksigen atomu yerləşir-spirt molekulunun oksigeni və vanadil oksigeni.
V2 atomunun ekvatorial müstəvili koordinasiyası eynilə V1-dəki kimidir, lakin aksial vəziyyətdə “vanadil” oksigeni ilə koordinasiya etanol molekulunun oksigeni ilə deyil, qonşu molekulun (V=O) oksigeni ilə həyata keçir. Bu rabitənin uzunluğu adi rabitələrə nisbətən uzundur (2.47 Å)-dir. Lakin bu ikinüvəli kompleksin əmələ gəlməsi üçün kifayətdir.
Mis kompleksində olduğu kimi vanadil kompleksində də salisil fraqmentindəki fenol oksigeni vanadium ionu ilə koordinasiyada iştirak etmir.
Şəkil.5. [(VO)2(H2sahz)2(C2H5O)2(C2H5OН)] kompleksinin molekulyar quruluşu
3.4. N,N’-xlor diasetilin salisil hidrazonu və komplekslərinin sintezi
Hidrazid, hidrazonlar və onların kompleksləri katalizatorlar, sensorlar, dərman maddələri kimi faydalıdır. Bu xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq N,N’-xlor diasetil hidrazidi və N,N’-xlor diasetilin salisil hidrazonu sintez edilmişdir. Sintez edilmiş maddənin quruluşu İQ- və UB- spektroskopiya vasitəsilə öyrənilib.
Liqand ( L) N,N’-xlor diasetil hidrazid ilə salisil aldehidin qarşılıqlı təsirindən alınmışdır. Liqandin quruluş formulu aşağıdakı kimidir:
Liqand L
Bioloji aktiv N,N’-xlor diasetilin salisil hidrazonu və onunla Cu(II), Ni(II) və Co(II) komplekslərinin sintez olunmuş, onların fiziki-kimyəvi xassələri müxtəlif üsullarla öyrənilmişdir.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
KİTAB
А.А.Меджидов, Д.Б.Тагиев. Физические методы в химии. 2021, Баку, «Элм», 195 с.
XARİCDƏ
1.Ismailov, E.H., Abbasov, Y.A., Osmanova, S.N. et al. Oxidative Addition of C–H Acids to bis(1,5-cyclooctadiene) Ni(0)Ni(COD)2 Complex. Theor Exp Chem. 56, pp.412–416 (2021). https://doi.org/10.1007/s11237-021-09670-w
2. Ш.Ф.Тагиева, С.Н.Османова, Э.Г.Исмаилов, А.Д.Кулиев, М.А.Гусейнова, Р.Д. Гасымов Фазовый состав, магнитные и каталитические свойства наноструктурных Fe-Ni/γ-Al2О3оксидных систем в реакции метанирования диоксида углерода. // Журнал Химическая промышленность сегодня Москва, 2021, №2, с.36-41.
3. Mansura Huseynova, Vaqif Farzaliyev, Ajdar Medjidov, Mahizar Aliyeva, Mücahit Özdemir, Parham Taslimi, Yunus Zorlu, Bahattin Yalçın, Onur Şahin.Synthesis, Biological and Theoretical Properties of Crystal Zinc Complex withThiosemicarbazone of Glyoxylic Acid. Journal of Molecular Structure. 2021.131470, https://doi.org/10.1016/j. molstruc.2021.131470
RESPUBLIKADA
Fatullayeva P.A. Complexes of metals with hydrazone hydrazide salicylic acid Chemical Problems, 2021, № 2,(19), pp.79-83. DOI: 10.32737/2221-8688-2021-2-79-83
KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə - 5, yerli - 1)
BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏR
Mərmərə Universiteti ( Türkiyə)
Moskva Dövlət Universiteti (Rusiya)
İSTİNADLAR - 5
LABORATORİYA: Keçid metalların metalüzvi birləşmələri
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru İltifat Lətifov
Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 k.ü.f.d. a.e.i., 1 kiçik elmi işçi, 1 mühəndis, 1 texnikdir,. Qəzənfər Cəfərov – k.ü.f.d., a.e.i., Rəfail Səlimov – k.ü.f.d., a.e.i., Dilarə Əliyeva – k.ü.f.d., a.e.i., Nigar İbrahimova - elmi işçi, Qafarova Ayşən - k.e.i.
İŞ 3.2: «Heksa-, okta- və dekametilferosen redoks sistemlərinin kinetik və elektrokimyəvi tədqiqat nəticələrinin müqayisəsi ilə üzvi həlledici mühitində işləyən perspektivli elektrodun işlənib hazırlanması»
Hesabat dövründə polimetilferrosen/polimetilferrisinium (MenFc/MenFc+, n=6,8,10) sistemlərinin heterogen fazada dönərlik şərtinə cavab verib-vermədiyini müəyyən etmək məqsədilə dekametilferrosen/dekametilferrisinium (Me10Fc/Me10Fc+) və ferrosen /ferrisinium (Fc/Fc+) redoks sistemlərin elektrokimyəvi tədqiqi tsiklik voltampermetriya üsulu ilə həyata keçirilmişdir. Əldə olunan nəticələr keçən ilin hesabatında 2 redoks sistemin – heksametilferrosen/heksametilferrisinium (Me6Fc/Me6Fc+) və oktametilferrosen/oktametilferrisinium (Me8Fc/Me8Fc+) redoks sistemlərinin nəticələri ilə müqayisə edilərək bu 4 sistemdən hansından və ya hansılardan daha davamlı müqayisə elektrodun hazırlanmasının məqsədəuyğun olduğu aydınlaşdırılmışdır.
Aşağıda bu ilin tədqiqat obyektləri olan ferrosen/ferrisinium (Fc/Fc+)və dekametilferrosen/dekametilferrisinium (Me10Fc/Me10Fc+) sistemlərinin tsiklik voltammoqrammaları (şəkil 1) və oradan hesablanmış parametrlər (cədvəl 1) verilmişdir.
a) |
b) |
Şəkil 1. Fc/Fc+ və Me10Fc/Me10Fc+ sistemlərinin müxtəlif skan sürətlərində
(0.02; 0.05; 0.1; 0.2 V×s–1) çəkilmiş tsiklik voltammoqrammaları
Cədvəl 1-də müqayisə məqsədilə həmçinin keçən hesabat ilində Me6Fc/Me6Fc+ və Me8Fc/Me8Fc+ redoks sistemlərinə dair əldə olunmuş nəticələr də verilmişdir.
Cədvəldəki məlumatların təhlili və ümumiləşdirilməsi nəticəsində aşağıdakı qənaətə gəlirik:
Polimetilferrosen/polimetilferrisinium MenFc/MenFc+ (n=6,8,10) sistemlərinin tsiklik voltampermetriya üsulu ilə tədqiqi sübut edir ki, bu sistemlərin hər biri IUPAC-ın müqayisə elektrodlarına qoyulan elektrokimyəvi dönərlik tələbatına (6-cı təlabata) tam cavab verir.
Bu nəticənin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, MenFc/MenFc+ (n = 6,8,10) sistemləri Fc/Fc+ sistemi kimi üzvi həlledicilərdə elektrokimyəvi tədqiqatın aparıldığı müddət ərzində davamlı sistemlərdir, çünki əldə etdiyimiz nəticələr sistemdə heç bir yan (əlavə) kimyəvi prosesin baş vermədiyini göstərir.
Bununla yanaşı, cədvəl 1-dən həmçinin görünür ki, MenFc/MenFc+ (n = 6,8,10) sistemlərin redoks potensialları hazırda istifadə olunan Fc/Fc+ elektrodunun potensialına yaxın sahədə, yəni əlverişli diapazonda (cədvəl 2) yerləşir.
Cədvəl 1. MenFc/MenFc+ (n=0,6,8,10) redoks-sistemlərin asetonitrildə tsiklik voltammoqrammalarının xarakteristikaları
ν (V×s–1) | *Epa (V) | Epc (V) | DEp (V) | E1/2 (V) | |||
Fc/Fc+ | |||||||
0.02 0.05 0.10 0.20 | 0.457 0.460 0.467 0.472 | 0.390 0.392 0.394 0.398 | 0.067 0.068 0.073 0.074 | 0.424 0.426 0.431 0.435 | |||
Me6Fc/Me6Fc+ | |||||||
0.02 0.05 0.10 0.20 | 0.136 0.142 0.147 0.151 | 0.067 0.071 0.074 0.076 | 0.069 0.071 0.073 0.075 | 0.102 0.107 0.111 0.113 | |||
Me8Fc/Me8Fc+ | |||||||
0.02 0.05 0.10 0.20 | 0.054 0.055 0.057 0.058 | - 0.009 - 0.010 - 0.010 - 0.011 | 0.063 0.065 0.067 0.069 | 0.0225 0.023 0.0235 0.024 | |||
Me10Fc/Me10Fc+ | |||||||
0.02 0.05 0.10 0.20 | - 0.046 - 0.044 - 0.043 - 0.042 | - 0.109 - 0.112 - 0.113 - 0.116 | 0.063 0.069 0.070 0.074 | -0.0775 -0.078 -0.078 -0.079 | |||
* Potensiallar asetonitril məhlulunda gümüş-xlorid (Ag/AgCl) müqayisə elektroduna nəzərən çəkilmişdir (bufer məhlulu – 0.10 mol/l, (C4H9)4N(PF6).
Cədvəl 2. MenFc/MenFc+ (n=0,6,8,10) redoks sistemlərdə yarımdalğa potensialının qiymətləri (skan sürətin 0.1 V×s–1 qiymətində)
Redoks sistem
| Fc/Fc+ | Me6Fc/Me6Fc+ | Me8Fc/Me8Fc+ | Me10Fc/Me10Fc+ |
E1/2(mV)
| 431 | 111 | 23 | – 77 |
Ona görəMenFc/MenFc+ (n = 6,8,10) sistemləri 7-ci tələbata da tam cavab verdikləri üçün aşağıdakı ümumi nəticəni ifadə etmək olar:
MenFc/MenFc+ (n = 6,8,10) sistemləri IUPAC-ın yeddi tələbatının hər birinə tam cavab verdikləri üçün müqayisə elektrodu kimi istifadə oluna bilər.
Elektrokimyəvi tədqiqatlar aparılan MenFc/MenFc+ (n=0,6,8,10)sistemlərində reagent və bufer sisteminin qatılıqları elə seçilmişdir ki, məhlul-elektrod arasında kütlə daşınması yalnız diffuziya prosesi nəticəsində baş versin, miqrasiya və konveksiya prosesləri kütlə daşınmasında iştirak etməsin. Elektrokimyanın nəzəri əsaslarına görə bu tip redoks sistemlərdə anod və katod pik cərəyanları (ipa, ipc) potensialın skan sürətinin kvadrat kökündən (u1/2) Rendl-Sevçik tənliyinə uyğun şəkildə asılıdır:
ip = 2,686 ×105×n3/2×A×c×D1/2×n1/2 (1)
Bu tənliyin bizim sistemlərdə doğru olduğunu aşağıdakı düzxəttli asılılıqlardan görmək olar:
a) |
b) |
Şəkil 2. Me6Fc/Me6Fc+ (a) və Me8Fc/Me8Fc+ (b) redoks sistemlərində
ipa – n1/2 asılılıqların qrafikləri
Ona görə Rendl-Sevçik tənliyindən istifadə edərək reagentlərin diffuziya əmsalları tapılmış və onların müqayisəsi əsasında redoks sistemlərdə baş verən molekullararası qarşılıqlı təsir haqqında məlumatlar əldə olunmuşdur. Bunun üçün MenFc/MenFc+ (n=0,6, 8,10)redoks sistemlərində müşahidə olunan katod (və anod) pik cərəyanlarının (ipk, ipa) qiymətləri nəzərə alınaraq (1)-düsturundan hər bir reagentin diffuziya əmsalı [D(MenFc) və [D(MenFc+)] hesablanmış və cədvəl 3-dəgöstərilmişdir.
Cədvəl 3. MenFc/MenFc+ (n=0,6,8,10) sistemlərində reagentlərin diffuziya əmsalının (D) qiymətləri (sm2/s ilə, həlledici – asetonitril, temperatur – 25°C)
D Reagent | D n = 0 | D n = 6 | D n = 8 | D n = 10 |
MenFc | 6.4 × 10–5 | 1.68 × 10–5 | 0.84 × 10–5 | 0.48 × 10–5 |
MenFc+ | 3.6 × 10–5 | 1.23 × 10–5 | 0.58 × 10–5 | 0.36 × 10–5 |
Cədvəldəki məlumatlar əsasında müəyyən edilmişdir ki, oksidləşdirici və reduksiyaedicinin diffuziya əmsalının qiymətlərinin bir-birinə yaxın olması Nernst tənliyində standart elektrod potensialının (Eo) sistemin çox asan əldə olunan yarımdalğa potensialına (E1/2) bərabər olmasına (E0» E1/2) şərait yaradır.
Hesabat ilində həmçinin MenFc/MenFc+(n = 6, 8, 10) sistemlərinin yarımdalğa potensialının (E1/2) qiymətinə müxtəlif təbiətli həlledicilərin təsirini müəyyənləşdirmək məqsədilə Me8Fs/Me8Fs+sisteminin donor ədədi (DƏ) və özlülüyü (η) bir-birindən kəskin fərqlənən 3 həlledicidə – asetonitril (ASN), dimetilsulfoksid (DМSО) və dixlormetanda (DXМ) tsiklik voltammoqrammaları çəkilmiş (şəkil 3) və tədqiqiqatın nəticələri müqayisəli şəkildə araşdırılmışdır.
Şəkil 3. Me8Fc/Me8Fc+ sisteminin asetonitrildə (ASN) (a), dimetilsulfoksiddə (DMSO) (b) və dixlormetanda (DXM) (c) müxtəlif skan sürətlərində (0.02; 0.05; 0.1; 0.2 V×s–1) çəkilmiş tsiklik voltammoqrammaları
Cədvəl 4. İstifadə edilmiş həlledicilərin donor ədədi (DƏ) və özlülüyü (η)
Həlledici | DƏ (kC×mol–1) | η (mPa×s) |
Dimetilsulfoksid (DМSО) | 124.7 | 1.989 |
Asetonitril (ASN) | 59.0 | 0.341 |
Dixlormetan (DXМ) | 4.2 | 0.410 |
Cədvəl 4-dən görünür ki, hər bir həlledicidə DEp kəmiyyətinin qiymətləri (4-cü kolon) nəzəri hesablanmış qiymətə (0,060 V) yaxındır, yarımdalğa potensialının (E1/2) (5-ci kolon) qiymətləri isə skan sürətindən (n) asılı deyil. Bu iki fakt ona dəlalət edir ki, təcrübədə ilk olaraq götürülən Me8Fc kompleksi üç həlledicinin hər birində dönən birelektronlu oksidləşməyə uğrayır:
Ме8Fc « Ме8Fc+ + e−
həlledici: asetonitril, dixlormetan, dimetilsulfoksid
Me8Fc/Me8Fc+sisteminin DEp qiyməti yalnız dixlormetan məhlulunda 0,060 V-dan bir qədər böyükdür (0,086–0,107 V). Bu onu göstərir ki, məhz bu həlledicidə elektron keçidi bir qədər ləng baş verir.
Yarımdalğa potensialının qiymətinə həlledicinin təbiətinin təsirini araşdırmaq məqsədilə skan sürətinin 0.1 V×s–1 qiymətində üç həlledicidə çəkilmiş tsiklik voltammoqrammalar eyni qrafikdə (şəkil 4),tsiklik voltammoqrammalardan əldə olunmuş yarımdalğa potensialının (E1/2) qiymətləri isə cədvəl 5-də göstərilmişdir.
3 |
2 |
1 |
Şəkil 4. Me8Fc/Me8Fc+ sisteminin müxtəlif həlledicilərdə (1–ASN; 2–DXM; 3–DMSO)
skan sürətinin 0.1 V×s–1 qiymətində çəkilmiş tsiklik
voltammoqrammalarının müqayisəsi
Cədvəl 5.Me8Fc/Me8Fc+ redoks sistemin müxtəlif həlledicilərdə yarımdalğa potensialının qiymətlərinin müqayisəsi (skan sürəti 0.1 V×s–1-dir)
Həlledici
| ASN | DXM | DMSO |
E1/2(mV)
| 23 | 48 | 93 |
Həm spektrdən, həm də cədvəl 5-dən görünür ki, Me8Fc/Me8Fc+ sistemində yarımdalğa potensialının qiyməti ASN®DXM®DMSO ardıcıllığında müsbət potensiallar istiqamətindəbir qədər (D = 93 – 23 = 70 mV) sürüşür.
Tədqiqatda aldığımız nəticənin (D=70 mV) eksperimentin xətası (±10 mV) ilə müqayisədə böyük olmasına baxmayaraq hazırda bu sürüşmənin sayca qiyməti tətbiq baxımdan qənaətbəxşdir, çünki hazırda müqayisə elektrodu kimi tətbiq edilən Fc/Fc+ sisteminin E1/2 qiymətinin sürüşməsi həlledicinin təbiətindən və şəraitdən asılı olaraq 317–633 mV təşkil edir.
Başqa sözlə, MenFc/MenFc+ (n=6,8,10)sistemləri əsasında hazırlanmış müqayisə elektrodunun oksidləşmə-reduksiya potensialı müxtəlif üzvi həlledicilərin təsirindən Fc/Fc+ sisteminə nəzərən təxminən 4–9 dəfə az dəyişir.
Bu da bizə elektrokimyəvi tədqiqatlarda əldə olunmuş məlumatların elmi araşdırmasının nəticəsini aşağıdakı kimi ifadə etməyə əsas verir:
MenFc/MenFc+ (n=6,8,10) redoks-sistemləri qeyri-su mühitində müqayisə elektrodu kimi, əvvəllər təklif olunmuş ferrosen-ferrisinium (Fc/Fc+) sistemindən daha perspektivli sistemlərdir.
NƏTİCƏLƏR
1. Heterogen fazada MenFс/MenFс+ (n = 6,8,10) redoks sistemlərində baş verən elektron mübadilə reaksiyası diffuziya ilə məhdudlaşmışbirelektronlu dönən prosesdir və redoks cütlərin hər biri IUPAC-ın müqayisə elektroduna qoyulan yeddi təlabata tam cavab verir.
2. Ferrosen və ferrisiniumun diffuziya əmsalının qiymətlərinin bir-birinə yaxın olması Nernst tənliyinə uyğun olaraq bu redoks sistemləri çox asan əldə olunan yarımdalğa potensialı (E1/2) ilə səciyyələndirməyə imkan verir.
3. MenFc/MenFc+ (n=6,8,10) redoks-sistemləri müxtəlif təbiətli üzvi həlledicilərdə müqayisə elektrodu kimi, hazırda tətbiq edilən ferrosen-ferrisinium sistemindən daha perspektivli sistemlərdir və praktikada onunəvəzinə uğurla istifadə oluna bilərlər.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARICDƏ
N.Z.İbrahimova, G.М.Jafarov, D.B.Tagiyev, I.U.Lyatifov. Electrochemical reversibility of Me6Fc/Me6Fc+PF6– and Me8Fc/Me8Fc+PF6– redox systems in acetonitrile. // Journal of Electrochemical Science and Engineering, 2021, 11(4), pp.221-225.
KADR HAZIRLIĞI:
Dissertant İbrahimova Nigar Ziya qızı “Polimetilferrosen və polimetilferrisinium sistemlərində elektron mübadilə reaksiyalarının kinetikasının tədqiqi və yeni elektrokimyəvi müqayisə elektrodlarının hazırlanması” mövzusu üzrə elmi-tədqiqat işləri aparır.
Dissertant Qafarova Ayşən İlqar qızı “Dəmir və kobaltın tsiklopentadienil, tsiklopentadienilkarbonil komplekslərinin sintezi və onlar əsasında karbon nanoborularının alınması” mövzusu üzrə elmi-tədqiqat işləri aparır.
LABORATORİYA: Nadir metalların kompleks birləşmələri
LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya üzrə fəlsəfə doktoru Fidail Cəlaləddinov
Laboratoriyada 9 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər b.e.i., 3 nəfər e.i.,1nəfər mühəndis, 1 nəfər baş laborant, 1nəfər texnikdir. Esmira Quliyeva – k.ü.f.d.,a.e.i., Hidayət Məmmədov – b.e.i., Şahnaz Qəhrəmanova – k.ü.f.d., b.e.i., Mehriban Məmmədova – e.i., Təranə Əsgərova – e.i., Tamilla Haqverdiyeva – e.i., Əliyeva Cavahir – müh., Əhmədova Zərifə – b.lab., Cahandarova Janetta – tex.
İŞ 3.3: “Keçid metalların (Fe,Zn, Mn,Co Ni) heksilrezorsinlə (C12H18O2) alınmış kompleks birləşmələr əsasında bioloji aktiv funksional materialların (boy stimulyatorları, adoptegen və məhsuldar xassəli) alınması və tədqiqi”
MƏRHƏLƏ I: Keçid metalların (Zn,Mn,) heksilrezorsinlə (C12H18O2) alınmış kompleks birləşmələrin sintezi
Mn(II) və Zn(II) salisil-rezorsin spirti və salisil turşusu ilə komplekslərinin sintezi və tədqiqi
Bir çox keçid metallarının benzoy turşusu, salisil turşusu, rezorsin, bipiridin, poliaminopolifosfin turşuları kimi üzvi liqandlarla koordinasiya birləşmələri həyati vacib mikroelementlərin və biomolekulların donorları olduqları üçün bioloji aktivlik nümayiş etdirirlər və buna görə də şiş hüceyrələrinə qarşı yüksək sitotoksik aktivlik göstərirlər və müxtəlif dərmanların istehsalında geniş istifadə olunurlar.
Komplekslərin bioloji aktivliyi yalnız metal ionunun və liqandların təbiəti ilə deyil, həm də sintez şərtləri, xarici və daxili koordinasiya sahələrinin tərkibi və əldə edilən birləşmələrin quruluşu ilə müəyyən edilir. Məhz buna görə də işimizin əsas məqsədi qeyd olunan xassələrə malik birləşmələrin alınmasıdır.
Mn(II) və Zn(II) - nin salisil-rezorsin spirti və salisil turşusu ilə neytral mühitdə kompleksləri [MnL2(H2O)2] H2O, [MnL2Cl2],[ZnL2SO4]sintez edilmişdir. Alınan komplekslərin tərkibi və quruluşu kimyəvi, rentgen -faza, İQ-spektral və termoqravimetrik analiz üsulları ilə öyrənilmişdir. Termoqravimetrik və rentgen-faza analizlərinin məlumatlarına əsasən, termal parçalanma prosesinin üç mərhələdə baş verdiyi və termolizin son məhsulunun metal oksidi olduğu müəyyən edilmişdir.
Yuxarıda göstərilənləri nəzərə alaraq, Mn(II) və Zn(II) komplekslərinin salisil-rezorsin spirti və salisil turşusu ilə sintezi və öyrənilməsinə həsr olunmuş bu iş bu gün aktualdır.
Fiziki ölçmələr
Alınan sintez məhsullarının tərkibi və kimyəvi quruluşu fiziki-kimyəvi analiz üsulları ilə öyrənilmişdir: Rentgen-faza analizi (diffraktometr Almaniya D-2 Phaser Bruker firması), IQ spektroskopiyası ("Specord M-80" markası Carl Zeiss). Reaksiya məhlullarının UB spektrləri ABŞ-ın Evolution 60S spektrofotometrində qeydə alınmışdır. Diferensial termoqravimetrik analiz (NETZSCH STA 449F3 STA449FSA-0622-M) üzərində aparılmışdır.
1.1 Mn(II) və Zn(II)-nin salisil-rezorsin spirti və salisil turşusu ilə sintez metodları
[MnL2Cl2] birləşməsinin sintezi
[MnL2Cl2] birləşməsini sintez etmək üçün 0,6 q (0,03 mol) MnCl2· 2H2O 30 ml etanolda (1:1 nisbətində) 60°C temperaturda həll edilərək alınan məhlulun üzərinə 40 ml salisil-rezorsin spirti əlavə edilmişdir, bir saat sonra, ağ, iynəyə bənzər kristallar ayrılır, alınmış birləşmə bir neçə dəfə efirlə yuyulur və sabit bir çəki alınana qədər sulfat turşusu üzərində eksikatorda qurudularaq,kimyəvi analiz olunur. Analizin nəticələri aşağıdakı kimidir (%- lə, cədvəl 1):
Cədvəl 1. [MnLCl2] birləşməsinin sintezi1:2 nisbəti
Komplekslər | Tapılmış, % | Hesablanmış, % | ||||||
Mn | Zn | Cl | N | Mn | Zn | Cl | N | |
[MnL2(H2O)2] H2O | 18.19 |
|
| 6.84 | 18.13 |
|
| 6.89 |
[MnL2Cl2] | 17.68 |
| 10.89 | 6.80 | 17.72 |
| 10.92 | 6.85 |
[ZnL2SO4] |
| 19.45 |
| 7.20 |
| 19.10 |
| 7.15 |
[MnLCl2] birləşməsinin sintezi1:2 nisbətində yuxarıda göstərilən metodikaya uyğun aparılmışdır.
[MnL2(H2O)2] Н2О birləşməsinin sintezi ( L-salisil turşusu)
2,760 q salisil turşusu 20 ml etanolda həll edildikdən sonra, məhlul 20 ml distillə suyunda həll edilmiş 1,259 q manqan (II) xloridə əlavə edilir və 4-5 saat qaynadılır. Alınmış çöküntü süzülür, etanolda yuyulur və susuz kalsium-xlorid üzərində bir həftə eksikatorda qurudulur. Hər iki birləşmənin alınması prosesi neytral mühitdə aparılır.
[MnL(H2O)2] Н2О birləşməsinin sintezi (L-salisil turşusu) 1:2 nisbətində yuxarıda göstərilən metodikaya uyğun aparılmışdır.
[ZnL2SO4] kompleksinin sintezi ( L-salisil turşusu)
Kompleksi sintez etmək üçün 0.6 qr (0.005 mol) ZnSO4 20 ml suda 450 C temperaturda tam həll edildikdən sonra, alınmış məhsulun üzərinə 0.8 qr (0.005 mol) salisil turşusunun əvvəlcədən 15 ml suda həll edilmiş məhlulu əlavə edilmişdir. Alınmış məhlul 2 saat müddətində verilmiş temperaturda qızdırıldıqdan sonra, otaq temperaturuna qədər soyudulmuş və kristallaşmaq üçün saxlanılmışdır. Təqribən 7-8 saatdan sonra çökmüş kristallar eksikatorda NaOH üzərində qurudulmuşdur.
1.2. Alınmış komplekslərin fiziki-kimyəvi metodlarla tədqiqi
Liqandın kompleks əmələgətirici maddə ilə əlaqələndirilməsinin təbiətini müəyyən etmək üçün əldə edilən komplekslərin İQ spektral təhlili aparılmışdır ki, bu da kompleksin sərbəst liqand spektrinə nisbətən əhəmiyyətli spektral dəyişikliklərlə müşayiət olunduğunu göstərmişdir (şəkil1).
Alınan mürəkkəb birləşmələrin [MnL2Cl2] və ilkin maddələrin İQ -spektrlərinin müqayisəsi göstərdi ki, kompleksdəki karbonil qrupunun udma zolaqları ionlaşmış formadadır, çünki, deprotonlaşmış karboksil qrupunun asimmetrik və simmetrik titrəmələrinin udma zolaqları 1659–1510 sm-1 və 1445–1377 sm-1 aralığında görünür.
Şəkil 1. İlkin maddənin İQ- spektri
Şəkil 2. Mn (II)-nin salisil-rezorsin spirti ilə kompleksinin İQ spektri
İonlaşmış karboksil qrupunun (COO–) asimmetrik və simmetrik udma titrəmələri arasındakı fərq 220 sm-1-dən azdır ki, bu da onun əmələ gələn kompleks birləşmədə olan manqan ionu ilə dəqiq koordinasiyasını göstərir. Bu səbəbdən liqandın karboksilat qrupunun oksigen atomu ilə manqan (II) ionu arasındakı əlaqənin ion tipli olduğu qənaətinə gəlmək olar.
Termiki analiz nəticələri alınmış kompleksdə su molekulunun olmadığını təsdiqləyir, çünki, dehidratlaşmaya uyğun 200 ° C -ə qədər heç bir dəyişiklik müşahidə edilmir.
Alınan məlumatlar bu komplekslərin [MnL2(H2O)2] H2O (L - salisil turşusu və salisil-rezorsin spirti) və [ZnL2SO4] əmələ gəlməsini təsdiq edir.
Tədqiq olunan komplekslərin tərkibini və temperatura davamlılığını təyin etmək üçün element analizi, rentgen-faza analizi, İQ spektral və termoqravimetrik analizlər aparılmışdır (şəkil 2,3).
Şəkil 3. Zn(II)- nin salisil turşusu ilə kompleksinin İQ spektri
Şəkil 4-də istilik sabitinin və sintez edilmiş komplekslərin tərkibinin təyin edilməsinin [MnL2Cl2] termoqravimetrik əyrisi verilmişdir.
Şəkil 4. L-salisil-rezorsin spirti Mn (II) kompleksinin derivatoqramması
Differensial termiki analiz metodu vasitəsilə alınmış kompleks birləşmələrin [MnL2Cl2] tərkibi və sabitliyi təyin olundu və komplekslərin 1500C-yə qədər istiliyə davamlı olduğu müəyyən edildi.
Şəkil 5. Mn(II)-nin salisil turşusu ilə kompleksinin termoqraviqramması.
DTA analiz metodu vasitəsilə [MnL2(H2O)2] H2O, (L - salisil turşusu),[ZnL2SO4] (L - salisil turşusu),kompleks birləşmələrinin tərkibi və sabitliyi öyrənildi və kompleksin 160°С temperatura qədər davamlı olduğu təyin edildi. Yüksək temperaturda kompleks tədricən parçalanır və bu proses bir neçə mərhələdə başa çatır və bütün hallarda termoliz prosesinin son məhsulu metal oksidlərindən ibarət olur (şəkil 5,6).
Şəkil 6. Zn(II) salisil turşusu ilə kompleksinin termoqraviqramması.
Ultrabənövşəyi spektroskopiya
0.01 M [MnL2(H2O)2] H2O kompleksinin UB spektral analizi aparılmışdır, kompleksin tərkibində su molekulu qalır. Nümunə göstərir ki, d-d keçidi 480-560 nm dalğa uzunluğuna malikdir (şəkil 7.8).
Şəkil7. [MnL2(H2O)2]H2O kompleksinin 0.01 M məhlulunun
ultrabənövşəyi udma spektri.
Şəkil 8. L-salisil-rezorsin spirti Mn (II) kompleksinin 0.01 M məhlulunun ultrabənövşəyi udma spektri.
Rentgen-faza analizi
Şəkil 9-də sintez məhsulunun rentgenoqrammasının nəticəsi göstərilib. Alınan məlumatlar [MnL2(H2O)2]H2O kompleksinin əmələ gəlməsini təsdiqləyir.
Şəkil 9. [MnL2(H2O)2]H2O kompleksinin L-salisil turşusu ilə
difraksiya nümunəsi.
Kristal qəfəs parametrləri bir-birindən fərqləndiyinə görə demək olar ki, (şəkil 10), Mn-salisil turşusunun koordinasiya kompleksi yaranıb. Salisil turşusunun pikləri Mn-salisil turşusunda görünmədiyi üçün demək olar ki, bütün salisil turşusu kompleksinin yaranmasında iştirak edib.
Tədqiq olunan komplekslərin tərkibini və istilik sabitliyini təyin etmək üçün element analiz, rentgen- faza analizi, İQ- spektral və termoqravimetrik analiz aparmışıq. Araşdırmaların nəticələri göstərdi ki, bütün hallarda komplekslərin termiki parçalanmasının son məhsulu metal oksididir. Beləliklə, işdə istifadə olunan fiziki-kimyəvi üsulların nəticələrinə görə, əldə edilmiş komplekslərin tərkibi və quruluşunun birbaşa ilkin məhsulların nisbətindən asılı olduğu müəyyən edilmişdir.
a) b)
Şəkil 10. Mn(II)-nin salisil-rezorsin spirti ilə kompleksin kristallarının mikroskop altında görünüşü: a) adi halda, b) böyüdülmüş
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə - 1, yerli - 2)
İSTİNADLAR - 3
LABORATORİYA: Metal-klatrat birləşmələri
LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru Mina Munşiyeva
Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 5 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i.-dir, 1 mühəndis, 1 texnik. Qüdrət Əliyeva - k.ü.f.d., a.e.i., Əsmət Əzizova - k.ü.f.d., a.e.i., Humay Məmmədova - e.i., Nərminə Məmmədova – e.i., Ofelya Quliyeva - e.i., Firuzə Əliyeva - e.i., Sevinc Rəhmanova - k.e.i., Səbinə Məmmədova - k.e.i.
İŞ 3.4: Bəzi d- və f-elemetlərinin ftal turşuları ilə kompleksləri əsasında supramolekulyar birləşmələrinin sintezi və quruluş-kimyəvi tədqiqi
MƏRHƏLƏ I:f-elementlərinin ftal turşuları ilə komplekslərinin klatrat əmələgətirmə
qabiliyyəti.
2012-ci ildən başlayaraq keçid d- metallarının kompleksləri əsasında supramolekulyar birləşmələrin sintezi və tədqiqi üzrə elmi işlər aparılır və bir dissertasiya işi müdafiə edilib.
Bu işlərin davamı kimi f-elemetlərin əsasında supramolekulyar birləşmələr sintez edilib və quruluş-kimyəvi analizləri aparılıb.
Carı ilin tədqiqatı lantan və neodimin o-ftal turşusu ilə komplekslərinin öyrənilməsinə həsr olunub. Tədqiqat zamanı element analizi, rentgenfaza, İQ-spektroskopiya və termoqravimetriya metodlarından istifadə edilmişdir. Sintez olunmuş birləşmələrin rentgenoqrammları şəkil 1a və b göstərilmişdir.
Rentgenoqrafik analiz göstərir ki, alınan birləşmələr birfazalıdır və yüksək kristallikdir. Bütün difrakltoqram boyunca səpələnmiş maksimumlar birləşmələrin yüksək simmetriyaya malik olduqlarını sübut edir. Difraktoqramlardakı Ln-ftalat üçün 13,29;13,8; 7,51A0 maksimumları və Nd-ftalat üçün 13.98; 10.94; 6.02 A0 maksimumları yaxşı identifikasiya olunur. Göstərilən difraktoqramdan və elementar hücrənin parametrlərindən görünür ki, onlar identik deyil, baxmayaraq ki, bu nadir torpaq elementləri (La, Nd) birinci izoquruluş qrupunda, yəni lantanoidlər sırasında birinci beşlikdə yerləşir.
Kimyəvi element analizinin nəticələrindən belə görünür ki, sintez olunan birləşmələrin tərkibi hepta-akva-triftalatodilantan (III) və heptaakva-triftalatodineodiumun (III) kimyəvi formuluna uyğundur və onlar izoquruluşlu deyillər (şəkil 1 a və b).
Şəkil 1. La2(o-C6H4 (COO)2)3(H2O)7 və Nd2(o-C6H4(COO)2)3(H2O)7 difraktoqramları.
Kompleks birləşmələrin termiki destruksiyasını təyin etmək üçün 20–9000C temperatur intervalında termoqrafimetrik analiz aparılmışdır. Kompleks birləşmələrin derivatoqrammlarından görünür ki, lantan ftalatın parçalanması 102.40C temperaturda başlayır və 1.5 molekul suyun itməsinə gətirir. Bununla bərabər kütlənin itirilməsi ümumi kütlənin təcrübi olaraq 3.23% (hesablanıb 3.01%) təşkil edir. Sonra 237.20C temperaturda 5.5 molekul suyun itməsi müşahidə olunur.
3000C temperaturdan başlayaraq susuz kompleks birləşmələrin parçalanması 343.30C temperaturda endotermik effektlərin müşahidə olunması ilə baş verir. Termoanalizin son məhsulu La2O3 təcrübi olaraq 32.12% təşkil edir (hesablanıb 36.35%). Qeyd etmək lazımdır ki, lantan oksidinin alınması zamanı ancaq karboksil anionunun oksigenindən istifadə olunur. Çünki derivatoqramın TQ əyrisində kütlə artımı müşahidə olunmur.
Yeddi su molekulu olan Nd-ftalat kompleksi 1480C temperaturadək davamlıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, yeddi su molekullu La-ftalat kompleksi 800C temperatura qədər davamlıdır. 1480C-dən sonra kompleks birləşmənin 177.30C-də maksimum aydın lakin dayaz endotermik effektlə müşahidə olunan parçalanması başlayır. Molekulun üzvi hissəsinin intensiv yanması 510–6000C temperatur intervalında baş verir.
Beləliklə, aparılan tədqiqatların nəticəsi göstərdi ki, kompleks birləşmələr eyni kimyəvi formula malik olmasına baxmayaraq, müxtəlif quruluşludurlar və termiki destruksiya fərqli sxemlərlə baş verir.
Kompleks birləşmələrin termoqraviqrammlarının müqayisəsindən aydın oldu ki, lantan ftalat kompleksində su molekulu kristallik qəfəsi 800C-dən aşağı temperaturda tərk edir. (endotermik effektin maksimumu 102.40C), bu da onun lantanın mərkəzi atomunun koordinasiyasına daxil olmadığını və kristalloqrafik məsamələrdə yerləşdiyini göstərir. Bütün bu deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, hər lantan atomunun koordinasiyasına 3su molekulunun 3 oksigen atomu və helat tipli 3 karboksil qrupunun 6 oksigen atomu daxil olur. Beləliklə, hər lantan atomunun koordinasiya ədədi 9-a bərabər olur, bu da lantan üçün xarakterikdir. Sintez olunmuş komplekslər üçün təhmin olunan (şəkil 2).
Sxematik quruluşdan göründüyü kimi kompleks birləşmə ziqzaq şəkilli 2D polimer qatlardan ibarətdir. Kristalloqrafik məsamələrdə yerləşən su molekulu həm molekuldaxili, həm də molekulxarici hidrogen rabitəsi əmələ gətirərək polimer qatlarını bir-birinə tikir və bunun nəticəsində 3D quruluşlu supramolekula yaranır.
Neodium kompleksinin əmələ gəlməsi zamanı bütün su molekulları çox yüksək temperaturda kristal qəfəsi 2 mərhələdə tərk edir, yəni endotermik effektin sonu ikinci endotermik effektin başlanğıcıdır. Ona görə belə təhmin etmək olar ki, bütün su molekulları neodiumun mərkəzi atomlarının koordinasiyasında iştirak edir.
Şəkil 2. Neodium ftalatın təsvir olunmuş sxematik quruluşu
Beləliklə, neodiumun hər mərkəzi atomunun koordinasiyasına 3 su molekulunun oksigen atomu və helat tipli 3 karboksil qrupunun 6 oksigen atomu daxil olur. Bir su molekulu isə müxtəlif ziqzaqvari polimer qatlarda yerləşən neodium atomları arasında körpü əmələ gətirir və bununla da 2D quruluşu 3D quruluşuna çevrilir. Deməli neodium atomunun koordinasiyasına 3 su molekulunun 3 oksigen atomu, helat tipli 3 karboksil qrupunun 6 oksigen atomu və körpü molekulunun bir oksigeni daxil olur. Neodium ftalatın lantan ftalatla müqyisədə yüksək termiki davamlılığa malik olması bununla izah olunur.
MƏRHƏLƏ II: Bəzi metalların ftal turşuları ilə kompleksləri əsasında pirazinlə supramolekulyar birləşmələrin sintezi.
Stronsiumun o-ftal turşusu ilə kompleksləri əsasında pirazin adduktları alınmışdır, onların rentgenoqrafik, derivatroqrafik və İQ-spektroskopik analiz metodları ilə fiziki-kimyəvi xassələri öyrənilib. Rentgenofaza analizindən görünür ki,alınan məhsul bir fazalı və yüksək kristallığa malikdir. Piklərin bütün difratoqramm boyunca paylanması adduktun yüksək simmetriyaya malik olmasını göstərir və elementar qəfəsin parametrləri a=12,727A0; b=11,42 A0; c=9,039 A0 bərabərdir. Termoqrafik analizin nəticəsi göstərir ki, birləşmə 2160C –yə qədər davamlıdır (şəkil 3).
Şəkil 3.Stronsium-ftal-pirazin kompleksinin termoqramması.
90-1260C temperatur intervalında endotermik effekt müşahidə olunur. Bu mərhələdə kristal qəfəsin suyu və pirazin adduktu qəfəsi tərk edir ( çəki itkisi 13 % olur). Maksimum 5160C olan 435-548,20C temperatur intervalında adduktsuz kompleksin parçalanması prosesi gedir və 848,70C-də son məhsul olaraq SrO alınır.
MƏRHƏLƏ III: Platin və palladiumun kükürd və azot tərkibli komplekslərinin formalaşması.
İlk dəfə olaraq ikivalentli platin və palladiumun bioloji sistemlərə xas olan funksional qruplara malik bioloji fəal merkamin və β-merkaptoetanol liqandları ilə çoxnüvəli koordinasion birləşmələri alınmış, onların strukturları öyrənilmiş, quruluş və bioloji fəalliq (radioprotektor, onkoloji, dermatoloji) arasında korrelyasiya müəyyən edilmişdir.
Şəkil 4. Pt (a) və Pd (b) merkaptoetanolla komplekslərinin quruluşu.
Hesabatın təqdim olunan hissəsi sistematik aparılan Pt və Pd merkaptoetanollakompleks işlərinin RQA – üsulu ilə tədqiqatının davamıdır. Hesabat dövründə iki valentli platin və palladiumun kükürd-oksigen və heterotsiklik azot atomu saxlayan aromatik karbohidrogenlərlə bir və altı nüvəli kompleks birləşmələr alınaraq quruluşları İQ və RQA-üsulları ilə öyrənilmişdir. Kükürd-oksigen tərkibli bioloji fəal liqand kimi merkaptoetanoldan istifadə edilmişdir.
Palladiumun merkaptoetanolla alınmış klaster tipli altınüvəli tac tipli kompleksində, altı ədəd palladium atomu sadə altıbucaqlı əmələ gətirir. Hər bir palladium atomi bir-biri ilə disulfid körpüsü ilə birləşərək molekulyar quruluşu əmələ gətirir. Hər bir palladium atomu qoş konformasiyaya uyğun yastı kvadrat formada koordinasion poliedr əmələ gətirirlər. Ayrı-ayrı molekulyar quruluşlar bir-biri ilə merkaptoetanol molekulunun hidroksil qrupları ilə hidrogen rabitəsi yaradaraq birləşirlər. Merkaptoetanolun hidroksil qrupu koordinasiyada iştirak etmir. Kristallik quruluşun bəzi parametrləri İQ spektrin nəticələri ilə eynilik təşkil etdiyi sübut edilmişdir. Bioloji fəal liqand kimi istifadə edilən b-merkaptoetanol HS–CH2CH2OH sistein reduktazanın tio-modelidir. Qarışılıqlı təsirdə olan başlanğıc maddələrin stexiometrik nisbətlərini və digər fiziki-kimyəvi faktorlarını tənzimləyərək ədəbiyyatda quruluş və xassəcə məlum olmayan altınüvəli [Pd6(SCH2CH2OH)8] yeni qeyri-klaster tipli kompleks birləşmə alınmışdır. Alınan kompleks birləşmədən kristallar yetişdirilərək quruluşu rentgen quruluş analiz üsulu ilə müəyyənləşdirilmişdir.
RQA-nəticələrindən aydın olur ki, altı palladium atomundan dördü səkkiz ədəd beşüzlü metal helat tsikli əmələ gətirir. Səkkiz ədəd liqandın dördü mərkəzi atomla ½ Pd–O rabitəsi yaradaraq kompleks molekulu neytrallaşdırır. Kompleks iki ədəd kəsişən kreslonu xatırladır. İki ədəd palladium atomu isə kəsişmədə koordinator rolunu oynayırlar.Helat tipli komplekslərdə adduktların koordinasion sferadan helat əmələgətiriciləri sıxışdırıb cıxarması ftal turşusu misalinda tədqiq edilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, ftal turşusu digər helat əmələgətirici liqand-merkaptoetanolla xarici sferaya sıxışdırılaraq çıxarılır.Nəticədə ftal turşusu karboksil qruplarından birinin karbonil oksigen atomu ilə merkaptoetanolun hidroksil qrupunun hidrogen atomu ilə hidrogen rabitəsi (2,481 Å) yaradır. Altı ədəd su molekulu isə Van-der-Vaals qüvvəsi hesabına kristal qəfəsində boşluğu doldurmuşlar.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə -1 , yerli -1 )
KADR HAZIRLIĞI
Əsmət Əzizova - doktorant. Dissertasiya mövzusu: “Platin və palladium metallarının kükürd və azotlu bioloji fəal liqandlarla komplekslərinin formalaşmasının fiziki-kimyəvi qanunauyğunluqları və bioloji aktivliyinin modelləşdirilməsi.” Tədqiqatlar başa catmaqdadır.
Qüdrət Əliyeva - doktorant. Dissertasiya mövzusu: “Bioloji aktiv paraaminosalisil turşusu ilə metalların supramolekulyar birləşmələrinin sintezi, quruluş-kimyəvi tədqiqi, amin turşularının optiki izomerlərinin ayrılmasında tətbiqi.” Tədqiqat işləri aparılır.
Səbinə Məmmədova - dissertant. Dissetasiya mövzusu: “Lantanoidlərin ftal turşuları ilə komplekslərinin sintezi və prosesin kompyuter modelləşdirilməsi”. Tədqiqat işləri aparılır.
“Koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalari” şöbəsinin
2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında
H E S A B A T |
Şöbə müdiri: akademik Tofiq Nağıyev
Mövzu: Heterogen biomimetik katalizatorlar iştirakında
hidrogen peroksid və azot 1-oksidlə koherent
sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalarının
fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi
və innovasion işlənilmələrin tətbiqi
Mövzuya aid işlər: 4.1; 4.2; 4.3; 4.4.
|
LABORATORİYA: Monooksigenaz reaksiyaların modelləşdirilməsi
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Lətifə Həsənova
Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır: Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d.,a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d.,e.i., 2 nəfər e.i., 4 nəfər laborantdır. Çimnaz Mustafayeva - k.ü.f.d., a.e.i., Ulduz Məmmədova - k.ü.f.d., e.i., Səriyyə Ağaməmmədova - e.i., Gülşən Nəhmətova - e.i.,
İŞ 4.1:Metanın hidrogen peroksidlə monooksidləşməsi prosesində alınan metil spirtinin aralıq məhsul kimi çevrilməsi mexanizmlərinin dəqiqləşdirilməsi məqsədilə metanolun H2O2-lə biomimetik oksidləşməsi reaksiyasının tədqiqi.
Metanın birkarbonlu maye oksigenli birləşmələrə birbaşa çevrilməsi proseslərinin inkişafına marağın artması Yer qatında yeni böyük tutumlu təbii qaz yataqlarının kəşfi ilə bağlıdır. “British Petrolium” kompaniyası tərəfindən hazırlanmış 2019-cu ilin statistikasına görə Yer kürəsinin təbii qaz resurslarının ümumi həcmi 200 trln m3-ə çatmışdır ki, onun 24%-i Rusiya, 16%-i İran, 12% Qətər, 8%- Türkmənistan, 5%- ABŞ , 1.4%- Azərbaycanın payına düşür.
Metanın natamam oksidləşməsi yolu ilə birbaşa çevrildiyi maye oksigenli birləşmələrin əsasını geniş tətbiq sahəsinə malik metanol təşkil edir. Bu istiqamətdə tədqiqatlar sırasında laboratoriyamızda aparılan metanın biomimetik hidroksidləşməsi üzrə tədqiqatlar və bu tədqiqatlarda alınan nəticələr perspektiv əhəmiyyət kəsb edir. Laboratoriyada 1990-cı illərin sonunda metanın monooksidləşməsi prosesinə tətbiq olunan hem tərkibli biomimetik katalizatorlardan davamlılığı ilə fərqlənən dəmirtetrafenilporfirin/Al2O3, dəmirtetrafenilporfirin/NaX və flüorlaşdırılmış dəmirtetrafenilkompleksli tetrakis/Al2O3 və tetrakis/NaX bioimitatorlarının təbii qazın və eləcə də kimyəvi təmiz metanın hidrogen peroksidlə birbaşa metanola çevrilməsi prosesində tədqiqi aparılmışdır.
Cədvəl 1. Etrakis/Al2O3 katalizatorunun daha yüksək aktivliyi
Katalizatorlar | t,°C | CH2O2, % | VCH4, l/saat | VH2O2, ml/saat | CH3OH,CH4-a görə çıxım,% |
Tetrakis/Al2O3
| 200 250 300 350 | 30 30 30 30 | 0.35 0.35 0.35 0.35 | 1.8 1.8 1.8 1.8 | 7.8 12.4 16 19.2 |
TPhPFe3+/Al2O3 | 300 | 30 | 0.48 | 2.1 | 12.5 |
Tetrakis/NaX | 250 300 350 | 30 30 30 | 0.472 0.472 0.472 | 2.4 2.4 2.4 | 4.6 7.5 11.48 |
TPhPFe3+/ NaX | 280 280 | 30 30 | 0.24 0.24 | 2.4 1.65 | 13.72 9.63 |
Alınan nəticələrdən tetrakis/Al2O3 katalizatorunun daha yüksək aktivliyə malik olduğu görünür (cədvəl1).
Seçilmiş tetrakis/Al2O3 katalizatorunun aktivliyinə temperatur, kontakt müddəti və oksidləşdiricinin qatılığının təsiri geniş öyrənilmiş və alınan nəticələrin bir qismi şək.1-də əks etdirilmişdir. Əks olunmuş nəticələrdən görünür ki, metanın birbaşa çevrilməsi prosesində metanolla yanaşı formaldehid və nəzərə çarpacaq miqdarda dimetil efiri alınır (şək.1). Temperaturdan asılı olaraq alınan bu nəticələrdən göründüyü kimi, temperatur artdıqca metanolun çıxımı artır və onunla yanaşı dimetil efirinin də alınma sürəti artır. Müxtəlif temperaturlarda (digər parametrlər dəyişməz qalmaqla) temperaturun 300°C-ə qədər yüksəlməsi dimetil efirinin çıxımının artmasına səbəb olsa da, temperaturun sonrakı artımı ilə metanolun çıxımının artmasına baxmayaraq dimetil efirinin çıxımı azalır. Bu da, suda həll olmuş şəkildə alınan reaksiya məhsulları qarışığında dimetil efirinin yüksək temperatur şəraitində həllolma qabiliyyətinin azalması ilə izah oluna bilər. Yüksək temperatur şəraitində formaldehidin çıxımı azalır və karbon qazlarının alınması isə sürətlənir.
Şəkil.1. Metanın H2O2 ilə biomimetik oksidləşməsi reaksiyası
məhsullarının çıxımına temperaturun təsiri:
VCH4=0,35l/saat; VH2O2=1,8ml/saat; CH2O2=30%;
CH4:H2O2=1:1; τ=2,45 san.
1-СH3OH; 2-CH2O; 3-CH3OCH3; 4-CO2; 5- CH4-nın konv.;
6-H2O2-in katalaz reaksiyada sərfi
Eyni temperaturda isə zamandan asılı olaraq metanolun çıxımının artması ilə dimetil efirinin alınması da artır (şək.2).
Şəkil.2.Tetrakis/ Al2O3 biomimetik katalizatoru üzərində metanın H2O2 ilə
monooksidləşməsi reaksiyasının gedişinə kontakt müddətinin təsiri:
Скат = 0.64мг/г; t = 250°C; CH2O2 = 30%;
1-СH3OH; 2-CH2O; 3-CH3OCH3; 4-CO2; 5- CH4-nın konv.;
6-H2O2-in katalaz reaksiyada sərfi
Şəraitdən asılı olaraq formaldehidin miqdarının minimuma enib, reaksiya nəticəsində ancaq metanol və dimetil efirinin alınması halları da müşahidə olunmuşdur.Bu baxımdan, metanın H2O2-lə biomimetik çevrildiyi maddələrin alınması istiqamətlərinin müəyyən edilməsi, həmçinin reaksiya məhsullarının alınması mexanizmlərinin təsviri məqsədilə eyni şəraitdə metanolun H2O2-lə eyni bioimitator iştirakında oksidləşməsi prosesinin tədqiqi aparılmışdır. Təcrübələrin nəticələri göstərmişdir ki, eyni şəraitdə metanoldan 100% selektivliklə dimetil efiri alınır (şək.3). Beləliklə, metanın hidrogen peroksidlə çevrilməsi prosesinin istiqamətlərini aşağıdakı kimi təsvir etmək olar:
CH4 + H2O2 |
bioimitator |
CH2O
|
CH3OH
|
+ CH3OH |
CH3 –O–CH3 |
- H2O |
- H2O |
CO, CO2
|
+ H2O2 |
+ H2O2 |
a
3 |
1 |
2 |
b
1
|
3 |
Şəkil.3.Metanın biomimetik monooksidləşməsi reaksiyası (a) və
metanolun çevrilməsi məhsullarının (b) xromatoqrammaları.
1-CH3OCH3 ; 2- CH2O; 3- CH3OH
Eyni zamanda istifadə etdiyimiz daşıyıcıların heterogen biomimetik katalizatorların sintezində və aktivliyində mühüm rol oynayan struktur quruluşlarının geniş tədqiqi aparılmışdır. Bu tədqiqatın əsasını daşıyıcı və katalizator nümunəsinin xüsusi aktiv səthi, adsorbsiya qabiliyyəti, strukturu, məsamələrinin xarakter və ölçülərinin təyini təşkil edir. Bu işdə, bizim laboratoriya ilə sıx əməkdaşlıq edən Rusiya Federasiyasının Tomsk Dövlət Universitetinin “Katalitik tədqiqatlar” laboratoriyasının böyük əməyi vardır. Onların köməkliyi ilə daşıyıcı və sintez olunmuş katalizator nümunəsinin struktur tədqiqi adsorbsiya metodu ilə müasir 3Flex cihazında avtomatlaşdırılmış analizator vasitəsilə aparılmışdır. Adsorbsiya 77.3K temperaturda maye azotla yerinə yetirilib.
İlk növbədə maksimum adsorbsiya miqdarına görə BET metodu ilə daşıyıcı və katalizatorun xüsusi səth sahələri təyin edilmişdir: Al2O3 üçün 239m2/q, tetrakis/Al2O3 katalizatoru üçün –216.9 m2/q .
Adsorbatın (maye N2) nisbi və ya parsial təzyiqindən asılı adsorbsiya nəticələrinə görə adsorbsiya və desorbsiya izotermləri qurulmuşdur (Şək.4).
Quantity Adsorbed (mmol/g) |
Absolute Pressure (kPa) |
Şəkil.4. Al2O3 daşıyıcısı səthində mütləq təzyiqdən asılı adsorbsiya və
desorbsiya izotermləri.
Adsorbsiya və desorbsiya izoterm əyrilərinə diqqət yetirildikdə parsial təzyiqin 67.39-96.33kPa intervallarında adsorbsiyanın maksimal qiymətlərində (4.653-14.105 mmol/q) eyni təzyiqlərdə adsorbsiya və desorbsiyanın fərqlənərək, “histerezis petləsi”nin əmələ gəlməsi görünür. Bu isə, daşıyıcının mezoməsaməli və məsamələrin açıq silindrik formasında olduğunu göstərir, yəni belə məsamələrdə kapilyar kondensləşmə zamanı adsorbsiya və desorbsiya meniskləri formaca fərqləndiyindən “histerezis petləsi” yaranır.
Digər vacib tədqiqatlardan biri də məsamələrin ölçülərinin hesablanmasıdır ki, bu da daşıyıcının mezoməsamələrinin həcmi ilə orta diametrləri arasındakı asılılığı təyin etməyə imkan verir. Şək.5-dən görünür ki, daşıyıcı səthində diametri 2-22.2 nm olan mezoməsamələr əsas həcmi təşkil edir və aktiv kompleksin (16-18 nm ölçülü) adsorbsiyası da məhz 12-22.2 nm diametrli mezoməsamələrdə baş verir. Diametri 30nm-dən böyük məsamələrin tutduğu həcm isə vahiddən kiçik olub sıfra yaxınlaşır.
Həmçinin, daşıyıcı və katalizator səthində adsorbsiyanın miqdarından asılı olaraq yaranan adsorbsiya qatının qalınlığı hesablanmışdır.
Şəkil 6-dən görünür ki, adsorbsiya miqdarı təmiz daşıyıcı səthində məhz mezoməsamələr yerləşdiyi zonalarda katalizator səthindəki adsorbatın miqdarından fərqlənir. Katalizatorun aktiv sahəsi də məhz bu oblastda – aktiv kütlənin yerləşdiyi zonadadır.
Average Diameter (nm) |
Cumulative Pore Volume (cm³/g) |
Şəkil.5. Məsamələrin orta diametrləri ilə həcmləri arasındakı asılılıq
Şəkil.6. Al2O3 daşıyıcısı və tetrakis/ Al2O3 katalizatorunun səthi üzərində
Adsorbsiya miqdarı
Beləliklə, adsorbsion analiz metodu ilə daşıyıcı və daşıyıcı ilə birlikdə katalizatorun struktur quruluşu üzrə aparılan bu tədqiqatlar əsasında daşıyıcının mezoməsaməli olması, onların diametri və orta həcmləri haqqında alınan göstəricilərin heterogen biomimetik katalizatorun sintezində çox böyük rolu olmaqla onun aktivliyi və seçiciliyinin müəyyən edilməsinə imkan yaradır. Əlbəttə 16-22nm diametrli məsamələrinin (aktiv kompleksin ölçüsünə uyğun) ümumi həcmi daha çox olan daşıyıcıların istifadəsi daha aktiv katalizatorların sintezinə səbəb ola bilər və daha yüksək nəticələr əldə etmək olar.
MÜHÜM NƏTİCƏ
Metanın qaz fazada hidrogen peroksidlə birbaşa metanola (19,2%) və onun dimetil efirinə dehidratlaşma (8,2%) ilə gedən (ümumi selektivliyi 90%-ə yaxın) oksidləşməsi üçün nanostrukturlu bifunksional biomimetik katalizator penta-FTPhPFe(III)/Al2O3 sintez edilmişdir.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
L.M.Gasanova. Mental-Computing Based İnvestigation of Kinetic and Mechanisms of Homogeneous Gas-Phase Oxidation of Methane by Hydrogen Peroxide. // “Advances in Intelligent Systems and Computing” , 2021, volume 1323, pp.377-384.
RESPUBLİKADA
S.A.Aghamammadova. Mechanism of Biomimetic Oxidation of Cyclohexane to Cyclohexanone by Hydrogen Peroxide . // Azərbaycan Kimya Jurnalı, 2021, №1, s.61-66.
KONFRANS MATERİALLARI (xarici - 2)
PATENT
T.M.Nağıyev, L.M.Həsənova, G.Ç.Nəhmətova. a 2021 0006 -“ Metanolun alınması üsulu” adlı ixtiraya patent alınmaq mərhələsindədir.
KADR HAZIRLIĞI
1. Səriyyə Ağaməmmədovanın - kimya üzrə fəlsəfə doktoru almaq üçün dissertasiya işi
hazır vəziyyətdədir
3. Gülşən Nəhmətova -“Metanın modifikasiya olunmuş dəmirporfirin tərkibli biomimetik katalizator üzərində H2O2 ilə monooksidləşməsi” mövzusunda dissertasiya işini davam etdirir.
BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR
Rusiya Federasiyasının Tomsk Dövlət Universitetinin “Katalitik tədqiqatlar” laboratoriyası ilə elmi-təcrübi əməkdaşlıq.
İSTİNADLAR - 13
LABORATORİYA: Biomimetik sensorlar və azot-1oksidlə oksidləşmə
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə elmlər doktoru, dosent Nəhməd Əli-zadə
Laboratoriyada 2 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər e.i., 1 nəfər laborantdır: Nuranə Məlikova – b.e.i.,
İŞ 4.2: Ag-elektrodlu biomimetik sensorun sintezi və onun fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi.
MƏRHƏLƏ: Biomimetik sensorun işlənib hazırlanması və elektrokimyəvi hücrənin yığılması. Нazırlanmış biomimetik sensorun katalaz aktivliyinin öyrənilməsi.
Ag elektrodlu biomimetik sensoru sintez olunmuşdur və hazırlanmış biomimetik sensorun katalaz aktivliyinin öyrənilməsi istiqamətində tədqiqatlar başlanmışdır. Ag elektrodu üzərinə dəmirporfirin tərkibli katalizator yerləşdirilmiş və onun katalaz aktivliyi öyrənilmişdir. Biomimetik sensorun katalaz aktivliyi potensiometrik metodla müəyyən edilmişdir. Bu təcrübələrin aparılması üçün istifadə olunan təcrübi qurğu elektrod hissədən, hücrədən, B7-21A voltmetrdən ibarətdir (şək.1). Qurğunun elektrod hissəsi müqayisə elektroddan (AlAgClCl) və biomimetik sensordan ibarətdir. Tədqiqatlar nəticəsində sulu məhlulda hidrogen peroksidin aşağı qatılıqlarının müəyyən olunması üçün katalaz tipli biomimetik sensor sintez olunmuş və onun hidrogen peroksidinin kiçik qatılıqlarının aşkarlanması öyrənilmişdir. Şəkil 1-də еlektrokimyəvi hücrə göstərilib.
Şəkil.1. Elektrokimyəvi hücrə
Tədqiqatlar nəticəsində sulu məhlulda H2O2-in müəyyən olunması göstərilmişdir. Hal-hazırda tərkibində dəmirtetrafenilporfirin olan biomimetik sensorun həssaslığına H2O2-in aşağı qatılıqlarının miqdarının təsirinin öyrənilməsi istiqamətdə tədqiqatlar aparılır. Şəkil 2-də hidrogen peroksidinin 1,0küt.%, 0,1küt.%. 2-ci şəkildə əyri 2,3 göstərir, ki sistemə hidrogen peroksidinin əlavə olunması zamanı əvvəlcə sistemin potensialının cüzi dəyişməsi baş verir və sonradan potensial praktiki olaraq dəyişmir
Şəkil 2-də 2-3 əyrilərini nəzərdən keçirən zaman görünür ki, əyri 1-dən fərqli olaraq birsaniyədən az müddətdən sonra bütün əyrilər maksimuma çatır. Sonra biomimetik sensor //H2O2/Ag/AgCl/Cl sistemində elektrokimyəvi potensial H2O2-ni tam parçalanana qədər dəyişməkdə davam edir.
Aşkar olunmuşdur ki, əsas işçi elementi smart biomimetik materialı (dəmirtetrafenilporfirin) və Ag elektrodu əsasında hazırlanmış biomimetik sensor yüksək aktivliyi ilə 1,0küt.%, 0,1küt.% - qədər hidrogen peroksidinin qatılığını təyin etməyə imkan yaradır və həssaslığını itirmir. Biomimetik sensorların unikal xüsusiyyətlərindən biri onların təyin olunan maddələrin ən aşağı qatılıqlarına qarşı yüksək həssaslığıdır, yəni həssaslıq həddidir.
Bununla əlaqədar olaraq, işlənib hazırlanmış biomimetik sensorun (TphPFe3+/Al2О3/Ag ) H2O2-in nə qədər aşağı qatılığını aşkarlamağa imkan verdiyini, yəni həssaslıq həddidinin təyin etmək məqsədi ilə təcrübələrin aparılması bizim üçün böyük maraq kəsb etmişdir.
Hidrogen peroksidinin sulu məhlulda çox aşağı (izi) qatılığlarında aparılmış təcrübələrin nəticələri 3-cü şəkildə verilmişdir.
3-cü şəkildən görünür ki, sistemdə hidrogen peroksidinin cüzi mövcudluğu potensialının dəyişməsinə gətirib çıxarır. Elektrokimyəvi sistemdə müxtəlif qatılıqlarda hidrogen peroksidinin olması (10-4küt.%, 10-6küt.%, 10-8küt.%) hər üç halda (1saniyədən az) sistemin potensialının kəskin dəyişməsinə qətirib çıxarır. Potensialın bu cür dəyişməsi ilk növbədə sensor-məhlul sərhədində yeni səth təbəqəsinin əmələ qəlməsi ilə əlaqədardır. Sonra biomimetik sensor- H2O2-Ag/AgCl/Cl sistemində elektrokimyəvi potensial dəyişməkdə davam edir. Bu fakt katalaz reaksiyasının getməsi ilə izah olunur. Artıq bir neçə dəqiqədən sonra sistemin elektrokimyəvi potensialı sabitləşir (şəkildə göstərilməyib), bu fakt katalaz reaksiyasının bitdiyini göstərir. Hər üç halda məhlulun pH-nın qiyməti təxminən fon məhlulunun (su) pH-a çatır. Bu fakt reaksiya mühitində H2O2-in qatıliğının azalması ilə izah olunur. Beləliklə işlənib hazırlanmış TPhPFe3+/Al2О3/Ag biomimetik sensor tədqiq olunan elektrokimyəvi sistemdə aktivlik göstərir və sulu məhlulda 10-8küt.% həssaslıq həddində H2O2-in çox aşağı (izi) qatılığını aşkarlamağa imkan verir.
NƏTİCƏ
Smart biomimetik material və Ag əsasında işlənib hazırlanmış biomimetik sensor uzunmüddətli stabilliyi, yüksək həssaslığı, oksidləşdiriciyə qarşı davamlı, təkrar istifadəsi ilə və H2O2-in çox aşağı (izi) qatılığını (10-8 küt.%) su məhlulunda təyin etməyə imkan verir.
NƏŞR OLUNMUŞ MƏQALƏLƏR
KİTAB
Tofik M.Nagiev. Conjugated reactions in chemistry and iologi in the context of modern ideas. Generis Publishing B. 2021. P.171
XARICDƏ
Tofik.Nagiev. A Discussion on the Theory of Cojugate Reactions in the Context of Modern İdeas. // Current Perspectives Sciences. 2021. Vol.5. pp.39-75.
RESPUBLIKADA
1. Malikova N.N., Ali-zadeh N.I., Nagiev T.M. Study of catalase activity of biomimetic sensors at different temperatures and amounts of smart material. / Azerbaijan Chemical Journal. 2021. №2. pp.50-53
2. T.M.Nagieva, N.I.Ali-zadeh, T.М.Nagiev. Coherent synchronization of pyridine dimerization reactions and decomposition of “green oxidants” – H2O2 and N2O. Azerbaijan Chemical Journal. 2021, № 4, pp.6-11
PATENTLƏR
1. Patent İXTİRA İ 2021 0055 “Azot turşularının qarışığlarının alınması üsulu” Azərbaycan Respublikası Əqli Mülkiyyət Agentliyi terəfindən verilib. Dövlət reyestrində 09.07.2021-ci ildə qeyd olunub.
2.“Azot-1 oksid və azot turşularının alınması üsulu”. Patent İ 2021 0102
3.“2,2-dipiridil 3,3-dimetil və 3,3-etilendipiridinin alinmasi üsulu”-na a 2019 0159 №-li iddia sənədi 22.11.2020 tarixində ekspertizadan keçib və patent almaq ərəfəsindədir.
KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə - 1)
Sərdar Zeynalov |
LABORATORİYA: Biomimetik katalizatorlar üçün üzvi liqandların sintezi
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, professor
Laboratoriyada 6 əməkdaş çalışır. Onlardan 4 nəfər k.ü.f.d.,a.e.i., 2 nəfər e.i., Elçin Hüseynov-k.ü.f.d., ap.e.i., Səidə Şərifova - k.ü.f.d., ap.e.i., Rəhilə Budaqova - k.ü.f.d., ap.e.i. Gülarə Sadıxova - k.ü.f.d., ap.e.i. İmruzə Lütvəlizadə - e.i., Xoşbəxt Abiyeva - e.i.
İŞ 4.3: Manqan tərkibli nanokarbon katalizatorlarının aminturşuların əsasında hazırlanması və onları naften turşuların alınma prosesində tətbiqi
MƏRHƏLƏ I: Manqan tərkibli birləşmələrin sintezi və onları nanokarbon katalizatorları
ilə birğə iştirakı əsasında karbohidrogenlərin oksidləşmə proseslərinin tədqiqi
"Metal-ligand" sistemində kimyəvi qarşılıqlı təsir proseslərinin öyrənilməsi orqanizm üçün keyfiyyətcə yeni və faydalı dərmanların axtarışının əsas açarıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, biokataliz metabolik proseslərdə əsas rol oynayır və biomolekulların təxminən 30%-i metallofermentlərdir. Buna görə də, belə bioloji sistemlərin səmərəli və sərfəli süni rekonstruksiyası müasir elm aləmində texnoloji inqilab yaratmağa qadirdir.
Hal-hazırda, tədqiqatçıların səyləri fermentlərin əsas xüsusiyyətlərinin səviyyəsi baxımından hələ də mövcud olan sintetik katalizatorların geriliyini aradan qaldırmağa yönəldilmişdir. Bir tərəfdən, aktiv mərkəzin quruluşunun və fermentlərin, xüsusən metallofermentlərin təsir mexanizminin aydınlaşdırılması üzərində iş müstəsna əhəmiyyətə malikdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, bioqeyri-üzvi katalizin aktual sahələrindən biri fermentativ proseslərə yönəldilmiş müdaxilə üçün metal kompleks katalizatorların istifadəsidir. Söhbət bioloji prosesə müdaxilə etmək üçün lazım olan bioloji substratların müəyyən katalitik transformasiyalarını həyata keçirərkən, bioloji şəraitdə işləyə bilən belə metallokompleks katalizatorların yaradılmasından gedir.
Aminturşularının metalkompleksləri canlı orqanizmlərin qidalanmasında əhəmiyyətli bir fizioloji dəyərə malikdir, eyni zamanda uğurla tibb praktikasında dərman kimi geniş istifadə olunur. Bundan əlavə, elmin prioritet sahələrində aminturşularının kompleksləri karbohidrogenlərin oksidləşmə proseslərində katalizator kimi də tətbiqini tapmışdırlar.
Yuxarıdakı müddəalara əsaslanaraq, cari ildə qlisinin manqan kompleksini sintez etmək və onu karbohidrogenlərin oksidləşmə model reaksiyasında aktiv bir qatqı olaraq istifadə etmək cəhdi edildi. Daha ətraflı manqan(II) xlorid kompleksinin əmələ gəlməsinin aminsirkə turşusu ilə reaksiyası öyrənilmişdir. Manqan(II) qlisin kompleksin [C2
H4
O2
N]2
Mn∙2H2
O cıxımı 76% (9,1 q) təşkil edir. Manqan (II) qlisin kompleksi ağ-çəhrayı rəngli kristaldır, suda kifayət qədər yaxşı həll olunur, spirtdə, asetonda həll olunmur.
Manqan (II) qlisin kompleksi hidroliz prosesi nəticəsində yaranan turşu mühitdə (pH=2-3) manqan (II) xloridin kristalhidratının sulu məhlulunun reaksiyasına qlisinin təsiri ilə əldə edilir. Reaksiyanı aşağıdaki sxemlə ğöstərmək olar:
2H2N−CH2−COOH + MnCl2∙4H2O → [H2N−CH2−COO−]2Mn∙2H2O + 2HCl
Sintez edilmiş birləşmənin karbohidrogenlərin oksidləşməsində aktiv bir qatqı kimi istifadəsi yalnız 100oC-ə qədər olan temperaturda mümkündir.
Sintez edilmiş nümunənin tərkibi və mikrofotoları, OXFORD Instruments atom analizatoru ilə birlikdə Hitachi S-3400N (Yaponiya) skaner elektron mikroskopu istifadə edilərək öyrənilmişdir. Ərimə nöqtəsi, istilik masası ilə təchiz edilmiş Der Mikro-Heiztisch «BOЁTİUS» und seine Answendung in der termischen Analyse (Almaniya) optik mikroskopu ilə müəyyən edilmişdir. Şəkil 2-də sintez edilmiş nümunənin mikrofotoqrafiyası göstərilir.
Şəkil 1. Sintez edilmiş duzun [NH2CH2COO]2Mn∙2H2O derivatoqramı.
Şəkil 2. Sintez edilmiş nümunənin mikrofotoşəkilləri.
Sintez edilmiş nümunənin fərqli nöqtələrində (sahələrində) atomların tərkibi.
Element | Weight% | Atomic% | |
C K | 36.30 | 47.65 | |
N K | 17.42 | 19.61 | |
O K | 27.86 | 27.45 | |
Mn L | 18.42 | 5.29 | |
Totals | 100.00 |
Element | Weight% | Atomic% | |
C K | 28.40 | 41.94 | |
N K | 16.09 | 20.37 | |
O K | 25.16 | 27.89 | |
Mn L | 30.35 | 9.80 | |
Totals | 100.00 |
Kimyəvi və elektron-mikroskopik analizlərə əsaslanaraq, sintez olunan birləşmənin təklif olunan quruluşu aşağıdakı sayda atomlardan ibarətdir: Mn-1; O-6; C-4; N-2; H-12 (şəkil 3). Ərimə nöqtəsinə gəlincə, ərimənin başlanğıcını 230oC hesab etmək olar (şək. 4). Bununla birlikdə, bütün kristalların tam əriməsi 270oC-də baş verir. Bu da nümunənin heterogenliyini göstərir. Aminturşu komplekslərin maraqlı istifadə sahəsinin biri də üzvi maddələrin oksidləşməsini kataliz etmək qabiliyyətidir. Üzvi turşuların manqan tərkibli komplekslərinin istifadəsinin əvvəlki təcrübəsi onların neft karbohidrogenlərinin qarışığının oksidləşməsi üçün olduğunu göstərdi. Sintez edilmiş manqanın qlisinlə kompleksi izopropilbenzolun (kumolun) model oksidləşmə reaksiyasında aktiv qatqı kimi istifadə edilmişdir.
Şəkil 3. Sintez edilmiş nümunənin atom spektri
Şəkil 4. Kristalların əriməyə başlayan temperaturu – 230oC.
Eksperimentlərin növbəti mərhələsində katalitik aktivliyi artırmaq üçün karbohidrogenlərin oksidləşməsində daha bir heterogen nanokatalizator, yəni tərkibində dəmir atomları və birləşmələri olan karbon nanoborular daxil edilmişdir.
Şəkil 5-də 100o
С temperaturunda bərabər mol miqdarında aminsirkə turşusunun manqan kompleksi [NH2
CH2
COO]2
Mn∙2H2
O əlavə edilməsi ilə və ayrıca qarışıqda dəmir tərkibli karbon nanoborularının Fe@MWCNTs iştirakında izopropilbenzolun oksidləşməsi zamanı oksigen udulmasının kinetik əyriləri göstərilib.
Şəkil 5. Kümolun (izopropilbenzolun) aerobik oksidləşməsi zamanı oksigenin
udulmasının kinetik əyrilərinin profilləri olmadıqda(1) və qlisin duz əlavələri olduqda [NH2CH2COO]2Mn∙2H2O (2) və [NH2CH2COO]2Mn∙2H2O + Fe@MWCNTs (3).
Reaksiya qarışığının həcmi 10 sm3, temperaturu 100oC-dir.
Əlavələrin sayı: 1. 0; 2. [NH2CH2COO]2Mn∙2H2O = 2 q/l;
3. [NH2CH2COO]2Mn∙2H2O = 1 q/l + Fe@MWCNTs = 1 q/l
Alınan məlumatlar istifadə edilən katalizatorların çox güclü bir katalitik təsirini göstərir və metal tərkibli karbon nanoboruları ilə manqan kompleksin sinergetik qarışıqlarının istifadəsinin böyük perspektivlərini sübut edir. Karbohidrogenlərin oksidləşmə prosesinin katalitik mərhələsinin mexanizmi aşağıdakı kimi təqdim edilə bilər (Şəkil 6):
Şəkil 6. Aminturşusu komplekslərin və metal tərkibli karbon nanoborucuqlarının iştirakı ilə maye karbohidrogenin (RH) aerob oksidləşməsi zamanı aktiv hissəciklərin
əmələ gəlmə mexanizmi.
Metalların karbon nanoboruları və aminturşuları ilə komplekslərin birğə təsiri nəticəsində hidroperoksid (ROOH), karbohidrogenlərin zəncirvari oksidləşmə prosesini aktiv şəkildə kataliz edən radikallara intensiv şəkildə parçalanır.
Beləliklə, tərkibində karbon nanoboruları olan aminturşularının metal qarışığı, karbohidrogenlərin aerob maye fazalı oksidləşməsinin zəncirvari reaksiyalarında aktiv katalitik kompleks hesab edilə bilər.
NƏTİCƏLƏR
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
E.B.Zeynalov, A.B.Huseynov, E.R.Huseynov, N.İ.Salmanova, Y.M.Nagiyev, N.A.Abdurakhmanova. Impact of as-prepared and purified multi-walled carbon nanotubes on the liquid-phase aerobic oxidation of hydrocarbons. //Chemistry & Chemical Technology. 2021. V.15. № 4. pp.479-485
KONFRANS MATERİALLARI (xarici - 1)
ELMİ ƏLAQƏLƏR
Azərbaycan Dövlət Tibb Universitetinin nəzdində Elmi Mərkəz.
Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti
Bakı Dövlət Universiteti
İSTİNADLAR - 15
LABORATORİYA: Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü Eldar Zeynalov
Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i.,
2 nəfər k.e.i,1 nəfər texnik, 2 nəfər baş laborantdır. Əsgər Hüseynov - k.ü.f.d., a.e.i. Yaqub Nağıyev - k.ü.f.d., a.e.i., Sevər Əliyeva - k.ü.f.d., a.e.i., Mehparə Nadiri - k.ü.f.d., b.e.i., Mətanət Məhərrəmova - k.ü.f.d.,b.e.i., Nərmin Abdurəhmanova - e.i., Arzu Nəbizadə - k.e.i.
İŞ 4.4: Dəmir tərkibli müxtəlif karbon nanoborularının kumol, dekalin və tetradekanın oksidləşmə reaksiyaları ilə katalitik aktivliyinin tədqiqi".
MƏRHƏLƏ I: Propan qazından yeni metal tərkibli karbon nanoboruların sintezi və onların müxtəlif karbohidrogenlərin aerob oksidləşməsinə katalitik təsiri.
Son illərdə aparılan tədqiqat işləri və ədəbiyyat məlumatları göstərir ki, karbon nanoboruların qeyri-adi fiziki-kimyəvi xassələri xüsusilə yeni effektiv heterogen katalitik sistemlərin hazırlanması üçün zəmin yaradır. Laboratoriyada aparılmış eksperimentlər əsasında yeni, aerobik oksidləşmə proseslərində yüksək selektivliyə və seçiciliyə malik dəmir saxlayan çoxlaylı karbon nanoboruları işlənib hazırlanmışdır. Göstərilmişdir ki, bu katalizator universaldır və hər bir homoloji sıradan olan karbohidrogenin oksidləşmə prosesində yüksək effektivlik nümayiş etdirir. Laboratoriya qurğusunda propan qazından ÇLKNB-rın müxtəlif nümunələri sintez olunmuş, alkilaromatik naften və alifatik karbohidrogenlərin oksidləşmə reaksiyalarında sınaqdan keçirilmişdir. Oksidləşmə prosesləri laboratoriya şəraitində qazometrik qurğuda aparılmışdır. Bu zaman karbohidrogenlərin eyni miqdarında (10 ml), lakin, müxtəlif temperaturlarda reaksiyalar aparılmışdır. Xammal kimi, propan qazından və ferrosen katalizator prekursoru istifadə edilmişdir. Dəmirın miqdarının nümunələrdə dəyişməsi propan-ferrosen nisbətinin dəyişməsi hesabına həyata keçirilmişdir. Alınan karbon nanoborularının identifikasiyası və keyfiyyət tərkibi bir neçə spektroskopik analiz metoduları vasitəsi ilə həyata keçirilmişdir.
JSM-6610LV skaner elektron mikroskopunda ÇDCNB-nin tədqiqatının nəticələri 2a (miqyas 20 mikron) və 2b (miqyas 5 mikron) 1 (a) və (b) şəkillərində təqdim olunur. Şəkillərdən göründüyü kimi, miqyas azaldıqca, şəkilin aydınlığı da azalır və buna görə nanometrik miqyasla müqayisədə dəqiq mikrofotoqrafiya əldə etmək mümkün olmur. Mikron miqyaslı mikrofotoqrafiya əsasında əldə edilən nanoboruların nisbətən qısa olduğu qənaətinə gəlmək olar. Bundan əlavə, amorf (qeyri-boru) karbonun müəyyən miqdarda mövcudluğu istisna edilmir.
a) |
b) |
Şəkil 1. Sintez olunmuş KNB-nın SEM mikroşəkilləri(a,b). Sintez edilmiş karbon materialında dəmir və oksigen bərabər paylanmışdır
a) |
b) |
Şəkil 2. Sintez olunmuş ÇDKNB-nın XRD (a), Raman (b) spektri.
ÇDKNB-ın quruluşu X-ray(Şəkil2a) tədqiqatları ilə təsdiqlənir. X-ray məlumatlarında 002 zirvəsinin olması karbon nanoborularının çopurluq təbiətindən xəbər verir. Raman spektrində (Şəkil 2b), D (1350 sm-1) və G (1630 sm-1) pikləri üçün ID piki arasında nisbət 1,0 xeyli azdır, bu da karbon nanoborularının strukturunda qüsurların çox olmasını təsdiq edir. Böyük 2D pikinın (2380 sm-1) hündürlüyü sintez olunmuş karbon nanoborularının divarlarının sayının nisbətən böyük olduğunu göstərir.
Yeni katalizatorun (Fe@ÇLKNB) aktivliyini müəyyən etmək üçün kumolun 10 ml miqdarından və temperatur 60°C istifadə edilmişdir. Oksidləşmə reaksiyasının sürəti hava oksigeninin udulması ilə büretdə mayenin səviyyəsinin qalxmasına əsasən ölçülmüşdür. Nəticələr göstərir ki, temperaturun aşağı olmasına baxmayaraq, yüksək katalitik Fe@ ÇLKNB=CVD-1-Fe=9,8%) aktivlik müşahidə olunur. Böyük ehtimala görə katalitik aktivlik Fe@ ÇLKNB katalizatorunun tərkibindəki Fe birləşmələrinin mövcudluğuna görə baş verir və bu da reaksiyanın sürətlənməsinə səbəb olur.
Qrafik 1. Kumolun maye fazada propan qazından sintez olunmuş CVD-1 katalizatorunun iştirakı iləaerob oksidləşmə reaksiyasında oksigenin
udulmasının kinetik asılılıqları
Fe@ÇLKNB katalizator nümunəsinin katalitik aktivliyi digər karbohidrogenlərin dekalinin və tetradekanın aerob oksidləşmə reaksiyalarında istifadə edilmişdir. Nəticələr göstərir ki, nisbətən aşağı temperaturlarda (60, 80, 100°C) kumolun aerob oksidləşmə prosesi baş verir. Temperaturun artırılması (120°C, 140°C) dekalin və tetradekanın aerob oksidləşmə proseslərində katalitik (Fe@ÇLKNB=CVD-5- Fe=22.8%) aktivliyin əmələ gəlməsinə səbəb olur ki, bu da karbohidrogenlərin quruluşu ilə əlaqədqrdır.
a) b)
Qrafik 2. Dekalinin maye fazada propan qazından sintez olunmuş Fe@ÇLKNB (CVD-5-Fe=22.8%) katalizatoru iştirakında 120°C (a) və 140°C-də (b) aerob oksidləşmə reaksiyasında oksigenin udulmasının kinetik asılılıqları.
Beləliklə, (Fe@ÇLKNB=CVD-5- Fe=22.8%) katalizator nümunəsi dekalinin aerob oksidləşmə prosesində 140°C-də ən optimal katalitik aktivliyə malik olmuşdur.
120oC-də katalizatorun iştirakında induksiya dövrü bitəndən sonra (150 dəq.) reaksiya daha sürətlə davam edir ki, bu da katalizatorun hidroperoksidin aktiv radikal parçalanması prosesində iştirakından xəbər verir. 1400C-də induksiya dövrü qısalır. 40 dəqiqədən sonra hidroperoksidin katalitik parçalanması ilə oksidləşmə prosesində güclü şaxələnmə müşahidə olunur.
Qrafik 2-də kinetik əyrinin (140oC b) profilinə əsasən reaksiyanın aparılma müddəti artdıqca əmələ gələn oksidləşmə məhsulları hesabına reaksiyanın sürəti nisbətən ləngiməyə doğru gedir. Böyük ehtimala görə katalitik aktivlik KNB-nun tərkibindəki Fe birləşmələrinin mövcudluğuna görə əmələ gəlir.
Yeni katalizator nümunəsi Fe@ÇLKNB(CVD-5) tetradekanın oksidləşmə reaksiyasında da istifadə olunmuşdur. 60,80,100°C temperaturlarda oksidləşmə baş vermir. Yalnız 120 və 140°C temperaturda katalitik aktivlik müşahidə olunur. 120°C temperaturda reaksiyanın əvvəlində induksiya dövrü müşahidə edilir.Tetradekanın oksidləşmə prosesində Fe@ÇLKNB katalizatoru ən optimal aktivliyi 120°C-də göstərmişdir. Oksidləşmənin baş verdiyi bu temperaturda tetradekanın katalizatorsuz mühitdə oksidləşməsi katalizatorla aparılan reaksiyalara nisbətən zəif baş verir.
a) b)
Qrafik 3. Tetradekanın maye fazada propan qazından sintez olunmuş CVD-5-Fe=22.8% katalizatoru iştirakında 120(a) və 140°C(b) temperaturda aerob oksidləşmə reaksiyasında oksigenin udulmasının kinetik asılılıqları.
Qrafik 3-dən(b) qörünür ki, reaksiyanın aparılma müddəti artdıqca aerob oksidləşmə prosesi nəticəsində əmələ gələn oksigenli üzvi birləşmələrin hesabına reaksiyanın sürəti nisbətən ləngiməyə doğru gedir.
Son mərhələdə alınmış hər bir reaksiya məhsulunda aktiv oksigenin miqdarı yodometrik üsulla təyin olunmuşdur
Nəticələrin ümumiləşdirilməsi göstərir ki,,karbohidrogenlərin aerob oksidləşmə reaksiyaları zamanı istifadə olunan karbon nanoboruları aktiv metal daşıyıcı rolunu oynayır. Təcrübələrdə aktiv metal kimi, dəmir birləşmələri istifadə edilmişdir. KNB-nun tərkibində Fe atomlarının faizlə miqdarının artırılması, paralel olaraq, katalizatorun da katalitik təsirinin artmasına səbəb olur. Bu səbəbdən də sintez olunan katalizatorun tərkibində Fe atomlarının miqdarı artırılaraq, 9,8-dən (CVD-1) 22,8%-ə (CVD-5) qaldırıılmışdır. Sonra bərabər nisbətdə götürülmüş qarışıq karbohidrogenlərin katalitik oksidləşmə prosesi aparılmışdır. (Qrafik 4). Qrafikdən görünür ki, proses zamanı induksiya dövrü itir, reaksiya sabit sürətlə baş verir və avtokatalitik hissə müşahidə olunmur.
Qrafik 4. Kumol, tetradekan və dekalin qarışığının katalizatorsuz(a),
Fe@ÇLKNB (CVD-4 +CVD-5) katalizatoru ilə maye fazada aerob
oksidləşmə prosesinin kinetik asılılığı.
Səbəbi bunlardır: aktiv oksigeninin analizi nəticəsində ilkin reaksiya məhlulunda 2•10-2 mol/l qatılığında kumol hidroperoksid (KHP) qeyd edilir. Reaksiya zamanı KHP 120oC temperaturda parçalanmaya məruz qalır və prosesdə radikal inisiator rolunu oynayır.
Qeyri katalitik və katalitik proseslərinin nəticələrənin müqayisəsi hidroperoksidin mıxtəlif yollarla – zəcirvari, monomolekylyar və molekulyar məhsulları əmələ gətirməklə parçalanması haqda yekun nəticəyə gəlmək olar
Bu nəticə qarışıq karbohidrogenlərin maye fazada aərob oksidləşmə proseslərinin təsvirində yenidir və bu vaxta qədər ədəbiyyatda əks olunmayıb. Aralıq aktiv radikalların tərkibindən və qatılılığından, eləcə də molekulyar məhsulların əmələ gəlməsindən asılı olaraq, reaksiyanın sürəti ilk və sonrakı mərhələlərdə formalaşır.
NƏTİCƏLƏR
1. Metal-tərkibli çoxlaylı karbon nanoboruların Me@(ÇLKNB) qaz xammalından sintezinə, alkilaromatik karbohidrogenlərin oksidləşmə proseslərinə aid ədəbiyyat materialları toplanmış, təhlil edilmişdir.
2. Yeni, aerob oksidləşmə proseslərində yüksək selektivliyə və seçiciliyə malik dəmir saxlayan çoxlaylı karbon nanoboruları işlənib hazırlanmışdır Fe@(ÇLKNB=CVD-4-Fe-9,8% və CVD-5 Fe=22,8% ). Göstərilmişdir ki, bu katalizatorlar universaldır və hər bir homoloji sıradan olan karbohidrogenin oksidləşmə prosesində yüksək effektivlik nümayiş etdirir.
3. Nisbətən aşağı temperaturlarda (60,80,100°C) yalnız, kumolun aerob oksidləşmə prosesi baş verir.Qeyd olunan temperaturda dekalin və tetradekan oksidləşmir.
4. Sintez olunmuş (Fe@ÇLKNB=CVD-5-Fe=22.8%) katalizator nümunəsi dekalinin və tetradekanın aerob oksidləşmə prosesində 140°C-də ən optimal katalitik aktivliyə malikdir. Oksidləşmə prosesi zamanı KHP 120oC temperaturda parçalanmaya məruz qalır və reaksiyada radikal inisiator rolunu oynayır.
5. Qeyri katalitik və katalitik proseslərin nəticələrənin müqayisəsi zamanı müəyyən olundu ki, alınan hidroperoksidin mıxtəlif yollarla – zəcirvari, monomolekylyar və molekulyar məhsulları əmələ gətirməklə - parçalanması haqda yekun nəticəyə gəlmək olar. Bu nəticə qarışıq karbohidrogenlərin maye fazada aerob oksidləşmə proseslərinin təsvirində yenidir və bu vaxta qədər ədəbiyyatda əks olunmayıb.
NƏŞR OLUNMUŞ MƏQALƏLƏR
XARİCDƏ
Eldar Zeynalov, Asgar Huseynov, Elchin Huseynov, Nazilya Salmanova,Yaqub Nagiyev, Narmin Abdurakhmanova Impact of as-prepared and purified multi-walled carbon nanotubes on the liquid-phase aerobic oxidation of hydrocarbons Chemistry & Chemical Technology” 2021, V.15, No.4, pp.479-485
RESPUBLİKADA
KONFRANS MATERİALLARI (xarici-5)
PATENT
Zeynalov.E.B., Nadiri M.İ., Nağıyev Y.M., Əhmədova L.İ., Hüseynov Ə.B., Abdurəhmanova N.Ə. Dekalin hidroperoksidin alınma üsulu. a-2019 0133. Patent alınma ərəfəsindədir.
QRANTLAR
1. Azəbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun “Elm-Təhsil-Sənaye” məqsədli qrant müsabiqəsinin (RİF/MQM/ETS-1-2021-1) “Sintetik naften turşularının yüksək çıxım və selektivliklə qeyri-zəncirvari reaksiya ilə alınması üçün karbon nano katalizatorların işlənilməsi və tətbiqi” mövzusu üzrə qalib olmuşuq.
