Ümumi hesabat - Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu

Ümumi hesabat

M.NAĞIYEV adına

KATALİZ VƏ QEYRİ-ÜZVİ KİMYA İNSTİTUTU

2018-Cİ İLDƏ ELMİ VƏ ELMİ-TƏŞKİLATİ

FƏALİYYƏT HAQQINDA

H E S A B A T

2018-ci ildə fundamental və tətbiqi xarakterli elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsində 5 akademik, 4 müxbir üzv, 35 elmlər doktoru, 134 fəlsəfə doktoru, 291 elmi işçi, həmçinin doktorant və dissertantlar iştirak etmişlər.

Əməkdaşların ümumi sayı 471 nəfərdir.

Elmi-tədqiqat işləri 5 istiqamət üzrə yerinə yetirilmişdir:

v katalizin fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi;

v karbohidrogenlərin çevrilməsi, qaz kimyası və ətraf mühitin qorunması üçün səmərəli katalizatorların və adsorbentlərin işlənib hazırlanması;

v kimyəvi proseslərin kinetika və mexanizminin öyrənilməsi, modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması;

v müxtəlif təyinatlı funksional materialların, nanokompozitlərin, molekulyar maqnetiklə- rin və keçiricilərin sintezi;

v yerli mineral xammalın emal və praktiki əhəmiyyətli qeyri-üzvi birləşmələrin alınması üçün səmərəli proseslərin yaradılması, hidrotexniki qurğuların korroziyadan mühafizəsi.

Bu istiqamətlərə daxil olan 8mövzu, 36 iş və 76 mərhələ üzrə elmi-tədqiqat işləri aparılmışdır.
İnstitutda 30 laboratoriyanı birləşdirən 8 elmi şöbə və 5elmi yardımçı şöbə fəaliyyət göstərir.

İNSTİTUTUN ŞÖBƏLƏRİ VƏ LABORATORİYALARI

I.“Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsi

1. “Qeyri-filiz mineral xammalının emalı” laboratoriyası

2. “Dəmir və titan tərkibli filiz xammalının emalı” laboratoriyası

3. “Əlvan metaltərkibli mineral xammalın emalı” laboratoriyası

4. “Analitik kimya“ laboratoriyası

II. “Qeyri-üzvi funksional materiallar” şöbəsi

1. “Keçid elementlərinin xalkogenidləri” laboratoriyası

2. “Funksional materialların komponentlərinin sintezi” laboratoriyası

3. “Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası” laboratoriyası

4. “Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafizə” laboratoriyası

III. “Koordinasiya birləşmələri” şöbəsi

1. “Molekulyar maqnetiklər və keçiricilər” laboratoriyası

2. “Keçid metallarının metal-üzvi birləşmələri” laboratoriyası

3. “Nadir metalların kompleks birləşmələri” laboratoriyası

4. “Metal-klatrat birləşmələr” laboratoriyası

IV. “Koherent - sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalari” şöbəsi

1. “Monooksigenaz reaksiyalarının modelləşdirilməsi” laboratoriyası

2. “Biomimetik sensorlar və azot 1-oksidlə oksidləşmə” laboratoriyası

3. “Biomimetik katalizatorlar üçün üzvi liqandların sintezı” laboratoriyası

4. “Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə” laboratoriyası

V. “Oksidləşdirici heterogen kataliz” şöbəsi

1. “Seolit katalizi” laboratoriyası

2. “Ekoloji kataliz“ laboratoriyası

3. “Katalizatorların hazırlanması” laboratoriyası

VI. “Nano- və elektrokataliz” şöbəsi

1. “Nanokompozit katalizatorlar” laboratoriyası

2. “Nanostrukturlaşdırılmış metal-polimer katalizatorları” laboratoriyası

3. “Metal-üzvi birləşmələr əsasında nanokatalizatorlar” laboratoriyası

4. “Nanoelektrokimya və elektrokataliz” laboratoriyası

5. “Renium ərintilərinin elektrokimyası və elektrokatalizi” laboratoriyası

VII.“Kimyəvi və ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi və texnologiyası” şöbəsi

1. “Kimyəvi-texnoloji proseslərin modelləşdirilməsi” laboratoriyası

2. “Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdirilməsi” laboratoriyası

3. “Kimya sənayesinin yan məhsullarının emalı” laboratoriyası

4. “Zəhərli kimyəvi maddələrin zərərsizləşdirilməsi” laboratoriyası

VIII. “Sorbsiya prosesləri” şöbəsi

1. “Qeyri-üzvi sintetik sorbentlər” laboratoriyası

2. “Mineral sorbentlər“ laboratoriyası

Elmi-yardımçı qurumlar:

“Elmi-informasıya və patent tədqiqatları” şöbəsi

“Elmi nəşrlər” şöbəsi

“Beynəlxalq əlaqələr, qrant layihələri və innovasiya” şöbəsi

“Təhsil” şöbəsi

“Fiziki-kimyəvi analiz” şöbəsi

MÜHÜM NƏTİCƏLƏR

PROBLEM

Mineral və bərpa olunan xammal emalının fiziki-kimyəvi əsasları və yeni qeyri-üzvi funksional materialların sintezi.