2. Qrant №EİF-MQM-ETS-2020-1(35)-08/05/4-M-05 layihəsi üzrə işlər plana uyğun surətdə uğurla davam etdirilir.
KADR HAZIRLIĞI
1. İnstitutun doktorantı a.e.i., k.ü.f.d. Nağıyev Yaqub Mehdi oğlu 2316.01- «Kinetika və kataliz» ixtisası üzrə kimya elmləri doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün “Funksionallaşmış N-dixlormaleinimidlərin yeni törəmələrinin sintezi, onların bioloji aktiv maddə və qeyri-metal oksidləşmə katalizatorları kimi tədqiqi” mövzusu üzrə dissertasiya üzərində işlərini davam etdirir.
2. Institutun dissertantı, elmi işçi, Abdurəhmanova Nərmin Ələsgər qızı 2316.01- “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisasına uyğun kimya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün “Propan-butan qazlarından karbon nanoboroların sintezi və onların karbohidrogenlərin katalitik oksidləşmə proseslərində tədqiqi” mövzusu üzrə dissertasiya işi tamamlanma mərhələsindədir.
3. Institutun aspirantı, kiçik elmi işçi, Nəbizadə Arzu Famil qızı 2316.01- “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisasına uyğun kimya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün “Çoxdivarlı karbon nanoboruların iştirakında alkilaromatik karbohidrogenlərin hidrogenperoksidlə oksidləşməsi prosesinin tədqiqi” mövzusu üzrə dissertasiya üzərində işlərini davam etdirir.
4. Laboratoriyanın böyük laborantı Əsədzadə Günay Şəmil qızı – “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisasına uyğun magistr elmi dərəcəsi almaq üçün “Toluoldan dəmir saxlayan karbon nanoborularının sintezi və onların alkil aromatik karbohidrogenlərin oksidləşmə reaksiyalarında tədqiqi” mövzusu üzrə dissertasiya işini müdafiə edərək, magistr diplomu almışdır.
5. Laborant Əliyeva Nəzakət -“Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisasına uyğun magistr elmi dərəcəsi almaq üçün “Yod tərkibli çox divarlı karbon nanoboruları saxlayan poliolefin kompozisiyaların termooksidləşdirici destruksiyasının və stabilləşdirilməsinin kinetikası” mövzusu üzrə tədqiqat işlərini davam etdirir.
ELMİ ƏLAQƏLƏR
Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti (ADNSU), AMEA-nın Polimer Materialları İnstitutu .
BEYNƏLXAL ƏLAQƏLƏR
Almaniya Texniki Universiteti, Belarus Milli Elmlər Akademiyasının İstilik və Kütlə Dəyişməsi İnstitutu, Böyük Britaniyanın Huddersfild Universiteti, Berlin Texniki Universiteti.
İSTİNAD- 60
“Oksidləşdirici heterogen kataliz” şöbəsinin
2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında
H E S A B A T |
Şöbə müdiri: akademik Ağadadaş Əliyev
Mövzu: Bir karbonlu birləşmələrin əlavə dəyər yarada bilən kimyəvi birləşmələrə çevrilməsi üçün yeni və səmərəli katalizatorların yaradılması və tətbiq üçün tövsiyələrin verilməsi.
Mövzuya aid işlər: 5.1; 5.2; 5.3.
LABORATORİYA: Seolit katalizi
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: akademik Ağadadaş Əliyev
Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər t.ü.e.d., baş e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər e.i., 2 nəfər mühəndis, 1 nəfər texnikdir. Aqil Səfərov – t.ü.e.d., baş e.i.; Gülmira Əlizadə – k.ü.f.d., a.e.i.; Mahizər Əliyeva – k.ü.f.d., b.e.i.; Vaqif Yarıyev – e.i.
İş 5.1.Metanın butandiol-1,4-ə katalitik oksidləşdirici çevrilmə reaksiyasının kinetik qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi, reaksiyanın ehtimal olunan mərhələli mexanizminin seçilməsi, prosesin kinetik modelinin tərtibi və optimal texnoloji parametrlərin ədədi qiymətlərinin hesablanması.
MƏRHƏLƏ I:Prosesin kinetik qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi.
Metanın 1,4-butandiola oksidləşdirici çevrilməsi reaksiyasında yüksək katalitik aktivlik göstərmiş silikat modulu 10.8 olan və 8.0 çək.% Mn2+, 7.0 çək.% Li+ və 8.0 çək.% Ni2+ kationları ilə modifikasiya olunmuş təbii klinoptilolit seoliti üzərində reaksiyanın kinetik qanunauyğunluqları öyrənilmişdir. Kinetik təcrübələr ikipilləli reaktorda aparılıb (şək. 1).
Şəkil. 1. İkipilləli laborator qurğunun prinsipial sxemi.
Kinetik qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi geniş temperatur intervallarında (reaktorun birinci pilləsində Т1=670-8200С, ikinci pilləsində Т2=600-7000С), reagentlərin mol nisbətləri [CH4(0.312-0.536)]:[(O2)I(0.178-0.312)]:[(O2)II(0.116-0.267)] və 16000-26000s-1 həcm sürət lərində tədqiq olunmuşdur. Alınmış nəticələrin bəziləri cədvəl 1-də göstərilib.
Cədvəl 1. Metanın butandiol-1,4-ə oksidləşdirici çevrilməsi reaksiyasının kinetik qanunauyğunluqlarının öyrənilməsinin nəticələri
№ | T1, 0C | T2, 0C | Həcm sürəti, s-1 | Х, % | 1,4-Butandiolun çıxımı, А %. | Asetilenin çıxımı, А %. | Etilenin çıxımı, А %. |
1 | 770 | 600 | 19000 | 80.2 | 23.1 | 4.4 | 2.3 |
2 | 670 | 650 | 19000 | 63.3 | 15.9 | 2.9 | 1.5 |
3 | 750 | 650 | 19000 | 64.2 | 17.3 | 4.4 | 2.8 |
4 | 800 | 650 | 19000 | 72.8 | 22.3 | 5.9 | 3.9 |
5 | 800 | 700 | 25200 | 59.4 | 14.9 | 3.4 | 3.0 |
6 | 800 | 560 | 18000 | 73.1 | 23.5 | 2.9 | 2.8 |
7 | 800 | 570 | 19000 | 75.2 | 24.8 | 2.1 | 3.9 |
8 | 800 | 500 | 19000 | 78.0 | 26.0 | 1.8 | 2.8 |
9 | 800 | 480 | 19000 | 79.6 | 27.1 | 1.4 | 2.0 |
10 | 810 | 510 | 18000 | 80.2 | 29.5 | 1.0 | 1.7 |
11 | 820 | 520 | 19000 | 79.1 | 28.2 | 1.1 | 1.0 |
12 | 800 | 630 | 18000 | 76.1 | 24.1 | 1.4 | 0.8 |
13 | 800 | 610 | 19000 | 77.5 | 20.5 | 2.2 | 1.1 |
14 | 800 | 500 | 19000 | 79.4 | 24.1 | 1.5 | 1.0 |
15 | 800 | 450 | 19000 | 81.5 | 26.2 | 1.0 | 0.6 |
16 | 800 | 520 | 19000 | 79.4 | 25.2 | 1.2 | 1.0 |
MƏRHƏLƏ II: Reaksiyanın ehtimal olunan mərhələli mexanizminin seçilməsi.
Eksperimental dəlillərin və ədəbiyyat materiallarının analizi nəticəsində reaksiyanın ehtimal olunan mərhələli mexanizmi təklif olunmuşdur. Katalitik sistemin komponentlərinin bu reaksiyada rolu müəyyən edilmişdir. Aşağıda metanın butandiol-1,4-ə oksidləşdirici çevrilməsi reaksiyasının ehtimal olunan mexanizmi göstərilib.
MƏRHƏLƏ III:Mərhələli mexanizm əsasında prosesin kinetik modelinin tərtibi və optimal texnoloji parametrlərin ədədi qiymətlərinin hesablanması.
Prosesin nəzəri əsaslandırılmış kinetik modeli işlənib hazırlanmışdır. Aşağıdakı tənlikdə butandiol-1,4-ün alınma sürəti verilmişdir.
Kinetik modelin parametrlərinin ədədi qiymətləri "Poisk" proqram sistemi vasitəsilə təyin edilmişdir (cədvəl 2).
Cədvəl 2. Kinetik konstantalar
lnki0(lnKi0) | Ei(Qi), kkal/mol | ||
lnk10 | 16.79 | E1 | 6.62 |
lnk20 | 22.24 | E2 | 30.34 |
lnk30 | 43.08 | E3 | 26.16 |
lnk40 | 3.48 | E4 | 16.28 |
lnk50 | 12.08 | E5 | 14.49 |
lnk60 | -16.43 | E6 | 4.47 |
lnk70 | 38.93 | E7 | 61.96 |
lnk80 | -9.25 | E8 | 0.47 |
lnk90 | 1.77 | E9 | 0.59 |
lnK10 | 14.16 | Q1 | 3.67 |
lnK20 | 15.03 | Q2 | 3.02 |
lnk120 | 2.99 | E12 | 11.58 |
lnk130 | 20.68 | E13 | 5.80 |
lnk140 | 1.748 | E14 | 4.83 |
lnk150 | 20.68 | E15 | 5.80 |
lnk160 | 18.53 | E16 | 9.51 |
lnk170 | 15.64 | E17 | 5.72 |
lnk180 | 11.81 | E18 | 3.83 |
lnk190 | 18.52 | E19 | 4.91 |
lnk200 | 14.83 | E20 | 5.14 |
NƏTİCƏ
Ədəbiyyat materiallarının analizi və alınmış təcrübi nəticələr əsasında silikat modulu 10.8 olan və 8.0 çək.% Mn2+, 7.0 çək.% Li+ və 8.0 çək.% Ni2+ kationları ilə modifikasiya olunmuş təbii klinoptilolit seoliti üzərində metanın 1,4-butandiola oksidləşdirici çevrilməsi reaksiyasının ehtimal olunan mərhələli mexanizmi təklif olunmuş və prosesin nəzəri əsaslandırılmış kinetik modeli tərtib olunmuşdur. Kinetik modelin parametrlərinin ədədi qiymətləri təyin edilmişdir.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
RESPUBLİKADA
10. A.M.Aliyev, M.Y.Abbasov, M.G.Aliyeva, G.A.Alizade, R.Yu.Agayeva. The kinetics and mechanism of the selective oxidative dehydrogenation reaction of methylcyclopentane. Азербайджанский Химический Журнал. 2021, №3, с. 12-20.
KONFRANS MATERİALLARI (xarici – 1, yerli – 1)
PATENTLƏR
KADR HAZIRLIĞI
İSTİNADLAR - 4
LABORATORİYA: Ekoloji kataliz
LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru, professor Arif Əfəndi
Laboratoriyada 20 əməkdaş çalişir. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər nəfər t.ü.f.d., a.e.i., 6 nəfər k.ü.f.d.,b.e.i., 5 nəfər e.i., 4 nəfər böyük laborant, 1 nəfər mühəndis, 2 nəfər texnikdir.İradə Məlikova- t.ü.f.d., a.e.i., Lyudmila Kojarova - k.ü.f.d., a.e.i. Adilə Əliyeva - k.ü.f.d., b.e.i., Ceyran Rüstəmova - k.ü.f.d., b.e.i., Natəvan Aykan - k.ü.f.d., b.e.i., Firuzə Yunusova - k.ü.f.d., b.e.i., Elmir Babayev - k.ü.f.d., b.e.i., Bilqeyis İsmayılova - k.ü.f.d., b.e.i., İsrafil Allahverdiyev - elmi işçi, Tamilla İsmayılova - elmi işçi, Natəvan Əliyeva - elmi işçi, Minayə Nəbiyeva - elmi işçi.
İŞ.5.2: Metanolun dimetilkarbonata katalitik çevrilməsi üçün ərinti katalizatorlarının və ətraf mühitə atılan xlorkarbohidrogenlərin oksidləşmə proseslərinin texnoloji sxeminin işlənməsi, riyazi modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması
MƏRHƏLƏ I: Metanolun dimetilkarbonata katalitik çevrilməsi üçün ərinti katalizatorların hidridlərinin alınması
MƏRHƏLƏ II: Ətraf mühitə atılan xlorkarbohidrogenlərin zərəsizləşdirilməsinin texnoloji sxeminin işlənməsi, riyazi modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması
Metanolun dimetilkarbonata katalitik çevrilməsi üçün ərinti katalizatorların hidridlərinin alınması
Ölkəmizin böyük karbohidrogen ehtiyatlarına malik olması onlar əsasında geniş tətbiq olunan vacib üzvi birləşmələrin alınmasını aktual edir.Son dövrlər, xüsusən də yeni neft-qaz yataqlarının kəşfi və istismara verilməsi bu xammal bazası əsasında bir çox istehsal sahələrinin yaradılmasına səbəb olmuşdur.Bu baxımdan respublikamızda böyük istehsal gücünə malik “Metanol” zavodunun istifadəyə verilməsi təqdirə layiqdir.Həmçinin metanolun və digər spirtlərin xammal mənbəyi kimi böyük ehtiyatlara malik kənd təsərrüfatı, yeyinti sənayesi,ağac emalı müəssisələrindən, biokütlədən alınması onlar əsasında yeni proseslərin perspektivli olmasını göstərir.Burada qeyd etmək lazımdır ki, aktiv və optimal katalizatorların hazırlanmasının, ümumi bir texnoloji nəzəriyyənin olmaması problemə təsir edə bilən əsas məsələlərdəndir. Odur ki, bu istiqamətdə aparılan hər bir tədqiat işinin katalizin ümumi nəzəriyyəsinin formalaşmasında rolu olacaqdır.Bu baxımdan metanol kataliktik oksidləşdirilərək dimetoksimetana, formaldehidə, dimetilefirə və digər qiymətli birləşmələrə çevrilməsi üçün yeni katalitik sistemlərin sintezi,seçilməsi və onların proseslərdə aktivliklərinin müəyyən edilməsi aktual problemlərdən hesab oluna bilər.
Müəyyən edilmişdir ki, çökdürülmüş vanadium oksid karalizatorlarının özünü aparmasına aşağıdakı faktorlar təsir edir: V4+O– müxtəlif təbiətli olması, vanadiumun oksidləşmə dərəcəsi, aqreqasiyası və koordinasiya etmə dərəcəsi reaksiya şəraitində vanadiumun oksidləşmə-reduksiya edə bilməsi, başqa sözlə V5+/V4+ nisbətinin tənzimlənməsi; eyni zamanda katalizatorun selektivliyini müəyyən edən həm daşıyıcının, həm də katalizatorun bütövlükdə turşu-əsasi xassələrinin olması.
Katalizator ərintiləri sintez edildikdən sonra onların nümunələrinin tərkibinin müəyyən edilməsi üçün müasir fiziki-kimyəvi analiz üsullarından istifadə olunmuşdur. İlkin olaraq onların tərkibi rentgen faza analizi (RFA) üsulu ilə – qurğusunda şüalanma yolu ilə bütün nümunələr tədqiq edilmişdir.İlkin ərintilər Zr-un V, Mo, Fe ilə müxtəlif tərkiblə ərintilərini almaq üşün onların nümunələrini müxtəlif atom çəkilərində götürülüb sobada birgə əridilmişdir. Məsələn: ZrMo2 intermetalların alınması üçün Az(Zr)=91,224, Az(Mo)=95,94, M(ZrMo2)= 91,224+2,95,94=283,104. Bu tərkibdə Mo=67,8%, Zr=32,2% olmuşdur.Bu baxımdan 20 q ZrMo2-nin ərintisini almaq üçün 20´0,678=13,6 q Mo və 6,4 q Zr götürülür. Metalları ətitdikdən sonra 17,6 q ZrMo2 alınmışdır (–2,4 q).
Cədvəl 1. Müxtəlif katalitik sistemlərin metanolun çevrilmə reaksiyalarında aktivlikləri
Katalizatorlar | Tempe-ratur, K | Metanolun konversiyası | Reaksiya məhsullarının çıxımları | ||||
FA | DMM | DME | DMK | CO2 | |||
V–P–O/Al2O3 | 650 | 75 | 40 | – | 12 | - | 24 |
V–P–O/SiO2 | 650 | 72 | 36 | – | 10 | 4 | 22 |
V–P–O/SiO2+Zr | 650 | 74 | 38 | 5 | 8 | – | 21 |
ZSM-5 | 673 | 82 | 35 | – | 30 | 6 | 8 |
ZSM-5+Zr+2 | 650 | 80 | 32 | 8 | 28 | 6 | 6 |
ZSM-5+CO+2 | 750 | 74 | 24 | 6 | 30 | – | 10 |
ZSM-5+CH+2 | 473 | 72 | 30 | 4 | 26 | – | 10 |
Zr–V0.3 | 473 | 65 | 15 | 38 | 6 |
| 6 |
Zr–Mo2.0 | 473 | 64 | 15 | 34 | 5 | 4 | 1 |
ZrOV2O5 | 700 | 76 | 30 | 10 | 8 | 6 | 20 |
ZrOMoO3 | 750 | 70 | 26 | 8 | 6 | 7 | 22 |
AgOV2O5ZrO | 850 | 90 | 60 | 4 | 8 | – | 13 |
Katalizator nümunələrini rentgenfaza analizi (RFA) ilə Riqonu Nlini Flex 600 (K 1,5 4060 Å) CuK α-şüalandırıcı Ni-filtrindən istifadə etməklə və difrasiometr Vruker “D2 Phaser” də, həmçinin CuK α-şüalandırıcılı DRON-2 cihazında analiz edilmişdir.
ZrV2.0 katalitik sisteminin səthində oksidləşmə-reduksiya prosesini O2+H2 əvəzində O2+CO ilə aparıldıqda fərqli nəticələr alınmışdır. Belə ki, katalizatorun səthi 1.0–5% CO ilə reduksiyası və 5–15% O2 ilə oksidləşməsi nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, 3% CO və 10% O2 ilə oksidləşmə-reduksiya prosesi katalizatorun aktivləşməsinə səbəb olur. Bu prosesin temperatur və zamandan asılı metanolun çevrilmə məhlullarının paylanmasına təsirləri şəkil 1-də verilmişdir. Alınmış nəticələrdən göründüyü kimi katalizator səthində 3%-li m(CO+H2) ilə reduksiyası 10 saat müddətində və 473 K-də metanolun 38–40%-li konversiyasına gətirib çıxarır.
Sonda dimetilkarbonatın (DMK) çıxımı 4–5% təşkil edir. Eyni zamanda katalizatorun səthi 873 K-də 10%-li O2 ilə oksidləşdirildikdən sonra da ciddi dəyişikliyə səbəb olmur. Lakin bundan sonra katalizatorun səthinə 3% CO verilərsə, istər metanolun sərfi, istərdə də reaksiya məhsullarının azalması baş verir. Bu əsasən səthdə CO-nun oradakı O2 ilə reaksiyası nəticəsində CO2-yə çevrilərək katalizatorun aktivliyinin aşağı olması ilə izah oluna bilər. Belə ki, CO+O2 birgə katalizatorun səthinə verilməsi də səthdə CO2-nin yaranması və onun metalla birləşərək DMK-in alınmasına gətirib çıxara bilməsi güman edilir. Bu zaman DME ilə yanaşı alınan CO2-nin miqdarının artması da buna dəlalət edə bilər. Ədəbiyyatda bu reaksiyanın (CO2+CH3OH) yüksək təzyiqdə baş verməsi qeyd olunur və DME-nın çıxımı 7-8% təşkil edir. Biz isə reaksiyanın atmosfer təzyiqində həyata keçirə bilmişik və bu istiqamətdə tədqiqatlar davam etdirilir.
Ətraf mühitə atılan xlorkarbohidrogenlərin zərəsizləşdirilməsinin texnoloji sxeminin işlənməsi, riyazi modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması
Kimyəvi texnoloji proseslərin idarə edilməsi üçün vacib olan prosesin riyazi modelinin tərtib edilməsində əsas yeri proseslərin kinetik modeli tutur. Kimyəvi reaksiyaların kinetik qanunauyğunluqlarının tədqiqinin təcrübi nəticələrinə əsaslanan reaksiyanın mexanizmlərinə əsasən proseslərin kinetik modeli qurulur. Xlorlu karbohidrogenlərin heterogen-katalitik oksidləşməsi prosesi oksidləşmiş aktiv mərkəzlərdə gedir və bu oksidləşmə prosesinin reaksiya məhsulları su və xloranhidridlər olur. Xlorkarbohidrogenlər oksidləşmiş aktiv mərkəzlərdə adsorbsiya olunur və qaz fazanın oksigeni ilə oksidləşirlər. Xlorkarbohidrogenlərin selektiv oksidləşməsi su ilə qismən örtülmüş aktiv mərkəzlərdə baş verir. Xlorkarbohidrogenlər dərin oksidləşmə reaksiyası nəticəsində zəif oksidləşmiş aktiv mərkəzlərdə oksidləşərək karbon qazına çevrilir.
Xlorkarbohidrogenlərin heterogen-katalitik oksidləşmə reaksiyalarının riyazi modelinin tərtibi aşağıdakı sxem üzrə həyata keçirilir.
Aparılan hesablamaların nəticələri göstərilmişdir ki, təctübi nəticələri daha dəqiq əks etdirən kinetik model fərziyyələr əsasında irəli sürülmüş mexanizm əsasında tərtib edilmişdir. Odur ki, kinetik modelin əsasında Mat Lab proqramı ilə üç temperatur, yəni 693, 713, və 733 K üçün kinetik tənliklərin parametrlərini tapmışıq.
Qeyd etmək lazımdır ki, təcrübi nəticələr qatılıqların minimallaşdırma nəticəsində alınan hesablanmış qiymətləri ilə (15–20%) uyğun gəlmişdir ki, bu da xlorlu etilenlərin oksidləşmə reaksiyalarının mexanizmlərinin düzgün seçilmiş olduğunu göstərir.Qiymətləri ümumiləşdirərkən xlorbutenlərin katalitik oksidləşmə proseslərini həyata keçirmək üçün bir sıra prinsipial texnoloji sxemlər nəzərdən keçirilmişdir.Bu sxemlər içərisindən nisbətən sadəliyi aparatların quruluşunun üstünlüyü reaktorlar blokunun yerləşdirilməsi və s. kimi müsbət cəhətləri özündə əks etdirən aşağıdakı prinsipial texnoloji sxem təklif edilmişdir.
Şəkil 1. Xlorkarbohidrogenlərin oksidləşmə proseslərinin prinsipial texnoloji sxemi:
1-XK üçün tutum; 2 – nasoslar; 3,8,10- rektifikasiya kolonları; 4-katalizatorun qaynar laylı reaktoru; 5-katalizatorun tərpənməz laylı reaktoru; 6-qaz ayrıcı; 7-ayrıcı kalon; 9-həlledici üçün tutum; 11-aralıq tutum; 12-MXMA-nın ayrılması üçün tutum;
13-elektrik sobası; 14-şnek.
Eyni zamanda, qeyd etdiyimiz kimi, əgər ilkin qarışıqda XK-in miqdarı artıq olarsa, onda qarışıq (I) tutumdan II xətti ilə rektifikasiya kalonuna (3) yönəldilərək buradan selektiv oksidləşə bilən trixlobutenlər ayrılır və I xəttinə birləşərək reaktora (4) selektiv oksidləşməyə yönəldilir. Rektifikasiya kalonunda (3) ayrılan digər fraksiyalar isə III xətti ilə dərin oksidləşmə prosesinə məruz qalması üçün başqa reaktora (5) yönəldilərək, burada əsasən CO2 qədər oksidləşirlər.
NƏTİCƏ
Metanolun dimetoksimetana,dimetil efirinə, dimetilkarbonata çevrilməsi üçün vanadium, molibden, sirkonium, kobalt, mis, dəmir əsasında katalitik sistemlər seçilmiş və sintez edilərək oksidləşdirici dehidrogenləşmə proseslərində yüksək aktivlik göstərməkləri müəyyən edilmişdir.
MÜHÜM NƏTİCƏ
Nəzəri əsaslandırılmış kinetik modellər əsasında xlorkarbohidrogenlərin katalitik oksidləşmə prosesləri üçün optimal reaktor tipi seçilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, xloretilenlərin selektiv oksidləşməsi prosesini “qaynar” katalizator laylı reaktorlarda, dərin oksidləşmə proseslərini isə “tərpənməz” laylı reaktorlarda ideal sıxışdırma modeli tərtib etməklə həyata keçirmək məqsədəuyğundur.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-1, yerli-6)
PATENT
Tağıyev D.B., Əfəndi A.C., Aykan N.F., Məlikova İ.H., Babayev E.M., Əliyeva A.M., Məhərrəmova L.G. Xlorkarbohidrogenlərin oksidləşməsi prosesində dezaktivləşmiş oksid katalizatorlarının CO+O2 qarışığı ilə regenerasiyası. a- 2019 0160. Patent alınma ərəfəsindədir.
KADR HAZIRLIĞI
Laboratoriyada kimya üzrə fəlsəfə dokturu elmi adını almaq üçün 1doktorant çalışır.
Doktorant – Məhərrəmova Lalə “Metanolun katalitik çevrilməsi” mövzusunda dissertasiya işi artıq müdafiə ərəfəsindədir.
İSTİNADLAR – 6
LABORATORİYA: Katalizatorların hazırlanması
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: k.ü.f.d. S.M.Zülfüqarova
Laboratoriyada 12 əməkdaş çalışır: akademik Ramiz Rizayev - baş elmi işçi, Asəf Süleymanov- k.e.d., b.e.i., Aybəniz Qaşqay-k.e.d., b.e.i., Eleonora Seyidrzayeva-k.ü.f.d., a.e.i, Əjdər Əsgərov-k.ü.f.d., a.e.i., Narqələm Həsənquliyeva-k.ü.f.d., a.e.i., Ninel Şakunova - k.ü.f.d., b.e.i., Yuliya Nağdəliyeva-k.ü.f.d., b.e.i., Pəri Muradova-k.ü.f.d., b.e.i., Züleyxa Ələsgərova-e.i., Günel Əzimova - k.e.i.
İŞ 5.3.Metanın oksidləşdirici konversiyası üçün müxtəlif oksid əsaslı sistemlərin, karbon monooksidin konversiyası üçün ferrit əsaslı çoxkomponentli katalizatorların sintezi və tədqiqi.
MƏRHƏLƏ I. Metanın oksidləşdirici konversiyası üçün tərkibində volfram, manqan və nadir-torpaq elementləri olan müxtəlif oksid əsaslı sistemlərin sintezi və katalitik aktivliyinin tədqiqi.
Metanın etan-etilen qarışığına oksidləşdirici konversiyası təbii qazın pespektivli emal metodudur. Metanın oksidləşdirici konversiyası reaksiyası üçün təklif olunan müxtəlif katalitik sistemlər arasında daha effektiv olan silisium oksid daşıyıcı üzərində NaWMn-oksid sistemləridir. Bu katalizatorllarda metanın konversiyası 25-30%, C2 məhsullara görə isə selektivlik 70-80 % təşkil edir. Ədəbiyyatdan məlumdur ki, bu reaksiya üçün katalizatorların sintez şəraiti çöx önəmlidir, çünki katalizatorun aktiv kütlənin formalaşması yüksək temperaturda baş verir. Bu xüsusilə manqan oksid tərkibli sistemlər üçün daha əhəmiyyətlidir, çünki reaksiya şəraitində manqanın müxtəlif valentli oksidlərin mövcüdluğu mümkündür, bu da həm katalizatorun faza tərkibinə, həm oksidləşmə-reduksiya prosesinə təsir edə bilər. Eyni zamanda qələvi metalın hansı ardıcıllıq və anionla daşıyıcıya daxil edilməsi də katalizatorun aktivliyinə təsir edir. Bütün bunları nəzərə alaraq, biz əvvəlcə məlum NaWMn/SiO2 katalizatorunu müxtəlif metodlarla–mərhələli çökdürmə, birgə çökdürmə, hopdutma, sitrat (limon duzundan istifadə), templat (yəni səthi-aktiv maddələrdən istifadə etməklə) aparmışıq. Misal üçün 0.8 Na-3.2W-2Mn/ SiO2 katalizatorun sintezində səthi-aktiv maddə kimi STAB (setil trimetil ammonium bromid C19H42BrN) istifadə olunub, SiO2 isə tetraetoksisilandan (TEOS) alınıb. Sintez olunmuş Na-W-Mn/SiO2 katalizatorların xüsusi səthi reaksiyadan əvvəl və 8500C temperaturda aparılan reaksiyadan sonra təyin edilib. Reaksiyadan əvvəl xüsusi səth 2.43m2/q təşkil edib, 2 saatlıq reaksiyadan sonra 0.96, 4 saatlıq reaksiyadan sonra isə 0.85 m2/q.
Nəticələr göstərir ki, bu katalizatorun xüsusi səthi çox kiçikdir. Umumiyyətlə, yuksək temperaturlu proseslər üçün səthi böyük olan daşıyıcı və katalizator sintezi vacıb məsələdir. Əvvəlki tədqiqatlarımızda biz SAM-dan istifadə edərək yüksək səthli SiO2 daşıyıcısı sintez etmişdik. Bu SiO2 daşıyıcıların səthi 10 saat 800 C-də termiki emaldan sonra 70-75 m2/q təşkil edirdi. Lakin daşıyıcıya aktiv komponentləri əlavə etdikdən sonra səth kiçilir. Səthin kəskin azalmasına hansı komponent səbəb olur sualına cavab tapmaq üçün biz onları müəyyən ardıcıllıqla daşıyıcıya daxil edib, sonra 8000 C-də közərdib, səthi təyin etmişik. Müəyyən etmişik ki, səthin kəskin azalması natrium volframat daxil edildikdən sonra baş verir.
Ədəbiyyatdan məlumdur ki, bu katalitik sistemin özəlliyi ondan ibarətdir ki, kataliz şəraitində, matrisanın səthində tərkibində bütün aktiv komponentləri saxlayan (qələvi metall, volfram, manqan) ərinti əmələ gəlir. Bu ərintinin əsasını volframat təşkil edir və onun içində olan nanoölçülü manqan oksidin hesabına oksidləşmə-reduksiya prosesi baş verir.Yəni, qələvi metalın volframatı birbaşa oksidləşmə-reduksiya prosesində iştirak etmir, onun əsas rolu tərkibində katalizatorun aktiv komponentlərini saxlaya bilən ərintinin əmələ gəlməsi və reduksiya olunmuş Mn2+ ionlarını volframat ionları ilə birləşdirmək.
Tədqiqatımızın növbəti mərhələsi metanın oksidləşdirici konversiyası üçün məlum katalizatorun daçıyıcı kimi bentonitdən istifadə olmuşdur. Bentonitə müraciət etməyimizin səbəbi onun SiO2-dən fərqli olaraq laylı quruluşa malik olmağı ilə bağlıdır. Bentonitlərin əsas komponenti montmorillonit mineralıdir, onun quruluşu silisium-oksigenli tetraedr təbəqələri arasında alüminium-oksigenli oktaedrlər yerləşən laylardan ibarətdir. Montmorillonitin bir vacib özəlliyidə onun genişlənə bilən kristal qəfəsidir. Təcrübələrimizdə Daş-salaxlı bentonitindən istifadə etmişik. İlk öncə onu turşu ilə işləyirik. Bunun üçün 950C-də 8 saat müddətində hesablanmış miqdarda götürülən bentoniti 10% - li H2SO4 ilə maqnit qarışdırıcıda qızdırırıq. Turşu ilə emaldan sonra bentoniti distillə suyu ilə yuyuruq və 1100C quruduruq. Bundan sonra bentonit nümunələrini trietanolamin (TEA) və limon duzu ilə ayrı-ayrılıqda və birgə istifadə edərək işləyirik və 8000C temperaturda közərdirik. Aldığımız daşıyıcının xüsusi səthini təyin edirik. Sonra daşıyıcıya aktiv elementləri daxil edirik, yenə 800 C temperaturda közərdirik və xüsusi səthini ölçürük.
Ölçmələr göstərdi ki, trietanolaminlə və limon duzu ilə bentonit nümunələrinin işlənməsi xüsusi səthin hətta 8000C temperaturda termiki emaldan sonra böyüməsinə gətirib çıxardır (65-67m2/q), ən yüksək xüsusi səth isə TEA və limon duzu ilə birgə işlənən nümunələrdə alınır (91.3m2/q ). Katalizatorun aktiv elementlərini daxil etdikdən sonra, xüsusi səth 2-3 dəfə azalır (27-34m2/q). Daha yüksək temperaturda isə (8500C) 7.9 m2/q təşkil edir. Bentonit əsasında sintez olunan katalizatorların katalitik aktivliyinin və fiziki-kimyəvi xassələrinin tədqiqi davam edir.
MƏRHƏLƏ II. Karbon monooksidin karbon dioksidə konversiyası üçün ferrit əsaslı çoxkomponentli katalizatorların sintezi və tədqiqi.
Karbon monooksid sənaye müəssisələrindən və avtomobil nəqliyyatı tərəfindən qaz tullantıları şəklində atmosferə daxil olan təhlükəli toksikantlardan biri olduğundan onun aşağı temperaturlu oksidləşmə reaksiyasının öyrənilməsi praktiki maraq doğurur. Nəcib metalların ənənəvi istifadəsi olmadan karbonmonooksidin karbon qazına oksidləşməsində aktiv katalizatorun sintezi üçün Fe,Ni,Mn,Cu,Co,Cr,Ni metal oksidlərindən, bu metalların qarışıq oksidlərinin əsasında hazırlanan ferritlərdən və digər mürəkkəb sistemlərdən istifadə olunur. Daha əvvəl, tərkibində mis ferrit olan, zol-gel-yanma metodu ilə əldə edilən mis-dəmir oksid kompozisiyalarının karbon monooksidin 230-2500C-də oksidləşməsində aktiv olduğunu müəyyən etmişik.
CO-nun oksidləşmə reaksiyasının ekzotermik olduğunu və temperaturun 150-2000C yüksəlməsi ilə müşayiət olunduğunu nəzərə alsaq, CO-nun oksidləşməsi katalizatorlarının daha aşağı temperaturlarda işləməsi mühüm iqtisadi və texniki üstünlükdür. Manqanın oksidləşmə katalizatorlarının əsas komponentlərindən biri olduğunu nəzərə almaqla mis ferritin tərkibinə manqanın daxil edilməsi, təkmilləşdirilmiş oksidləşdirici xüsusiyyətlərə malik kompozisiyalar əldə etmək mümkündür. Bundan əlavə, zol-gel-yanma metodu ilə çoxkomponentli sistemlərin sintezi nəticəsində strukturda oksigenin müxtəlif (fərqli) vəziyyətlərinə ola bilir, bu da oksidləşmə prosesinə təsir edir. Buna əsaslanaraq, zol-gel-yanma üsulu ilə Cu-Mn-Fe kompozisiyalar sintyez edilib və karbon monooksidin oksidləmə reaksiyasında öyrənilib. Zol-gel-yanma metodu ilə Cu-Mn-Fe kompozitlərinin sintezi üçün prekursor kimi Fe(NO3)3•9H2O, Cu(NO3)2•3H2O, Mn(NO3) və limon turşusu istifadə edilmişdir. Alınan katalizatorlar alümogel (bağlayıcı) ilə qarışdırılır, qranullar halına salınır, havada qurudulur və sonra quruducu şkafda və mufel sobada müvafiq olaraq 1350C və 5000C temperaturlarda termiki emal olunur.
CO-nun oksidləşməsi CO:hava=1:3(5) nisbəti və 6000-12000 saat-1 həcmi sürətlə axınlı reaktorda aparılmışdır. Məhsulların analizi LXM xromatoqrafında, CaA və poropak Q sorbentləri olan iki kolonkada edilmişdir.
Metalların müxtəlif molyar nisbətlərində Cu:Mn:Fe = 1:1: 1; 2:1:1; 1:2:1; 1:1:2 katalizator nümunələri hazırlanmışdır.
Rentgen faza analizinin nəticələri göstərir ki, sintez olunan katalizatorlar mürəkkəb faza tərkibinə malikdirlər. Manqan və dəmirin ikili oksidləri (Mn3O4 və Fe3O4) ilə yanaşı, manqanın Mn0.98Fe2.02O4, misin CuFe2O4 ferritləri, mis manqanit CuMn2O4 və manqan ilə əvəz edilmiş mis ferritləri (Cu0.5Mn0.5Fe2O4; Cu1.2Mn1,8O4; Mn0,43Fe2,57O4) əmələ gəlir. Sintez etdiyimiz katalizatorlar üzərində karbon monooksidin oksidləşməsi ilə bağlı təcrübələrin nəticələri göstərdi ki, katalizatorların nəzərə çarpacaq dərəcədə aktivlik göstərdikləri reaksiyanın başlanğıc temperaturu 120-1700C aralığındadır.
Karbon monooksidin oksidləşmə reaksiyası ekzotermikdir və tədqiq olunan katalizatorların iştirakında reaksiya temperaturunun zamanla artmasının xarakteri şəkildə göstərilir.
Şəkil. Karbon monooksidin katalitik oksidləşmə reaksiyasında temperaturun zamanla artması asılılığı: 1- Cu:Mn:Fe =1:1:2); 2- Cu:Mn:Fe =2:1:1; 3- Cu:Mn:Fe =1:2:1;
4- Cu:Mn:Fe =1:1:1.
Çoxkomponentli katalizatorların aktivliyi bir çox amillərdən - kimyəvi və faza tərkibindən, strukturundan, dispersiyasından, xüsusi səthinin sahəsindən və strukturdakı qüsurların mövcudluğundan asılıdır. Zol-gel yanma üsulu ilə sintez etdiyimiz katalizatorlar dəyişkən tərkibli çoxfazalı oksid sistemləridir, buna görə də, bərk cisimlərdə olan bütün defektlər onlar üçün xarakterikdir.
Sintez etdiyimiz katalitik sistemlərin tərkibində oksid fazalarının da olduğunu nəzərə alaraq, onların CO-nun aşağı temperaturlu oksidləşməsində iştirak dərəcələrini müəyyən etmək üçün zol-gel yanma metodu ilə alınmış individual Cu, Mn və Fe oksidləri ilə də təcrübələr qoyulmuşdur. Müəyyən edilmişdir ki, reaksiya dəmir oksidində 4000C , manqan oksiddə 3500C, mis oksiddə isə 2500C-dən yuxarı temperaturlarda nəzərə çarpacaq sürətlə gedir, konversiya 80% təşkil edir.
Zol-gel yanma üsulu alınan mis ferritdə, artıq 2500C temperaturda çevrilmənin 100% -ə çatdığını yuxarıda qeyd etmışdik. Bu işdə isə öyrənilən katalitik sistemlərdə mis ferritin tərkibinə manqan əlavə edilməsi CO-nun daha aşağı temperaturda oksidləşməsinə səbəb olur.Oksidləşdirici katalizatorlarının seçilməsində əsas meyar oksigenin səthdəki aktiv mərkəzlərlə nə dərəcədə möhkəm əlaqədə olmasından asılıdır. Ferritlərdə keçid metalları tetraedrik və oktaedrik mövqelərdə (məsamələrdə) yerləşə bilər. Onların bu və ya digər pozisiyada yerləşməsi kationun diametrindən və yükündən, ən əsas da kationların elektron konfiqurasiyasından (3d- və 4d-səviyyələrin dolma dərəcəsindən) və kristal qəfəsin elektrostatik sahəsindən asılıdır.
Keçid metal ionlarının oktaedrik vakansiyalarda yerləşməsi, Me-O əlaqəsinin zəifləməsinə səbəb olur ki, bu da daha asan elektron keçidinə və bununla da oksidləşmə reaksiyasının sürətinin artmasına səbəb olur. Bundan əlavə, sintez edilmiş Cu-Mn-Fe katalizatorlarının tərkibində oksid fazalarının, eləcə də müxtəlif ferritlərinin olması, səthdəki oksigenin katalizatorun srukturundakı müxtəlif metal atomları ilə koordinə etməsinə şərait yaradır və reaksiyanın həm birmərhələli (Lenqmur-Hinşelvud mexanizmi), həm də iki mərhələli (Mars-van-Krevelen) mexanizmi ilə getməyini mümkün edir.
Birmərhələli mexanizmdə katalizatorun səthində adsorbsiya olunan karbon monooksid və oksigen reaksiyaya girirlər.
İki mərhələli mexanizmdə reaksiya əvvəl karbon monooksidin və katalizatorun oksigeni hesabına baş verir. İkinci mərhələdə reduksiya olunmuş katalizator qaz fazasından oksigenlə oksidləşir. Burada oksigenin aktiv forması qəfəs oksigenidir və reaksiya zamanı katalizatorun dəyişkən reduksiya və oksidləşməsi baş verir.
DƏRC OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
1. Зульфугарова С.М., Алескерова З.Ф., Гусейнова Э.М., Шакунова Н.В., Гасангулиева Н.М., Азимова Г.Р., Литвишков Ю.Н. Стимулированный микроволновым излучением твердофазный синтез ферритов Ni и Co на поверхности Al2O3/Al носителя. // Нефтепереработка и нефтехимия. 2021, №3, с. 27-32.
2. Кашкай А.М. Антиоксидантные кислоты, содержащие различное количество атомов серы и фенольных групп. // Научный журнал «Austria-science», 2021, № 39,
с. 31-36.
3. Агаева З.Р., Мамедова Б.Г., Кашкай А.М., Бехбудова С.К., Байрамова С.С., Фархатова С.К. Восстановление эколого-минералогического состояния загрязненных земель глинистыми сорбентами. // Химическая промышленность. 2021, №1,
с.33-38.
RESPUBLİKADA
Азимова Г.Р. Синтез ферритов Cu, Co, Ni, Mn золь-гель методом с автогорением c участием различных органических реагентов и исследование их удельной поверхности. // AMEA, Gənc alim və Mütəxəssislər şurası, Gənc tədqiqatçı elmi-praktiki jurnal, VII cild, №1, 2021, s.81-85.
KONFRANS MATERİALLARI (xarici - 1 , yerli - 8)
İSTİNADLAR-8
“Nano- və elektrokataliz” şöbəsinin
2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında
H E S A B A T |
Şöbə müdiri : akademik Dilqəm Tağıyev
Mövzu: Katalitik, elektrokatalitik və fotoelektrokatalitik pro-seslərüçün oksid və polimer əsaslı nano-strukturlaşdırılmış katalizatorların işlənib hazırlanması
Mövzuya aid işlər: 6.1; 6.2; 6.2.1; 6.3; 6.4.; 6.5
|
LABORATORİYA: Nanokompozit katalizatorlar
LABORATORİYA rəhbəri: kimya elmləri doktoru, prof. Vaqif Əhmədov
Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., 3 nəfər e.i., 3 nəfər mühəndisdir. Natalya Melnikova - k.ü.f.d., a.e.i., Həbulla Nurullayev - k.ü.f.d., a.e.i., İradə Cəfərova - e.i., Zaminə Əliyeva - e.i., Vüsal Əhmədov - e.i.
İŞ.6.1: Karbamid əsasında müxtəlif məsaməli karbon nitridlərin yeni sintez üsullarının işlənib hazirlanması və onların əsasinda sərbəst katalizator, katalitik metallar üçün aktiv daşıyıcı və yüksək tutumlu universal sorbentlərin yaradılması və tədqiqi.
MƏRHƏLƏ I: Karbamid əsasında hazırlanmış müxtəlif morfologiyalı karbon nitridlər üzərində asetilenin maye fazada hidrogenləşməsi prosesinin araşdırılması.
Məlumdur ki, g-C3N4 sintezi üçün geniş istifadə olunan melamin sənayedə karbamid əsasında istehsal olunur. Ölkəmizdə karbamidin sənaye miqyasında istehsalını nəzərə alaraq, hesabat dövründə laboratoriyada modifikator qismində NaOH və KOH istifadə etməklə. karbamid əsasında g-C3N4–in sintezi işlənib hazırlanmışdır. Yeni kompozit nümunələrini sintez etmək üçün hesablanmış miqdarda ilkin maddə - karbamid və ya onun disiandiamid yaxud melaminlə qarışığına KOH (və ya NaOH) əlavə edilərək avtoklava yerləşdirilmiş çini qaba qoyulur. Sonra avtoklav bağlanır və sobaya yerləşdirilir. Temperaturu tədricən yüksəltməklə qarışıq mərhələli şəraitdə 490-500°C-yə gədər gızdırılır. Sonra avtoklav otaq temperaturuna qədər soyudulur və reaksiyada əmələ gələn sarı rəngli polimer kütlə narın toz halına salınır. İlkin maddənin quruluşundan asılı olaraq çıxım 10-25% arasında dəyişir. Sintez olunan materialın tərkibində 5-8% miqdarıda qalan KOH (və ya NaOH) promotor funksiyasını yerinə yetirir və yüksək hidrogenləşdirmə qabliyətinə malik katalizatorun formalaşmasına imkan yaradır. Sintez olunmuş katalizator nümunələri Cədvəl 1-də verilmişdir.
Cədvəl 1. Karbamid əsasında sintez olunan karbon nitridlər
Katalizator nümunələri
| İstifadə olunan reagentlər | Sintez şəraiti | SBET, m2g -1 |
g-C3N4 /KOH–I | Karbamid (10 q) +KOH (0.1q) | 200oC-2 saat; sonra 490oC- 4 saat | 58.2 |
g-C3N4 /KOH–II | Karbamid (5q)+Disiandiamid (6 q)+KOH(0.1g) | 200 oC-2 saat; sonra 500 oC- 3 saat | 48.1 |
g-C3N4 /KOH–III
| Karbamid (5q)+Melamin(5q) + KOH (0.2q) | 200 oC-2 saat; sonra 490 oC- 4 saat | 78.8 |
g-C3N4 /NaOH–IV
| Karbamid(5q)+Melamin(5q) + NaOH 0.2q) | 200 oC-2 saat; sonra 490 oC- 4 saat | 73.5 |
g-C3N4 /NaOH–V
| Karbamid (10q)+NaOH (0.1q)
| 200oC-2 saat; sonra 490oC- 4 saat | 64.5 |
g-C3N4 /KOH–VI | Karbamid (5q)+Disiandiamid + Sianur turş. (6q)+KOH(0.1g) | 200oC-2 saat; sonra 490oC- 4 saat | 55.2 |
g-C3N4 /NaOH–VII | Karbamid (5q)+Disiandiamid + Sianur Turş. (6q)+NaOH(0.1g) | 200oC-2 saat; sonra 490oC- 4 saat | 55.6 |
Sintez olunmuş kompozitlər İQ və X-ray spektroskopiya analiz üsulları ilə xarakterizə edilmiş və onların spesifik səth sahəsi BET metodu ilə təyin edilmişdir (Şəkil 1, 2).
Şəkil 1 . g-C3N4 / KOH-kompozitin FT İQ-spektri
Hazırlanmış g-C3N4 / Х (Х = KOH və ya NaOH) kompozit nümunələri dimetilformamid (DMF), dimetil sulfoksid (DMSO) və ya n-metil-2-pirrolidon (NMP) kimi polyar xassəli maddələrdən istifadə etməklə maye fazada asetilenin hidrogenləşməsi prosesində sınaqdan keçirilmiş və onların yüksək katalitik aktivliyə malik olduğu müəyyən edilmişdir.
Şəkil 2. g-C3N4 / KOH-kompozitin rentgenogramması
Bu məqsədlə əvvəlcə paslanmayan poladdan hazırlanmış stasionar tipli avtoklava 100 ml həlledici və 0.3-0.5 g katalizator yerləşdirilir. Sonra asetilenin çəkidə 1.5-2%-li məhlulu hazırlanır və reaktora maye fazada həll olan asetilenə görə hesablanmış nisbətdə hidrogen verilir. C2H2 və H2 katalizatorla təmasda olması üçün reaksiya qarışığı maqnit qarışdırıcı vasitəsilə intensiv qarışdırılır. Asetilenin hidrogenləşmə prosesi H2 / C2H2 = 1-3 molyar nisbətində, -20÷+50°C temperatur intervalında, və 10 -15 atm. təzyiqdə aparilir. Reaktordan on-line şəraitində götürülən nümunələrin analizi xromatoqraf vasitəsilə (Agilent-7820A) 30 m PİLOT-10 kapilyar kolonka) aparılmışdır. Cədvəl 2-də hazırlanmış katalizator nümunələrinin asetilenin polyar həlledici iştirakı ilə maye fazada hidrogenləşmə prosesində katalitik göstəriciləri verilmişdir. Nətıcələrdən göründüyü kimi çox yumşaq şəraitdə (20-50°C), hətta çox aşağı temperaturda (-20°C) asetilenin hidrogenləşməsi baş verir. Hidrogenləşmə prosesində asetilenin konversiyası 81-91%, etilenə görə selektivlik 83-90% və etanın çıxımı 10-15% təşkil edir.
Beləliklə, polimer karbon nitrid əsasında sintez olunan C3N4 / Х (Х= KOH və ya NaOH) tərkibli üzvi mənşəli heterogen katalizator asetilenin etilenə selektiv hidrogenləşmə prosesini daha sadə və effektiv texnologiya üzrə otaq temperaturunda reallaşmasını təmin edir.
Cədvəl 2. Sintez olunmuş katalizator nümunələrinin (g-C3N4/Х (Х = OH, və ya NaOH) asetilenin polyar həlledici iştirakı ilə maye fazada hidrogenləşmə prosesində effektliyi (Reaksiya müddəti– 60 dəq.)
№ | Katalizator, q
| Maye faza | Asetilen, mmol
| Asetilen / Hidrogen, mol nisbəti | T,°C | K, % | Selektivlik, % | |
Etilen | Etan | |||||||
1 | C3N4 /KOH (0.5) | DMF | 82 | 1:1 | 25 | 99.5 | 90.1 | 9.9 |
2 | C3N4 /KOH (0.5) | DMF | 60 | 1:1 | 25 | 99.8 | 88.4 | 11.6 |
3 | C3N4 /KOH (0.3) | DMF | 60 | 1:1 | 25 | 90.5 | 90.2 | 9.8 |
3 | C3N4 /KOH (0.1) | DMF | 60 | 1:1 | 25 | 90.7 | 90.9 | 9.1 |
4 | C3N4 /KOH (0.1) | DMF | 41 | 1:2 | 25 | 90.1 | 83.9 | 16.1 |
5 | C3N4 /KOH (0.1) | DMF | 27 | 1:3 | 25 | 93.5 | 77.7 | 22.3 |
6 | C3N4 /NaOH (0.1) | DMF | 60 | 1:1 | 25 | 89.8 | 90.3 | 9.7 |
7 | C3N4 /NaOH (0.2) | DMF | 41 | 1:2 | 25 | 91.5 | 88.2 | 11.8 |
8 | C3N4 /KOH (0.1) | DMSO | 60 | 1:1 | 25 | 95.7 | 81.4 | 18.6 |
9 | C3N4 /KOH (0.1) | NMP | 60 | 1:1 | 25 | 89.7 | 91.1 | 8.1 |
10 | C3N4 /KOH (0.1) | DMF | 60 | 1:1 | 50 | 97.3 | 80.2 | 19.8 |
11 | C3N4 /NaOH (0.1) | NMP | 60 | 1:1 | 25 | 91.5 | 80.7 | 19.3 |
12 | C3N4/NaOH (0.1) | DMF | 60 | 1:1 | -10 | 86.6 | 90.3 | 9.7 |
13 | C3N4 /KOH (0.1) | NMP | 60 | 1:1 | -5 | 88.3 | 90.1 | 9.9 |
14 | C3N4 /NaOH (0.1) | DMF | 60 | 1:1 | -20 | 82.6 | 90.2 | 9.8 |
15 | C3N4 /KOH (0.1) | DMF | 60 | 1:1 | -25 | 75.2 | 92.9 | 7.1 |
MƏRHƏLƏ II: Karbamid əsasında sintez olunan karbon nitridlərin fərqli metal ionlarını sorbsiya etmə effektivliyinin tədqiqi (20-№-li lab. ilə birlikdə).
Respublikada karbon nitridin istehsalı üçün istifadə oluna bilən karbamidin sənaye istehsalı faktını nəzərə alaraq “Nanokompozit katalizatorlar” laboratoriyasında karbon nitrid əsasında yeni effektiv sorbentlərin sintezinə və tədqiqi davam etdirilir. Hesabat dövründə karbamid əsasında hazırlanmış karbon nitrid nümunələrin 20 saylı laboratoriya ilə birlikdə onların metal ionlarını sorbsiya etmə effektivliyinin öyrənilməsi davam etdirilmişdir. Bu məqsədlə, məsaməli karbon nitrid nümunəsi üzərində dəmir filizinin emalı nəticəsində yaranan qalıq suyun tərkibində olan ağlr metal ionlarinın adsorbsiyası tədqiq edilmişdir. İlkin analiz nəticəsində qalıq suyun tərkibində olan müxtəlif ağır metal ionlari və onların qatılığı müəyyən edilmişdir. Sorbent qismində istifadə olunan karbon nitrid nümunəsinin müxtəlif ağır metal ionlarinı sorbsiya etmə effektivliyi həmin ionların ilkin və sorbsiyadan sonra müəyyən edilən qatılığının fərqli yolu ilə hesablanmışdır. Karbon nitrid nümunəsinin sorbsiya etmə effektivliyi (R) və sorbsiya tutumu (ST) aşağıdakı formulalarla hesablanmış-
dır: R=(C0-Ctar/C0)x100%; ST=(C0-Ctar)xV/m, (C0- ionlarının ilkin, Ctar -sorbsiyadan sonrakı qatılığı (mg/l), V-məhlulun həcmi, m – sorbentin kütləsi (q). Aparılan təcrübələrin nəticələrl göstərdi ki, karbamid əsasında sintez olunmuş mezapor morfologiyalı polimer karbon nitrid su mühitində müxtəlif metal ionlarına görə müxtəlif sorbsia effektliviyi nümayiş etdirir.
Cədvəl 3.Karbamidin termolizi vasitəsilə sintez olunmuş məsaməli polimer karbon nitrid nümunəsi səthində müxtəlif metal ionların qarışığının sorbsiyası
Elementlər | Metal ionlarının qatılılığı, mq / L | R, % | ST, mq/ L | |
İlkin | Son | |||
Ca | 344 | 310 | 10 | 1700 |
Mn | 195 | 194 | 0.5 | 50 |
Fe | 8500 | 7560 | 11.1 | 47000 |
Ni | 3.39 | 2.09 | 38.4 | 65 |
Cu | 145.3 | 111.3 | 23.4 | 1700 |
Zn | 97.9 | 93.8 | 4.2 | 205 |
Sr | 1.0 | 1.0 | 0 | 0 |
Y | 10 | 10 | 0 | 0 |
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
PATENT
V. Əhmədov, H.Nurullayev, Vs.Əhmədov, D. Tağıyev. “Asetilenin etilenə selektiv hidrogenləşmə prosesi üçün heterogen katalizator”. a- 2021 0049. İlkin ekspertizanın müsbət rəyi.
İSTİNADLAR - 37
LABORATORİYA: Nanostrukturlaşdırılmış metal-polimer katalizatorları
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: k.ü.e.d., b.e.i. Nizami Zeynalov
Laboratoriyada 20 əməkdaş: onlardan 4 nəfər - k.ü.f.d., b.e.i., 5 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i.-dir. Ofeliya Bədəlova - k.ü.f.d., b.e.i., Samirə Məmmədova - k.ü.f.d., b.e.i., Sevda Fətullayeva- k.ü.f.d., b.e.i., Sara Cəbiyeva - k.ü.f.d., b.e.i., Rəna Süleymanova - e.i., Aytən Quliyeva - e.i., Samirə Səfərəliyeva - e.i., Səadət Hümbətova - e.i., Aygün İsazadə - e.i., Könül Həsənova – k.e.i., Nərgiz Rəhimli - k.e.i.,
İŞ 6.2: Xitozan və onun törəmələri əsasında nanokatalizatorların, kompozitlərin və biospesifik xassəli polimer enterosorbentlərin alınması”
MƏRHƏLƏ I: “Bir sıra ağır metal ionlarının (Ni2+, Co2+, Cu2+) seçici sorbsiyası üçün polimer enterosorbentlərin hazırlanma üsulunun işlənməsi”
Xitozanın N,N-dietil-N-metil yodid törəməsi, ilkin məhsul kimi deasetilləşmə dərəcəsi 85% olan müxtəlif molekul kütləli xitozandan alınmışdır. Xitozanın amin qrupları aldehidlərlə reaksiyaya daxil olaraq aralıq məhsul – Şiff əsasları əmələ gətirir. Xitozanın dördlü duzları Şiff əsası ilə metil yodidin reaksiyası əsasında alınmışdır. Alınmış törəmənin dördlü birləşməyə çevrilmə dərəcəsinə və suda həll olmasına ilkin xitozan nümunəsinin molekul kütləsi təsir etmişdir. Xitozanın pH-ın geniş intervalında həll olmasını təmin etmək üçün daha sadə və səmərəli üsulla kvaternizə prosesi aparılmışdır. Xitozanın N,N-dietil-N-metil yodid törəməsini almaq üçün kvaternizə olunması prosesi mövcud metodikaya əsaslanmış, lakin bu zaman əlavə reaksiyaların – oksidləşmənin qarşısını almaq üçün metilləşmə inert azot qaz mühitində aparılmışdır. Reduksiya prosesini sürətləndirmək üçün isə daha qüvvətli reduksiyaedici olaraq NaBH4-dən istifadə edilmişdir (Şəkil 1).
Şəkil 1. Aparılan reaksiyaların gedişinin ehtimal mexanizmləri.
Element analizinin nəticələrinə əsasən xitozanda əsas tərkibi C, N və O elementləri təşkil edir və uyğun olaraq 52, 32 və 16% civarındadır. Eyni zamanda N-dietil xitozanın CH3I ilə kvaternizə olunmasından alınan yodlu törəmənin element spektrində yoda aid udmalar müşahidə olunur. Belə ki, N,N-dietil-N-metil yod xitozanda C, O və I-un faizlə miqdarı uyğun olaraq 42, 36 və 9.8 % təşkil edir. Azotun miqdarında dəyişiklik müşahidə olunmur.
Co2+, Cu2+, Ni2+ ionlarının xaric edilməsi üçün modifikasiya və kvaternizə olunmuş xitozan əsaslı adsorbentin laboratoriya şəraitində bu metalların sulu məhlullarından sorbsiya xüsusiyyətləri öyrənilmişdir. Bu məqsədlə polimerin adsorbsiya xüsusiyyətlərinə məhlulun pH-ı, təmas müddəti, metal ionlarının başlanğıc qatılığı, nümunələrin həcmi və xitozanın miqdarının təsiri araşdırılmışdır (Şəkil 2).
Şəkil 2. Metal ionlarının adsorbsiyasına bir necə parametrlərin təsiri
(25 0C; 25 mq/100 ml Co2+, 20 mq/100 ml Cu2+ və 15 mq/100 ml Ni2+).
Göstərilmişdir ki, çox turş mühitdə, pH-ı iki və ya üç olduqda, xitozan tamamilə həll edilir. Eyni təsir, məhlulun pH-ı dörddən aşağı olduqda bufer məhlulllar üçün də müşahidə olunur. pH~4 olan məhlulda kobalt, mis və nikelin adsorbsiyası olduqca aşağıdır, bu da, metal ionların adsorbsiyasına mühitdə olan hidrogen ionlarının mane olması və xitozanın qismən həll olması ilə əlaqədardır. Buna görə də, mühitin pH-ı 5-dən aşağı olduqda, xitozanın turş məhlullarda adsorbent kimi istifadəsi məqsədə uyğun deyil. Eyni zamanda pH=10-da, göstərilən metal ionlarının adsorbsiyası əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır. Ən yaxşı nəticələr, Co2+ üçün pH=8, Cu2+ və Ni2+ üçün pH=9-da əldə edilmişdir. pH~7-dən aşağı, xitozanda əksər protonlaşdırılmış amin qruplarının və xelatəmələgətirən mərkəzlərin sayı (sərbəst protonlaşdırılmamış amin qruplar) və sorbsiya qabiliyyəti tədricən azalır. Metal ionlarının sorbsiyası yalnız sərbəst metal kationlarını və protonlaşdırılmamış amin qruplarını özündə cəmləşdirən kompleks əmələgəlmə mexanizmə əsaslanır.
Eyni zamanda analiz edilən 25, 50, 100 və 250 ml-li məhlulun kobalt, mis və nikel ionlarının adsorbsiyasına təsiri öyrənilmişdir. Nəticələr sorbsiya prosesin nümunənin həcmindən çox asılı olduğunu göstərir. Müəyyən edilmiş metal ionların kəmiyyət adsorbsiyası 100 ml məhlullara qədər alınmışdır. Həcmi 100ml-dən çox olan hallarda məhlulların xitozanla təması məhdudlaşır və nəticədə metal ionların xitozan nümunəsinə sorbsiyası pisləşir.
Xitozanın miqdarı ilə adsorbsiya edilmiş metal ionlarının miqdarı arasındakı əlaqə 50, 100 və ya 200mq xitozan və 25mq kobalt, 20mq mis və 15mq nikeldən istifadə edilməklə araşdırılmışdır. Götürülən ionlarının ən yüksək kəmiyyət adsorbsiyası 80-100mq xitozanda əldə edilmişdir. Bütün mərhələlərdə alınan nümunələrinin quruluşları FTİR, UB-spectroskopik, RF üsulları ilə öyrənilmişdir.
MÜHÜM NƏTİCƏ
Xitozanın modifikantları əsasında yeni enterosorbentlər sintez olunmuş və onların kobalt(II), mis(II), nikel(II) ionlarının sulu məhlullarından sorbsiya xüsusiyyətləri öyrənilmişdir. Xitozanın modifikantlarının bu ionların az miqdarlarına qarşı yüksək sorbsiya qabiliyyətinə malik olmaları müəyyən edilmişdir.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
Monoqrafiya
S.M.Məmmədova. Müasir farmokokimyada polimer reaktorlar. Bakı, 2021, 196 s.
XARİCDƏ
pp.1676-1696.
RESPUBLİKADA
KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-5)
KADR HAZIRLIĞI
QRANTLAR
1. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun Elmi-tədqiqat layihələri üzrə əsas qrant müsabiqəsinin (EİF-ETL-2020-2(36)) qalibi olmuş layihə. Layihənin adı:Normal alkanların sanaye əhəmiyyətli məhsullara selektiv oksidləşməsi ücün yaddaş effektinə malik nanokatalizatorların yaradılması. Layihənin nömrəsi: EİF-ETL-2020-2(36)-16/09/4-M-09. Qrantın məbləği: 50 000 manat .Müqavilənin imzalanma tarixi- 30 aprel 2021 – ci il.Qrant layihəsinin yerinə yetirilmə müddəti- 12 ay. Layihə rəhbərinin soyadı, adı və atasının adı: Zeynalov Nizami Allahverdi oğlu
2. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun Gənc Alim və Tədqiqatçıların 5-ci qrant müsabiqəsinin (EİF-GAT-5-2020-3(37)) qalibi olmuş lahiyə.
Layihənin adı: Xitozan və onun modifikantları əsasında nanoölçülü daşıyıcıların sintezi və onların qalxanabənzər vəzin müalicəsində uzunmüddətli terapevtik tətbiqi. Layihə rəhbərinin soyadı, adı və atasının adı: Cəbiyeva Sara Əli qızı. Qrantın məbləği: 30 000 manat. Layihənin nömrəsi: EİF-GAT-5-2020-3(37)-12/04/4-M-04. Müqavilənin imzalanma tarixi: 11 iyun 2021-ci il. Qrant layihəsinin yerinə yetirilmə müddəti: 12 ay
ELMİ ƏLAQƏLƏR
İSTİNADLAR - 13
LABORATORİYA: Metal-üzvi birləşmələr əsasında nanokatalizatorlar
LABORATORİYA RƏHBƏRI: k.e.d., prof. Etibar İsmayılov
Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 2 nəfər e.i. 2 nəfər baş lab., 1 nəfər laborantdır. Tamilla Abbasova - k.ü.f.d., a.e.i., Rövşən Muradxanov - k.ü.f.d., a.e.i., Aygün Rüstəmova - k.ü.f.d., a.e.i., Firuzə Paşayeva - k.ü.f.d., b.e.i., Zülfiyyə Məmmədova – b.e.i., Afət Sərdarlı - e.i., Məmmədova Sara - e.i.,
İŞ 6.3: “3d elementlərinin (V, Mn, Fe,) metalüzvi birləşmələrinin sintezi və onların əsasında karbon qazının C2+ karbohidrogenlərə hidrogenləşdirilməsi C3,C4 - alkanların alkenlərə dehidrogenləşdirilməsi reaksiyaları üçün katalizatorların hazırlanması texnologiyalarının işlənilməsi.”
MƏRHƏLƏ I. 3d elementlərinin (V, Mn, Fe,) metalüzvi birləşmələrinin sintezi və onların əsasında karbon qazınınC2+ karbohidrogenlərə hidrogenləşdirilməsi.
Dəmir tsiklopentadienil və onun bir sıra törəmələri əsasında maye üzvi fazadan dispers Al2O3 səthinə çökdürmə yolu ilə tərkibində müxtəlif miqdarda Fe,Mn,V saxlayan Al2O3 əsaslı nümunələr sintez edilmiş və karbon dioksidin C2+ karbohidrogenlərinə konversiyası reaksiyasında katalizator kimi tədqiq edilmişdir. Sintez olunmuş katalizatorların element, faza tərkibi, aktiv komponentlərin katalizatorlarda paylanma mənzərəsi müəyyən edilmiş, elektron maqnit rezonansı, furye infraqırmızı spektrləri çəkilmiş və tədqiq edilmişdir. Aparılmış tədqiqatların nəticələrinə aid, sintez olunmuş katalizatorların faza, element tərkibini, maqnit xassələrini, onların tərkibi və quruluşunun müəyyən edilməsi ilə əlaqədar çəkilmiş difgraktoqram, spektr və digər eksperimental dəlillər aşağıda verilmişdir.
Şəkil 1. A) Fe(Cp)2 (a) və Fe(Cp)2/γ-Al2O3 tərkibli toz halında olan nümunələrin otaq temperaturunda çəkilmiş rentgen difraktoqramları.
Şəkil 2.B) 0,2Fe(cp)2-19,8/Al 2O3 (a) və Fe(cp)2 (b) tərkibli nümunələrin otaq temperaturunda çəkilmiş EPR spektrləri
MƏRHƏLƏ II : C3-,C4-alkanların alkenlərə dehidrogenləşdirilməsi reaksiyaları üçün katalizatorların hazırlanması texnologiyalarının işlənilməsi.
Maye fazadan γ-Al2O3 səthinə çökdürülmə üsulu ilə tərkibində vanadium, sürmə olan Al2O3 əsaslı sistemlər sintez edilmiş, onların faza tərkibi, maqnit, tekstur parametrləri, səthə çökdürülmüş metalüzvi birləşmələrin izotermik və termoproqramlaşdırılmış dinamik rejimlərdə parçalanma mexanizmi tədqiq edilmişdir. Sintez olunmuş bəzi nümunələrin rentgen difraktoqramları və EPR spektrləri aşağıda verilir
Şəkil 3. Toz halında olan: a) 0.1V/Al2O3 və b) Al2O3 nümunələrinin otaq
temperaturunda çəkilmiş EPR spektrləri
Şəkil 4. Toz halında olan: a) 0.1V/Al2O3 və b) Al2O3 nümunələrinin otaq
temperaturunda çəkilmiş rentgen difraktoqramları.
NƏTİCƏLƏR
1. Göstərilmişdir ki, Al2O3 oksid əsaslı nümunələrin mikro- və mezoporlu- ğunu Al2O3-ün təbəqələrarası strukturuna müxtəlif tərkibli üzvi "strukturlaş- dırıcıları" (çaxır və limon turşuları, setiltrimetilammonium bromid, trietanolamin) daxil etməklə tənzimləmək olur.
2. Münasib tekstur parametrlərə malik Al2O3 əsaslı katalizatorların hazırlanmasında istifadə olunmuş bu üzvi “struktur əmələ gətirən agentlər” reagentlər C3, C4 alkanların oksidləşdirici dehidrogenləşməsi reaksiya- sında katalitik xassələrini idarə etməyə imkan verir.
3. Göstərilmişdir ki, FeOx/Al2O3 tərkibli nümunələri müəyyən temperatur, oksidləşdirici və reduksiyaedici rejimlərdə işləməklə tərkibində ölçüləri 5-15 nm intervalında olan superparamaqnit/ferromaqnit xassəli Fe3O4 zərrəcikləri olan və karbon dioksidin C2+ karbohidrogenləırə konversiyası reaksiyasında yüksək aktivlik göstərən oksid əsaslı katalizatorlar almaq olur.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
2. Ш.Ф. Тагиева, С.Н. Османова, Э.Г. Исмаилов, А.Д. Кулиев, М.А. Гусейнова, Р.Д. Гасымов Фазовый состав, магнитные и каталитические свойства наноструктурных Fe-Ni/γ-Al2О3оксидных систем в реакции метанирования диоксида углерода. // Журнал Химическая промышленность сегодня, 2021, №2, с.36-41.Mосква.
3. Йолчиева У. Д. , Джафарова Р. А., Османова С.Н. , Исмаилов Э. Г. Фотоокисление выделенных из нефти фракций нафтен-парафиновых и ароматических углеводородов в атмосферных условиях. Бутлеровские сообщения. 2021. Т.66. №4. c.46-51. ROI: jbc-01/21-66-4-46
RESPUBLİKADA
1. M.R.Manafov, G.S. Aliyev, A.I.Rustamova, V.I.Kerimli. Analysis of the current state of researches of the deposition of asphaltresinous substances, paraffin, and modeling methods. Review part ii: wax deposition // Azerbaijan Chemical Journal. 2021. № 2. pp.13-23.
2. V.A.Majidzade, G.S.Aliyev, A.Sh.Aliyev, R.H.Huseynova, M.Z.Mammadova. Mathematical modeling and optimization of the electrodeposition process of antimony-selenium system. // Azerbaijan Chemical Journal. 2021, №1. pp. 30-35.
KONFRANS MATERİALLARI ( Xarici-5)
İSTİNADLAR - 62
LABORATORİYA: Nanoelektrokimya və elektrokataliz
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru Akif Əliyev
Laboratoriyada 12 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.e.d., a.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i. və 3 nəfər b.lab. Babanlı Dünya, k.ü.e.d., a.e.i., Hüseynova Ruhəngiz - k.ü.f.d., a.e.i., Abbasov Mehman - k.ü.f.d., a.e.i., Nuriyev Yaşar - k.ü.f.d., b.e.i., Məcidzadə Vüsalə - k.ü.f.d, b.e.i., Haciyeva Kəmalə - k.ü.f.d., b.e.i., Cəfərova Samirə - e.i., Cavadova Sevinc - k.e.i., Qurbanova Ülviyyə - k.e.i.
İŞ 6.4. Fe2O3 /TiO2 və FeSx/TiO2 yarımkeçirici heterosistemlərinin sintezi, onların fotoelektrokatalitik və bəzi optofiziki xassələrinin tədqiqi.
MƏRHƏLƏ I. Fe2O3/TiO2 yarımkeçirici heterosisteminin sintezi.
Dəmirin elektrokimyəvi reduksiya prosesinin kinetika və mexanizmi sulu elektrolitdən polyarizasiya əyrilərinin çəkilməsi ilə öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, qırmızı qan duzu məhlulunda potensialın çökmə sahəsi Pt elektrodu səthində 0.3–(–0.4) V, Ni elektrodu səthində isə 0.0 – (-0.9) V təşkil edir.
Aparılan tədqiqatlar nəticəsində sulu elektrolitindən dəmirin elektrokimyəvi yolla alınması üçün elektrolitin optimal tərkibi müəyyən edilmiş, elektroliz şəraiti seçilmişdir. Elektroliz 0.2 M K3[Fe(CN)6] tərkibli məhlulda aparılmışdır, Т=298 К, Anod - platin, katod - platin və nikel. Qalvanostatik üsulla alınan təbəqələr 15-30 mA/sm2 cərəyan sıxlığında öyrənilmişdir. Bu qiymətlər tədqiqatlarla təyin edilmiş potensial sahəsinə əsasən seçilmişdir. Elektrokimyəvi üsulla Ni elektrodu üzərində alınan dəmir nazik təbəqəsi havada 500 °C temperaturda bir saat müddətində termiki emal edilməklə, Fe2O3 nazik təbəqələri sintez edilmişdir.
Fe2O3 nazik təbəqələrinin əmələ gəlməsi rentgenoqrafik və SEM analiz üsulları ilə tədqiq edilmiş və bir daha təsdiqlənmişdir. Bu təbəqələrin fotoelektrokimyəvi xüsusiyyətləri yoxlanılmış və müsbət nəticə əldə edilmişdir. Elektrokimyəvi yolla sintez edilən Fe2O3 nazik təbəqələri əsasında Fe2O3/TiO2 nazik təbəqəşəkilli heterostrukturları yaradılmış və bu heterostrukturların fotoelektrokimyəvi xassələri tədqiq edilmişdir. Tsiklik və xətti polyarizasiya əyrilərindən əldə edilən nəticələr göstərir ki, Fe2O3/TiO2 nazik təbəqə şəkilli heterostrukturları fotoeffekt xassələrinə malikdir.
MƏRHƏLƏ II. FeSx/TiO2 yarımkeçirici heterosistemlərinin sintezi.
Sulu və susuz məhlullardan elektrokimyəvi yolla FeS nazik təbəqələri almaq üçün təcrübələrdə istifadə olunan elektrolitin tərkibi aşağıdakı kimidir: sulu elektrolitləri hazırlamaq üçün 0.1 M Fe(NO3)3 • 9H2O və 0.1 M Na2S2O3 • 5H2O duzları ayrı - ayrılıqda bidistillə olunmuş suda həll edilmişdir. Susuz məhlulu hazırlamaq üçün eyni reagentlər 313-323 K temperaturda 100 ml etilenqlikolda həll edilmişdir.
Dəmir və kükürdün birgə çökmə prosesini öyrənmək üçün əvvəlcə komponentlərinin reduksiya prosesinin polyarizasiya əyriləri həm sulu, həm də susuz məhlullarda çəkilmişdir. Komponentlərin ayrı - ayrılıqda çökmə potensialları müəyyən etdilikdən sonra onların birgə çökmə prosesinin polyarizasiya əyriləri çəkilmişdir.
Eksperimental nəticələr göstərir ki, susuz etilenqlikol məhlulundan - müxtəlif substratlar üzərində alınan nazik təbəqələr daha keyfiyyətlidir, ərintilərin tərkibi FeS -in stexiometrik tərkibinə daha yaxındır və elektrodun səthi ilə adgeziyası keyfiyyətlidir. Alınan FeSx ərintiləri elektrolizdən sonra 1 saat müddətində arqon atmosferində 400oC temperaturda termiki emal olunmuşdır. Termiki emaldan sonra ərintilər rentgen - faza və SEM analizlərində tədqiq edilmişdir. FeSx/TiO2 və Fe2O3/TiO2 yarımkeçirici heterosistemini almaq üçün əvvəlcədən elektrodun səthinə çökdürülmüş FeSx və Fe2O3 olan nümunələr- izopropanolda həll edilmiş 0.5-1.0 % - li polibutiltitanat məhluluna bir neçə dəfə batırılmışdır. Həmin nümunə 400 oC temperaturda arqon atmosferində 1 saat müddətində termiki emaldan sonra ərintinin tərkibində olan üzvi qalıqlar yanaraq TiO2 - nin anataz və ya rutil modifikasiyası alınmışdır. Bu üsulla alınmış FeSx/TiO2 və Fe2O3/TiO2 nazik təbəqə şəkilli heterostruktur nümunələrinin fotoelektrokimyəvi xassələri işıqda və qaranlıqda 0.5 M Na2SO4 məhlulunda optik kvars elektrokimyəvi hücrədə aparılmışdır.
Beləliklə, elektrokimyəvi üsulla aldığımız Fe2O3/TiO2 və FeSx/TiO2 nazik təbəqə şəkilli heterostrukturları fotoelektrokimyəvi xüsusiyyətlərə malikdirlər, ya fotoelektronika, ya da fotoelektroliz qurğularında tətbiq edilə bilərlər.
NƏTİCƏLƏR
Eksperimental nəticələr göstərir ki, susuz (etilenqlikol) məhlulundan - müxtəlif səthlər üzərində alınan nazik təbəqələr daha keyfiyyətli olub, onların tərkibi FeS-in stexiometrik tərkibinə daha yaxın, elektrod səthi ilə adgeziyası isə daha keyfiyyətlidir.
MÜHÜM NƏTİCƏ
Kombinə edilmiş yolla nazik təbəqəli Fe2O3/TiO2 və FeSx/TiO2 heterosistemləri yaradılmış və onların fotoelektrokimyəvi xassələri tədqiq edilmişdir. Göstərilmişdir ki, Fe2O3/TiO2 FeSx/TiO2 nazik təbəqəşəkilli heterosistemləri fotokatalitik xassələrinə malikdir və onlar fotoelektroliz prosesində model elektrod kimi istifadə edilə bilər.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
1. V.A.Majidzade., A.Sh.Aliyev., M.Elrouby., D.M.Babanly., D.B.Tagiyev. Electrodeposition and growth of iron from an ethylene glycol solution, Acta Chimica Slovenica, 2021, V. 68, № 1, pp.185-192
2. V.A.Majidzade., A.Sh.Aliyev. Electrodeposition of Ni3Bi2Se2 thin semiconductor films, Iranian Journal of Chemistry and Chemical Engineering, 2021, V.40 Issue 4 serial
No 108, рp. 1023-1029.
3. S.F.Jafarova., V.A.Majidzade., I.Kasimogli., Sh.O.Eminov., A.Sh.Aliyev., A.N.Azizova., D.B.Tagiyev. Electrical and photo electrochemical properties of thin MoS2 films produced by electrodeposition. İnorganic Materials, V. 57(4), pp. 331-336
4. S.P.Javadova., V.A.Majidzade., A.Sh.Aliyev., A.N.Azizova., D.B.Tagiyev. Electrodeposition of Bi-Se thin films involving ethylene glycol based electrolytes, Electrochemical Science and Engineering, 2021, 11(1), pp.51-58.
5. S.P.Javadova., V.A.Majidzade., A.Sh.Aliyev., D.B.Tagiyev. Effect of major factors on the composition of thin Bi2Se3 films. Russian journal of applied chemistry, 2021, V.94, Issue 1, pp.38-42,
6. U.M.Gurbanova., D.M.Babanly., R.G.Huseynova., D.B.Tagiyev. Study of electrochemical deposition of Ni-Mo thin films from alkaline electrolytes, Electrochemical Science and Engineering, 2021, 11(1) pp.39-49,
RESPUBLİKADA
7. V.A.Majidzade, G.S.Aliyev, A.Sh.Aliyev, R.H.Huseynova, Z.M.Mammadova. Mathematical modeling and optimization of the electrodeposition process of antimony-selenium system, Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 1, pp.130-136.
8. U.M. Gurbanova, Z.S. Safaraliyeva, N.R. Abishova, R.G.Huseynova, D.B.Tagiyev. Mathematical modeling of the electrochemical deposition process of Ni - Mo thin films, Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 3, pp.6-11.
9. С.П. Джавадова, В.А.Меджидзаде, Г.С. Алиев, А.Ш. Алиев, Д.Б. Тагиев. Математическое моделирование процессса электрохимического осаждения системы висмут-селен, Chemical Problems, 2021, № 1, pp.47-55.
KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-3, respublikada-1).
KADR HAZIRLIĞI
1. Məcidzadə Vüsalə Asim qızı – elmlər doktoru hazırlığı üzrə doktorant, 2017– 2022-ci illər.
Elmi məsləhətçi – k.ü.e.d. prof. Akif Əliyev.
Dissertasiya mövzusu – “Me–S, Se(Me = Sb, Fe, Mo,) əsasında nazik təbəqə və nanostrukturların sintezinin elektrokimyəvi əsasları və fotokatalitik xassələrinin tədqiqi”.
2. Cəfərova Samirə Fikrət qızı – kimya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün dissertasiya müdafiə etmişdir - 2021
Elmi rəhbərlər – k.ü.e.d. prof. Akif Əliyev, k.ü.f.d. Vüsalə Məcidzadə
Dissertasiya mövzusu – “MoX2 (X-S) yarimkeçirici nazik təbəqələrinin elektrokimyəvi sintezi və xassələrinin tədqiqi”.
3. Zeynalova Aygun Oruc qızı – magistr, 2020 – 2022-ci illər
Elmi rəhbər – k.ü.e.d. prof. Akif Əliyev.
AMEA-nın prioritet istiqamətlər üzrə elmi-tədqiqat layihəsi: Günəş enerjisinin çevricisi kimi yeni nəsil elektrod materiallarının korroziyaya davamlı və yaddaş effektli nanoquruluşlu örtüklərin alınması.
QRANT
1. FeChx-TiO2-MoSx hibrid katodlarının elektrokimyəvi və fotoelektrokimyəvi tədqiqi
ELMİ ƏLAQƏLƏR
9. Dağıstan Dövlət Universiteti
İSTİNADLAR - 66
LABORATORİYA: Renium ərintilərinin elektrokimyası və elektrokatalizi
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə elmlər doktoru Elza Salahova
Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d.,b.e.i., 2 nəfər e.i., 4 nəfər k.e.i., 3 nəfər baş laborantdır. Kələntərova Pərvanə - k.ü.f.d., b.e.i., Lidiya Quluzadə - e.i, Kəmalə İbrahimova - e.i, , Ramilə Hüseynova - k.e.i., Məhərrəmova Əsmər – k.e. i.,
Əlizadə Yılmaz - k.e.i., Paşayeva Aliyə - k.e.i.
İŞ 6.5: Reaktiv mühərriklərində odadavamlı detalların hazırlanmasında istifadə edilən elektrokimyəvi yolla alınmış renium-molibden ərintisinin nazik təbəqələrinin sintezi”
MƏRHƏLƏ I: Re-Cu-X ( X=S,Se,Te) sistemində elektrokimyəvi üsulla müxtəlif elektrodlar üzərində alınmış yeni nanokompozit materiallarının fiziki kimyəvi xassələrinin tədqiqi.
Məlumdur ki, reniumun müxtəlif metallarla ərintiləri vardır ki, onlar da bir sıra qiymətli xassələrə malikdirlər: korroziyaya qarşı davamlılıq, spesifik maqnit və mexaniki xassələri daha sonra onlar katalizator kimi və s. istifadə edilir. Digər tərəfdən elektrokimyəvi üsulla müxtəlif elektrolitlərdən alınmış bu ərintilər bir çox spesifik xüsusiyyətlərə malikdirlər ki, o da alınan maddələrin xassələrinə təsir göstərir. Odur ki, iki və daha artıq metalların məhlullarından lazım olan tərkibdə yarımkeçirici xassəyə malik olan nazik təbəqələrin alınması böyük elmi və praktiki əhəmiyyət kəsb edir. Aparılan elmi tədqiqat işinin məqsədi tərkibində heç bir əlavə qarışığı olmayan müxtəlif metal lövhələr üzərində lazım olan xassəyə malik, stexiometriyaya uyğun nanotəbəqə şəklində renium-kükürd-mis (Re-S-Cu) örtüklərinin elektrokimyəvi yolla alınması üçün üsulun seçilməsindən ibarətdir. Bu 6.5·10-3 – 2,6·10-2(NH2)2CS; 3.46·10-3–6,9·10-3mol/lKReO4; 1.2·10-3-1,2·10-2CuCl2• 2H2O, 2 mol/l H2SO4 tərkibli elektrolitdən istifadə etməklə 15-40 mA/sm2 cərəyan sıxlığında, 75°C temperaturda, 60-120 dəqiqə ərzində elektroliz aparmaqla həyata keçirilmişdir.
Renium, mis və kükürdün birlikdə elektrolitik çökməsinin tədqiqi və onların birgə çökmə prosesinin mexanizmi və kinetikasını daha dərindən öyrənilməsi məqsədi ilə ilk növbədə bu elementlərin həmin elektrolitdən ayrılıqda çökdürülməsi prosesi öyrənilmişdir. Reniumun turş məhlullardan elektrolitik çökməsi üçün əsas elektrolit - sulfat məhlulu hesab edilir] və həmin məhlulda renium perrenat ionları (ReO4-) şəklində olaraq onun reduksiyası mərhələli gedir. Laboratoriyada aparılan elmi tədqiqat işlərində reniumun platin elektrodü üzərində həm ammonuym perrenat, həm də kalium perrenatın sulfat məhlullarından katod polyarizasiya əyriləri çəkilmiş və çökmə prosesinin mexanizmi öyrənilmişdir. Müxtəlif müəlliflər tərəfindən tədqiq edilmişdir ki, perrenat-ionların reduksiyası pilləli mexanizmlə gedir. Bunu həmçinin anod polyarizasiya əyriləri təsdiq edir. Anod dalğasındakı 0,1 – 0,2V potensial reniumun həll olunmasına aid etmək olar, ReO3 və ReO2 həll olunmasını parlaq ifadə edir. Sidikcövhəri elektrolitində reniumun çökmə prosesinə potensialın dəyişmə sürətinin təsirini aydınlaşdırdıqda məlum olur ki, hədd cərəyanı diffuziya təbiətlidir. Daha sonra kükürdün türş məhlullardan elektrolitik cökməsi prosesi tədqiq edilmiş və kükürdün sidikcövhəri məhlulundan tsiklik voltampermetrik polyarizasiya əyriləri cəkilmişdir. Verilmiş məhluldan kükürdün elektrolitik cökməsi prosesi ətraflı öyrənilmiş ,eyni zamanda kükürd ərintisinin alinması səraiti tədqiq edilmisdir. Daha sonra reniumun kükürdlə sidikcöhəri elektrolitindən elektrolitik cökməsi prosesi tədqiq edilmişdir. Re-S-in elektrolitik çökdürülməsi prosesinin tədqiqi göstərir ki, alınmış örtüklərin tərkibi və keyfiyyəti əsaslı surətdə cərəyan sıxlığından, komponentlərin qatılığından, temperaturdan və məhlulun pH-dan asılıdır. Məlum olduğu kimi komponentlərin birgə elektrolitik çökməsi üçün ilk növbədə elektrolit və ərinti alınması üçün optimal şərait seçilməlidir. Bu məqsədlə Re-S ərintisinin alınması prosesinin kinetikasını öyrənmək üçün, hər bir komponentin ayrı ayrılıqda, həm də birlikdə potensiostatik və voltamperometrik üsulla katod və anod polyarizasiya əyriləri çəkilmiş və çökmə prosesinin əsas qanunauyğunluqları tədqiq edilmişdir.
Şəkil 1. Platin elektrodu üzərində Re-Cu-S ərintisinin sulfat məhlullarından voltamperometrik tsiklik polyarizasiya əyriləri. Elektrolitin tərkibi mol/l:
3,5·10-3KReO4+2,6.10-2 (NH2)2CS+1,5.10-3+2H2SO4 +1,2·10-2CuCl2•2H2O;
t=750C; pH=0,75 ;
V=0,005 v/s.
Şəkil 1-də Re-Cu-S birgə çökmə prosesinin voltampermetrik polyarizasiya əyriləri verilmişdir. Re-Cu-S ərintisinin çökmə prosesini tədqiq etmək üçün komponentlərin qatılığının, temperaturun, pH, cəm qatılığının təsiri tədqiq edilmişdir. Re-Cu-S-in voltampermetrik polyarizasiya əyrilərinə nəzər etdikdə, Re-S və Cu-S anod əyrilərinə nisbətən burada 1 dalğa müşahidə olunur. Anod əyrisində müşahidə olunan I dalğanı, yeni üçlü, Re-S-Cu ərintisinin anod həll olmasına aid etmək olar. Bu dalğa onu təsdiqləyir ki, verilmiş məhlulda müəyyən verilmiş potensialda üçlü Re-Cu-S ərintisi alınır.
Müəyyən edilmişdir ki, Re-Cu-S ərintisinin birgə cökmə əyrisi, ayri-ayri komponentlərin reduksiya potensialına nisbətən müsbət potensiala tərəf sürüşür. Eyni zamanda ərintinin birgə elektrolitik çökməsinin katod və anod polyarizasiya əyrilərinin analizinin nəticələri göstərir ki, birgə çökmə prosesi depolyarizasiya ilə gedir, bu da yeni kimyəvi birləşmənin və ya bərk məhlulun əmələ gəldiyini təsdiq edir. Elektroliz müddəti 0.5-1 saat. Elektrokimyəvi yolla Re-Cu-S sistemində alınmış ərintilərin SEM mikroskopu vasitəsilə morfologiyası və element analizi edilmişdir. Həm kimyəvi analiz, həm də SEM mikroskopu vasitəsilə element analizi təbəqələrin tərkibində renium, mis və kükürdün oldugunu təsdiqləyir. Elektrokimyəvi yolla Re–Cu–S sistemində platin elektrodu üzərində alınan nazik təbəqələrin rentgenquruluşu öyrənilərkən onların tərkibində oksidli birləşmələrin olduğu aşkar edilmişdir. Təbəqələrin tərkibini müxtəlif oksidlərdən təmizləmək üçün elektrokimyəvi yolla Re-Cu-S sistemində alınan maddələr 5000C temperaturda 2 saat müddətində yandırılmış və yanmadan sonra rentgenoqramması çəkilmişdir. Bu zaman piklərin intensivliyi yanmadan sonra daha aydın görünür. Bu da yəqin ki, təbəqənin tərkibində olan oksidlərin yanması ilə əlaqədardır.
MƏRHƏLƏ II.Hərbi sənayedə, raket və aviakosmik texnikada reaktiv mühərriklərində odadavamlı detalların hazırlanmasında elektrokimyəvi yolla alınmış reniumun molibden ərintisinin nazik təbəqələrinin alınması.
Molibden və onun ərintiləri xüsusi fiziki-kimyəvi xassəyə malik olduğundan onlardan texnikanın müxtəlif sahələrində istifadə olunur. Tərkibində Mo olan ərintilər atom texnikası üçün əvəzolunmaz materialdır. Reniumun volfram və molibden ilə ərintiləri xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu ərintilərin əsas tətbiq sahələri: elektronika-elektron lampalarının hissələri, enerjinin termoion çevricilərinin hissələri və s.; elektrotexnikada-yüksək temperaturu ölçmək üçün termocüt, elektrokontaktlar; aviakosmik texnikada-termoion mühərriklərində, raket hissələrində; atom texnikasında- radiasiyadan mühafizədə, reaktorlarının konstruksiya hissələrində və s. Renium və molibdenin birgə çökmə prosesinin mexanizmi və kinetikasını daha dərindən öyrənilməsi məqsədi ilə ilk növbədə bu elementlərin həmin elektrolitdən ayrılıqda çökdürülməsi prosesi öyrənilmişdir. Aparılan elmi tədqiqat işinin əsas məqsədi renium-molibbden ərintisinin nazik nanotəbəqələrinin alınması prosesinin elektrokimyəvi üsulla tədqiq edilməsidir. Re-Mo ərintisinin çökmə prosesini tədqiq etmək üçün cərəyan sıxlığının, komponentlərin qatılığının, temperaturun, pH, komponentlərin cəm qatılığının təsiri tədqiq edilmişdir. Re-Mo-in elektrolitik çökdürülməsi prosesinin tədqiqi göstərir ki, alınmış örtüklərin tərkibi və keyfiyyəti əsaslı surətdə cərəyan sıxlığından, komponentlərin qatılığından, temperaturdan və məhlulun pH-dan asılıdır. Müəyyən edilmişdir ki, cərəyan sıxlığının 15 mA/sm2-dan 20 mA/sm2-a qədər artması ilə ərintidə reniumun miqdarı 40%-dən 54%-ə qədər artır.Təcrübələr 25-900C intervalında aparılmışdır. Temperatur 250C- dən 900C-yə qədər artdıqca ərintidə reniumun miqdarı 47%-dən 55%-ə qədər dəyişir. Rе-Mo ərintisinin alınması prosesi turş mühitdə aparıldığından, ərintinin tərkibi məhlulun turşuluğundan, yəni sulfat turşusunun qatılığından da asılı olaraq dəyişir. Odur ki, ərintinin tərkibinin və keyfiyyətinin turşuluğun təsirindən asılılığı öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, məhlulda sulfat turşusunun qatılığı dəyişdikdə, ərintidə reniumun miqdarı da dəyişir.