MÖVZU 1: Respublikanın filiz və qeyri-filiz mineral xammal ehtiyatlarının kompleks emal texnologiyasının elmi əsaslarının yaradılması

MÜHÜM NƏTİCƏ

Dəmir və vanadium tərkibli filiz konsentratlarının təbii qazla reduksiyasının qeyri-tarazlıq Gibbs enerjisinin komponentlərin parsial təzyiqindən asılılığının analitik 3D modeli işlənilmişdir ki, bu da reduksiya prosesinin başlanğıc temperaturunu 100⁰C azaldan təzyiq parametrinin qiymətlərini müəyyənləşdirməyə imkan verir:

Qeyri-tarazlıq Gibbs enerjisinin (DG) və filiz konsentratının reduksiya temperaturunun təzyiq parametrindən asılılığının 3D modeli

İcraçılar: k.ü.e.d.,professor Asif Məmmədov, k.ü.f.d. Afəridə Qasımova, k.ü.f.d. Qasım Səmədzadə

1. A.N.Mammadov, A.M.Gasimova. Reduction of the Adzhinaur titanomagnetite concentrates of Azerbaijan by natural gas for the production of iron powder and titanium dioxide. //Azerbaijan Chemical Journal. 2018, N.1, p.p37-44.

2. Шарифова У.Н., Мамедов А.Н., Гасымова А.М., Самедзаде Г.М. Термодинамика окислительно-восстановительных реакций ванадийсодержащих титаномагнетитовых концентратов при использовании природного газа. //Фундаментальные исследования. 2018. № 6. c.35-40.

MÖVZU 2: Yüksək texnologiyalar üçün yeni qabaqcıl qeyri-üzvi funksional materialların istiqamətli sintezinin elmi əsaslarının yaradılması

MÜHÜM NƏTİCƏ

İlk dəfə olaraq elektrolit kimi morfolin formiat ion mayesindən istifadə etməklə elektrik hərəkət qüvvəsi (EHQ) üsulu ilə M-X-I (M-Tl, Sb, Bi; X-S, Se, Te) sistemlərində əmələ gələn üçlü birləşmələrin parsial və inteqral termodinamik funksiyaları yüksək dəqiqliklə təyin edilmişdir. Bu yanaşma qeyri-üzvi sistemlərin termodinamik tədqiqatlarında EHQ üsulunun tətbiq imkanlarını əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirməyə imkan verir.

İcraçılar: AMEA-nın müxbir üzvü Məhəmməd Babanlı, k.ü.f.d. Samirə İmaməliyeva

1. Aliev Z.S., Musayeva S.S. Imamaliyeva S.Z., Babanlı M.B. Thermodynamic study of antimony chalcoiodides by EMF method with an ionic liquid. // J. Therm. Anal. Calorim., 2018, v.133, №2, pp.1115-1120.

2. Babanly D.M., Aliev Z.S., Majidzade V.M., Tagiyev D.B., Babanly M.B. Experimental study of phase equilibria and thermodynamic properties of the Tl–Se–I system. // J. Therm. Anal. Calorim., 2018, https://doi.org/10.1007/s10973-018-7677-x.

MÖVZU 3: Molekulyar maqnitlər, keçiricilər, metal örtüklər və selektiv sorbentlərin alınması üçün komplekslərin və metal üzvi birləşmələrin sintezi, quruluşu və tədqiqi.

MÜHÜM NƏTİCƏ

1. Karbon turşularının tiosemikarbazonları və hidrazonları ilə birinci dövr keçid metallarının koordinasion birləşmələri sintez olunmuş, onların quruluşu öyrənilmiş və müəyyən edilmişdir ki, alınmış maddələr bəzi metabolik fermentlərə qarşı ingibitor xüsusiyyətlərinə malik olmaqla qlaukoma, Alzheymer xəstəlikləri üçün potensial preparatlardır.

Nikelin N-salisiloil –N-maleoil – hidrazinlə kompleksininmolekulyar (A) və

kristallik (B) quruluşu

Tiosemikarbazon ilə qlioksal turşusunun qarşılıqlı təsirindən alınmış liqandla

misin əmələ gətirdiyi kompleksin molekulyar (A) və kristallik (B) quruluşları

İcraçılar: akademik Əjdər Məcidov, k.ü.f.d. Pərizad Fətullayeva, doktorantlar Mənsurə Hüseynova, Gülnaz Qondolova (İş AMEA-nın Aşqarlar İnstitutu ilə birlikdə aparılıb)

1.Mansura Huseynova, Parham Talsimi, Ajdar Medjidov, Vaqif Farzaliyev, Mahizar Aliyeva, Gulnar Gondolova, Onur Sahin, Bahattin Yalçın, Afsun Sucayev, Efe Baturhan Orman, Ali Rza Özkaya, Ilhami Gulcin. Synthesis, characterization, crystal structure, electrochemical studies and biological evalution of metal complexes with thiosemicarbazone of glyoxylic acid. Polyhedron 2018, Vol. 155, pp. 25-33.