NƏŞR OLUNMUŞ ELMİ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
1. E.A.Salakhova; D.B.Tagiyev; P.E.Kalantarova; R.E.Huseynova; İ.İ.Cabbarova. Effect of different factors on electrochemical obtaining of Re-Te-Cu alloys. Journal of Electrochemical Science and Engineering. 11(2), (2021), pp.107-114
2. Э.А.Салахова, Д.Б.Тагиев, M.A.Рамазанов, З.A.Агамалиев, П.Е.Калантарова, K.Ф.Ибрагимова. Электрохимическое получение нанопокрытий в системе Re-Сu-Se и их морфология. Журнал «Химия и химическая технология» г. Иваново. 2021. V. 64, pp.34-40.
3. Salakhova E.A., Tagiyev D.B., Jabbarova I.I., Xhankişiyeva N.N., Maharramova A.J., Alizade Y.E. Electrochemical obtaining of thin rhenium coatings from chloride-sulfate solutions, London Journal Press, 2021, v. 21, pp.61 -71
RESPUBLIKADA
1. K.F.İbrahimova. Влияние различных факторов на электрохимическое получение тонких покрытий в системе Re-Se-Cu. Pedaqoji universitetin xəbərləri Riyaziyyat və təbiət elmləri seriyası. 2020, c.68, №3, s.127-134
2. K.F.İbrahimova. Re-Se-Cu nazik təbəqələrinin alınması üçün elektrolitin səpələnmə qabiliyyətinin və cərəyanın paylanması. Azərbaycan pedoqoji universitetinin elmi xəbərlər jurnalı. 2021, c.69, №2, s.61-167
KONFRANS MATERIALLARI (xarici-2)
KADR HAZIRLIĞI
1.İbrahimova Kəmalə - dissertant."Re-Cu-Se üçlü ərintilərinin nazik təbəqələrinin elektrokimyəvi üsulla alınması" mövzusu üzrə tədqiqatları bitmiş və dissertasiya müdafiə ərəfəsindədir.
2.Məhərrəmova Əsmər - doktorant.“Re-Cu-S tərkibli ərintilərin nanotəbəqələrinin elektrokimyəvi üsulla alınması və tədqiqi” mövzusunda dissertasiya işi aparır.
3.Doktorant ƏlizadəYilmaz - «Hərbi sənayedə, raket və aviokosmik texnikada reaktiv mühərriklərrində odadavamlı detalların hazırlanmasında elektrokimyəvi yolla alınmış reniumun molibden ərintisinin nazik təbəqələrinin alınması» mövzusunda dissertasiya işi aparır.
İSTİNADLAR -4
“Kimyəvi və ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi və texnologiyası” şöbəsinin
2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında
H E S A B A T |
Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəliyev
Mövzu: Kimyəvi proseslərin modelləşdirilməsi, qeyri-üzvi
sistemlərdə fiziki-kimyəvi hadisələrin tədqiqi, zəhərli maddələrin zərərsizləşdirilməsi və kimya
sənayesində əmələ gələn yan məhsulların emal
texnologiyasının işlənib hazırlanması
Mövzuya aid işlər: 7.1; 7.2; 7.3; 7.4; 8.1; 8.2
|
LABORATORİYA: Kimyəvi-texnoloji prоsеslərin mоdеlləşdirilməsi
LABORATORİYA RƏHBƏRİ : AMEA-nın müxbir üzvü, prof. Qüdrət Kəlbəliyev
Laboratoriyada 13 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər t.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər t.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.e.i., 4 nəfər mühəndis, 3 nəfər texnik və 2 nəfər laborantdır. Manaf Manafov-t.ü.f.d., a.e.i., Qoşqar Əliyev-k.ü.f.d.,a.e.i., Kamran Mehdiyev–k.ü.f.d.,
b.e.i., Xuraman Hacıəhmədzadə - t.ü.f.d., b.e.i, Vəfa Kərimli - e.i.
İŞ 7.1: Strukturlaşmış neft dispers sistemlərinin reologiyası və qeyri-nyuton neftlərinin özlülüklərinin asfalt-qətran miqdarindan asililıq modellərinin işlənməsi və hesablanması
MƏRHƏLƏ I: Qeyri-Nyuton neftlərininreologiyası və reoloji modellərin təhlili və işlənməsi
Neft dispers sistemlərin reoloji xassələri, həcmdə yüksək miqdarda dispers hissəciklərin (asfalt-qətranlı birləşmələr, su damlaları, bərk hissəciklər) olması və hissəciklərin bir-biri ilə fiziki qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində müxtəlif quruluşlar əmələ gətirmə qabiliyyəti olaraq təyin olunur. Bu baxımdan, qeyri-Nyuton ağır neftlərin molekulyar və turbulent diffuziya, molekulyar və turbulent özlülüyünun və xüsusən də effektiv özlülüyünün müəyyən edilməsi məsələləri ətraflı şəkildə nəzərdən keçirilir. Müxtəlif strukturların reologiyası ilə əlaqəli, dağılmış mühitdə, o cümlədən strukturlaşdırılmış mühitdə koaqulyasiya ilə əlaqəli neft dispers sistemlərdə koaqulyasion strukturlarının, aqreqatların və qrupların meydana gəlməsi problemləri öz əksini tapmışdır.
Qeyri- Nyuton neftlərinin reologiyasının problemləri asfalt qatranlı maddələrin, parafinlərin, qatı faza hissəciklərinin və içindəki su damcılarının kəmiyyət və keyfiyyət tərkibi ilə əlaqələndirilir. Onların müəyyən bir tərkibində Nyuton olmayan neftlər, viskoelastik bir çərçivə meydana gəlməsinə qədər koagulyasion quruluşları, aqreqatlar meydana gətirməyə meyllidir. Reoloji xüsusiyyətlərində kifayət qədər yüksək miqdarda asfalt qatranlı birləşmələrə sahib olan xam neft, qeyri Nyuton mayelər sinfinə aiddir. Koaqulasiyon strukturlarının əmələ gəlməsi və məhv edilməsi prosesi özlülükdə ani bir artım və ya azalma ilə əlaqələndirilir.
Neft dispers sistemlərdə quruluşun formalaşmasının əsas mərhələləri aşağıdakılardır: koaqulyasion strukturlarının əmələ gəlməsi, ardınca aqreqatlara (floküllərə), aqreqatlar qruplarına (klasterlərə), əksəriyyətində fraktal pozuntulu bir quruluşa malik bir çərçivəyə keçid (Şəkil 1). .
Şəkil 1. Dispers sistemlərdə məkan quruluşunun zamanla təkamülü..
Bütün sistemin aqreqat sabitliyinin pozulması nəticəsində hissəciklərin qarşılıqlı təsiri və toqquşması ilə koaqulyasiyasyon quruluşlarının meydana gəlməsi (kondensasiya-kristalizasiya strukturları ya da koaqulyasiya nəticəsində əmələ gəlir) və buna görə də məkan çərçivəsi yüksək gücü ilə seçilir. Nəticədə qeyri-Nyuton neftlərinin özlülüyü zamanla əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir.
Qeyri- Nyuton neftlərin vəziyyəti (özlüluk , axıcılıq), quruluş meydana gəlməsini nəzərə alaraq, şəkil 2-də göstərilmişdir.
Şəkil 2. Asfaltların tərkibindən asılı olaraq yağda struktur əmələ gəlməsinin tipik mərhələləri: I- yağ dispers sistemi; II- strukturların əmələ gəlmə sahəsi;III - strukturlaşdırılmış yağ sistemi, 1 - özlülük; 2 - axıcılıq.
Şəkil 2-dən göründüyü kimi, quruluş əmələ gəlməsi və asfalt konsentrasiyası artdıqca yağ sisteminin hərəkətliliyi və ya axıcılığı azalır və sistemin axıcılığı aşağıdakı kimi təyin olunur.
Hal-hazırda neft dispers sistemlərinin qeyri-Nyuton axın mexanizmi və bu səbəbdən praktikada istifadə olunan axın tənlikləri t(g˙) və ya reoloji özlülük tənlikləri h(t) və ya h(g˙) ilə bağlı bir fikir birliyi yoxdur. Onlar əsasən empirik və ya yarım empirikdir. Nyuton olmayan yağlar öz xüsusiyyətlərinə görə adi yağlardan fərqlənir və reoloji təsvirləri qeyri-Nyuton mayelərinin axın qanunlarına tabedir.
(1)
Effektiv özlülüyun ifadəsini aşağıdakı formada əldə edirik
(2)
Buradan belə çıxır ki, dəyəri artdıqca özlülük azalır və sərhəddə h ® h* dəyəri tamamilə dağılmış quruluşa sahib bir sistemə uyğun gəlir . Strukturlaşmış neft sistemi üçün Darsi tənliyi yeni formada yazılır
(3)
Burada – süzülmə sürəti, - dinamik ozlülük, - limit elastiklik gərginliyi, –sürüşmə gərginliyi, – keçiricilik əmsalı, – təzyiq.
Bu vəziyyətdə əğər , bu ifadə, strukturlaşdırılmamış neft üçün adi Darcy tənliyinə çevrilir. Anomal neftlərin süzülməsinə dair təcrübə məlumatlarının təhlili nisbətini bu formada tərtib etməyə imkan verir
(4)
Aşağıda şəkil 3, fərqli sahələr üçün müxtəlif temperaturlarda anomal neftlərin filtrasiya dərəcəsinin hesablanmış (3) və təcrübə dəyərləri ilə müqayisə olunmuşdur.
Şəkil 3. Qeyri-Nyuton neftlərin filtrasiya sürətinin fərqli temperaturlarda dəyişdirilməsinin reoloji modelləri: 1-T=24C; 2-T=50C; 3-T = 800C.
Dispers mühitin sabitliyinin pozulması ilə əlaqəli koaqulyasion quruluşlarının və aqreqatların dağılması, şəkil 4-də göstərildiyi kimi, mühitin özlülüyünün əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına səbəb olur.
Şəkil. 4. Strukturlaşdırılmış neft dispers sistemin özlülüyünün təzyiq qradiyentindən onun dağılmış vəziyyətinin xüsusiyyətindən asılılığı
Nəzəri və eksperimental tədqiqatlar göstərir ki, qeyri-Nyuton neftləri üçün reoloji modellər adi mayelərin axınından tamamilə fərqlidir.
Böyümə nəticəsində deformasiyaya uğramayan aqreqatların kütləsinin dəyişməsi aşağıdakı tənliklə təyin olunur
(5)
Bu tənliyin həlli aşağıdakı şəkildə təsvir olunur
(6)
Əğər ,
(7)
Burada - aqreqatın limit dayanıqlı kütləsi, – aqreqatın başlanciq kütləsi.
Aqreqatın dağılma halinda, du tənlik aşağıdakı şəkildə yazıla bilər
(8)
Bu iki fenomen (7) və (8) dispers mühitlərdə özünütəşkilatın əsas mərhələləri olan tiksotropiya şəklini təyin edir (Şək.5). Real şəraitdə, tiksotropiya əyriləri nəzəri olanlardan fərqli ola bilər, çünki təqdim olunan modellər bir çox parametrləri nəzərə almır.
Şəkil. 5. Dispers mühıtlərdə tiksotropiya fenomenləri.
Beləliklə, tiksotropiya fenomeni təkamül dövründə ətraf mühitin sabit vəziyyətlərində ardıcıl dəyişikliyi əhatə edir və hər yeni sabit vəziyyət yeni bir quruluş və özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə xarakterizə olunur.
MÜHÜM NƏTİCƏ
Qeyri-Nyuton neftlərinə xas olan hidravlik diffuziya tənliyinin analitik həllinə əsaslanaraq, məsaməli mühitlərdə hidravlik diffuziya və keçericilik əmsallarının qiymətləndirilməsi üçün yeni ifadələr alınmış, bu neftlərin məsaməli mühitlərdə hidrodinamik süzülmə prosesi üçün yeni filtrasiya tənliyi təklif olunmuşdur.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
RESPUBLİKADA
KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-1, yerli-1)
İSTİNADLAR – 5
LABORATORİYA: Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdirilməsi
LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru, prof. Mirsəlim Əsədov
Laboratoriyada 11 əməkdaş çalışır: Onlardan 1 nəfər k.e.d., 2 nəfər k.ü.f.d., 3 nəfər e.i., 2 nəfər mühəndis, 2 nəfər baş laborant, 1 nəfər isə texnikdir. Əli Axundov - k.e.d., b.e.i., Səlim Əsədov - t.ü.f.d., b.e.i., Fəridə Hüseynova - t.ü.f.d., b.e.i., Çimnaz Şabanova - e.i., Fahimə Hüseynova - e.i, Nuranə Həsənova - e.i.
İŞ 7.2:.Tərkibində mikro- və nano hissəciklər saxlayan praktiki vacib sistemlərin sintezinin və xassələrinin modelləşdirilməsi, fiziki-kimyəvi və kvant-kimyəvi üsullarla hesablanması və tədqiqat texnologiyaların təkmilləşdirilməsi”
MƏRHƏLƏ I: Qrafen əsasında yeni materialların sintezinin və xassələrinin modelləşdirilməsi
16 və 54 karbon atomlu Ge və Si dopinq edilmiş (qatılanmış) qrafen super qəfəslərinin tarazlıq atom və energetik zona quruluşunun sıxlıq funksionalı nəzəriyyəsi (DFT) hesablamaları onların stabilliyini göstərir. Qrafen monolaylarına Ge və Si dopinq edilməsi, qrafenin qadağan edilmiş enerji boşluğunun (bant zona) açılmasına gətirib çıxarır. Vakansiyasız Ge-dopinq edilmiş qrafendə qadağan olunmuş zona boşluğu = 0.505 eV-dır. Qrafendə bir vakansiya nəzərə alındıqda qadağan olunmuş zolağın eni = 0.21 eV qədər azalır. Yaranan yüklərin töhfələrini xarakterizə edən Ge və Si dopinq edilmiş qrafen super qəfəsləri üçün hesablanmış elektron hallarının sıxlıqları da energetik zonada nəzərəçarpacaq enerji boşluğunun meydana gəldiyini göstərir.
Ge və / və ya Si atomlarının qrafen super qəfəslərinə daxil edilməsinin karbon atomlarında lokal maqnit momentlərinin yaranmasına səbəb olduğu aşkar edilmişdir. Dopinq edilmiş qrafenin bant quruluşunun dəyişdirilmiş enerji boşluğunda karbon atomlarının ferromaqnit vəziyyəti yaranır. Qrafen monolaylarındakı karbon atomlarında formalaşan lokal maqnit momentlərinin qiyməti onların bir-birindən fərqləndiyini və antiferromaqnit nizamlığının yarandığını göstərir. Ge-dopinq edilmiş qrafendə, bir karbon vakansiyası yaxınlığında yaranan karbonun maqnit momenti (0.998 ), vakansiya olmayan qrafendəki karbon atomunun maqnit momentindən (0.001 ) daha böyükdür. Hidrogenləşdirilmiş qrafenin (HGP) elektrik keçiriciliyi 4–125K temperaturda dəyişən atlama (hoppanma) uzunluğuna malik olan yüklərin ötürülmə mexanizminə uyğundur. HGP-də Fermi səviyyəsinə yaxın olan lokal halların sıxlığı müəyyən edilmişdir: =2×1021eV-1∙sm-3. HGP-də hesablanan atlama məsafəsi 64 Å və Fermi səviyyəsinə yaxın olan “tələlərdəki” halların enerji yayılması =1 meV-dir. qiyməti, HGP-də atlama ( ) üçün hesabladığımız aktivasiya enerjisinin qiymətinə =0.8meV uyğundur. HGP-nin qadağan olunmuş zonasındakı lokallaşmış halların hesablanan qatılığı =2×1018 cm-3-dir.
Mono və divakansiyalı 18, 54 və 96 karbon atomlu qrafen super qəfəslərin maqnit xassələri hesablanmışdır. Karbon vakansiyalarının qrafenin monolayına daxil edilməsi zamanı lokal maqnit momentinin meydana gəlməsinə səbəb olur.Tərkibində 18, 54 və 96 karbon atomu olan qrafen super qəfəsləri üçün maqnit momentinin qiymətinin müxtəlif faktorlardan asıllığı üçün kompüter hesablanması aparılmışdır. 96 karbon atomu olan GP super qəfəsdə maqnit momentinin qiymətinin həm yaxın, həm də uzaqda yerləşən vakansiyalar yaxınlığında spin sıxlığının lokalizasiya sahəsi müəyyən edilmişdir. GP-də vakansiyalar arasındakı məsafənin qrafen super qəfəslərində yaranan maqnit momentinin qiymətinə təsiri öyrənilmişdir. Maqnit momentin və 96 atomlu qrafen super qəfəslərində vakansiyalar arasındakı məsafənin vakansiyaların qatılığından asılılığı öyrənilmişdir. Qrafen super qəfəslərindəki vakansiyaların əmələ gəlməsi enerjisi ( ) hesablanmışdır. -nin qiymətinin qrafen kristallının qəfəsinin deformasiyasından asılılığı hesablanmışdır.
Qrafen monolaylarında karbon vakansiyalarının yaradılması ilə lokal maqnit momentinin meydana gəlməsi aşkar edilmişdir. Mulliken yerləşməsi analizinə görə, vakansiyaları olan 18, 54 və 96 karbon atomlu qrafen super qəfəslərinin maqnit momentləri müvafiq olaraq 1.15,1.33, .99 -dır. Bu işdə qrafen superqəfəsləri üçün əldə edilən nəticələr ədəbiyyatla uyğunlaşır.
Qrafen superqəfəsinin spin yuxarı və spin aşağı vəziyyətlərinə uyğun olan maqnit momentlərinin qiymətləri müvafiq olaraq 1.99 и 1.4 -dir. Spin yuxarı vəziyyəti ilə müqayisədə, spin aşağı vəziyyətin əmələ gəlməsi enerjisi 0.02 eV azdır.
Vakansiyalar arasındakı məsafənin ( ) 96 karbon atomlu qrafen superqəfəsinin maqnit halına təsiri nəzərə çarpır. Bu məsafənin ( ), məsələn, 7-dən 12 Å-ə qədər artması zamanı superqəfəsdəki hal antiferromaqnitdən (AFM) ferromaqnit (FM) sıralamasına keçidlə nəticələnir. FM və AFM vəziyyətləri arasındakı enerji fərqi 0.006 ilə -0.01 eV arasındadır.
Vakansiyaları olan qrafendə karbon mono- və divakansiyalarının əmələ gəlmə enerjisinin hesablanmış qiymətləri müvafiq olaraq 7.3 və 7.2 eV-dır. Hesablanan bu əmələgəlmə enerji qiymətləri ədəbiyyatdakı qiymətlərə uyğundur.
MÜHÜM NƏTİCƏ
Nanoelektronika üçün maqnit xassəli yarımkeçirici qrafen nanokristallarının yaranması, onların elektron quruluşu, fiziki və fiziki-kimyəvi xarakteristikaları kvant-kimyəvi metodla modelləşdirilmişdir. Qrafen kristalına vakansiyaların və ya germanium atomunun təsiri nəticəsində kristalın enerji zonasının yenidən qurulması, Fermi səviyyəsinin yerdəyişməsi və qadağan olunmuş zonanın genişlənməsi qeyri-empirik hesablama üsulu ilə təsdiq edilmişdir.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
1 Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Guseinova S.S., Lukichev V.F., Tagiev D.B. Ab Initio Modeling of the Effect of the Position and Properties of Ordered Vacancies on the Magnetic State of a Graphene Monolayer. // Physics of the Solid State. 2021. Vol. 63. No 5. pp. 680–689. https://doi.org/10.1134/S1063783421050036
2 Asadov M.M., Ramazanova E.E., Aliyev E.N. Solubility, Diffusion of Components, and Equilibrium in СО2–Ethane–Heavy Oil and СО2–Propane–Heavy Oil Systems. // Russian Journal of Physical Chemistry A. 2021. Vol. 95. No 5. pp. 868–874. https://doi. org/ 10.1134/ S0036024421050046
3 Tagiev D.B., Mammadova U.A., Asadov M.M., Isazade A.F., Zeynalov N.A., Badalova O.T., Bagirov S.T. Catalytic oxidation of N-hexane on immobilized manganese-containing polymer catalyst. // Journal of Chemical Technology and Metallurgy. 2021. Vol. 56. No 5. pp. 979-987. https://dl.uctm.edu/journal/contents
4 Асадов С.М., Мустафаева С.Н., Лукичев В.Ф. Моделирование кристаллизации, корреляции свойств от состава и размера частиц в двумерных GaSxSe1–x(0 ≤ х ≤ 1). // Микроэлектроника. 2021. T. 50. № 2. c.146–160. https://doi.org/10.31857/S054 41269 2101004X
5 Asadov S.M. Simulation of Nucleation of Multiple Component 2D GaSxSe1–x Using an Evolutionary Equation. // Russian Microelectronics. 2021. Vol. 50. No 4. pp. 264–277. https://doi.org/10.1134/S1063739721030021
6 Asadov S.M. Kinetic Monte Carlo Simulation of the Growth of CdSe Nanocrystals. // Bulletin of L.N. Gumilyov ENU. Chemistry. Geography. Ecology Series. 2021. V. 134. № 1. c. 7-23. doi.org/10.32523/2616-6771-2021-134-1-7-23
7 Asadov S.M. Modeling of nonlinear processes of nucleation and growth of GaSxSe1–x (0 ≤ х ≤ 1) solid solutions. // Bulletin of the University of Karaganda. Chemistry. 2021. Ser. Vol. 102. No 2. pp. 31-42. doi.org/10.31489/2021Ch2/31-42.
8. S. M. Asadova, S. N. Mustafaevab , V. F. Lukichevc, and K. I. Kelbalieva . Concentration Dependences of Charge Transfer and the Kinetics of Monte Carlo Modeling of the Growth of 2D Monoand Nanocrystals of Gallium Chalcogenides. Russian Microelectronics, 2021, ISSN 1063-7397,Vol. 50, No. 6, pp. 452–462.
RESPUBLIKADA
1.Agayeva Z.R., Mammadova B.G., Naseri Sh.A., Jabbarov E.E., Mammadova S.G., Shabanova Ch.M., Rafiyeva Kh.L., Aliyev E.M. Study of the mutual effect of phosphorus-containing fertilizers and clay minerals of aluminosilicate type on the productivity of agricultural products and the ecological condition of brownbrown soils // Azerbaijan Chemical Journal. 2021. № 2. pp. 54-58. doi.org/10.32737/0005-2531-2021-2-54-58
2.Şabanova Ç.М., Haciyev Q.N., Əsədov M.M., Məmmədov Ə.A. Ekoloji təhlükəsizliyini təmin edən ÇAYR milli sisteminin tətbiqi üçün tövsiyələr. // “Aqrar təsərrüfatların inkişafının yeni istiqamətləri və ətraf mühitin mühafizəsi”. Qərbi Kaspi Universitetinin Respublika elmi konfransının materrialları. 30 yanvar. 2021. Bakı. s.70-72. ISSN:2227-5118.
BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR
Belarus MEA. Materialşünaslıq Mərkəzi. Minsk; REA. Fiziki Texnologiyalar İnstitut. Moskva
İSTİNADLAR - 30
LABORATORİYA:Kimya sənayesinin yan məhsullarının emalı
LABORATORİYA RƏHBƏRI: texnika elmləri doktoru, prof. Fikrət Sadıqov
Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i, 3 mü-
Şəmistan Cahandarov Cahandarov |
həndis, 1 texnik, 1 lab. ., - - k.ü.f.d., a.e.i., Qurban Hacıyev - k.ü.f.d., b.e.i.
İŞ 7.3: Ağır qətrandan təmiz naftalinin çıxımının yüksəldilməsi yollarının tədqiqi və təkliflərin hazırlanması.
MƏRHƏLƏ I: Ağır qətranın tərkibinin öyrənilməsi
Təqdim olunan elmi araşdırmada əsas məqsəd neft karbohidrogenlərinin TPP-də (termik pirolizi prosesi) mövcud, istismarda olan qurğunun istehsalat məlumatlarının və bu məlumatlara uyğun texnoloji iş rejiminin dəlillərinin müştərək təhlilinə apararaq, istifadə edilən xammalın növü, texnoloji rejimin göstəriciləri, əmələ gələn yan məhsul – PAQ-nın (pirolizin ağır qətranı) keyfiyyət və kəmiyyət tərkibi arasında əlaqəni, onun da əsasında optimal texnoloji iş rejimini müəyyənləşdirməkdir.
Bölmə 1. Ağır qətranın tərkibinin pirolizə verilən xammaldan asılılığının öyrənilməsi.
Eksperimental tədqiqatlar zamanı ilk növbədə EPQ (etilen propilen qarışığı) istehsalı qurğusunda piroliz prosesinin texnoloji iş rejimi ilə hərtərəfli tanış olduq. TPP-nin məqsədli EPQ və yan məhsullarının məhsuldarlığına müxtəlif texnoloji parametrlər təsir göstərir: temperatur, təzyiq, KHX(karbohidrogen xammalı) : H2O (buxar) nisbəti, kontakt müddəti (KHX-nın sobada – reaksiya zonasında qalma müddəti). Bu parametrlərin müəyyən hüdudlarda dəyişdirilməsi qaz aqreqat halında olan, o cümlədən EPQ-nin və maye aqreqat halında olan yan məhsulların tərkibinin həm keyfiyyət, həm də kəmiyyət dəyişməsinə səbəb olur. Məlumdur ki, (etilen propilen)EP-300 qurğusunda TPP üçün xammal kimi altı növ karbohidrogen qarışığından istifadə olunur: 1) ilkin benzin fraksiyası (İBF); 2) katalitik krekinq benzini fraksiyası (KBF); 3) ilkin benzin + (C3 ÷ C4) fraksiyası (BKF); 4) katalitik krekinq benzini + (C3 ÷ C4) fraksiyası (KKF); 5) (C3 ÷ C4) fraksiyası (KHF); 6) etan + (C3 ÷ C4) fraksiyası (EKF). TPP-i üçün KHX-nın və prosesin MYM (maye yan məhsul) – PAQ-nın tədqiq edilmiş nümunələrinin keyfiyyət və kəmiyyət tərkibi xromatoqrafik (Agilent 7820A xromatoqrafı) və xromatoqrafik-kütləvi spektroskopik (Clarus 500 qaz-xromatoqrafilı-kütlə spektrometri) üsullarla təhlil edildi. EP-300 piroliz qurğusunda son bir il ərzində müxtəlif karbohidrogen xammalı iştirakında TPP-nin nəticələri həm məqsədli məhsul baxımından, həm də yan məhsul baxımınndan araşdırıldı və orta qiymətlər səviyyəsində cədvəl halına salındı (cədvəl 1).
Cədvəli araşdırdıqda belə nəticəyə gəlmək olar ki, TPP-si üçün xammal kimi EKF və KHF istifadə etdikdə digər xammal qarışıqları ilə müqayisədə iş rejimindən asılı olmayaraq PAQ 2%-dən çox alınmır. Əksinə, TPP-i üçün xammal kimi İBF, BKF, KBF, KKF karbohidrogen qarışıqlarından istifadə etdikdə iş rejimindən asılı olaraq PAQ-nın çıxımı 12% kimi arta bilər. Elmi tədqiqat araşdırmaları üçün PAQ nöqteyi-nəzərdən iqtisadi cəhətdən əlverişli olan İBF, BKF, KBF, KKF karbohidrogen xammalının üzərində dayandıq. PAQ qeyri-yekcins qarışıqdır və onun tərkibini aşağıdakı kimi təsnif etmək mümkündür: 1) maye karbohidrogenlər – PYQ və PAQ (MKH-maye karbohidrogenlər); 2) normal və şaxələnmiş struktura malik doymuş və doymamış C1 ÷ C5 karbohidrogenləri olan həll olunmuş qazlar (HOQ); 3) su buxarının kondensatı (SBK); 4) neft polimer qətranının həll olunmamış, müəyyən edilməyən hissəcikləri (NPQ).
Cədvəl 1. EP-300 piroliz qurğusunda son bir il ərzində müxtəlif karbohidrogen xammalı iştirakında TPP-nin orta qiymətlər səviyyəsi
KHX | EKF | KHF | İBF | BKF | KBF | KKF |
Komponentlər | ||||||
Qazlar | 5,65 | 34,12 | 13,85 | 13,06 | 19,00 | 14,67 |
Etilen | 48,71 | 37,85 | 29,33 | 32,76 | 25,08 | 26,65 |
Etan | 39,38 | 5,15 | 4,06 | 3,65 | 3,49 | 3,06 |
Propilen | 1,19 | 17,37 | 16,43 | 17,98 | 14,58 | 15,83 |
PYQ(pirolizin yüngül qətranı) | 4,06 | 4,45 | 27,11 | 24,28 | 27,84 | 29,92 |
PAQ | 1,01 | 1,06 | 9,22 | 8,27 | 10,81 | 9,87 |
Bu komponentlərin TPP-nı verilən KHX növündən asılı olaraq PAQ-nın tərkibində paylanması aşağıdakı kimidir (cədvəl 2).
Cədvəl 2. TPP-nı verilən KHX növündən asılı olaraq PAQ-nın tərkibində paylanması.
TPP üçün xammal | PAQ-ın tərkibində küt.% | |||
MKH | HOQ | SBK | NPQ | |
KBF | 82,05 | 10,84 | 1,66 | 5,45 |
KKF | 80,52 | 11,54 | 2,16 | 5,78 |
İBF | 79,98 | 12,10 | 2,79 | 5,13 |
BKF | 75,66 | 13,75 | 4,98 | 5,61 |
PAQ nümunələrinin tərkibindən HOQ, SBK, NPQ adi fiziki üsullarla (havalandırma, qızdırma, təbəqələşmə, laylaşma, çökdürmə, ayırıcı qıf, senrtafuqlama) ayırmaq mümkündür. Təmizlənmə prosedurundan sonra PAQ-nın təmizlənmiş nümunələri analızə məruz qalır. Bütün nümunələrin tərkibi naftalin, difenil, inden, atsenaften, fenantren, antrasen, flouren və onların törəmələri ilə zəngindir. Nümunələrin tərkibində nəzərə çarpacaq dərəcədə stirol da mövcuddur. Həmçinin, PAQ nümunələrinin tərkibində əhəmiyyətli miqdarda tsiklik və atsiklik, xətti və şaxələnmiş, doymuş və doymamış karbohidrogenlər, benzoidlər və qeyri-benzoidlər var (cədvəl 4).
Cədvəl 4. XAQ nümunələrinin qaz-xromatoqrafik analizi
XAQ nümunəsinin tərkibi | XAQ tərkibində, % | |||
KBF | KKF | İBF | BKF | |
Σ ksilollar | 0,98 | 0,99 | 2,77 | 3,59 |
Izopropilbenzol | 0,87 | 0,96 | 3,68 | 4,61 |
stirol | 4,78 | 3,65 | 4,86 | 5,19 |
naftalin | 39,08 | 37,46 | 19,79 | 17,19 |
naftalinin törəmələri | 10,92 | 11,47 | 8,18 | 10,23 |
difenil və törəmələri | 4,45 | 4,89 | 6,24 | 6,73 |
atsenaften və törəmələri | 4,56 | 4,98 | 4,03 | 4,13 |
flouren və törəmələri | 4,93 | 4,12 | 5,13 | 4,69 |
fenantren və törəmələri | 4,34 | 3,94 | 4,05 | 3,80 |
antrasen və törəmələri | 4,73 | 3,89 | 4,39 | 4,09 |
Σ doymamış karbohidrogenlər | 4,91 | 10,11 | 23,32 | 25,31 |
Σ qeyri-benzoidlər | 14,26 | 12,42 | 12,89 | 10,33 |
identifikasiya olunmayan | 1,19 | 1,12 | 0,67 | 0,11 |
Bölmə 2. Ağır qətranın pirolizin aparılma rejimindən asılı olaraq tərkibinin öyrənilməsi.
Müxtəlif növ KHX-nın iştirakında TPP-də alınan ağır qətran nümunələrinin xromatoqrafik analizinin nəticələrinin müqayisəsi karbohidrogen xammalından asılı olaraq ağır qətranın tərkibində dəyişiklik olduğunu göstərir. Bu, əsas komponentlərin – naftalin, bifenil, atsenaften, inden, fluoren, fenantren, antrasen və onların törəmələrinin miqdarları ilə aydın şəkildə nümayiş olunur. TPP-də xammal kimi KBF, KKF, İBF, BKF qarışığından istifadə edildikdə, bu karbohidrogenlərin miqdarı PAQ-ın tərkibində maksimum səviyyəyə çatır. Əksinə, KHX-ı kimi TPP-də EKF, KHF istifadə etdikdə, müvafiq göstəricilər minimaldır – yox səviyyəsindədir. PAQ-ın əsas maye karbohidrogenləri neft-kimya sənayesi üçün qiymətli xammal mənbəyidir. Elmi tədqiqatlar üçün qarşıya qoyulmuş məqsədə uyğun olaraq, araşdırma obyekti kimi KHX-nın ancaq KBF, KKF, İBF və BKF qarışıqlarından TPP-də alınan PAQ nümunələri və onların uyğun texnoloji göstəriciləri daha dərin və geniş analizə məruz qaldı.
MƏRHƏLƏ II. Ağır qətranın katalizatorla işlənməsindən asılı olaraq tərkibinin dəyişilməsinin öyrənilməsi.
Azərbaycanda, Sumqayıtda EP-300 qurğusu mövcuddur. Həmin qurğuda etilen, propilen istehsalı üçün karbohidrogen xammalı pirolizə məruz qalır. Proses nəticəsində yan məhsul kimi 2 növ maye karbohidrogen qarışığı əmələ gəlir: pirolizin yüngül qətranı (PYQ) və PAQ. İlkin araşdırmalar göstərdi ki, EP-300-də alınan PAQ naftalinlə zəngindir. Naftalinin miqdarı birbaşa həm piroliz prosesinin texnoloji rejimindən və həm də piroliz prosesinə verilən karbohidrogen xammalının keyfiyyət tərkibindən asılıdır. Nəzərinizə çatdırılan elmi-tədqiqat işi məhz bu məsələlərin çözülməsinə və onların həlli istiqamətinə yönəlib.
Bölmə 1. Ağır qətranın emal rejimindən asılı olaraq tərkibinin dəyişilməsinin öyrənilməsi.
Neft karbohidrogen xammalından asılı olaraq xam PAQ nümunələri qeyri-yekcinslidir, tərkiblərində həll olmuş doymuş və doymamış C1 ÷ C5 karbohidrogenlərdən ibarət qazlar, piroliz prosesində istifadə edilən su buxarı kondensatı, yüksək sıxlıqlığa malik, həll olmayan, identifikasiya edilə bilməyən qətran birləşmələri qarışıqları mövcuddur. EP-300 qurğusunda istifadə edilən KHX növündən asılı olaraq əmələ gələn maye piroliz məhsullarının tərkibində xam ağır qətranın (XAQ) miqdarı müxtəlifdir (cədvəl 1).
Cədvəl 1. KHX növündən asılı olaraq əmələ gələn maye piroliz məhsullarının tərkibində xam ağır qətranın (XAQ) miqdarı
Pirolizə verilən KHX | Piroliz məhsullarının tərkibində XAQ, % | |
minimum | maksimum | |
KBF | 9,98 | 12,18 |
KKF | 9,65 | 11,73 |
İBF | 9,21 | 11,24 |
BKF | 8,38 | 10,45 |
KHF | 0,77 | 1,99 |
EKF | 0,32 | 1,77 |
Eyni KHX alınan XAQ naftalinə nisbətdə tərkib müxtəlifliyi piroliz prosesinə cəlb olunan xammalın tərkib (karbohidrogen nisbəti) müxtəlifliyindən, texnoloji rejimin qeyri-stabilliyindən (piroliz prosesində işçi temperaturun ancaq məqsədli məhsulun çıxımını nəzərə alaraq tənzimlənməsi, karbohidrogen:su buxarı nisbətinin dəyişməsi) irəli gəlir. Müxtəlif növ KHX pirolizindən alınan XAQ nümunələrinin xromatoqrafik analizindən belə nəticəyə gəlmək olar ki, onların tərkibində naftalinin nisbi miqdarı da fəqlidir (cədvəl 2).
Cədvəl 2. Müxtəlif növ KHX pirolizindən alınan XAQ nümunələrinin tərkibində naftalinin nisbi miqdarı
Pirolizə verilən xammal | Naftalinin kütlə payı, % | |||
XAQ tərkibində | KHX tərkibində | |||
minimum | maksimum | minimum | maksimum | |
KBF | 38,76 | 42,27 | 3,87 | 5,15 |
KKF | 37,25 | 41,83 | 3,19 | 4,33 |
İBF | 19,59 | 20,92 | 2,54 | 3,48 |
BKF | 16,73 | 18,98 | 1,40 | 2,40 |
KHF | 1,56 | 1,79 | 0,09 | 0,35 |
EKF | 0,88 | 1,02 | 0,03 | 0,21 |
Cədvələ əsasən KHF və EKF neft pirolizindən alınan XAQ və onun tərkibindəki naftalinin miqdarı sənaye əhəmiyyəti daşımır. Bu səbəbdən tədqiqat obyekti kimi KBF, KKF, İBFvə BKFxammalının pirolizindən qismən fəqli texnoloji rejimlərdə alınan 4 XAQ nümunəsi. Fiziki üsullarardan istıfadə edərək nümunələrdən həll olmuş qazları, kondensat suyu və mexaniki çöküntü qalıqlarını ayırırlar. Təmizlənmiş XAQ nümunələrinin Agilent 7820A xromatoqrafı vasitəsi ilə qaz-xromatoqrafik analizini aparırlar. Həcmi 300 ml XAQ nümunələri hazırlayırlar, hər birinin sıxlığını və kütləsini müəyyən edirlər. Sonra hər bir nümunəni həcmi 500 ml şüşə kolbaya, o da öz növbəsində kolbaqızdırıcıya yerləşdirirlər. Nümunənin üzəninə laboratoriyada sintez edilmiş polifunksional metal-üzvi katalizatorun (MÜK) əvvəlcədən müəyyən edilmiş miqdarını 9 ml (3 həcm%) əlavə edirlər. Kolbanın çıxışını kürəli əks su soyuducusu ilə təchiz edirlər və XAQ nümunəsini termik emala uğradırlar. Bunun üçün XAQ qızdırılaraq qaynama vəziyyətinə gətirirlər. Prosesi qeyri-intensiv qaynama şəraitində 25÷30 dəq müddətində aparırlar. Nəticədə alınan qarışıq xromatoqrafik analizə məruz qalır, keyfiyyət və kəmiyyət tərkibi müəyyənləşdirilir. Material balansı hesablanır. İtgi maksimum 0,5% təşkil edir (cədvəl 3).
Cədvəl 3. XAQ nümunələrinin tərkibində katalizator iştirakında naftalinin miqdarı
XAQ nümunələri – göstəricilər | KBF | KKF | İBF | BKF |
XAQ + MÜK , kq. | 328,3 | 328,0 | 326,5 | 325,9 |
Naftalin, kq. | 151,56 | 142,57 | 122,29 | 118,78 |
Naftalin, % | 47,08 | 44,33 | 38,29 | 37,18 |
Alınan nəticələrin analizi göstərdi ki, XAQ termik emal prosesində katalizatorun təsiri altında eyni zamanda həm alkilnaftalinlərin bir qismi dealkilləşir, doymamış karbohidrogenlərin də əksər hissəsi polimerləşir. Daha sonra 500 ml şüşə kolbanın çıxışında kürəli su soyuducusu boyu 0,5 m defleqmatorla əvəz edirlər. Defleqmatorun çıxışına hava soyuducusu və qəbuledici birləşdirirlər. Termik emala məruz qalmış nümunəni (TEN) adi atmosftr şəraitində 0÷250℃ temperatur intervalında fraksiyalaşdırırlar. Naftalinlə zəngin fraksiyanın (NZF) keyfiyyət və kəmiyyət tərkibi xromatoqrafik müəyyənləşdirilir. Kub qalığında naftalin izləri aşkarlanmadı. Material balansı hesablanır. Itgi maksimum 0,5% təşkil edir. Kub qalığında, neft-polimer qətranının, NZF tərkibində isə naftalinin miqdarı artır. Daha sonra NZF 100 mm. civə sütunu təzyiqdə, vakuumda qovurlar (şəkil 3), kub qalığını ayrırlar, saf naftalin fraksiyasını (SNF) kristallaşdırırlar (cədvəl 4).
Əldə etdiyimiz saf naftalin Azərbaycan Respublikasının da daxil olduğu Dövlətlərarası Standart ГОСТ 16106-2019 uyğundur.
Cədvəl 4. NZF-nun 100 mm. civə sütunu təzyiqdə, vakuumda qovulmasının tərkibi
XAQ nümunələri – göstəricilər | KBF | KKF | İBF | BKF |
NZF, kq | 236,98 | 237,47 | 223,82 | 221,43 |
SNF, kq. | 152,62 | 143,49 | 123,00 | 119,47 |
SNF,% | 64,40 | 60,42 | 54,95 | 53,95 |
Naftalin, kq | 151,05 | 142,03 | 121,72 | 118,19 |
Naftalin, % | 98,97 | 98,98 | 98,96 | 98,93 |
Kub qalıq, kq | 84,36 | 93,98 | 100,82 | 101,96 |
Kub qalıq,% | 35,60 | 39,58 | 45,05 | 46,05 |
Bölmə 2. Aparılan işlərin təhlili və təkliflərin hazırlanması.
Təqdim edilən elmi tədqiqatın nəticələri üstünlüklərə malikdir: - naftalinin PAQ-dan emal sxemi sadədir; - PAQ-na nisbətdə məqsədli məhsul – naftalinin hasilat dərəcəsi yüksəkdir; -qismən dealkilləşmə prosesi üçün yüksək təmizliyə malik hidrogen tələb edilmir; - araşdırmalara əsasən material və enerji sərfi aşağıdır; - naftalinin təmizlik dərəcəsi nəzərə çarpacaq yüksəkdir; - termik emal, fraksiyalaşma və qovma şəraitində naftalin qismən də olsa çevrilməyə məruz qalmır; - xammal kimi neft KHX-nin TPP-nin yan məhsulu PAQ-dan istifadə edilir.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
KONFRANS MATERİALLARI (yerli - 1 )
PATENT
F.M.Sadıqov, Z.Y.Məhərrəmova, Q.N.Hacıyev, G.H.Həsən-zadə. a 2021 0069- “Naftalinin alınması üsulu” Azərbaycan Respublikası Əqli Mülkiyyət Agentliyinin tabeliyində olan Patent və Əmtəə Nişanlarının Ekspertizası Mərkəzinin müsbət rəyi alınmışdır.
LABORATORİYA: Zəhərli kimyəvi maddələrin zərərsizləşdirilməsi
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru dosent Elnur Məmmədov
Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 5 nəfər e.i., 1 nəfər texnikdir. Dilarə Vəliyeva - k.ü.f.d., a.e.i., Tamilla Qulubəyova - k.ü.f.d., a.e.i., Firənqiz İbrahimova - k.ü.f.d, b.e.i., Sara Hüseynova - e.i., Zibeyda Səfərəliyeva - e.i., İradə Ruşinaz - e.i., Sevinc Dadaşova - e.i.,Seylana Güləhmədova - e.i.
İŞ 7.4: Yararsız hala düşmüş BBS (napalm) resepturalarının utilizasiya usullarının tədqiqi
MƏRHƏLƏ: Ətraf mühitin çirklənməsi təqlib etmək üçün saxlama müddəti başa çatmış alovlandırıcı silahların utilizasiyası
Hal-hazırda, Azərbaycan Respublikasının Müdafiya Nazirliyinin Hərbi hissələrinin anbarlarında xeyli istifadə vaxtları keçmiş BBS-yay və BBS-qış napalm saxlanılır ki, bu da öz xüsusiyyətlərinə və tərkibində zəhərli maddələr olmağına ğörə ətraf mühitə və yaxın ərazidə əhəliyə təhlükə yaradır.
Müasir təsnifata uyğun olaraq, yandırıcı qarışıqlar 4 qrupa bölünür:
1) Neft məhsulları əsasında yandırıcı qarışıqlar - napalmalar
2) Benzol başlığı və solvent əsasında yandırıcı qarışıqlar
3) Neft məhsulları əsasında yandırıcı metallaşdırılmış qarışıqlar (pirohellər)
4) Termit yandırıcı birləşmələr (alüminium tozu və s. qarışıqlar)
Neft məhsullarına əsaslanan yandırıcı qarışıqlar iki növə bölünür qatılaşmamış və qatılaşdırılmış.
Qatılaşmamış (maye) yandırıcı qarışıqlar tərkibində benzin, ağır mühərrik yanacaqları, dizel yanacağı və sürtkü yağları var. Qarışığın yüngül komponentləri onun alışqanlığını yaxşılaşdırır.
Lakin bu maye qarışıqların atma diapazonu çox qısadır. Qarışığın əhəmiyyətli bir hissəsi hədəfə çatmadan uçuşda yanır. Buna baxmayaraq, lakin qatılaşmamış (maye) qarışıqların aşağıdakı üstünlükləri var:
- ilkin məhsulların mövcudluğu və ucuzluğu;
- saxlama sabitliyi;
- aşağı temperaturda asan alışma qabiliyyəti;
- alovlanma zamanı geniş alov axını vermək qabiliyyəti.
Ikinci növ yandırıcı qarışıqlar doymamış karbohidrogenlərin fraksiyalarından ibarət BBS (benzol başlığı, həlledici, solvent) qatılaşdırıcı toz OP-2 (alüminium naftenat) əlavə edilir.
Mövsümdən asılı olaraq, qarışıqda fərqli miqdarda OP-2 tozu əlavə edirlər (100 litr kompozisiya üçün 3-9 kq arasında). Hava istiliyinin artması ilə tozun miqdarı artır, azaldıqca azaldılır.
BBS əsasında qarışıqların tərkibi:
Benzin - 65%
BBS mayesi - 16-17%
Dizel yanacağı - 16-17%
Qatılaşdırıcı OP-2 - 1-2%
Benzol başlığı havada autoksikasiyaya qadirdir, yəni oksigenin birləşməsinə. Aşağıdakı cədvəl benzol başlığının tərkibini göstərilir.
Laboratoriya şəraitində benzol başlığını distillə edərək aşağıdakı göstəriciləri əldə etdik:
qaynama başlanğıcı, 0С - 34;
qaynama sonu, 0C - 87;
sıxlıq - 0,8 q/sm3
Qarışığın 50%-i 750C-yə qədər distillə edilir.
Cədvəl. Benzol başlığındakı müxtəlif fraksiyaların tərkibi
Fraksiyalar | Tərkibi,% | Qaynama dərəcəsi,оС |
Butilen-butadien | 15,2 | Qaz – 6,3 |
Amilen izopren | 47,2 | 32-37 |
Heksilen | 16,1 | 63,5 |
Benzol | 16,5 | 80 |
Benzol başlığı hazırda lakoyl əldə etmək üçün istifadə olunur. XX əsrin 40-cı illərində qatılaşdırıcı M 1 yaradıldı - naften, palmitin və olein üzvi turşuların alüminium duzlarının qarışığı. Bu qatılaşdırıcı "napalm" adlanırdı. Napalm özü müxtəlif səthlərə, o cümlədən şaquli səthlərə yaxşı yapışır.
Napalm yanarkən zəhərli tüstü yayır. Napalmanın dağıdıcı gücünü artırmaq üçün qarışığa ağ fosfor əlavə olunur, o da söndürməyi çətinləşdirir.
Napalm B - 50% yanacaqdan (25% benzin, 25% benzol) və 50% qatılaşdırıcıdan – polistiroldan (süni kauçuk, stirolun polimerləşməsi nəticəsində alınan qatranlar) ibarətdir. Napalm B çox alovlanır, erkən 1000-12000C temperaturda yanır və nəm şaquli səthlərə yapışma qabiliyyətini göstərir. Polistirolun alovlanma qabiliyyətinə görə yanma müddəti 10 dəqiqəyə qədər artır. Polistirol yandırıldıqda karbon qazı (CO2), karbonmonoksit və his əmələ gəlir. Supernapalmnapalmın natrium, kalium ilə qarışığıdır. 1100-1500°C temperaturda yanır. Rütubətli yerlərdə və ya hədəf qarla örtülü olduqda, öz-özünə alovlanmağa qadirdir. Supernapalm su ilə söndürülə bilməz, çünki natrium, digər qələvi metallar kimi, su ilə şiddətli reaksiya verir, hidrogeni parçalanır, atmosfer oksigeninə qarışır. Bu halda partlayıcı qaz əmələ gəlir.
Napalmaya maqnezium və qeyri-üzvi oksidləşdiricilərin (kalium perxlorat KCIO4, natrium nitrat) daxil edilməsi ilə əldə edilən pirogellər də napalmanın modifikasiyasıdır. Yaranan yandırıcı qarışığın alov temperaturu 16000C-ə qədər yüksəlir, yanma zamanı yaranan şlaklar hətta metal konstruksiyaları da yandırmağa qadirdir.
Napalmlardan fərqli olaraq, pirogellər sudan ağırdır. Döyüş xüsusiyyətlərinə görə, onlar napalmdan üstündürlər, lakin istehsalı daha çətindir, bu da onların istifadə dairəsini məhdudlaşdırır.
NƏTİCƏ
1. Yandırıcı qarışıq BBS (benzol başlığı, solvent) fraksiya distilləsi ilə utilizasiya edilmişdir. Nəticədə doymamış karbohidrogenlər əsasında polimer materialları əldə etmək mümkündür.
2. Napalm yandırıcı qarışığından kimya sənayesində həlledici kimi istifadə oluna bilən aromatik karbohidrogenlər distillə edilib.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ:
1. E.Sh.Mamedov, D.S.Veliyeva, T.N.Kulibekova, İ.R.Ruşınaz, Z.S.Safaraliyeva, S.E.Huseynova. Synthesis of 6-methylurasil derivatives and their pharmacological activity. //Austrian journal of Technical and Natural Sciences. 2021№ 3-4, , pp.43-50
2. El.Sh.Mamedov, D.S.Veliyeva, T.N.Gulubeyova, F.M.Aliyeva. Utilization of Poisoning Irritant Chemical Substaces. //Austrian journal of Technical and natural Sciences. 2021, № 7-8 july-august, pp. 44-47.
RESPUBLİKADA
KONFRANS MATERİALLARI ( xaricdə - 2, yerli - 1 )
LABORATORİYA: Qeyri-üzvi və sintetik sorbentler
LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru Fəxrəddin Mahmudov
Laboratoriyada 11 nəfər çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., b.e.i, 4 nəfər elmi işçi, 1 nəfər mühəndis, 1 nəfər baş laborantdır. Zarema Cabbarova - k.ü.f.d., a.e.i., Mənzər Rəhimli - k.ü.f.d., a.e.i., Validə Əliyeva - k.ü.f.d., b.e.i., Səbinə Əliyeva - k.ü.f.d., b.e.i., Şəlalə Əfəndiyeva - k.ü.f.d., b.e.i., Xuraman İlyasova - e.i., Məhyəddin Hacıyev - e.i., Sara Soltanova - e.i., Təranə Əsgərova - e.i.
İŞ 8.1. Modifikasiya olunmuş təbii materialların La3+ və Ce3+ ionlarının sorbsiya prosesində tədqiqi və optimal şəraitin seçilməsi.
MƏRHƏLƏ.Modifikasiya olunmuş təbii və sintetik materialların La3+ və Ce3+ ionlarının sorbsiya prosesində istifadəsinin şəraitdən asılılığı (pH, t, c).
Cari ildə nadir torpaq elementlərindən olan lantan (La) və seriumun (Ce) üçvalentli ionlarının Na+ və H+ ionları ilə modifikasiya olunmuş klinoptilolit seolitində sorbsiya prosesinin qanunauyğunluqları öyrənilmişdir. Na+ və H+ forma klinoptilolit dinamiki qaydada müvafiq olaraq 0,1N NaCl və HCl məhlulları ilə kolonka şəraitində doydurularaq hazırlanmışdır. Tədqiqat işləri zamanı qarışıqlıq törətməmək məqsədilə müəyyən kinetik və statik hesablamalarda ion-mübadilə prosesləri üçün mono-ion formalı sorbentlərin hazırlanması məqsədəuyğun seçilmişdir. Çünki təbii klinoptilolit poli ion formalı sorbentdir.
Elektron konfiqurasiyasına görə La elementi d-elementidir. Ce elementi isə f elementidir. Lantanoidlərdə Ce-dan başlayaraq lütesiuma qədər dolma dərəcəsi f-elektronlarının artımı ilə olunur. Aşağıdakı cədvəldə (cədvəl 1) La və Ce-un atom və ionlarının elektron müşahidə konfiqurasiyası və ion radiusları verilmişdir. Baxmayaraq ki, La d elementi, Ce isə f elementidir. İon-mübadilə prosesində sorbsiya parametrləri bir o qədər də fərqlənmir.
Cədvəl 1. La və Ce-un atom və ionlarının elektron konfiqurasiyası və ion radiusları
Atom nömrəsi | Elementin adı | Simvol | Elektron konfiqurasiyası | M3+ ionunun radiusu, Å | |||
Atom | M2+ ionu | M3+ ionu | M4+ ionu | ||||
57 | Lantan | La | 5d16S2 | - | La3+ | - | 1,061 |
58 | Serium | Ce | 4f26S2 | - | Ce3+ | Ce4+ | 1,034 |
Kinetik təcrübələr La(NO3)3×6H2O və CeCl3×7H2O duzlarının 0,1N məhlulları ilə 30 dəqiqə - 48 saat arasında qarışdırıcı aparatda “məhdud həcmi” üsulla M:B=100:1 (M-maye fazası, B-bərk faza) tədqiq olunmuşdur. Kinetik təcrübələr nəticəsində məlum olmuşdur ki, 24 saat müddətində Na-klinoptilolitlə La3+ və Ce3+ ionlarının sorbsiya zamanı ion-mübadilə tarazlığı yaranır. Belə tarazlıq H-klinoptilolitdə isə bir qədər gec 2 gün müddətində başa çatır.
İonların diffuziya əmsalları Boyd tənliyi üzrə hesablanmışdır:
(1)
Burada St–t zamanına uyğun gələn sorbsiya miqdarı mq-ekv/q; S¥ – doyma halına uyğun gələn miqdar mq-ekv/q; r – sorbentin dənəvərlik radiusu, sm; Ddaxili – daxili diffuziya əmsalı; sm2.san-1; p»3,14 sabit ədəd [2].
La3+ və Ce3+ ionlarının modifikasiya olunmuş seolitlərdə sorbsiya prosesinə mühitin pH-nın təsiri müəyyən edilmişdir. Hər iki ion üçün Na-klinoptilolitdə ion-mübadilə tutumu pH-ın 1 qiymətində pH-ın 6 qiymətinə nisbətən daha maksimal kəmiyyətlə xarakterizə olunmuşdur. H-klinoptilolitdə isə belə qanunauyğunluq müşahidə edilmişdir. Burada maksimal nəticə pH-ın 6 qiymətində müəyyən olunur.
Məhlulda H-klinoptilolitdən ayrılan H+ ionları çoxaldığından La3+ və Ce3+-un bu ionlarla əvəz olunması son nəticədə ion-mübadilə tutumunun maksimal həddə çatmasına səbəb olur. Bu zaman ion-mübadilə tutumları da artır.
Aşağıdakı şəkildə məhlulun pH-dan asılı olaraq La3+ və Ce3+ ionları üçün Na və H-klinoptilolitdə izotermlər təsvir olunmuşdur.
Şəkil 1. La3+ və Ce3+ ionlarının Na-klinoptilolit və H-klinoptilolitdə məhlulun pH-dan asılı olaraq izotermləri
Aşağıdakı şəkildə (şəkil 2) La3+ və Ce3+ ionlarının Na-klinoptilolitdə və H-klinoptilolitdə tarazlığın qatılıqdan asılı olaraq izotermləri verilmişdir. İzotermlərdə maksimal qatılıqda statik ion-mübadilə tutumları hesablanmışdır. Hər 4 izoterm qabarıq formasındadır.
Qabarıq izotermlər Nikolski tənliyi vasitəsilə yaxşı tədqiq olunur. Nikolski tənliyi emprik şəkillə aşağıdakı kimi təsvir olunur. C1 və C2 ionların məhluldakı qatılığı, S1 və S2 ionların sorbentdəki miqdarı, z1, z2 – ionların yükü, K1/2 – isə ion-mübadilə, yaxud Nikolski sabitidir [3].
(2)
Tədqiq olunan La3+ və Ce3+ ionları üçvalentli olduğundan tənlik aşağıdakı şəkilə düşür:
(3)
Şəkil 2. La3+ və Ce3+ ionlarının Na və H-klinoptilolitdə izotermləri
Nəzərə alsaq ki, C1+C2=Co və S1+S2=So olduğundan son nəticədə Nikolski tənliyi aşağıdakı formada təsvir olunur.
(4)
(5)
Bu tənlik y=kx tənliyi şəklinə düşür. Tənliyin absisi ordinatı isə olar. Nəticədə koordinat başlanğıcından keçən düz xətt kimi təsvir olunur. Hər iki ion üçün Na-klinoptilolitdə və H-klinoptilolitdə La3+ və Ce3+ ionlarının ion-mübadilə sabitləri hesablanmışdır. Şəkil 3-də xətti şəklə gətirilmiş Nikolski tənliyi ilə hesablanan izotermlər göstərilmişdir.
Şəkil 3. Xətti şəklə gətirilmiş Nikolski tənliyi ilə koordinat başlanğıcından keçən əyrilərin qurulması
Nikolski sabitinin qiymətləri və digər parametrlər cədvəl 2-də göstərilmişdir.
Cədvəl 2. La3+ və Ce3+ ionlarının Na- və H-klinoptilolitdə ion-mübadilə parametrləri
İon | Sorbent | Diffuziya əmsalı, sm2san-1 | Statik ion-mübadilə tutumu, mq-ekv/q | pH ion-mübadilə tutumu, mq-ekv/q | Nikolski sabiti | |
1 | 6 | |||||
La3+ | Na-klinopt. H-klinopt. | 4,24×10-9 2,91×10-9 | 5,08 4,89 | 7,11 3,90 | 4,91 5,20 | 1,64 0,84 |
Ce3+ | Na-klinopt. H-klinopt. | 3,66×10-9 1,89×10-9 | 4,93 4,56 | 6,88 3,04 | 4,46 4,92 | 1,49 0,71 |
NƏTİCƏLƏR
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
RESPUBLİKADA
1. A.A.Heydarov, Ch.M.Kashkai G.T.Alyshanly, Z.A.Jabbarova. Processing of zaglik alunite ore by heap and Tank leaching. Azerbaijan Chemical Journal, 2021,№ 2,
pp. 42-49
2. S.R.Mammadova, Z.A.Jabbarova. Extraction of palladium. Azerbaijan chemical journal, 2021,№ 3, pp. 67-71
3. Ad.A.Əliyev, M.S.Alosmanov, O.R.Abbasov, Z.Ə.cabbarova, E.E.Baloğlanov, Ş.Bağırov. Kompleks üzvi gübrənin hazırlanmasında vulkan palçığının və yanar şistlərin istifadə perspektivləri. “Yer və İnsan” Elmi-nəzəri jurnal. 2021, №01(15), İSSN 2706-9168,
s.78-80
LABORATORİYA: Mineral sorbentlər
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru baş elmi işçi Zenfira Ağayeva
Laboratoriyada 15 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., ap.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 5 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i., 2 mühəndis, 2 baş laborant. Nailə İmanova - k.ü.f.d.,a.e.i., Sultan Məmmədova - k.ü.f.d.,b.e.i., Ülvi Məmmədov - k.ü.f.d., b.e.i., Sevinc Bayramova - e.i., Elxan Əliyev - e.i., Rəfiqə Ramazanova - e.i., Leyla Binnətova - e.i., İlyasova Xuraman - e.i., Vüsalə İsmayılova - k.e.i., Xuraman İlyasova - k.e.i., Elvin Cabbarov - k.e.i.
İŞ.8.2: “Bentonitvəmontmorillonitlətullantısularındanağır metal ionlarının sorbsiya usulla çıxarılması
Hesabat dövründə Respubikamızın muxtəlif gil yataqlarınından: Abşeron, Xızı, Gazax ərazilərindən, qötürülmüş nümunələrinin tərkibri müasir fiziki-kimyavi usullarla tədqiq edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki onların tərkibindəki montmorillonitin miqdarı 46,0, 75,0% və 80.0% təşkil edir (cəd.1-6). Nəticələri muqaysəli şəkildə araşdırandan sonra bəlli olmuşdur ki, Daş Salahlı bentonit gili montmorillonitlə daha çox zənqin olduğuna görə onun əsasında alınmış sorbentlə tullantı sulardan ağır metal ionlarınin sorbsiya üsulu ilə çıxarılmasında istifadə edilməsi məqsədə uyğundur.
Cədvəl 1. Ağdərə bentonitinin kimyəvi tərkibi
№ | Bento- nit | Na2O | MgO | Al2O3 | SiO2 | P2O5 | SO3 | K2O | CaO | TiO2 | MnO | FeO3 |
1 | Ağdə- rə 1 | 3.17 | 3.41 | 13.04 | 55.17 | 0.024 | 0.031 | 1.19 | 2.66 | 0.590 | 0.286 | 4.57 |
2 | Ağdə- rə 2 | 2.28 | 1.71 | 7.85 | 51.08 | 0.021 | 0.033 | 0.55 | 20.89 | 0.087 | 1.05 | 2.15 |
Cədvəl 2.Abşerjnə bentonitinin kimyəvi tərkibi
Bentonit | Na2O | MgO | Al2O3 | SiO2 | P2O5 | SO3 | K2O | CaO | TiO2 | MnO | FeO3 |
Abşeron | 3.07 | 2.45 | 12.6 | 55.8 | 0..07 | 0.021 | 1.09 | 3.66 | 0.520 | 0.24 | 4.8 |
Cədvəl 3. Ağdərə bentonitinin minerolojitərkibi
Sıra
| Bentonit | SiO2 (α kvars) | Çöl şpatı | Montmorillonit | CaCO3 (kalsit) | Fe2O3 (hematit) | NaCl |
1 | Ağdərə 1 | 6,2 | 10,3 | 74,6 | 4,2 | 4,5 | 0,4 |
2 | Ağdərə 2 | 6,5 | 8,8 | 70,9 | 35,7 | 4,1 | - |
Cədvəl 4. Daş Salaxlı bentonitinin kimyəvi tərkibi
Bentonit (Daş Salahlı) | Xüsusi Çəki | SiO2
| R2 O3 | CaO | MgO | SrO | SO3 | R2 O | |
Al2O3 | Fe2O3 | ||||||||
2,22 | 57,55 | 21,32 | 6,32 | 4,62 | - | 0,98 | 9,73 | ||
Muxtəlif bentonit yataqlarının nümunələrinin kimyəvi və mineraloji analizlərin göstəricilərindən göründüyü kimi istər montmorillonitin, istərsə də bentonitin tərkibində olan qarışıqların miqdarı həm yatağın dərinliyindən, həm də yerindən asılı olaraq dəyişir. Bu da öz növbəsində onun fiziki-kimyəvi xarakteristikasına əsaslı təsir göstərir. Həmin dəyişikliyi əyani şəkildə həm də rentgenfaza analizin köməyi ilə müşahidə etmək mümkündür.
Cədvəl 5. Daş Salaxlı bentonitinin mineroloji tərkibi
Nümunənin Adı (Daş Salahlı) | Çöl şpatı | SiO2 (kristobolit) | Montmorillonit | İllit | Kaolinit | CaCO3 (kalsit) |
I nümunə | 25,7 | 15,1 | 76,8 | - | - | 2,4 |
II nümunə | 21,6 | 10,7 | 75,6 | - | - | 2,1 |
III nümunə | 30,4 | 8,2 | 79,4 | - | - | 2,0 |
Cədvəl 6. Abşeron bentonitinin mineroloji tərkibi
Bentonit | SiO2 (α kvars) | Çöl şpatı | Montmorillonit | CaCO3 (kalsit) | Fe2O3 (hematit) | NaCl |
Abşeron | 16,8 | 28,6 | 46,2 | 2.7 | 4,3 | 0,5 |
Tədqiqatlar zamanı təstiq olunmuşdur ki, Daş-Salahlı bentonit gilin şişmə qabiliyyəti respubikamızın diqər gil yataqlarından götürülmüş nümünələrdən artıqdır (təqribən -3 dəfə). Bentonit gilin əsasında qələvi tipli sorbent almaq məqsədi ilə, onun Na- formasının sintezi aparıldı, – 100 q bentonit qilin üzərinə 0,1M NaCl 900C temperaturda intervalla 2 saat ərzində əlavə edildi. Bu müddətdə müntəzəm olaraq qarışığın temperatur rejimi nəzərət altında saxlanılıb. Suspenziya pH-ı stabil vəziyyətə çatana qədər qarışdırıldı (pH-4) və stabil vəziyyətdə bir necə vaxt saxlanıldı.Sonralar dekantasiya etməklə xlor ionlarından təmizləndi. Tədqiqatlar davam edir. .
Bentonitin Na- forması fiziki-kimyavi usullarla tədqiq edilmişdir və nəticələr muqayisəli şəkildə araşdırılmışdır.Şəkillərin muqaisəsindən ğörününürki,Daş Salahli bentonit əsasında allınmiş Na- formasının struktur tərkibində dəyişikliklər müşahidə olunmur. Əldə edilmiş nəticələr ədəbiyyatda verilən məlumatlarla üs-üstə düşür və nəticələr onu ğöstərir ki təbii Daş Salahli bentoniti ilə onun Na- forması oxşardılar.
Cirkab suların sorbsiyon metodla təmizlənməsi materialların hansı formada istifadəsinin, tədqiq olunan ilkin və alınmış sorbentlərin fiziki-mexaniki, kimyəvi, fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərinin daimi yoxlanılmasına ehtiyacını yaradır. Tədqiqatlarımızda maye istehsal tullantılarının sənaye maye tullantıları ionlarının konsentrasiyasına uyğun olan, ağır metallarin (Co2⁺ və Cd2⁺)ionlarının qatıliqlarına yaxın məhlullar hazırlandı.Təcrübə tədqiqatları üçün ionlarının 10-3-1×10-4n konsentrasiyalarından istifadə olundu[6]. Təcrübələrimizdə təbii sorbent kimi Azərbaycan Respublikasının yataqlarından götürülmüş, Ağdağ klinoptiloliti (şək4). Daş-Salahlı yatağından götürülmüş bentonitdən və modifikasiya olunmuş Na⁺ formalı Daş-Salahlı bentontonitindən istifadə olunmuşdur. Müqayisə üçün kationit KU-2-8 (divinilbenzolun və stirolun sopolimerı) sənaye sintetik sorbentin modifikasiya olunmiş H⁺ və Na⁺ formaları istifadə olunmuşdur. Bentonitin Na⁺ forması otaq temperaturunda statistik şəraitdə 0.1N NaCİ məhlulunda üc qün ərziində hazırlanmışdır. Nümünələr havada quruyana kimi qurudulmuşdur və kip şüşə qablara yığılmışdır. Klinoptilolitin və sənaye sintetik sorbentin (kationit KU-2-8 modifikasiya edilmişH⁺ və Na⁺ formaları) dinamik şəraitdə normal temperaturda (220C) 0,1 NaCI və HCI məhlulları ilə yuyulandan sonra alınmışdır .Məhlulda Co2+ və Сd2+ ionların0,001-0,1N intervalında dəyişən konsentrasiyalarını fotokulonometrik[ və kompleksometrik titırlama yolu ilə təyin etmişik. Cədvəı 1 və 2-də modifikasiya edilmiş sorbentlərin Co2+ və Cd2+ionlarına muxtəlif konsentrasiyaları məhlullarda mubadilə tutumu (dinamik və statistik) mq-ekv/q cəd.7 və cəd.8 verilmişdir.
Tədqiqatların nəticəsində təsdiq olundu ki, nisbətən ucuz və əlverişli Na-klinoptilolit vəNa-bentonit, КУ-2-8 sintetik sorbenti Co2+ və Сd2+ ağır metall ionlarını tullantı sulardan kənarlaşdırilmasında əvəz edə bilər.
Cədvəl 7. Modifikasiya edilmiş sorbentlərin Co2+ionunu muxtəlifkonsentrasiyaları məhlullarda mubadilə tutumları (dinamik və statistik) mq-ekv/q
Sorbent | Mubadilə tutumu | Co2+ ionların konsentrasiyası,N | ||||
1·10-1 | 1·10-2 | 1·10-3 | 5·10-4 | 1·10-4 | ||
КУ-2-8 (Н) | Dinamik mubadilə tutumui | 5,3116 | 1,4918 | 0,1531 | 0,0644 | 0,01463 |
КУ-2-8((Na) | Dinamik mubadilə tutumu | 5,4922 | 1,6144 | 0,1942 | 0,0834 | 0,0365 |
Na- klinoptilolit | Dinamik mubadilə həcmi | 0,8723 | 0,6931 | 0,1311 | 0,0483 | 0,0186 |
Na-bentonit | Statistik mubadilə həcmi | 2,0815 | 1,0744 | 0,1962 | 0,0692 | 0,0296 |
Cədvəl 8 .Modifikasiya edilmiş sorbentlərin Cd2+ionunun muxtəlif konsentrasiyaları məhlullarda mubadilə tutumları (dinamik və statik) mq-ekv/q
Sorbent | Mubadilə tutumu | Cd2+ ionun konsentrasiyası | ||||
1·10-1 | 1·10-2 | 1·10-3 | 5·10-4 | 1·10-4 | ||
КУ-2-8 (Н) | Dinamik mubadilə tutumu | 5,2418 | 1,4106 | 0,1409 | 0,0511 | 0,0198 |
КУ-2-8((Na) | Dinamik mubadilə tutumu | 5,3946 | 1,5339 | 0,1744 | 0,0667 | 0,0293 |
Na- klinoptilolit | Dinamik mubadilə tutumu | 0,9050 | 0,7108 | 0,1291 | 0,0363 | 0,0171 |
Na-bentonit | Statiik mubadilə tutumu | 1,6126 | 1,6126 | 0,1663 | 0,0547 | 0,0329 |
Şəkil .Üc müxtəlif konsentrasiyalı ilkin məhlulda1·10-3,5·10-4N, ardıcılıq (1,1´,1´´-Na-КУ-2-8;2,2´,2´´,-Н-КУ-2-8;3,3´,3´´ Na- klinoptilolit; 4,4´,4´´-N bentonit -)
КУ-2-8, H- Na-formalı, Na-klinoptilolit və Na- bentonit sorbentlərin üzərində sorbsiya olan Co2+ ionlarınln izoteri
NƏTİCƏ
Alümosilikatlar xüsusi spesifik quruluşa malik olduğu ücün onlar yüksək kation mubadiləsinə malikdilər. Bu xüsusiyyətlər, onların əsasında alınmış sorbentlər məhlullardan ağır metal ionlarının təmizlənməsində məharətlə istifadə oluna bilər. Apardığımız tədqiqatlar ğöstərir ki, əldə edilmiş sorbentlər, ətraf mühitin zəhərli maddələrdən təmizlənməsində böyük əhəmiyyət kəsb edə bilər.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
2.З.Р.Агаева, Б.Г.Мамедова ,А.М.Кашкай, С.С.Байрамова, Н.Ф.Фархатова.Восстановление эколого-минералогического состояния загрязненных земель глинистыми сорбентами. Журнал Химическая промышленность, №1, 2021, с.33-38
RESPUBLİKADA
KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə - 5, yerli - 1 )
«Quruluş kimyası, rentgen və termiki analiz» qrupu
Grup rəhbəri: k.ü.f.d., b.e.i. Vaqif Qasımov
İŞ I. II(Ga,İn,Tl),IV(Sn,Pb) və V(Sb,Bi) qrup elementlərinin lantanoidli üçlü sulfidlərinin və üçlü oksidlərinin müqayisəli kristallokimyası
MƏRHƏLƏ: IV qrup (Sn, Pb) elementlərinin lantanoidli üçlü oksidlərinin quruluş xüsusiyyətlərinin araşdırılması və kristallokimyəvi analizi
İcraçılar: qrup rəhbəri V.Ə.Qasımov, elmi işçi E.İsmyılova-Orucova, b.lab G.Həsənov
Sn və Pb-un lantanoidli üçlü oksidlərinin kristalloqrafik xarakteristikaları toplanmış və bir sıra kristallokimyəvi xüsusiyyətlər hesablanaraq əlavə edilməklə bütün məlumatlar cədvəl şəklində tərtib olunmuşdur. Məlumatların interperetasiyası nəticəsində Sn-un lantanoidlərlə Gd2SnO4 istisna olmaqla əsasən Ln2Sn2O7 tipli kubik qəfəsə malik üçlü oksidlər əmələ gətirirlər. Pb-unda lantanoidlərlə Ln2Pb2O7 tipli kubik qəfəsə malik üçlü oksidlər əmələ gətirirlər. Bundan əlavə La və Ce-un Ln5Pb3O formulaya malik üçlü oksidli birləşmələr əmələ gətirirlər. Quruluşda Pb atomları La və ya Ce-un koordinasiya çoxüzlülərinin təpə nöqtələrində yerləşirlər və bu tip kimyəvi formulaya malik sulfidli birləşmənin olması mümkün deyil. Pb-Yb-la iki çür: Yb4Pb3O12 və Yb3PbO tipli birləşmələr əmələ gətirirlər. Beləliklə, sulfidli analoqların Ln2(Sn,Pb)2O7 və Yb4Pb3O12 tipli birləşmələr şəklində axtarışının mümkünlüyünü ehtimal etmək olar. Sn və Pb-un lantanoidli üçlü oksidlərinin onların lantanoidli üçlü sulfidlərinin kristalloqrafik xarakteristikaları və quruluş xüsusiyyətləri arasında müqayisəli kristallokimyəvi analiz sahəsində tədqiqat işləri davam etdirilir.
İŞ II.Laylı quruluşlu hidrosilikatlardan topotaksik çevrilmələrlə selektiv ölçülü karkaslara malik yüksək silisiumlu seolitlərin alınması.
MƏRHƏLƏ: Hidrotermal mühitdə laylı hidrosilikat-kenyait əsasında yüksək silisiumlu seolitlərin alınması.
İcraçılar: aparıcı elmi işçi X.R.Səmədov, mühəndis Y.Ə.Cəfərova, dosent K.N.Rəhimov (BDU)
Hesabat dövründə laylı hidrosilikatların tonotaksik çevrilmələri ilə selektiv ölcülü karkaslara malik seolitlərin alınmasına aid təcrübələr qoyulmuşdu.
Laylı quruluşlu hidrosilikat kenyaiti (Na[Si10O28 (OH)]·4H2O) almaq üçün perlitdən alınmış amorf silisium oksidi əsasında hidrotermal təcrübələr aparmışıq. Kenyait əvvəlki illərdə tədqiq etdiyimiz ayleritın (Beynəlxalq seolit asssosiyasında təsdiq olunmuş kod adı NaRub 18-dir və maqadiitin quruluşları ilə yaxınlıq təşkil edir. Kenyaitin quruluşunda Si-O-tetraedirləri 15,9Å qalınlığında laylar əmələ ğətirir. Laylar arasına tilləri ilə birləşmiş oktaedr zolağı interkolyasiya (daxil olma) edir. Na oktaedr zolaqlarının qalınlığı hesabatlarımıza ğörə 4 Å-dir. Quruluşda oktaedr və tetraedr laylarının birlikdə qalınlığı 15,9Å+4,0Å=19,9Å-dir. Kenyaitin quruluşu bu cür 4-quruluş laylarından təşkil olunmuşdur. Na-oktaedrinin ətrafında yerləşən su molekulları ilə layın hidroksil (Si – O– H silanol) və siloksil qrupları (Si-O) ilə hidrogen rabitəsi əmələ gətirir. Əvvəllər tədqiq etdiyimiz aylerit və maqadiitin quruluşunda layların qalınlığı uyğun olaraq 7,1+4,0=11,5Å və 11,5x4=46,0Å təşkil edir. Hər iki quruluş kenyaitdə olduğu kimi 4 laydan ibarətdir.
Əvvəlki təcrübələrdə olduğu kimi, kenyait layları arasındakı Na-oktaedrlərini turşu ilə işləməklə (0,1N HCl-la) hidroğen forması alınmışdır. Alınmış H-forma kenyaitin topotaksik çevrilmələrindən müxtəlif yüksək silisiumlu seolitlər almaq mümkündür. Öyrənilən hidrosilikatlar əsasında müxtəlif topologiyalı seolit quruluşları almaq mümkündür və bu istiqamətdə tədqiqatlar davam etdilir.
NƏŞR OLUNMUŞ ELMİ ƏSƏRLƏR
MONOQRAFİYA
M.H.Abbasov. İnfraqırmızı spektroskopiyanın üzvi və qeyri-üzvi birləşmələrə tətbiqi. “Bakı, “Ləman nəşriyyatı poliqrafiya“, MMC-2021, 474s.
XARİCDƏ
1. Дж.E.Ахмедовa, З.С.Алиев, Д.М.Бабанлы, С.З.Имамалиева, В.А.Гасымов,М. Б. Бабанлы . Квазитройная система Bi2S3–Bi2Te3–BiI3. /Журнал неорг. химии, 2021, T. 66, № 4, с. 519-530
2. С.З.Имамалиева , Д.М.Бабанлы ,В.А.Гасымов ,М.Б. Бабанлы . Новые теллуриды Таллия - диспрозия и фазовые равновесия в системе Tl2Te–Tl5Te3–Tl4DyTe3.
Журнал Неорганической Химии, 2021, T. 66, № 4, с. 519-530
3. P.R.Mammadli, V.A.Gasymov, G.B.Dashdiyeva, D.M.Babanly. Phase relations in the CuI-SbSI-SbI3 composition range of the Cu-Sb-S-I quaternary system. / Condensed matter and Interphases. 2021; 23(2): pp.236-244
4. O.Akberov, F.Kamranzadeh, E.Akberov, M.Abbasov, L. Durmazukar. Removal og rhodamine 6G dye from üater Solution by Alt-maleic anhydride-styrene Copolimer, Cross-linked üith Glycerin. / İndian Journal of Advanses in Chemical Sciense. 8, pp.166-173
5. P.R.Mammadli, L.F.Mashadiyeva, V.A.Gasimov, G.B.Dashdiyeva, D.M.Babanly. Phase relations in the CuSbS2-Cu3SbS4-Sb2S3 system. /AJCN,2021, vol.3, No.1, pp.100-108
RESPUBLİKADA
A.Məmmədova, Ə.Kazımzadə, M.Mirzoyeva, M.Abbasov R.Heydərova. Azot və bor-azot saxlayan alkilfe-nolyat aşqarlarının sürtgü yağlarının xassələrinə təsiri. / Azərbaycan Ali Texniki Məktəb xəbərləri, 2021, 6, №2, s. 15-21
KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə - 2, yerli - 1)
PATENT
R.H.Həmidov, D.B.Tağıyev, H.M.Tahirli, A.A.Ağayev, V.Ə.Qasımov. İxtira İ2021 0052 İddia sənədinin nömrəsi: a2018 0107
MÜNDƏRİCAT |
|
Direktor hesabatı |
|
|
|
Mühüm nəticələr | 6 |
|
|
Patent işi | 11 |
|
|
İnstitutun 2021-ci ildə tətbiqə tövsiyə olunan işləri | 14 |
|
|
Elmi-təşkilati fəaliyyət | 15 |
|
|
2021-ci ildə İnstitutda AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsi ilə birgə keçirilmiş yubiley tədbirləri. Təltif və mükafatlar |
21 |
|
|
Yüksək ixtisaslı elmi kadrların hazırlanması | 22 |
|
|
İnstitutda magistratura təhsili | 23 |
|
|
Gənc alim və mütəxəssislər şurası | 23 |
|
|
Beynəlxalq elmi əlaqələr | 25 |
|
|
Beynəlxalq və digər qrantlar | 26 |
|
|
2021-ci ildə Web of Science (Clarivate Analytics), SCOPUS və digər məlumat bazalarına daxil olan məqalələr
|
29 |
Kitabxana işi | 38 |
|
|
Unikal və müasir cihazlarla təminat üzrə fəaliyyət | 39 |
|
|
Əlavə | 41 |
|
|
“Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsinin 2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat |
48 |
|
|
Dəmir və titan tərkibli filiz xammalının emalı laboratoriyası | 49 |
|
|
Əlvan metal tərkibli mineral xammalın emalı laboratoriyası | 53 |
|
|
Analitik kimya laboratoriyası | 59 |
|
|
“Qeyri-üzvi funksional materiallar” şöbəsinin 2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat |
62 |
|
|
Keçid elementlərinin xalkogenidləri laboratoriyası | 63 |
|
|
Funksional materialların komponentlərinin sintezi laboratoriyası | 67 |
|
|
Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası laboratoriyası | 72 |
|
|
Metal oksidləri əsasinda funksional materiallar laboratoriyası
| 77 |
Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafizə laboratoriyası | 81 |
|
|
“Koordinasiya birləşmələri” şöbəsinin 2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat |
84 |
|
|
Molekulyar magnetiklər və keçiricilər laboratoriyası | 85 |
|
|
Keçid metalların metalüzvi birləşmələri laboratoriyası | 90 |
|
|
Nadir metalların kompleks birləşmələri laboratoriyası | 95 |
|
|
Metal-klatrat birləşmələri laboratoriyası | 101 |
|
|
“Koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyaları”şöbəsinin 2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat |
105 |
|
|
Monooksigenaz reaksiyaların modelləşdirilməsi laboratoriyası | 106 |
|
|
Biomimetik sensorlar və azot-1oksidlə oksidləşmə laboratoriyası | 112 |
|
|
Biomimetik katalizatorlar üçün üzvi liqandların sintezi laboratoriyası | 115 |
|
|
Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə laboratoriyası |
119 |
|
|
“Oksidləşdirici heterogen kataliz” şöbəsinin 2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat |
125 |
|
|
Seolit katalizi laboratoriyası | 126 |
|
|
Ekoloji kataliz laboratoriyası | 130 |
|
|
Katalizatorların hazırlanması laboratoriyası | 134 |
|
|
“Nano- və elektrokataliz” şöbəsinin 2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat |
138 |
|
|
Nanokompozit katalizatorlar laboratoriyası | 139 |
|
|
Nanostrukturlaşdırılmış metal-polimer katalizatorları laboratoriyası | 143 |
|
|
Metal-üzvi birləşmələr əsasında nanokatalizatorlar laboratoriyası | 148 |
|
|
Nanoelektrokimya və elektrokataliz laboratoriyası | 152 |
|
|
Renium ərintilərinin elektrokimyası və elektrokatalizi laboratoriyası | 155 |
|
|
“Kimyəvi və ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi və texnologiyası” şöbəsinin 2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat |
158 |
|
|
Kimyəvi-texnoloji prоsеslərin mоdеlləşdirilməsi laboratoriyası | 159 |
|
|
Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdirilməsi laboratoriyası | 164 |
|
|
Kimya sənayesinin yan məhsullarının emalı laboratoriyası | 167 |
|
|
Zəhərli kimyəvi maddələrin zərərsizləşdirilməsi laboratoriyası | 172 |
|
|
Qeyri-üzvi və sintetik sorbentlər laboratoriyası | 175 |
|
|
Mineral sorbentlər laboratoriyası | 179 |
|
|
«Quruluş kimyası, rentgen və termiki analiz» qrupu
| 183 |
2018-Cİ İLDƏ ELMİ VƏ ELMİ-TƏŞKİLATİ
FƏALİYYƏT HAQQINDA
H E S A B A T
2018-ci ildə fundamental və tətbiqi xarakterli elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsində 5 akademik, 4 müxbir üzv, 35 elmlər doktoru, 134 fəlsəfə doktoru, 291 elmi işçi, həmçinin doktorant və dissertantlar iştirak etmişlər.
Əməkdaşların ümumi sayı 471 nəfərdir.
Elmi-tədqiqat işləri 5 istiqamət üzrə yerinə yetirilmişdir:
v katalizin fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi;
v karbohidrogenlərin çevrilməsi, qaz kimyası və ətraf mühitin qorunması üçün səmərəli katalizatorların və adsorbentlərin işlənib hazırlanması;
v kimyəvi proseslərin kinetika və mexanizminin öyrənilməsi, modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması;
v müxtəlif təyinatlı funksional materialların, nanokompozitlərin, molekulyar maqnetiklə- rin və keçiricilərin sintezi;
v yerli mineral xammalın emal və praktiki əhəmiyyətli qeyri-üzvi birləşmələrin alınması üçün səmərəli proseslərin yaradılması, hidrotexniki qurğuların korroziyadan mühafizəsi.
İNSTİTUTUN ŞÖBƏLƏRİ VƏ LABORATORİYALARI
I.“Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsi
1. “Qeyri-filiz mineral xammalının emalı” laboratoriyası
2. “Dəmir və titan tərkibli filiz xammalının emalı” laboratoriyası
3. “Əlvan metaltərkibli mineral xammalın emalı” laboratoriyası
4. “Analitik kimya“ laboratoriyası
II. “Qeyri-üzvi funksional materiallar” şöbəsi
1. “Keçid elementlərinin xalkogenidləri” laboratoriyası
2. “Funksional materialların komponentlərinin sintezi” laboratoriyası
3. “Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası” laboratoriyası
4. “Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafizə” laboratoriyası
III. “Koordinasiya birləşmələri” şöbəsi
1. “Molekulyar maqnetiklər və keçiricilər” laboratoriyası
2. “Keçid metallarının metal-üzvi birləşmələri” laboratoriyası
3. “Nadir metalların kompleks birləşmələri” laboratoriyası
4. “Metal-klatrat birləşmələr” laboratoriyası
IV. “Koherent - sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalari” şöbəsi
1. “Monooksigenaz reaksiyalarının modelləşdirilməsi” laboratoriyası
2. “Biomimetik sensorlar və azot 1-oksidlə oksidləşmə” laboratoriyası
3. “Biomimetik katalizatorlar üçün üzvi liqandların sintezı” laboratoriyası
4. “Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə” laboratoriyası
V. “Oksidləşdirici heterogen kataliz” şöbəsi
1. “Seolit katalizi” laboratoriyası
2. “Ekoloji kataliz“ laboratoriyası
3. “Katalizatorların hazırlanması” laboratoriyası
VI. “Nano- və elektrokataliz” şöbəsi
1. “Nanokompozit katalizatorlar” laboratoriyası
2. “Nanostrukturlaşdırılmış metal-polimer katalizatorları” laboratoriyası
3. “Metal-üzvi birləşmələr əsasında nanokatalizatorlar” laboratoriyası
4. “Nanoelektrokimya və elektrokataliz” laboratoriyası
5. “Renium ərintilərinin elektrokimyası və elektrokatalizi” laboratoriyası
VII.“Kimyəvi və ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi və texnologiyası” şöbəsi
1. “Kimyəvi-texnoloji proseslərin modelləşdirilməsi” laboratoriyası
2. “Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdirilməsi” laboratoriyası
3. “Kimya sənayesinin yan məhsullarının emalı” laboratoriyası
4. “Zəhərli kimyəvi maddələrin zərərsizləşdirilməsi” laboratoriyası
VIII. “Sorbsiya prosesləri” şöbəsi
1. “Qeyri-üzvi sintetik sorbentlər” laboratoriyası
2. “Mineral sorbentlər“ laboratoriyası
Elmi-yardımçı qurumlar:
“Elmi-informasıya və patent tədqiqatları” şöbəsi
“Elmi nəşrlər” şöbəsi
“Beynəlxalq əlaqələr, qrant layihələri və innovasiya” şöbəsi
“Təhsil” şöbəsi
“Fiziki-kimyəvi analiz” şöbəsi
MÜHÜM NƏTİCƏLƏR
PROBLEM
Mineral və bərpa olunan xammal emalının fiziki-kimyəvi əsasları və yeni qeyri-üzvi funksional materialların sintezi.
MÖVZU 1: Respublikanın filiz və qeyri-filiz mineral xammal ehtiyatlarının kompleks emal texnologiyasının elmi əsaslarının yaradılması
MÜHÜM NƏTİCƏ
Dəmir və vanadium tərkibli filiz konsentratlarının təbii qazla reduksiyasının qeyri-tarazlıq Gibbs enerjisinin komponentlərin parsial təzyiqindən asılılığının analitik 3D modeli işlənilmişdir ki, bu da reduksiya prosesinin başlanğıc temperaturunu 1000C azaldan təzyiq parametrinin qiymətlərini müəyyənləşdirməyə imkan verir:
Qeyri-tarazlıq Gibbs enerjisinin (DG) və filiz konsentratının reduksiya temperaturunun təzyiq parametrindən asılılığının 3D modeli
İcraçılar: k.ü.e.d.,professor Asif Məmmədov, k.ü.f.d. Afəridə Qasımova, k.ü.f.d. Qasım Səmədzadə
1. A.N.Mammadov, A.M.Gasimova. Reduction of the Adzhinaur titanomagnetite concentrates of Azerbaijan by natural gas for the production of iron powder and titanium dioxide. //Azerbaijan Chemical Journal. 2018, N.1, p.p37-44.
2. Шарифова У.Н., Мамедов А.Н., Гасымова А.М., Самедзаде Г.М. Термодинамика окислительно-восстановительных реакций ванадийсодержащих титаномагнетитовых концентратов при использовании природного газа. //Фундаментальные исследования. 2018. № 6. c.35-40.
MÖVZU 2: Yüksək texnologiyalar üçün yeni qabaqcıl qeyri-üzvi funksional materialların istiqamətli sintezinin elmi əsaslarının yaradılması
MÜHÜM NƏTİCƏ
İlk dəfə olaraq elektrolit kimi morfolin formiat ion mayesindən istifadə etməklə elektrik hərəkət qüvvəsi (EHQ) üsulu ilə M-X-I (M-Tl, Sb, Bi; X-S, Se, Te) sistemlərində əmələ gələn üçlü birləşmələrin parsial və inteqral termodinamik funksiyaları yüksək dəqiqliklə təyin edilmişdir. Bu yanaşma qeyri-üzvi sistemlərin termodinamik tədqiqatlarında EHQ üsulunun tətbiq imkanlarını əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirməyə imkan verir.
İcraçılar: AMEA-nın müxbir üzvü Məhəmməd Babanlı, k.ü.f.d. Samirə İmaməliyeva
1. Aliev Z.S., Musayeva S.S. Imamaliyeva S.Z., Babanlı M.B. Thermodynamic study of antimony chalcoiodides by EMF method with an ionic liquid. // J. Therm. Anal. Calorim., 2018, v.133, №2, pp.1115-1120.
2. Babanly D.M., Aliev Z.S., Majidzade V.M., Tagiyev D.B., Babanly M.B. Experimental study of phase equilibria and thermodynamic properties of the Tl–Se–I system. // J. Therm. Anal. Calorim., 2018, https://doi.org/10.1007/s10973-018-7677-x.
MÖVZU 3: Molekulyar maqnitlər, keçiricilər, metal örtüklər və selektiv sorbentlərin alınması üçün komplekslərin və metal üzvi birləşmələrin sintezi, quruluşu və tədqiqi.
MÜHÜM NƏTİCƏ
1. Karbon turşularının tiosemikarbazonları və hidrazonları ilə birinci dövr keçid metallarının koordinasion birləşmələri sintez olunmuş, onların quruluşu öyrənilmiş və müəyyən edilmişdir ki, alınmış maddələr bəzi metabolik fermentlərə qarşı ingibitor xüsusiyyətlərinə malik olmaqla qlaukoma, Alzheymer xəstəlikləri üçün potensial preparatlardır.
Nikelin N-salisiloil –N-maleoil – hidrazinlə kompleksininmolekulyar (A) və
kristallik (B) quruluşu
Tiosemikarbazon ilə qlioksal turşusunun qarşılıqlı təsirindən alınmış liqandla
misin əmələ gətirdiyi kompleksin molekulyar (A) və kristallik (B) quruluşları
İcraçılar: akademik Əjdər Məcidov, k.ü.f.d. Pərizad Fətullayeva, doktorantlar Mənsurə Hüseynova, Gülnaz Qondolova (İş AMEA-nın Aşqarlar İnstitutu ilə birlikdə aparılıb)
1.Mansura Huseynova, Parham Talsimi, Ajdar Medjidov, Vaqif Farzaliyev, Mahizar Aliyeva, Gulnar Gondolova, Onur Sahin, Bahattin Yalçın, Afsun Sucayev, Efe Baturhan Orman, Ali Rza Özkaya, Ilhami Gulcin. Synthesis, characterization, crystal structure, electrochemical studies and biological evalution of metal complexes with thiosemicarbazone of glyoxylic acid. Polyhedron 2018, Vol. 155, pp. 25-33.
2.Gulnar Gondolova, Parham Taslimi, Ajdar Medjidov, Vagif Farzaliyev, Afsun Sujayev, Mansura Huseynova, Onur Shahin, Bahattin Yalçın, Fikret Turkan, Ilhami Gulçin. “Synthesis, crystal structure and biological evaluation of spectroscopic characterization of Ni(II) and Co(II) complexes with N-salicyloil-N′-maleoil-hydrazine as anticholinergic and antidiabetic agents” Journal of biochemistry and molecular toxicology, 2018. DOI: 10.1002/jbt.22197
MÜHÜM NƏTİCƏ
2. Elektrokimyəvi müqayisə elektrodu kimi qeyri-su mühitində istifadə edilən ferrosen/ferrisinium sistemi ilə müqayisədə oksidləşmə-reduksiya prosesləri daha sürətli baş verən, elektrod potensialları daha əlverişli sahədə yerləşən və məhlulda daha davamlı olan yeni oktametilferrosen/oktametilferrisinium sistemi işlənib hazırlanmışdır.
İcraçılar: kimya üzrə elmlər doktoru İltifat Lətifov, dissertant Nigar İbrahimova
1. Ибрагимова Н.З., Мамедов И.Г., Джафаров Г.М., Салимов Р.М., Лятиф И.У. 1Н ЯМР-исследование диамагнитного 1,2,4,1¢,2¢,4¢-гексаметилферроцена, парамаг-нитного гексафтор фосфата 1,2,4,1¢,2¢,4¢-гексаметилферрициния и электродного обмена между ними. //Химические проблемы 2017, № 1, с. 51-58.
2. N.Z.İbrahimova, İ.Q.Məmmədov, Q.M.Cəfərov, İ.U.Lətifov. Dəmirin sendviç tipli komplekslərindən ibarət sistemlərdə elektron mübadilə reaksiyasının kinetikası. //Bakı Universitetinin Xəbərlər jurnalı 2018, № 2, s. 26-31.
PROBLEM
Katalizin fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi, yeni katalizatorların və adsorbentlərin yaradılması
MÖVZU 4: Heterogen biomimetik katalizatorlar iştirakında hidrogen peroksid və azot 1-oksid ilə koherent sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalarının fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi və innovasion işlənilmələrin tətbiqi.
MÜHÜM NƏTİCƏ
İlk dəfə olaraq ferrosenin iştirakında tsikloheksanın katalitik pirolizi ilə alınan karbon nanoborularının tərkibində Fe3C karbidin və dəmirin yüksək temperaturlu g-modifikasiyasının əmələ gəlməsi X-ray analiz üsulu ilə aşkar olunmuşdur. Fe-tərkibli karbon nanoboruların kumolun və etilbenzolun aerob oksidləşmə proseslərində yüksək katalitik aktivliyə malik olduğu müəyyən edilmişdir.
İcraçılar: AMEA-nın müxbir üzvü Eldar Zeynalov, akademik Tofiq Nağıyev, k.ü.f.d. Mətanət Məhərrəmova
1.Eldar Zeynalov, Tofik Nagiyev, Jörg Friedrich, Matanat Magerramova Carbonaceous nanostructures in hydrocarbons and polymeric aerobic oxidation mediums. In the book: Fullerenes, Graphenes and Nanotubes: A Pharmaceutical Approach. Edited by Alexander Mihai Grumezescu, Elsevier – William Andrew Publishing House, 2018, chapter 16, pp. 631-681.
2.Zeynalov E.B., Magerramova M. Ya. Backminsterfullerene-pyrrolidines as promising antioxidants in polymer materials. In: Chemical Engineering of Polymers. Production of Functional and Flexible Materials. Apple Academic Press Inc., USA, Part 3: Materials and Properties; 2018, chapter 27, pp. 329-344.
MÖVZU 6: Katalitik, elektrokatalitik və fotoelektrokatalitik proseslər üçün oksid və polimer əsaslı nanostrukturlaşdırılmış katalizatorların işlənib hazırlanması.
MÜHÜM NƏTİCƏ
I. İlk dəfə olaraq ikivalentli platin və palladiumun bioloji sistemlərə xas olan funksional qruplara malik bioloji fəal merkamin və b-merkaptoetanol liqandları ilə çoxnüvəli koordinasion birləşmələri alınmış, onların strukturları öyrənilmiş, quruluş və bioloji fəallıq (radioprotektor, onkoloji, dermatoloji) arasında korrelyasiya müəyyən edilmişdir.
İcraçılar: akademik Dilqəm Tağıyev, k.ü.f.d. Əsmət Əzizova, k.ü.e.d. Xudayar Həsənov (Azərbaycan Tibb Universiteti)
1. Азизова А.Н., Тагиев Д.Б., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И. Шестиядерные комплексы платины (II) и палладия (II) с β-меркаптоэтанолом. Журнал общей химии. 2018, т.88, вып. 3, с. 478-481.
2. А.Н.Азизова, Д.Б.Тагиев, С.Н.Османова, Ш.Г.Касумов, Х.И.Гасанов. Кристаллическая и молекулярная структура комплекса платины с b-меркаптоэтиламин гидрохлоридом. Журн. Структурной химии, 2018. Т.59. №1. c.191–195.
II.Polistirol istehsalında benzolun etilenlə alkilləşmə prosesində zərərli aralıq məhsul kimi əmələ gələn fenilasetilenin selektiv hidrogenləşmə reaksiyasının tərkibində metal olmayan mezo-quruluşlu polimer karbon nitrid katalizatoru üzərində kinetik qanunauyğunluqları tədqiq edilmiş və prosesin riyazı modeli işlənilmişdir.
İcraçılar: k.ü.e.d., professor Vaqif Əhmədov, akademik Dilqəm Tağıyev, akademik Ağadadaş Əliyev, dissertant Vüsal Əhmədov, M.Bəhmənov
V.Akhmedov, A.Aliyev, M.Bahmanov, V.Ahmadov, D.Tagiyev. ″Kinetics of phenylacetylene selective hydrogenation to styrene over metal-free polymeric carbon nitrides″. Applied Catalysis A, General, 2018. Vol. 565, pp. 13-19
III. Xitozanın qarışqa aldehidi və benzaldehid ilə reaksiyası nəticəsində alınmış, yüksək həll olma qabiliyyətinə malik N-metil-N-benzil törəməsinə L-tiroksin dərman preparatının inkapsullaşdırılması həyata keçirilmişdir. Alınan biokompleksin siçanlarda in vivo kəskin və xroniki toksikliyi yoxlanılmış və bir ay müddətində onlarda əks reaksiya müşahidə olunmamışdır.
İcraçılar: akademik Dilqəm Tağıyev, k.ü.e.d. Nizami Zeynalov, k.ü.f.d. Şamo Tapdıqov
Sh.Z.Tapdigov, S.F.Safaraliyeva, N.A.Zeynalov, D.B.Tagiyev, A.I.Mammedova, E.M.Gasimov, A.F.Nuraliyev. Synthesis of N,N-diethyl, N-methyl chitosan chloride with certainquaternization degree, molecular spectroscopic and thermomorphological study of the alkylation. /Journal of Biomimetics, Biomaterials and Biomedical Engineering, 2018, Vol. 39, pp.77-88.
MÖVZU 8: Qeyri-üzvi birləşmələr və təbii mineralların modifikasiyası əsasında sorbentlərin alınması və tullantı sularının zəhərli komponentlərdən təmizlənməsi.
MÜHÜM NƏTİCƏ
Hidrotermal üsulla sintetik polivinilpirrolidon və orqano-bentonit əsasında alınmış kompozit materialın mövcud sorbentlərlə müqayisədə ağır metal ionlarının (Cr3+,Pb2+ və s.) filiz emalı tullantı sularından, kationaktiv, anionaktiv və qeyri-ionogen boyaların isə toxuculuq sənayesinin tullantılarından çıxarılmasında yüksək sorbsiya tutumuna malik olması müəyyən edilmişdir.
İcraçılar: k.ü.e.d. Əli Yaqubov, k.ü.f.d. Səadət Məmmədova
1. Джабаров Э.Э., Ягубов А.И., Махмудов Ф.Т., Мамедова С.А, Мамедова С.Р. Термодинамика обмена ионов Cr3+ и Ni2+ на природных и синтетических сорбентах. Science and World. International scientific journal. 2018, №10(62), с.43-46.
2. С.А.Мамедова, А.И.Ягубов, П.А.Фатуллаева, А.А.Меджидов,М.Г.Аббасов. Получение и ИК-спектроскопическое исследование полимерных композиционных материалов на основе модифицированных бентонитов. Известия Волгоградского Политехнического Университета, 2018, №4, с.235-240.
PROBLEM
Kimyəvi proseslərin texnologiyası və modelləşdirilməsi.
MÖVZU 7: Kimyəvi proseslərin modelləşdirilməsi, (qeyri-üzvi sistemlərdə) fiziki kimyəvi hadisələrin tədqiqi, zəhərli maddələrin zərərsizləşdirilməsi və kimya sənayesində əmələ gələn yan məhsulların emal texnologiyasının işlənib hazırlanması
MÜHÜM NƏTİCƏ
Dispers neft mühitində kütlə köçürmə hadisələri və reoloji xassələr əsasında diffuziya və qravitasiya mexanizmləri, neftdə olan asfalt-qətran və bərk hissəciklərin çökmə və neft avadanlığının səthində hissəciklərin sıx layının yaranma modelləri təklif edilmişdir. Bu modellər neft avadanlıqlarının vəziyyətinin zamana görə proqnozlaşdırılmasına və onların istismar müddətinin artırılması üçün optimal şəraitin seçilməsinə imkan verir.
İcraçılar: AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəliyev, t.ü.e.d., professor Sakit Rəsulov (Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti)
1. Келбалиев Г.И.,Расулов С.Р., Мустафаева Г.Р. Вязкость структурированных дисперсных систем. //Теор. Осн. Хим. Техн., 2018, т.52, №3, с.352–360.
2. Келбалиев Г.И., Расулов С.Р., Ильюшин П.Ю., Мустафаева Г.Р. Кристаллизация парафина из нефти и осаждение асфальто-парафинистых веществ на поверхности труб. //Инж.-Физ. журнал, 2018,т.91, №5. с.1–6.
PATENT İŞİ
Hesabat ilində İnstitutun 15 ixtiraya dair iddia ərizəsi Azərbaycan Respublikasının Əqli Mülkiyyət Agentliyinə göndərilmişdir və İnstitutun əməkdaşları Azərbaycan Respublikasının 5 patentini almışlar.
Aşağıda qeyd olunan laboratoriyaların əməkdaşları tərəfindən göndərilən 15 iddia ərizəsindən 10-a ilkin ekspertizanın müsbət rəyi alınmışdır.
İDDİA ƏRİZƏLƏRİ
Cədvəl 1
2018-ci ildə alınan patentlərin müəllifləri aşağıdakı qeyd olunan laboratoriyaların əməkdaşlarıdır.
Beləliklə institutun 18 nəfər əməkdaşı 2018-ci ildə alınmış 5 patentin müəllifləridir. Qeyd olunan ixtiralar üzrə iddiaçı və patent sahibi AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutudur.
2018-ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun əməkdaşları
tərəfindən alınmış patentlər
Cədvəl 2
26 aprel 2018-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən təşkil olunan ixtiraçılıq sahəsində nailiyyətlərə görə “İlin Patenti” nominasiyası üzrə V Respublika Müsabiqəsi keçirilmişdir. İnstitutun təqdim etdiyi 10 patentdən:
– İ 2017 0056 “Kristallaşma prosesinin idarə olunması üsulu” müəllifləri D.M.Babanlı, D.B.Tağıyev, S.Z.İmaməliyeva, İ.M.Babanlı, M.M.Əsədov – 2-ci yerə;
– İ 2017 0025 “1- Metiltsikloheksodien -1,3-ün alınma üsulu” müəllifləri
A.M.Əliyev, Z.A.Şabanova, Ə.İ.Kərimov, Ü.M.Nəcəf-Quliyev - həvəsləndirici mükafata layiq görülmüşlər.
İNSTİTUTUN TƏTBİQ OLUNAN VƏ TƏTBİQƏ TÖVSİYƏ OLUNAN İŞLƏRİ
Tətbiq olunan iş
– Polietilen-bitum modifikasiyası əsasında hidrofob-elastik hermetiklərin alınması (tətbiq aktları var). İş 2014-cü ildən hal-hazıradək davam edir.
Tətbiqə tövsiyə olunan işlər
– Dəmir yol qəzası nəticəsində fenolla çirklənmiş Padar məntəqəsi ərazisinin ekoloji monitorinq və bərpa layihəsi; (2014 il)
– Neft şlamları və neftlə çirklənmiş torpaqqruntların utilizasiya texnologiyası; (2014 il)
– Metalüzvi karbinol birləşmələri əsasından hazırlanmış kompozit məhlullarından istifadə etməklə müxtəlif təyinatlı tutumlarda formalaşan dib neft şlamlarından təmizlənməsi texnologiyasının işlənib hazırlanması; (2016 il)
– Klatrat əmələ gətirmənin neft qurğularının hasilatlarının artırılmasında tətbiqi;
(2016-2018 illər)
– Kimya sənayesində əmələ gələn yan məhsulların emal texnologiyasının işlənib hazırlanması. (2017 il)
ELMİ-TƏŞKİLATİ FƏALİYYƏT
a) Elmi Şuranın fəaliyyəti:
Hesabat dövründə Elmi Şuranın 12 iclası keçirilmiş və bu iclaslarda 2018-ci il üçün struktur bölmələrin işçi proqramları, 2019-cu ildə keçiriləcək elmi-tədqiqat işlərinin planı, İnstitutun doktorantura, dissertantura və magistraturasında təhsil alanların attestasiyasının nəticələri, 2018-ci ildə qəbul olunanların fərdi iş planları, Elmi Şuranın 2018-ci il üçün təqvim planı, 2018-ci ildə İnstitutun gənc əməkdaşlarının elmi fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi məqsədi ilə akademik M.Nağıyev adına təsis edilmiş mükafata layiq görülən gənc alimlərin namizədliyinin irəli sürülməsi, Şuraya təqdim olunmuş monoqrafiyaların çapa tövsiyəsi və İnstitutda işləyən görkəmli alimlərin yubileylərinin keçirilməsi haqqında AMEA-nın qarşısında vəsadətlərin qaldırılması və s. məsələlər müzakirə olunmuşdur. 2018-ci ildə İnstitutda akademik Əjdər Məcidovun 80, AMEA-nın müxbir üzvləri Əli Nuriyevin 90, Eldar Zeynalovun 70 illik yubileyinə həsr olunmuş Elmi Şura iclası, akademik Murtuza Nağıyevin 110 illik yubileyinə həsr olunmuş yubiley iclası və konfrans keçirilmişdir.
Elmi Şura iclaslarında əməkdaşların baş elmi işçi, aparıcı elmi işçi, böyük elmi işçi vakant vəzifələrini tutmaq üçün keçirilən müsabiqənin nəticələri müzakirə olunmuş və AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsinə təsdiq üçün müvafiq sənədlər təqdim edilmişdir.
Elmi Şuranın iclaslarında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərman və Sərəncamlarının icrası haqqında, Azərbaycan MEA Rəyasət Heyətinin sərəncamları və qərarları, Ali Attestasiya Komissiyasının və başqa yerli və xarici elmi təşkilatların məktubları və s. müzakirə olunmuş və onlar cavablandırılmışdır.
Elmi Şuranın iclaslarında müntəzəm olaraq 2018-ci il ərzində xarici ölkələrdə ezamiyyətdə olmuş əməkdaşların hesabatları dinlənilmiş və təsdiq edilmişdir.
İlin sonunda Elmi Şurada struktur bölmələrin 2018-ci il üzrə elmi və elmi-təşkilati hesabatları prezentasiya şəklində aparılmış, “direktor hesabatı” təsdiq edilmiş və elmi işlərdə əldə edilən mühüm nəticələr müzakirə edilmişdir.
Şurada 8 nəfərə 2303.01–“Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. S.İ.Bənənyarlı, k.ü.f.d. F.F.Cəlaləddinov, k.ü.f.d. L.F.Məşədiyeva, k.ü.f.d. Q.M.Səməd-zadə, k.ü.f.d. F.K.Paşayeva, k.ü.f.d. R.M.Muradxanov, k.ü.f.d. Z.M.Muxtarova, k.ü.f.d. Q.M.Cəfərov), 1 nəfərə 2306.01–“Üzvi kimya” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. M.M.Ağamalıyeva), 1 nəfərə 2316.01–“Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. N.V.Şakunova), 1 nəfərə 3303.01–“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” (t.ü.f.d. S.A.Əliyeva) və 1 nəfərə 2304.01–“Makromolekullar kimyası” (N.Y.Melnikova) dosent elmi adı verilməsi məsələsi müzakirə olunmuş və sənədlər AAK-na təqdim edilmişdir.
Elmi Şuranın iclaslarında elmi əməkdaşlıqla bağlı yeni müqavilələr müzakirə olunub təsdiq edilmişdir, həmçinin 2018-ci ilə qədər bağlanılmış və fəaliyyətdə olan müqavilələr əsasında aparılan elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsinə baxılmışdır.
Bu müqavilələr əsasında birgə aparılan elmi tədqiqatların əlaqələndirilməsi, elmi işlərin effektivliyinin artırılması və alınan nəticələrin mühüm olması müzakirə olunaraq təsdiq edilmişdir.
Elmi Şuranın genişləndirilmiş iclaslarında Monqolustan Elmlər Akademiyasının prezidenti akademik Duger Reqdel təmsil etdiyi qurum barədə məlumat verərək, 60 ilə yaxın fəaliyyət göstərən akademiyada müxtəlif elm sahələri üzrə elmi tədqiqat işlərinin yerinə yetirildiyini qeyd etmiş, Monqolustan Elmlər Akademiyası ilə AMEA, eləcə də Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu arasında kadr və təcrübə mübadiləsinin aparılmasının məqsədə uygun olduğunu vurğulamış, Macarıstan Milli Sağlamlıq İnstitutunun bölmə rəhbəri, professor Geza Safrani “Şişlərin gen terapiyası”, İngiltərə Haddersfild Universitetinin professoru Vladimir Mixayloviç Vişnyakov “Nanoquruluşlu materialların analitik tədqiqatları” və Türkiyə Cümhuriyyəti “Vestel” Müdafiə Sənayesi şirkətində araşdırmaçı professor Sadiq Quliyev “Qatı oksid yanacaq elementləri” mövzusunda maraqlı məruzələrlə çıxış etmişlər.
b) Elmi seminarların işi:
AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunda Dissertasiya Şurasının nəzdində 2316.01- “Kimyəvi kinetika və kataliz”, 2303.01- “Qeyri-üzvi kimya”, 3303.01- “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisasları üzrə Elmi Seminar fəaliyyət göstərir. Elmi seminarın tərkibi 20 nəfərdən ibarətdir (2 müxbir üzv, 10 elmlər doktoru, 8 fəlsəfə doktoru). Elmi seminarda hesabat ilində aşağıdakı dissertasiya işləri müzakirə olunmuşdur.
1.08.01.2018-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun a.e.i., t.ü.f.d. Səfərov Aqil Rafiq oğlunun “Krekinq və piroliz qazlarının birgə emalı kimya texnoloji kompleksinin optimal layihələndirilməsinin elmi əsaslarının yaradılması” mövzusunda-3303.01 “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №1
2.16.01.2018-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı Qurbanov Zaur Həmzə oğlunun “Tsiklopentadienil, metalkarbonil və metalüzvi liqandlı iki və çox nüvəli, klaster tipli d - və f - element tərkibli metalkomplekslərin sintezi və onlar əsasında yeni katalitik sistemlərin yaradılması” mövzusunda- 2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №2
3.01.02.2018-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun dissertantı Məmmədova Zülfiyyə Məmməd qızının“ Ferrosen əsaslı bir- və çoxnüvəli metalkomplekslərin sintezi və tədqiqi” mövzusunda- 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №3
4.28.02.2018- ci ildə Bakı Dövlət Unversitetinin “Fiziki və kolloid kimya” kafedrasının doktorantı Eminova Sənəm Fəxrad qızının “Modifikasiya olunmuş pentasil seolitlərin iştirakında etilbenzolun metanolla selektiv alkilləşməsi” mövzusunda- 2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №4
5.15.03.2018- ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı İsmayılova Bilqeyis Adil qızının “Seolit katalizatorlarının iştirakında malein anhidridi və onun xlorlu analoqlarının aşağı molekullu doymuş spirtlərlə efirləşmə reaksiyası” mövzusunda- 2316.01–“Kimyəvi kinetika vəkataliz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №5
6.03.04.2018-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı Hüseynova Şəfəq Ənvər qızının “As-Mn(Cr)-Se üçlü sistemlərində faza tarazlığı, şüşəəmələgəlmə və alınan yeni fazaların xassələrinin tədqiqi" mövzusunda -2303.01 – "Qeyri-üzvi kimya" ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №6
7.02.05.2018- ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun elmi işçisi, doktorant Qəhrəmanova Yeganə Balami qızının “Tullantı qazların kükürdtərkibli birləşmələrindən təmizlənməsi üçün əlvan metallurgiyanın dəmirtərkibli tullantıları əsasında katalizator və adsorbentlərin işlənib hazırlanması mövzusunda- 2303.01 – "Qeyri-üzvi kimya" ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №7
8.01.06.2018- ci ildə Naxçıvan Dövlət Universitetinin Kimya kafedrasının dissertantı Babayeva Nigar Yasin qızının “Parağaçay molibdenit filizi əsasında molibdenit konsentratının, ammonium molibdatın, molibden (VI) oksidin, mis, gümüş, talliumun tiomolibdatlarının alınması və onların fiziki və kimyəvi tədqiqi” mövzusunda- 2303.01 – "Qeyri-üzvi kimya" ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №8
9.06.06.2018- ci ildə AMEA-nın akad. M. Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı Babayev Elmir Məqsəd oğlunun “Xlortoluolların katalitik oksidləşməsi reaksiyasının kinetikasının öyrənilməsi” mövzusunda- 2316.01– “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №9
10.27.06.2018-ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun elmi işçisi, doktorant Məmmədova Ulduz Vidadi qızının “Etilenin hidrogen peroksidlə etil spirti və asetaldehidə biomimetic katalitik monooksidləşməsi ” mövzusunda- 2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №10
11.27.06.2018-ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun elmi işçisi, doktorant Məlikova Nuranə Nəhməd qızının “Yarımkeçirici katalaz-mimetik sensor” mövzusunda- 2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi Protokol №11
12.10.10.2018- ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı Ağayev Fuad Allahverdi oğlunun “Seolitlər əsasında alifatik spirtlərin oksidləşməsi reaksiyası üçün məqsədyönlü katalizatorların sintezi və aktivliklərinin öyrənilməsi” mövzusunda- 2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya" ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №12
13.17.10.2018-ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun kiçik elmi işçisi Əlləzova Nigar Mahmud qızının “CuInSe2-Ge(Sn,Pb)–Se sistemlərinin tədqiqi və alınmış fazaların xassələri” mövzusunda- 2303.01 –“Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №13
Cari il ərzində seminarda 13 dissertasiya işinin (2 elmlər doktoru və11 fəlsəfə doktoru) müzakirəsi keçirilmişdir.
c) Dissertasiya Şurasının işi:
İnstitutun nəzdində 2303.01–“Qeyri-üzvi kimya“,2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz”, 3303.01–“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisasları üzrə Dissertasiya Şurası fəaliyyət göstərir.Hesabat ilində Dissertasiya Şurasında 1 nəfər texnika üzrə elmlər doktoru- Səfərov Aqil Rafiq oğlu – (Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutu), 14 nəfər isə kimya üzrə fəlsəfə doktoru - Əliyeva Mahizər Qafar qızı – (Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutu), Məmmədova Sevinc Rəhim qızı – (Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutu), Səfərova Lalə Nizami qızı –(Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti), Həsənli Turan Mirzalı qızı – (Bakı Dövlət Universiteti), Süleymanova Turac İbrahim qızı– (AMEA Naxçıvan Bölməsinin Təbii Ehtiyatlar İnstitutu), Məmmədova Zülfiyyə Məmməd qızı - (Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutu), Eminova Sənəm Fəxrad qızı – (Bakı Dövlət Universiteti), İsmayılova Bilqeyis Adil qızı - (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu), Hüseynova Şəfəq Ənvər qızı - Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu, Babayev Elmir Məqsəd oğlu – (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu), Babayeva Nigar Yasin qızı – (Naxçıvan Dövlət Universiteti), Qəhrəmanova Yeganə Balami qızı– ( Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutu) , Məmmədova Ulduz Vidadi qızı - (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu) elmi dərəcəsi almaq üçün dissertasiya müdafiə etmişdir.
1. Əliyeva Mahizər Qafar qızı - Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun elmi işçisi “Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində tsikloheksanolun oksidləşdirici dehidrogenləşməsi. ”2316.01 -“Kimyəvi kinetika və kataliz”. 12.01.2018
2. Məmmədova Sevinc Rəhim qızı – Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun dissertantı Uran və toriumun bis-(2-hidroksi-5-alkilbenzil) amin və xlornaften turşuları ilə ekstraksiyası” 2303.01- “Qeyri-üzvi kimya”. 26.01.2018
3.Səfərova Lalə Nizami qızı - Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin doktorantı “Benzoy turşusunun aminli və nitro törəmələrinin metal komplekslərinin sintezi və tədqiqi” 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 09.02.2018
4.Həsənli Turan Mirzalı qızı - Bakı Dövlət Universitetinin Kimya fakültəsinin doktorantı “Tl-Gd (Tb) telluridlərinin və onlar əsasında bərk məhlulların alınmasının fiziki-kimyəvi əsasları” 2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya”. 23.02.2018
5. Səfərov Aqil Rafiq oğlu - Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun doktorantı “Krekinq və piroliz qazlarının birgə emalı kimya texnoloji kompleksinin optimal layihələndirilməsinin elmi əsaslarının yaradılması” 3303.01–"Kimya texnologiyası və mühəndisliyi". 16.03.2018
6. Süleymanova Turac İbrahim qızı- AMEA Naxçıvan Bölməsinin Təbii Ehtiyatlar İnstitutunun doktorantı “Arsenin ikili və mis, gümüş, talliumla üçlü halkogenidlərinin su və üzvi mühitdə yeni alınma metodlarının işlənməsi” 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 27.04.2018
7.Məmmədova Zülfiyyə Məmməd qızı - Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun dissertantı “Ferrosen əsaslı bir- və çoxnüvəli metalkomplekslərin sintezi və tədqiqi” 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 11.05.2018
8.Eminova Sənəm Fəxrad qızı - Bakı Dövlət Unversitetinin “Fiziki və kolloid kimya” kafedrasının doktorantı “Modifikasiya olunmuş pentasil seolitlərin iştirakında etilbenzolun metanolla selektiv alkilləşməsi” 2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz”. 25.05.2018
9.İsmayılova Bilqeyis Adil qızı - Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutun doktorantı “Seolit katalizatorlarının iştirakı ilə malein, mono- və dixlormalein anhidridlərinin aşağı molekullu (C1-C4) alifatik spirtlərlə efirləşmə reaksiyasının kinetika və mexanizmi” 2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz”. 14.06.2018
10.Hüseynova Şəfəq Ənvər qızı - Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı “As-Mn(Cr)-Se üçlü sistemlərində faza tarazlığı, şüşəəmələgəlmə və alınan yeni fazaların xassələrinin tədqiqi" 2303.01 –“Qeyri-üzvi kimya” 29.06.2018
11.Babayev Elmir Məqsəd oğlu - Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı “Qaz fazada xlortoluolların heterogen katalitik oksidləşməsi reaksiyalarının kinetikası və mexanizmi” 2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz”. 21.09.2018
12.Babayeva Nigar Yasin qızı - Naxçıvan Dövlət Universitetinin Kimya kafedrasının dissertantı “Parağaçay molibdenit filizi əsasında molibdenit konsentratının, ammonium molibdatın, molibden (VI) oksidin, mis, gümüş, talliumun tiomolibdatlarının alınması və onların fiziki-kimyəvi tədqiqi” 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” 19.10.18
13.Qəhrəmanova Yeganə Balami qızı - Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun elmi işçisi, doktorantı “Əlvan metallurqiyanın dəmirtərkibli tullantıları üzərində kükürd dioksidin qazvari reduksiyaedicilərlə reduksiyası” 2303.01– "Qeyri-üzvi kimya" 26.10.18
14.Məmmədova Ulduz Vidadi qızı - Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun elmi işçisi, doktorantı “Etilenin hydrogen peroksidlə etil spirti və asetaldehidə biomimetic katalitik monooksidləşməsi ” mövzusunda 2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz” 16.11.18
15. Məlikova Nuranə Nəhməd qızı - Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun elmi işçisi, doktorantı “Yarımkeçirici katalaz-mimetik sensor”-2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz” 30.11.18
ç) Nəşriyyat fəaliyyəti:
Hesabat ilində institut əməkdaşları tərəfindən yüksək impakt faktorlu xarici jurnallarda məqalələr dərc olunmuşdur: Applied Catalysis A, General, Journal of Alloys and Compounds, Physica status solidi (RRL) - Rapid Research Letters, Nanotechnology, Journal of Solid State Electrochemistry, Inorganica Chimica Acta, Journal of Thermal Analysis and Calorimetry, Polyhedron, Journal of Molecular Structure, Journal of biochemistry and molecular toxicology, Acta Chimica Slovenica, Materials Research-Ibero-american Journal of Materials, Chemie Ingenieur Technik, Physics of the Solid State, Russian Journal of Electrochemistry, Crystallography Reports, Russian Journal of Inorganic Chemistry, Inorganic Materials, Semiconductors, Журнал общей химии, Журнал физической химии, Materials Testing, Журнал Структурной Химии, Теоретические основы химической технологии, Журнал прикладной химии, Химия и технология топлив и масел.
Ümumiyyətlə bu il 196 məqalə, o cümlədən xaricdə 121, respublikada 75 məqalə çap olunmuşdur. Cari il ərzində 70 məqalə Web of Science, 10 məqalə SCOPUS, 34 məqalə isə digər bazalara daxil olan İmpakt faktorlu jurnallarda dərc olunmuşdur .
Dövri nəşrlər sahəsində Azərbaycan Kimya Jurnalının və Kimya Probleri Jurnalının 1,2,3 nömrələri çap olunmuş, 4-cü nömrəsi isə nəşrə təqdim olunmuşdur. Kimya Probleri Jurnalı 2017-ci il oktyabr ayından Web of Science bazasına daxil edilib. 2018-ci ildə institut əməkdaşları respublikada və bir sıra xarici ölkələrdə keçirilmiş konfranslarda məruzələrlə çıxış etmiş, 252 tezis (onlardan 109 xaricdə) çap olunmuşdur.
İnstitutun əməkdaşları İspaniyanın Donostia-San Sebastian, Almanıya Federativ Respublikasının Berlin və Frankfurt, Bolqarıstanın Sofiya, Ukraynanın Kiyev, Rusiyanın Moskva, Voronej, Dağıstan, Belarusiyanın Minsk və s. xarici ölkələrin şəhərlərinə müxtəlif məqsədlər üçün (konfranslarda, konqreslərdə, seminarlarda iştirak, elmi işlərin müzakirəsi, beynəlxalq laboratoriyalarda alınan nəticələrin müzakirəsi, gələcəkdə əməkdaşlıq məsələləri və qrant layihəsi çərcivəsi nəticəsində birgə aparılmış elmi işlərin müzakirəsi və s.) ezam olunmuşlar.
Hesabat ilində 6 kitab nəşr edilmişdir :
- Tofiq M. Nağıyev “Sinxron reaksiyalara koherent baxış”. “Şərq-Qərb”. ASC-nin mətbəəsi. Bakı, 2018, 216 s.
- Dilqəm Tağıyev, Manaf Manafov, Asif Məmmədov. “Kimyada informasiya texnologiyalarının tətbiqi”. “Elm” nəşriyyatı, Bakı, 2018 , 358 s.
- З.Р.Агаева, А.М.Кашкай, С.Р.Гаджиева «Экологический анализ некоторых антропогенных факторов загрязнения биосферы». Баку, 2018, 320 с.
- Изида Мамедъярова. Азотсодержащиe полимеры как ингибиторы коррозии стали. LAP LAMBERT Academic Publishing RU, 2018, 57 c.
- Eldar Zeynalov. Biblioqrafik göstərici.,“Elm və təhsil” nəşriyyatı , Bakı, 2018, 344 s.
- Əli Nəcəfqulu oğlu Nuriyev. Biobiblioqrafik göstərici. “Elm”, Bakı, 2018, 172 s.
2018-ci ildə İnstitutda AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsi ilə birgə keçirilmiş yubiley tədbirləri
Cari ildə İnstitutda 4 yubiley tədbiri keçirilmişdir.
2018-ci noyabrın 30-31-də Azərbaycanin görkəmli alimi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı akademik Murtuza Nağıyevin anadan olmasının 110 illiyinə həsr olunmuş “Nağıyev qiraətləri” elmi konfransı keçirilmişdir.
AMEA-nın dairəvi zalında keçirilən bu tədbiri giriş sözü ilə AMEA-nın prezidenti akademik Akif Əli-zadə açmış M.Nağıyevin elmi fəaliyyəti haqqında AMEA Kimya Elmləri Bölməsinin akademik–katibi akademik Vaqif Fərzəliyevin, vitse-prezident, akademik Dilqəm Tağıyevin məruzələri dinlənilmişdir. Yubiley iclasında M.Nağıyev haqqında akademik T.Nağıyev, akademik V.Abbasov, Azərbaycan Neft və Sənaye Universitetinın rektoru professor M.Babanlı çıxış etmiş, alim haqqında hazırlanmış videoslaydlar nümayiş etdirilmişdir.
AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsinin qərarı ilə yubileylərə həsr olunmuş 3 Elmi Şura iclası keçirilmişdir.
YÜKSƏK İXTISASLI ELMİ KADRLARIN HAZIRLANMASI
İnstitutun doktorantura və dissertanturasına (2017-ci ilin qəbul planına əsasən) 2018-cı ildə 18 nəfər, doktorantura yolu ilə 8 (elmlər doktoru hazırlığı üzrə 2, fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə 6), dissertantura yolu ilə 10 (elmlər doktoru hazırlığı üzrə 5,fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə 5) qəbul olmuşdur.
Hesabat ilində 57 doktorant və dissertant müxtəlif ixtisaslardan öz dissertasiya işləri üzrə elmi tədqiqat işləri aparırlar. İnstitutun doktoranturasında fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə 17 nəfər təhsil alır, onlardan 14 əyani və 3 qiyabi:
2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası -6
2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası -5
2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası -5
2304.01-“Makromolekullar kimyası” ixtisası -1
Elmlər doktoru hazırlığı üzrə 9 nəfər büdcə hesabına təhsil alır.
2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası -3
2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası -2
2304.01 -“Makromolekullar kimyası” ixtisası -1
2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası -2
3303.01-“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası -1
İnstitutun dissertanturasında elmlər doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün 9 nəfər
dissertasiya işi üzrə çalışır:
2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası -3
2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası -4
3303.01-“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası -1
2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası -1
Fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün 22 nəfər:
2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası -6
2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası -5
2304.01 -“Makromolekullar kimyası” ixtisası -3
2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası -4
3303.01-“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası -4
İNSTİTUTDA MAGİSTRATURA TƏHSİLİ
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Prezıdentinin 19.07.2018-ci il tarixli 494 №li sərəncamına əsasən İnstitutun fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə əyani doktorantı Aysel İmran qızı Məmmədova Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi və Macarıstan İnsan Resursları Nazirliyi arasında “2018-2020-ci illər üzrə İş Proqramı”na əsaslanan “Stipendium Hungaricum” təqaüd proqramının müsabiqəsində iştirak etmiş və müsabiqənin qaliblərindən biri olmuşdur. 27 avqust 2018-ci il tarixindən 4 il müddətinə Macarıstanın Budapeşt Texnologiya və İqtisadiyyat Universitetinə ezam edildiyinə görə A.İ.Məmmədovaya akademik məzuniyyət verilmişdir.
2016/2017- ci tədris ilində magistraturaya “Qeyri-üzvi kimya” ixtisaslaşması üzrə qəbul olunmuş Oruclu Elmir Nəcəf oğlu və Ağazadə Aytən İsmət qızı magistra təhsil proqramını başa vurmuş və yekun dövlət attestasiyasından müvəffəqiyyətlə keçərək fərqlənmə diplomu almışlar.
2017/2018-ci tədris ilində İnstitutun magistraturasına “Qeyri-üzvi kimya”, “Kimyəvi kinetika və kataliz” və “Fiziki-kimya” ixtisaslaşması üzrə 7 bakalavr qəbul olmuşdur. Magistrlar I kursu müvəffəqiyyətlə başa vuraraq yüksək təqaüdə layiq görülmüşlər. Hal-hazırda II kursun III semestrində təhsil alırlar.
2018/2019-cu tədris ilidə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Prezidentinin 12.09.2018-ci il tarixli № 570 sərəncamı ilə İnstitutun magistraturasına “Qeyri-üzvi kimya”, “Kimyəvi kinetika və kataliz”, “Fiziki-kimya”, “Yüksək molekullu birləşmələr kimyası”, “Neft-kimya proseslərinin riyazi modelləşdirilməsi” ixtisaslaşması üzrə 6 bakalavr qəbul olmuşdur.
GƏNC ALİM VƏ MÜTƏXƏSSİSLƏR ŞURASI
Akademik M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının Rəyasət Heyəti tərəfindən təstiq olunmuş fəaliyyət planına uyğun olaraq İnstitut rəhbərliyinin dəstəyi ilə 2018-ci ildə bir sıra elmi-ictimai tədbirlər həyata keçirmişdir.
Cari ilin aprel ayının 5-də İnstitutda Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının təşkilatçılığı ilə 195 saylı tam orta məktəbin şagirdləri üçün “Açıq qapı” günü keçirilmişdir. Hazırda ölkəmizdə elmin, təhsilin inkişafı və onların müasir səviyyədə inteqrasiyası üçün böyük imkanlar yaranmışdır və bu istiqamətdə Akademiyada mühüm işlər görülür. Bu cür tədbirlərin keçirilməsində məqsəd şagirdlərin dünyagörüşünün formalaşdırılması, onlarda kimya elminə marağın artırılmasıdır.
Tədbir çərçivəsində şagirdlər üçün kimya fənni üzrə viktorina keçirilmiş və qaliblər tərifnamə ilə təltif olunmuşlar. Bundan başqa açıq qapı çərçivəsində məktəbli uşaqlar üçün Şura üzvlərindən Samirə Məmmədova, Gülşən Nəhmətova və Sevinc Osmanova tərəfindən müxtəlif maraqlı əyləncəli elmi şoular göstərilmiş, onların müxtəlif laboratoriyalara ekskursiyası təşkil olunmuşdur. Sonda İnstitutun gənc alimi Sevinc Osmanova məktəblilər qarşısında “Zülallar, aminturşuları və onların təbiətdə rolu” mövzusunda məruzə ilə çıxış etmiş, uşaqları maraqlandıran sualları cavablandırmışdır.
19 sentyabr 2018-ci il tarixində M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin Bakı filialının bir qrup tələbəsi üçün institut rəhbərliyinin dəstəyi və Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının təşkilatçılığı ilə İnstitutda ekskursiya təşkil olunmuşdur.
Tələbələri qəbul edən AMEA vitse-prezidenti, institutun direktoru akademik Dilqəm Tağıyev öncə institutun qısa tarixi, əsas elmi istiqamətləri, aparılan tədqiqat işləri və əldə olunan nailiyyətləri haqqında, eləcə də burada çalışmış görkəmli alimlər haqqında danışdı. Sonra akademik qeyd etdi ki, bu gün Azərbaycan təhsili və elmi qarşısında duran əsas vəzifə - təhsilin və elmi tədqiqatların keyfiyyətinin yüksəldilməsi, ixtisaslı mütəxəssislərin və elmi kadrların hazırlanmasının təmin olunmasıdır.
Son illər AMEA-da həyata keçirilən islahatların mühüm istiqamətlərindən birini elm və təhsilin inteqrasiyası təşkil edir. M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin Bakı filialının tələbələrinin institutda olmasından məmnun olduğunu bildirən akademik qeyd etdi ki, adı çəkilən Universitet sayılıb-seçilən təhsil ocaqlarından biridir və təhsil sahəsində böyük nüfuza malikdır.
Sonra tələbələr institutda bir sıra laboratoriyalarda aparılan elmi-tədqiqat işləri ilə, müasir cihaz və avadanlıqların iş prinsipi ilə tanış olublar.
Bundan başqa cari ildə BDU və Texniki Universitetin tələbələri üçün institutda yay təcrübəsi təşkil olunmuşdur.
Ötən ildə olduğu kimi, cari ildə də İnstitutda Şuranın təşəbbüsü ilə “Fiziki-kimyəvi analiz üsulları” seminarları təşkil olunmuşdur. Seminarlarda gənc mütəxəssislər, doktorantlar və magistrlər fəal iştirak etmişlər.
Oktyabrın 30-da görkəmli kimyaçı alim, Əməkdar elm xadimi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, akademik Murtuza Nağıyevin anadan olmasının 110 illiyinə həsr edilmiş konfrans keçirilib. Konfransın keçirilməsində Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının üzvləri fəal iştirak etmişlər.
04-09 iyul 2018-ci il tarixdə AMEA Kimya Elmlər Bölməsi və Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının birgə təşkilatçılığı ilə kimya sahəsində tədqiqatlar aparan gənclər üçün “Gənc kimyaçıların yay məktəbi – 2018” adlı tədbir keçirilib.
Həmin tədbirdə İnstitutumuzun 10 fəal gənci iştirak etmiş, sertifikatla təltif olunmuşlar. Tədbir çərçivəsində kimyanın aktual mövzularına həsr olunan interaktiv müzakirələr təşkil olunub. Bir panel üzrə təşkil olunan müzakirədə İnstitutun aparıcı elmi işçisi, Şamo Tapdıqov “Xitin və Xitozan: təbiətdən müasir biotexnologiya və gen mühəndisliyinə qədər” mövzusunda məruzə etmiş və gənclərin suallarını cavablandırmışdır.
AMEA Rəyasət Heyətinin müvafiq qərarına uyğun olaraq institutda gənc mütəxəssislər, eləcə də doktorant və magistrlər üçün xarici dildən hazırlıq kurslarının təşkilində Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası fəal iştirak etmişdir.
Institutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının təşkilatçılığı ilə cari ilin oktyabr ayının 1-dən 20- dək İnstitutda “Akademik Murtuza Nağıyev” adına mükafatın verilməsi üçün gənc alim və mütəxəssislər arasında müsabiqə elan edilmiş, 5 nəfər gənc tədqiqatçı müsabiqədə iştirak üçün sənədlərini təqdim etmiş və onların elmi məruzələri dinlənilmişdir. İnstitut rəhbərliyinin əmri ilə yaradılan müsabiqə komissiyasının qərarına əsasən bu mükafata şura üzvü İlahə Mehdiyeva layiq görülmüşdür. Digər 4 gəncə isə həvəsləndirici mükafat verilmişdir.
Gənc alim Şamo Tapdıqov AMEA-nın elmi-tədqiqat proqramı çərçivəsində 18.10.2018 tarixindən 28.10.2018-dək Almaniyanın Karlsruher Texnologiya İnstitutunda elmi ezamiyyətdə olmuşdur.
Cari ildə Institut gənclərindən 2 nəfər SOCAR Elm Fondunun elan etdiyi müsabiqədə Xüsusi Layihələr (XL) istiqaməti üzrə, bir nəfər isə HM- Gənc alimlər üçün nəzərdə tutulan “həvəsləndirici mükafat” istiqaməti üzrə qalib olmuşdur.
İl ərzində İnstitut gənclərindən 2 nəfər fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün dissertasiya müdafiə etmişdir.
Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası “20 yanvar”,”Xocalı soyqırımı “kimi respublika əhəmiyyətli anım günlərinin İnstitutda qeyd edilməsinin təşkilində aktiv iştirak etmişdir.
TƏLTİFLƏR VƏ MÜKAFATLAR
1. Akademik Ə.Məcidov - 80 illik yubileyi münasibətilə AMEA Rəyasət Heyətinin, AMEA-nın müxbir üzvləri – E.Zeynalov - 70 və Ə.Nuriyev - 90 illik yubileyi münasibətilə AMEA Kimya Elimləri Bölməsinin Fəxri Fərmanı ilə təltif edilmişlər.
2. AMEA prezidentinin 35 yaşadək elmlər doktoru elmi dərəcəsi almış gənc alimlər üçün mükafatın təsis edilməsi barədə sərəncamına əsasən İnstitutun əməkdaşı kimya üzrə elmlər doktoru Dünya Babanlıya institut rəhbərliyi tərəfindən 5 (beş) min manat məbləğində pul mükafatı verilmişdir.
3. İnstitutun magistraturasının məzunu, kiçik elmi işçi Nigar İbrahimova AMEA-nın magistraturasında təhsil alan tələbələr arasında keçirilən “Magistr-2017” müsabiqəsinin 1-ci dərəcəli diplomuna layiq görülmüşdür
4. Oktaybrın 31-də elmi işçi İlahə Mehdiyeva elmi fəaliyyətdə fərqləndiyinə görə “Akademik Murtuza Nağıyev” adına mükafatın diplomuna,4 gənc isə (S.Səfərəliyeva, N.Abdurəhmanova, E.Bəhrəmov, V.Kərimli) həvəsləndirici mükafata layiq görülmüşlər.
26 aprel 2018-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən təşkil olunan ixtiraçılıq sahəsində nailiyyətlərə görə “İlin Patenti” nominasiyası üzrə V Respublika Müsabiqəsi keçirilmişdir. İnstitutun təqdim etdiyi 10 patentdən:
– İ 2017 0056 “Kristallaşma prosesinin idarə olunması üsulu” müəllifləri D.M.Babanlı, D.B.Tağıyev, S.Z.İmaməliyeva, İ.M.Babanlı, M.M.Əsədov 2-ci yerə;
– İ 2017 0025 “1-Metiltsikloheksodien-1,3-ün alınma üsulu” müəllifləri A.M.Əliyev, Z.A.Şabanova, Ə.İ.Kərimov, Ü.M.Nəcəf-Quliyev həvəsləndirici mükafata layiq görülmüşlər.
BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏR
İnstitut 2018-ci il ərzində Almaniya, Fransa, İspaniya, İtaliya, İsveç, Hollandiya, İsveçrə, Türkiyə, Rusiya və s. ölkələrin, həmçinin Respublikanın bir sıra elmi-tədqiqat müəssisələri və universitetləri ilə elmi əməkdaşlığı davam etdirmişdir. İnstitutda 2015-ci ildə yaradılmış iki– İspaniyanın Donostia Beynəlxalq Fizika Mərkəzi (DİPC) ilə birgə "Kvant Kompütinq və Spintronika üçün Qabaqcıl Materiallar" və Almaniyanın Berlin Texniki Universiteti, Böyük Britaniyanın Huddersfild Universiteti və Belarusiyanın Minsk İstilik və Kütlə Dəyişməsi İnstitutu ilə "Neft mənşəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materialları əsasında katalizatorların sintezinə və tətbiqinə dair fundamental tədqiqatlar" (İNTERLABCAT) beynəlxalq laboratoriyaları öz fəaliyyətlərini uğurla davam etdirmiş və əməkdaşlar yüksək İMPAKT FAKTORLU jurnallarda 50-ə yaxın birgə elmi məqaləsi çap etdirmişlər.
“Kvant Kompütinq və Spintronika üçün Qabaqcıl Materiallar” laboratoriyasında DİPC tədqiqatçıları tərəfindən topoloji izolyator xassəli bir sıra birləşmələrin səth və elektron quruluşlarının nəzəri hesablanması və eyni zamanda Avropanın digər qabaqcıl elmi mərkəzlərdə onların fiziki xassələrinin eksperimental tədqiqi aparılmışdır. Azərbaycan tədqiqatçıları tərəfindən məqsədyönlü axtarış üçün bu materialların uyğun sistemlərinin kompleks fiziki-kimyəvi, kristalloqrafik, termodinamik tədqiqi aparılmış və onların bəzilərinin monokristalları sonrakı tədqiqatlar üçün yetişdirilmişdir.
İNTERLABCAT laboratoriyasında karbohidrogenlərin oksidləşməsində universal katalizator kimi tətbiq olunan nanokarbon katalizatorlarının fundamental aspektləri tədqiq olunmuşdur.
Hesabat ilində İnstituta xarici ölkələrdən bir sıra qonaqlar dəvət olunmuşlar.
31.05.2018-ci il tarixində Monqolustan Elmlər Akademiyasının prezidenti akademik Duger Reqdel gəlmişdir. Görüşdə akademik təmsil etdiyi qurum barədə məlumat vermiş, 60 ilə yaxın fəaliyyət göstərən akademiyada müxtəlif elm sahələri üzrə elmi tədqiqat işlərini yerinə yetirildiyini qeyd edərək, Monqolustan Elmlər Akademiyası ilə AMEA, eləcədə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu arasında kadr və təcrübə mübadiləsinin aparılmasının məqsədə uygun olduğunu vurğulamışdır. Sonra birgə əməkdaşlığa dair müzakirələr aparılmış, əlaqələrin davamlı inkişafı istiqamətində müvafiq qərarlar qəbul edilmişdir.
Bu görüşdə Monqolustan Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Tarix İnstitutunun direktoru, professor Çulluun Sampildondov, Monqolustanın Ankaradakı səfirliyinin birinci katibi Solonqa Batsaixan, AMEA Beynəlxalq əlaqələr idarəsinin “Xarici ölkələrin akademik qurumları ilə əlaqələr“ şöbəsinin rəhbəri Bunyamin Seyidov da iştirak ediblər. Görüşün sonunda instututun direktoru akademik Dilqem Tağıyev İnstitutun yaranma tarixi və Azərbaycan elminin inkişafında rolu haqqında məlumat vermiş, instututun fəaliyyət göstərdiyi illərdə ölkə elminin beynəlxalq aləmə inteqrasiyasında mühüm rol oynadığını və bir çox nailiyyətlərə imza atdığını söylədi. Sonra D.Tağıyev rəhbərlik etdiyi qurumda gənc alimlərin beynəlxalq aləmə inteqrasiyası baxımından dünyanın qabaqcıl elmi mərkəzlərində təcrübəyə yiyələnməsinin əhəmiyyətini vurğulamış, iki qurum arasında müxtəlif elmi layihələrin həyata keçirilməsi və tədqiqatçıların qarşılıqlı olaraq ezam olunmasının vacib oldugunu qeyd etmişdir.
22.06.2018-ci il tarixində Macarıstan Milli Sağlamlıq İnstitutunun bölmə rəhbəri, professor Geza Safrani gəlmişdir. Professor Safrani “ Şişlərin gen terapiyası” mövzusunda elmi məruzə ilə çıxış etmişdir.
Məruzəçi qeyd etmişdir ki, siçanlar üzrə aparılan tədqiqatların nəticəsi olaraq şiş xəstəliklərində, xüsusi ilə də beyin şişlərində gen terapiyası effektli nəticələrə səbəb olmuşdur. Gen terapiyası immun sisteminin şiş əleyhinə olan müqavimətini artırır və kimya terapiyası ilə eyni zamanda tədbiq ediləndə daha effektli olur.
Bu tədbir Ukrayna Elm Texnologiya Mərkəzinin “ Triptofanın bəzi biogen metallarla komplekslərinin sintezi və radioqoruyucu xassələrinin tədqiqi “ layihəsi cərcivəsində, Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu, Biofizika İnstitutu və Radiasiya Problemləri İnstitutlarının birgə təşkilatçılığı ilə keçirilmişdir.
20.11.2018-ci il İngiltərə Haddersfild Universitetinin professoru Vladimir Mixayloviç Vişnyakov gəlmişdir. Universitetin direktoru və “Materials Research” laboratoriyasının müdiri Vladimir Mixayloviçin Bakıya dəvət olunmasında məqsəd Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu ilə Haddersfild Universiteti arasında elmi əlaqələrin daha da inkişaf etdirilməsi olmuşdur.
O “ Nanoquruluşlu materialların analitik tədqiqatları” mövzusunda məruzə ilə çıxış etmişdir. İnstitutun direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev Haddersfild Universiteti haqqında məlumat verərək bildirdi ki, bu universitetin “Materials Research” laboratoriyası Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun “Neft mənşəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materialları əsasında katalizatorların sintezinə və tətbiqinə dair fundamental tədqiqatlar” beynəlxalq laboratoriyası ilə birgə tədqiqat işləri aparır. Bu görüşdə Kimya Elmləri Bölməsinin digər institutlarının əməkdaşları da iştirak etdilər.
18.04.2018-ci ildə AMEA-nın Mərkəzi Elmi Kitabxanasında “Kimyanın davamlı inkişafda rolu” mövzusunda Azərbaycan İtaliya Beynəlxalq elmi seminarı keçirilmişdir.
Tədbir AMEA Rəyasət Heyəti aparatının Beynəlxalq əlaqələr idarəsi, M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu (KQKİ) və İtaliyanın Azərbaycandakı səfirliyinin təşkilatçılığı ilə baş tutmuşdur.
Seminarı akademiyanın vitse-prezidenti, KQKİ-nin direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev açaraq tədbirin AMEA və İtaliyanın müvafiq elmi müəssisələri arasında kimya sahəsində əlaqələrin gücləndirilməsi baxımından önəmli olduğunu bildirib. O, seminarın əlamətdar zamanda baş tutduğunu və hazırda dünyada İtaliya Tədqiqatlar Gününün qeyd edildiyini söyləmişdir.
D.Tağıyev bu gün iki ölkənin siyasi, iqtisadi, elmi, mədəni və digər sahələrdə sıx əməkdaşlıq əlaqələrinin olduğunu və 2017-ci ildə Azərbaycanla İtaliya arasında ticarət dövriyyəsinin 4 milyard avroya yüksəldiyini bildirib. Akademik qeyd etdi ki, İtaliyanın Maire Technimont şirkəti Dövlət Neft Şirkəti ilə bir sıra layihələrin reallaşmasında, o cümlədən Sumqayıt etilen-propilen zavodunun və Neft Emalı zavodunun yenidən qurulmasında əməkdaşlıq edir.
Akademik son illərdə iki ölkə arasında elmi əlaqələrin də gücləndiyini, AMEA ilə İtaliya Milli Tədqiqatlar Şurası arasında əməkdaşlıq sazişinin imzalandığını, birgə tədqiqat proqramlarının elan edildiyini diqqətə çatdırıb, bu il qalib olan 4 layihə üzrə birgə tədqiqat işlərinə start veriləcəyini qeyd etdi.
Sonra çıxış edən İtaliyanın Azərbaycandakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri Auqusto Massari qeyd edib ki, beynəlxalq səviyyədə təcrübələrin bölüşdürülməsi olmadan innovasiya və mühüm nəticələr əldə oluna bilməz və dayanaqlı inkişafa nail olmaq çətin olar. Bu mənada hər iki ölkənin elmi mərkəzləri arasındakı əlaqələrin müxtəlif istiqamətlərdə, o cümlədən kimya sahəsində inkişaf etdirilməsi önəmlidir. Səfir hazırda AMEA ilə İtaliyanın elmi müəssisələri arasında 5 istiqamətdə birgə elmi tədqiqat işlərinin aparılması barədə Rəyasət Heyəti aparatı Beynəlxalq əlaqələr idarəsinə yeni təklif verdiklərini diqqətə çatdırmışdır.
Daha sonra Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, AMEA-nın müxbir üzvü Məhəmməd Babanlı “Topoloji izolyator materiallarının dizaynının kimyəvi aspektləri” mövzusunda məruzə ilə çıxış edib. M.Babanlı bildirib ki, son illərdə kimya, fizika və materialşünaslığın qovşağında multidissiplinar elmi araşdırmaların prioritet istiqamətlərindən biri yeni nəsil qeyri-üzvi funksional materialların–topoloji izolyatorların yaradılması və tədqiqidir. Topoloji izolyator materiyanın xüsusi kvant halı olub həcmdə izolyatordur, səthdə isə yüksək spin polyarlaşmış elektrik keçiriciliyinə malikdir. Bu unikal xassə topoloji izolyatorlar əsasında keyfiyyətcə yeni elektronikanın – spintronikanın və topoloji kvant kompüterlərinin yaradılmasına geniş imkanlar açır.
Bu materialların, həmçinin tibbdə və təhlükəsizlik sistemlərində istifadə olunan "terahers" detektorlarda və kvant kompütinqi əsasında işləyən digər yeni nəsil cihaz və qurğularda istifadə olunacağı gözlənilir. Alim qeyd edib ki, Azərbaycanda topoloji izolyator materialları sahəsində sistemli tədqiqatlar 2011-ci ildən aparılır. Bu müddətdə Avropa Birliyinin və Yaponiyanın topoloji izolyatorların nəzəri və təcrübi tədqiqi ilə məşğul olan aparıcı elmi mərkəzləri ilə geniş beynəlxalq əlaqələr qurulmuşdur. Həmin əməkdaşlıq çərçıvəsində İtaliyanın bir sıra elmi müəssisələri ilə birgə tədqiqatlar aparılır və onların nəticələri Web of Science sisteminə daxil olan yüksək impakt faktorlu jurnallarda çap edilmiş 10-dan artıq müştərək elmi məqalədə öz əksini tapmışdır.
Sonra Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun laboratoriya müdiri, kimya üzrə elmlər doktoru, professor Nizami Zeynalov “Polimer nanogellər – dərman maddələrinin immobilizasiyasında daşıyıcı kimi” mövzusunda məruzəsini diqqətə çatdırıb. Professor bildirib ki, son illər nanogellərin sintezi və onların iştirakı ilə dərman preparatlarının uzun müddətli təsirə malik olmaları tədqiqatçıların diqqət mərkəzindədir. Bu mənada polimerlərdən istifadə olunması müasir üsullar arasında dərman preparatlarının lazımı orqanlara çatdırılmasında əsas yer tutur.
Polimerlər bu halda matrisa olub, dərman preparatlarını özündə uzun müddət saxlayır və orqanizmdə onların tədricən ayrılmasına köməklik göstərirlər. Belə ki, polimer makromolekullar lazım olan hüceyrəyə daxil olmayana qədər dərman preparatları polimerdən azad oluna bilməz. Bununla əlaqədəar olaraq təbii və sintetik əsaslı polimer nanogellərdən istifadə edilməsi məqsədə uyğundur.
Tədbirin davamında İtaliyanın “Kinetics Technology” şirkətinin innovasiya strategiyası üzrə vitse-prezidenti Qaetano İaquaniellonun “İnkişafın davamlılığının və tərəqqinin təmin olunmasında kimya və kimya mühəndisliyinin rolu nədir?” və Roma Tor Verqata Universitetinin professoru Massimiliano Barlettanın “Bioplastik materialların təkmilləşdirilməsi və onların emalı” mövzularında məruzələri dinlənilmişdir.
Seminarda, həmçinin dünyanın aparıcı elmi təşkilatları ilə beynəlxalq əməkdaşlıq perspektivlərindən danışılıb, qarşılıqlı münasibətlərin inkişafı və yeni əməkdaşlıq mexanizmlərinin yaradılması imkanlarından bəhs olunmuşdur.
04.12.2018-ci il tarixində saat 11-də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının akademik M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-Üzvi Kimya İnstitutunda keçirilən elmi seminarı giriş sözü ilə AMEA-nın vitse-prezidenti, institutunun direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev açdı. O, Türkiyənin “Vestel” Müdafiə Sənayesi şirkəti haqqında məlumat verərək bildirdi ki, bu şirkətin araşdırmaçısı, professor Sadiq Quliyevin Bakıya dəvət olunmasında məqsəd Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu ilə adı qeyd olunan şirkət arasında əlaqələrin inkişaf etdirilməsidir.
Sonra Türkiyə Cümhuriyyəti “Vestel” Müdafiə Sənayesi şirkətində araşdırmaçı, professor Sadiq Quliyev “Qatı oksid yanacaq elementləri” mövzusunda məruzə ilə çıxış etdi. Məruzəçi kimyəvi enerjinin elektrik enerjisinə çevrilməsini reallaşdıran yanacaq elementlərindən, bu sahədə apardıqları tədqiqat işlərindən ətraflı danışdı. Məruzə ətrafında geniş müzakirələr aparıldı, birgə elmi tədqiqatların aparılmasının mümkünlüyü qeyd olundu.
Hesabat ilində institutun bir sıra əməkdaşları xarici ölkələrə ezam edilmişdir.
1. “Nanoelektrokimya və elektrokataliz” laboratoriyasının müdiri Akif Əliyev və b.e.i. Vüsalə Məcidzadə 20.06.2018-ci il tarixindən 4 gün müddətinə Bolqarıstan Respublikasının Sofiya şəhərində akad. Yevgeni Budevski adına Elektrokimya və Energetik sistemlər İnstitutuna ezam edilmişlər. Məqsəd müştərək layihə üzrə görüləcək iş planlarının və elmi işlərin gələcək perspektivlərinin müzakirəsindən, elmi tədqiqat laboratoriyaları ilə tanışlıqdan ibarət olunmuşdur.
2. AMEA-nın vise-prezidenti, İnstitutun direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev 23.06.2018-ci il tarixlərindən 7 gün müddətinə, AMEA akademik M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu ilə İspaniya Krallığının Donostia Beynəlxalq Fizika Mərkəzinin təşkil etdiyi müştərək “Kvant kompütinqi və spintronika üçün qabaqcıl materiallar” beynəlxalq laboratoriyasının birgə tədqiqatlarının nəticələrini müzakirə etmək və növbəti mərhələnin proqramını tərtib etmək məqsədi ilə İspaniyanın Sebastian şəhərinə ezam edilmişdir.
3. İnstitutun “Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə“ laboratoriyasının müdiri Eldar Zeynalov 19.08.2018- il tarixindən 17 gün müddətinə Almaniyanın Berlin şəhərinə “Neft mənşəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materialları əsasında katalizatorların sintezinə və tətbiqinə dair fundamental tədqiqatlar (İNTERLABCAT)” beynəlxalq laboratoriyasının proqramında nəzərdə tutulmuş işləri müzakirə etmək, alınmış nəticələri seminarda təqdim etmək və Berlin Texniki Universitetinin laboratoriyasında bir sıra eksperimentlər aparmaq üçün ezam edilmişdir.
4. İnstitutun elmi işlər üzrə direktor müavini müxbir üzv Məhəmməd Babanlı 07.09.2018-ci il tarixindən 8 gün müddətinə Kiyev Milli Universitetində tədqiqatların nəticələrini müzakirə etmək, gələcək əməkdaşlıq istiqamətlərini müəyyən etmək və Kiyevdə keçiriləcək IV Beynəlxalq Kimya və Kimya Texnologiyası üzrə Türk konqresində məruzəçi kimi iştirak etmək üçün Kiyev şəhərinə ezam edilmişdir.
5. İnstitutun “Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsinin müdiri Mübariz Əhmədov 20.09.2018-ciil tarixindən 7 gün müddətinə M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universiteti ilə gələcək elmi əməkdaşlıq məsələlərini müzakirə etmək üçün Moskva şəhərinə ezam edilmişdir.
6. “Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdirilməsi” lab. müdiri Mirsəlim Əsədov 23.09.2018-ci il tarixindən 7 gün müddətinə Minsk şəhərinə (Belarus MEA Elmi-Praktiki Materialşünaslıq Tədqiqat Mərkəzin – EPMTM) ezam edilmişdir. Ezamiyyətin məqsədi Belarus MEA EPMTM ilə AR Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun (EİF) (Layihənin adı: "Mikroelektronika üçün tərkibində nadir torpaq elementləri saxlayan tallium-bismut telluridləri əsasında yeni maqnit materialların sintezi, tədqiqi və xassələrinin modelləşdirilməsi") qrant layihəsi çərçivəsində birgə aparılmış elmi işlərin müzakirəsi olmuşdur.
7. İnstitutun elmi işlər üzrə direktor müavini Məhəmməd Babanlı 08.10.2018-ci il tarixindən 5 gün müddətinə Voronej Dövlət Universitetinin Qeyri-üzvi kimya kafedrası ilə qeyri-üzvi materialşünaslıq sahəsində birgə tədqiqatların bəzi nəticələrini, gələcək elmi əməkdaşlıq məsələlərini müzakirə etmək və Rusiya –Azərbaycan birgə qrant layihəsi çərçivəsində elmi işlər aparmaq üçün Voronej şəhərinə ezam edilmişdir.
8. “Nanoelektrokimya və elektrokataliz” lab. müdiri Akif Əliyev 17.10.2018-ci il tarixindən 4 gün müddətinə Rusiya Federasiyasının Mahaçqala şəhərində "Kimya, Kimya texnologiyası və ekologiya" üzrə keçirilən3 Beynəlxalq elmi-praktik konfransda iştirak etmək üçün ezam edilmişdir. Konfransın təşkilat komitəsinin üzvü olaraq, “Yarımkeçirici Mo-S təbəqələrinin elektroçökdürülməsinə müxtəlif faktorların təsiri” mövzusunda plenar məruzə ilə çıxış etmiş, Dağıstan Dövlət Universitetinin müxtəlif kafedralarında fəaliyyət göstərən elmi- tədqiqat laboratoriyaları ilə və orada aparılan elmi işlərlə tanış olmuş, gələcəkdə birgə elmi-tədqiqat işlərinin aparılmasının mümkünlüyünü, qeyri-üzvi kimya kafedrasının müdiri prof. U.Hacıyev və innovasiyalar üzrə rektorun köməkçisi, nanomateriallar üzrə problem laboratoriyasının rəhbəri F.Orucovla ətraflı şəkildə müzakirə etmişdir.
9. Şamo Tapdıqov 18.10.2018 tarixindən 28.10.2018-dək Almaniyanın Karlsruhe Texnologiya İnstitutunda elmi ezamiyyətdə olmuşdur. Ezamiyyət dövründə Texnoloji və Polimerlər Kimyası departamentinin rəhbəri prof. Patrick Theatonun tədqiqat qrupunda olmuş, seminar mühazirələri, hidrogellərin sintezi və onların dərman preparatlarının daşınmasında rolu mövzusunda müzakirələrə qatılıb, magistr və doktorantların həftəlik dinləmələrində iştirak etmişdir. Həmçinin o, xitozan əsaslı qısa zəncirli polipeptid daşıyıcıların sintezi (zədələnmiş DNT fraqmentlərinin bərpası üçün) təcrübələrində iştirak etmiş və onların molekulyar-strukturunun müəyyən edilməsi üçün əsas fiziki analiz metodlarının tətbiqi ilə maraqlanmışdır. Bundan başqa Şamo Tapdıqov Karlsruhe Texnologiya İnstitutunda Azərbaycanımız, AMEA akad. M.Nağıyev ad. KQÜKİ-nun elmi fəaliyyəti, hazırki yerli və beynəlxalq elmi-tədqiqat layihələrimiz, nəticələrimiz, elmi nəşrlərimiz barəsində məruzə etmişdir.
10. AMEA-nın vitse-prezidenti, İnstitutun direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev 20.10.2018-ci tarixindən 7 gün müddətinə Almaniya Federativ Respublikasının Frankfurt şəhərində keçirilmiş 8-ci Dünya Kimya Konqresində təşkilat komitəsinin üzvü və məruzəçi kimi çıxış etmək üçün Almaniyanın Frankfurt şəhərinə ezam edilmişdir.
11. AMEA-nın vitse-prezidenti, İnstitutun direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev 22.11.2018-ci il tarixindən 6 gün müddətinə İtaliya Respublikasının Roma şəhərində keçiriləcək kimya mühəndisliyi üzrə 8-ci Beynəlxalq Konfransda məruzə ilə çıxış etmək üçün İtaliya Respublikasının Roma şəhərinə ezam edilmişdir.
12. “Nanokompozit katalizatorlar ” lab. müdiri Əhmədov Vaqif Məlik oğlu 26.11.2018-ci il tarixindən 7 gün müddətinə “Laylı quruluşlu birləşmə və polimerlər əsasında sintez olunmuş nanokompozitlərin katalitik və sorbsion xassələrinin tədqiqi” elmi tədqiqat proqramı ilə bağlı məsələlərin müzakirəsi üçün Moskva şəhərinə Rusiya Elmlər Akademiyasının Element Üzvi Birləşmələr İnstitutuna ezam edilmişdir.
13. Nanostrukturlaşdırılmış metal-polimer katalizatorları” lab. müdiri Nizami Zeynalov və ap.e.i. Şamo Tapdıqov 03.12.2018-ci il tarixindən 5 gün müddətinə layihə çərçivəsində xitozan əsaslı hidrogellərinin FTİR, Rentgenfaza, SEM və TEM üsulları ilə morfoloji xarakteristikaları, sitotoksiki və bioloji tədqiqatlarını həyata keçirmək üçün İtaliyanın Polimerlər, Kompozitlər və Biomateriallar İnstitutuna ezam edilmişlər.
Cari il ərzində həmçinin İnsitutun “Koherent - sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalari” şöbəsinin müdiri akademik Tofq Nağıyev xaricdə keçirilmiş bir sıra konfranslarda:
-1-3 martda Londonda (BK) 4-cü Avropa Üzvi Kimya Konqresində Təşkilat Komitəsinin üzvü kimi “Piperidinin H2O2 və N2O ilə koherent-sinxronlaşdırılmış qaz fazalı oksidləşməsi” mövzusunda şifahi məruzə ilə;
-25-29 avqustda Praqada (Çexiya) keçirilən Kimya və Proseslərin Texnologiyası sahəsində 23-cü Beynəlxalq Konqresdə “Piperidinin azot -1 oksidlə 2,3,4,5-tetrahidropiridinə qaz fazalı oksidləşməsi” mövzusunda şifahi məruzə ilə;
-17-19 sentyabrda Yaşıl Kimya və Texnologiya üzrə Amsterdamda (Niderland) 9-cu Dünya Konqresində “Tsikloheksanın hidrogen peroksidlə biomimetik oksidləşməsinin mexanizmi” mövzusunda poster məruzə ilə;
-İyun ayında Reaksiyaların Kinetikası, Mexanizmi və Katalizatorlar üzrə Budapeştdə (Macarıstan) keçirilən 1-ci Beynəlxalq Konqresdə “Biomimetik katalizatorun tsikloheksanın onun törəmələri ilə qarışıqda oksidləşməsi prosesində seçiciliyi” mövzusunda poster məruzə ilə;
-14-17 oktyabrda Nitsa (Fransa) şəhərində keçirilən Biotərkibli və Bioəsaslı Kimya və Materiallar üzrə 4-cü Beynəlxalq Konfransda “3-pikolinin azot-1oksidlə koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşməsi” mövzusunda poster məruzə ilə iştirak etmişdir.
BEYNƏLXALQ VƏ DİGƏR QRANTLAR
2018-ci ildə maliyyələşdirilmiş qalib qrant layihələri
Layihənin adı | İnnovativ metallurgiya texnologiyası əsasında yayma istehsalatında yüksək xassələrə malik bimetallik valın işlənməsi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2016 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2019 |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihə rəhbəri: t.e.d.,prof. Sübhan Namazov (Azərbaycan Texniki Universiteti); həmrəhbər: k.e.d., prof. İxtiyar Bəxtiyarlı (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu) |
Layihənin məbləği | 60 000 man. |
Layihənin adı | Yüksək texnologiyalar üçün yeni topoloji izolyatorların və Raşba yarımkeçiricilərinin alınması, kimyəvi dizaynı və tədqiqi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2016 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2019 |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin rəhbəri: k.ü.f.d. İmaməliyeva Samirə (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu); həmrəhbər k.ü.f.d. Əliyev Ziya (Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti) |
Layihənin məbləği | 80 000 man. |
Layihənin adı | İnterkalyasiya olunmuş laylı quruluşlu birləşmələr və polimerlər əsasında hazırlanmış yeni hibrid nanokompozitlərin sorbsiya və katalitik xassələrinin tədqiqi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2016 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2019 |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin rəhbəri: k.e.d., prof. Abdulsəyid Əzizov (Bakı Dövlət Universiteti); həmrəhbər: k.ü.f.d. Natalya Melnikova (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu) |
Layihənin məbləği | 80 000 man |
Layihənin adı | Mis və gümüşün çoxkomponentli xalkogenidləri əsasında yeni superion keçiricilərinin və termoelektrik materiallarının alınması və tədqiqi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2016 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2019 |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin rəhbəri: k.e.d., prof. İmir Əliyev (AMEA Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu); həmrəhbər: Yusibov Yusif (Gəncə Dövlət Universiteti) |
Layihənin məbləği | 60 000 man. |
Layihənin adı | Acınohur titanmaqnetit superkonsentratının məhsullarından istifadə etməklə litium titanatların sintezi və xassələrinin funksiyalaşdırılması
|
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2016 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2019 |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin rəhbəri: k.e.d. Məmmədov Asif (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu); həmrəhbər: Məmmədov Elman (Azərbaycan Texniki Universiteti) |
Layihənin məbləği | 50 000 man. |
Layihənin adı | Triazapentadien əsaslı komplekslərin sintezi və katalizdə tətbiqi imkanları |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2016 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2019 |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin rəhbəri: Şıxaliyev Namiq (Bakı Dövlət Universiteti); həmrəhbər: Cəlaləddinov Fidail (Kataliz və Qeyri - üzvi Kimya İnstitutu) |
Layihənin məbləği | 55 000 man. |
Layihənin adı | Ətraf mühitə atılan tullantılarda yüngül karbohidrogenlər (C1-C4), metanol və xloraromatik karbohidrogenlərin zərərsizləşdirilməsi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2016 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2019 |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin rəhbəri: Arif Əfəndi (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu); həmrəhbər: Şəmilov Nazim (Bakı Dövlət Universiteti) |
Layihənin məbləği | 60 000 man. |
Layihənin adı | Misin mürəkkəb xalkogenidləri ortatemperaturlu termoelektrik materialları kimi: sintezdən və faza tarazlıqlarından "tərkibquruluş-xassə" əlaqəsinə doğru |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun 1-ci Azərbaycan-Rusiya birgə beynəlxalq qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2017 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2020 |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin həmrəhbəri: Məhəmməd Babanlı (AMEA Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu; AMEA Fizika İnstitutu; Bakı Dövlət Universiteti), həmrəhbər: k.e.d., prof. Andrey Şevelkov (M.V.Lomonosov adına MDU) |
Layihənin məbləği | 175 000 man. |
Layihənin adı | Nanoelektronikada tətbiq üçün t ərkibind ə III qrup xalkogenidləri saxlayan bərk məhlullar, qrafen və ifrat nazik silisium təbəqələri əsasında alınmış 2D sistemlərdə defekt əmələgəlmənin mexanizmi və kvant halları |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun 1-ci Azərbaycan-Rusiya birgə beynəlxalq qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2017 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2020 |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin iştirakçısı: Mirsəlim Əsədov (AMEA KQÜKİ) AMEA Fizika İnstitutu (AMEA Fizika İnstitutu; AMEA KQÜKİ), REA Fizika-Texnologiya İnstitutu |
Layihənin məbləği | 75 000 man. |
Layihənin adı | L-tiroksinin xitozanın N-trimetil yodlu törəməsinə enkapsullaşdırılması və onun uzun müddət nəzarətli ayrılmasının in vivo bioloji tədqiqi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının “Beynəlxalq Elmi Əməkdaşlıq” Müştərək Elmi Tədqiqat müsabiqəsinə təqdim edilmiş layihələr |
Təqdim edildiyi il | 2017 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2020 |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin həmrəhbəri: k.e.d. Nizami Zeynalov (KQÜKİ); layihənin həmrəhbəri: prof. Maria Grazia Raucci (İtaliya Sosial Respublikası “Polimerlər, kompozitlər və Biomateriallar İnstitutu”) |
Layihənin məbləği |
|
Layihənin adı | FeChx-TiO2-MoSx hibrid katodlarının elektrokimyəvi və fotoelektrokimyəvi tədqiqi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının “Beynəlxalq Elmi Əməkdaşlıq” Müştərək Elmi Tədqiqat müsabiqəsinə təqdim edilmiş layihələr |
Təqdim edildiyi il | 2017 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2020 |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin həmrəhbəri: k.e.d. Akif Əliyev (KQÜKİ); layihənin həmrəhbəri: t.e.d., prof. Evelina Slavçeva (Bolqarıstan Respublikasının akad. Yevgeni Budevski adına Elektrokimya və Energetik sistemlər İnstitutu) |
Layihənin məbləği |
|
Layihənin adı | Laylı quruluşlu birləşmə və polimerlər əsasında sintez olunmuş nanokompozitlərin katalitik və sorbsiyon xassələrinin tədqiqi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 2018-2020-ci illər üçün elmi tədqiqat proqramlarının işlənməsi, seçilməsi və maliyyələşdirilməsi məqsədilə keçirilən respublika müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2018 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 36 ay |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin rəhbəri: akademik Abel Məhərrəmov (Bakı Dövlət Universiteti); Layihənin həmrəhbəri: k.e.d., prof. Vaqif Əhmədov (AMEA KQÜKİ) |
Layihənin məbləği | 300 000 man. |
Layihənin adı | Polimer əsaslı nanogellərin alınması və onların dərman preparatlarının daşıyıcısı kimi xərçəng xəstəliklərinin müalicəsində tətbiqi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 2018-2020-ci illər üçün elmi tədqiqat proqramlarının işlənməsi, seçilməsi və maliyyələşdirilməsi məqsədilə keçirilən respublika müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2018 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 36 ay |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin rəhbəri: akademik Dilqəm Tağıyev (AMEA KQÜKİ) (AMEA-nın Biofizika İnstitutu, Milli Onkologiya Mərkəzi) |
Layihənin məbləği | 360 000 man. |
Layihənin adı | Mikroelektronika üçün tərkibində nadir torpaq elementləri saxlayan tallium-bismut telluridləri əsasında yeni maqnit materialların sintezi, tədqiqi və xassələrinin modelləşdirilməsi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun 2-ci Azərbaycan-Belarus birgə qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2017 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2020 |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin həmrəhbəri k.e.d., prof. Mirsəlim Əsədov (AMEA KQÜKİ) Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti, BMEA-nın Materialşünaslıq üzrə elmi-praktiki mərkəzi |
Layihənin məbləği | 60 000 man. |
Layihənin adı | Qeyri-tarazlıqlı heterofazalı neft-kimya proseslərinin və neft-qaz sistemlərinin riyazi və fiziki-kimyəvi modelləşdirilməsi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Elm Fondu”nun elmi tədqiqat, innovativ layihələrin maliyyələşdirilməsi məqsədilə qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2017 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2020 |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin rəhbəri:k.e.d. Mirsəlim Əsədov (AMEA KQKİ) |
Layihənin məbləği | 60 000man |
Layihənin adı | Koordinasion birləşmələrin neftin reoloji xassələrinə təsirinin tədqiqi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Elm Fondu”nun elmi tədqiqat, innovativ layihələrin maliyyələşdirilməsi məqsədilə qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2017 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2019 |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin rəhbəri: k.e.d. Mina Munşiyeva (AMEA KQÜKİ) |
Layihənin məbləği | 45 000 man. |
Layihənin adı | Biratomlu fenolların karbon dioksidlə karboksilləşdirilməsi reaksiyasının nanostrukturlu oksid əsaslı katalizatorlarının hazırlanması texnologiyasının işlənilməsi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu və Azərbaycan Respublikası Gənclər və İdman Nazirliyinin birgə təşkil edərək keçirdiyi Gənc alim və mütəxəssislərin 4-cü xüsusi – “Mənim ilk qrantım”- qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2017 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2019 (12 ay) |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin həmrəhbəri: k.ü.f.d. Sevinc Osmanova (AMEA KQÜKİ); (AMEA Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu) |
Layihənin məbləği | 35 000man. |
Layihənin adı | Zob əleyhinə istifadə olunan L-tiroksin preparatının daşınması üçün sintez olunmuş N-trimetilyod xitozanın reoloji və spektral tədqiqi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Elm Fondu”nun elmi tədqiqat, innovativ layihələrin maliyyələşdirilməsi məqsədilə qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2017 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 30 gün |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin rəhbəri: k.ü.f.d. Şamo Tapdıqov |
Layihənin məbləği | 16 386 man. |
Layihənin adı | V, P, Mo, Sb oksid katalizatorların fiziki-kimyəvi xassələri ilə katalitik aktivliyi arasında kollerasiyanın müəyyən edilməsi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Elm Fondu”nun elmi tədqiqat, innovativ layihələrin maliyyələşdirilməsi məqsədilə qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2017 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | - |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin rəhbəri: Elmir Babayev |
Layihənin məbləği | 12 000 man. |
Layihənin adı | Ağır metalların xalkogenidlərinin, xalkohalogenidlərinin və onlar əsasında yeni funksional materialların alınmasının fiziki-kimyəvi əsasları |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Elm Fondu”nun elmi tədqiqat, innovativ layihələrin maliyyələşdirilməsi məqsədilə qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2017 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | - |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin rəhbəri: Dünya Babanlı |
Layihənin məbləği | 5 000 man. |
2018-ci ildə müsabiqələrə müraciət edən əməkdaşların qrant layihələrinin
SİYAHISI
Müsabiqənin adı | AMEA və TÜBİTAK birgə müsabiqə |
Layihənin adı | Developing new nanoelectrocatalysts on base of combining Co, Ni, Mo metals for water electrolysis (Suyun elektrolizi üçün Co, Ni, Mo metalları saxlayan yeni nanoelektrokatalizatorların hazırlanması) |
Müraciət edən | Layihənin həmrəhbəri: k.e.d. Akif Əliyev Layihənin həmrəhbəri: prof. Hilal Demir Kıvrak |
İl | 2018 |
Müsabiqənin adı | AMEA və TÜBİTAK birgə müsabiqə |
Layihənin adı | Establishment and organization of chitosan-based nano-gel biocomposites for biomedical application (Biotibbi tətbiqlər üçün xitozan əsaslı nano-gel biokompozitlərin sintezi və təşkili) |
Müraciət edən | Layihənin həmrəhbəri: akademik Dilqəm Tağıyev Layihənin həmrəhbəri: prof. Zeyneb Aydoğmuş |
İl | 2018 |
2018-ci ildə impakt faktorlu jurnallarda dərc olunmuş məqalələr
Web of Science (Clarivate Analytics) məlumat bazasına daxil olan impakt faktorlu jurnallar
10. Mansura Huseynova, Parham Talsimi, Ajdar Medjidov, Vaqif Farzaliyev, Mahizar Aliyeva, Gulnar Gondolova, Onur Sahin, Bahattin Yalçın, Afsun Sucayev, Efe Baturhan Orman, Ali Rza Özkaya, Ilhami Gulcin. Synthesis, characterization, crystal structure, electrochemical studies and biological evalution of metal complexes with thiosemicarbazone of glyoxylic acid. Polyhedron 2018, Vol. 155, pp. 25-33.CA-2.067
11. Mansura Teyfur Huseynova, Mahizar Nacaf Aliyeva, Ajdar Akber Medjidov, Onur Şahin Bahattin Yalçın. Cu(II) complex with thiosemicarbazone of glyoxylic acid as an anion ligand in a polymeric structure. Journal of Molecular Structure, 2019, Vol. 1176, pp. 895-900. CA- 2.011
12. Gulnar Gondolova, Parham Taslimi, Ajdar Medjidov, Vagif Farzaliyev, Afsun Sujayev, Mansura Huseynova, Onur Shahin, Bahattin Yalçın, Fikret Turkan, Ilhami Gulçin. Synthesis, crystal structure and biological evaluation of spectroscopic characterization of Ni(II) and Co(II) complexes with N-salicyloil-N′-maleoil-hydrazine as anticholinergic and antidiabetic agents. Journal of biochemistry and molecular toxicology. 32(9):e22197. doi: 10.1002/jbt.22197. CA-1.837
13. Imamaliyeva S.Z., Alakbarzade G.I., Mahmudova M.A., Amiraslanov I.R., Babanly M.B. Phase equilibria in the Tl4PbTe3-Tl9SmTe6-Tl9BiTe6 section of the Tl-Pb-Bi-Sm-Te system. Acta Chimica Slovenica, 2018, v.65, pp.365–371. CA-1.104
14. Imamaliyeva S.Z., Alakbarzade G.I., Gasymov V.A., Babanly M.B. Experimental study of the Tl4PbTe3-Tl9TbTe6-Tl9BiTe6 section of the Tl-Pb-Bi-Tb-Te system. Materials Research-Ibero-american Journal of Materials. 2018; 21(4): e20180189. CA – 1.103
15. P.A.Muradova, S.M.Zulfugarova, E.Graser, A.S.Strekov, Y.N.Litvishkov. Microwaves induced thermolysis of petroleum under contact with heterogenous catalysts. Chemie Ingenieur Technik. 2018, pp. 393-399. CA-1.1
16. Asadov S.M., Mustafaeva S.N. Dielectric Losses and Charge Transfer in Antimony-Doped TlGaS2 Single Crystal. Physics of the Solid State. 2018. V. 60. № 3.
pp. 504-508. CA-0.925
17. L.F.Mashadieva, Sh.G.Mansimova, Yu.A.Yusibov, and M.B.Babanly. Thermodynamic Study of the 2PbTe–AgSbTe2 System Using EMF Technique with the Ag4RbI5 Solid Electrolyte. Russian Journal of Electrochemistry, 2018, Vol. 54, No. 1, pp. 106–111. CA – 0.880
18. Алвердиев И. Дж., Аббасова В. А., Юсибов Ю. А., Тагиев Д. Б., Бабанлы М. Б. Термодинамическое исследование соединения Cu2GeS3 и твердых растворов Cu2-xAgxGeS3 методом электродвижущих сил с твердым электролитом Cu4RbCl3I2 . Электрохимия, 2018, том 54, № 2, с. 224–230. CA – 0.880
19. Mustafaeva S.N., Asadov S.M., Guseinov D.T. Dielectric relaxation and conductivity of CdGa2S4 single crystal grown by the CTR method. Crystallography Reports. 2018. V. 63. № 7. pp. 1–3. CA-0.762
20. Mustafaeva S.N., Asadov S.M. Dielectric behavior and conductivity of TlIn1-xSbxSe2 . Crystallography Reports. 2018. V. 63. № 7. pp. 1–4.CA-0.762
21. Aliev O.M., Asadov M.M., Azhdarova D.S., Mamedov Sh.G., Ragimova V.M. Polythermal Section FeSb2S4–FeSm2S4 of the FeS–Sb2S3–Sm2S3 System. Russian Journal of Inorganic Chemistry. 2018. V. 63. № 6. pp. 833–836. CA-0.709
22. Алиев О.М., Аждарова Д.С.,Рагимова В.М., Максудова Т.Ф. Синтез и физико-химические свойства лантансодержащего минерала бертьерита. Журнал неорганической химии. 2018, Т.63. № 3, c.1-4. CA-0.709
23. Asadov M.M., Akhmedova N.A. Т–х Diagram of Section BiB3O6–YbBO3. Russian Journal of Inorganic Chemistry. 2018. V. 63. № 12. pp. 1617-1621. CA-0.709
24. Бахтиярлы И.Б., Фатуллаева Г.М., Керимли О.Ш. Стеклообразование в тройной системе Ln2O3-As2S3-Er2O3. Журнал неорганической химии 2018, Т-63, №7, с.962-965.CA-0.709
25. Yu.A.Yusibov, I.Dzh.Alverdiev, L.F.Mashadiyeva, A.N.Mamedov, D.B.Tagiev, M.B. Babanly.Study and 3D Modeling of the Phase Diagram of the Ag–Sn–Se System. Russian Journal of Inorganic Chemistry, 2018, Vol. 63, No. 12, pp. 1622-1635.
CA-0.709
26. S.Z.Imamaliyeva, D.M.Babanly, D.B.Tagiev, M.B.Babanly. Physicochemical Aspects of Development of Multicomponent Chalcogenide Phases Having the Tl5Te3 Structure: A Review. Russian Journal of Inorganic Chemistry, 2018, №13, pp.1704-1730. CA – 0.709
27. Имамалиева С.З., Гасанлы Т.М., Садыгов Ф.М., Бабанлы М.Б. Фазовая диаграмма системы Tl2Te-Tl5Te3-Tl9GdTe6. Журнал неорганической химии, 2018, т.63, №2, с.262-269.CA – 0.709
28. Asadov S.M., Mustafaeva S.N., Guseinov D.T., Kelbaliev K.I. Dependence of the X-Ray Dosimetric Parameters of AgGaS2xSe2–2x Single Crystals on Their Composition . Technical Physics. 2018. V. 63. № 4. pp. 546-550. CA-0.707
29. Mashadieva L.F., Gasanova Z.T., Yusibov Yu.A., and Babanly M.B. Phase Equilibria in the Cu2Se–Cu3AsSe4–Se System and Thermodynamic Properties of Cu3AsSe4 . Inorganic Materials, 2018, Vol. 54, No. 1, pp. 8–16. CA- 0.699
30. Mustafaeva S.N., Asadov S.M., Kerimova E.M. Dielectric Properties and Electrical Conductivity of (1–x)TlGaSe2 · xTm Crystals. Inorganic Materials. 2018. V. 54.
№ 7. pp. 627-631. CA-0.699
31. Mustafaeva S.N., Asadov S.M., Kerimova E.M. Dielectric Properties and Conductivity of Ag-Doped TlGaS2 Single Crystals . Semiconductors. 2018. V. 52. № 2. pp.156-159. CA-0.672
32. Niftiyev N.N., F. M. Mamedov, Quseynov V. I., Kurbanov S.Sh. AC Electrical Conductivity of FeIn2Se4 Single Crystals. Semiconductors. 2018, Volume 52, Issue 6, pp. 683–685. CA-0.672
33. С.З.Исмаилова, А.А.Меджидов, П.А.Фатуллаева, Р.Дж.Гасымов Получение полимера конденсацией о-фенилендиамина и п-ксилилендибромида и его свойства. Журнал общей химии. 2018. Т. 88. Вып. 5, c.800-804. CA- 0.658
34. Джавад-заде A.A., Меджидов А.А., Ялчин Б., Агаева С.А., Фатуллаева П.А., Османова С.Н. Гидротермальный редокс синтез шпинелей кобальта и марганца с использованием нитра