2.Gulnar Gondolova, Parham Taslimi, Ajdar Medjidov, Vagif Farzaliyev, Afsun Sujayev, Mansura Huseynova, Onur Shahin, Bahattin Yalçın, Fikret Turkan, Ilhami Gulçin. “Synthesis, crystal structure and biological evaluation of spectroscopic characterization of Ni(II) and Co(II) complexes with N-salicyloil-N′-maleoil-hydrazine as anticholinergic and antidiabetic agents” Journal of biochemistry and molecular toxicology, 2018. DOI: 10.1002/jbt.22197

MÜHÜM NƏTİCƏ

2. Elektrokimyəvi müqayisə elektrodu kimi qeyri-su mühitində istifadə edilən ferrosen/ferrisinium sistemi ilə müqayisədə oksidləşmə-reduksiya prosesləri daha sürətli baş verən, elektrod potensialları daha əlverişli sahədə yerləşən və məhlulda daha davamlı olan yeni oktametilferrosen/oktametilferrisinium sistemi işlənib hazırlanmışdır.

İcraçılar: kimya üzrə elmlər doktoru İltifat Lətifov, dissertant Nigar İbrahimova

1. Ибрагимова Н.З., Мамедов И.Г., Джафаров Г.М., Салимов Р.М., Лятиф И.У. ¹Н ЯМР-исследование диамагнитного 1,2,4,1¢,2¢,4¢-гексаметилферроцена, парамаг-нитного гексафтор фосфата 1,2,4,1¢,2¢,4¢-гексаметилферрициния и электродного обмена между ними. //Химические проблемы 2017, № 1, с. 51-58.

2. N.Z.İbrahimova, İ.Q.Məmmədov, Q.M.Cəfərov, İ.U.Lətifov. Dəmirin sendviç tipli komplekslərindən ibarət sistemlərdə elektron mübadilə reaksiyasının kinetikası. //Bakı Universitetinin Xəbərlər jurnalı 2018, № 2, s. 26-31.

PROBLEM

Katalizin fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi, yeni katalizatorların və adsorbentlərin yaradılması

MÖVZU 4: Heterogen biomimetik katalizatorlar iştirakında hidrogen peroksid və azot 1-oksid ilə koherent sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalarının fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi və innovasion işlənilmələrin tətbiqi.

MÜHÜM NƏTİCƏ

İlk dəfə olaraq ferrosenin iştirakında tsikloheksanın katalitik pirolizi ilə alınan karbon nanoborularının tərkibində Fe₃C karbidin və dəmirin yüksək temperaturlu g-modifikasiyasının əmələ gəlməsi X-ray analiz üsulu ilə aşkar olunmuşdur. Fe-tərkibli karbon nanoboruların kumolun və etilbenzolun aerob oksidləşmə proseslərində yüksək katalitik aktivliyə malik olduğu müəyyən edilmişdir.

İcraçılar: AMEA-nın müxbir üzvü Eldar Zeynalov, akademik Tofiq Nağıyev, k.ü.f.d. Mətanət Məhərrəmova

1.Eldar Zeynalov, Tofik Nagiyev, Jörg Friedrich, Matanat Magerramova Carbonaceous nanostructures in hydrocarbons and polymeric aerobic oxidation mediums. In the book: Fullerenes, Graphenes and Nanotubes: A Pharmaceutical Approach. Edited by Alexander Mihai Grumezescu, Elsevier – William Andrew Publishing House, 2018, chapter 16, pp. 631-681.

2.Zeynalov E.B., Magerramova M. Ya. Backminsterfullerene-pyrrolidines as promising antioxidants in polymer materials. In: Chemical Engineering of Polymers. Production of Functional and Flexible Materials. Apple Academic Press Inc., USA, Part 3: Materials and Properties; 2018, chapter 27, pp. 329-344.

MÖVZU 6: Katalitik, elektrokatalitik və fotoelektrokatalitik proseslər üçün oksid və polimer əsaslı nanostrukturlaşdırılmış katalizatorların işlənib hazırlanması.

MÜHÜM NƏTİCƏ

I. İlk dəfə olaraq ikivalentli platin və palladiumun bioloji sistemlərə xas olan funksional qruplara malik bioloji fəal merkamin və b-merkaptoetanol liqandları ilə çoxnüvəli koordinasion birləşmələri alınmış, onların strukturları öyrənilmiş, quruluş və bioloji fəallıq (radioprotektor, onkoloji, dermatoloji) arasında korrelyasiya müəyyən edilmişdir.

İcraçılar: akademik Dilqəm Tağıyev, k.ü.f.d. Əsmət Əzizova, k.ü.e.d. Xudayar Həsənov (Azərbaycan Tibb Universiteti)

1. Азизова А.Н., Тагиев Д.Б., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И. Шестиядерные комплексы платины (II) и палладия (II) с β-меркаптоэтанолом. Журнал общей химии. 2018, т.88, вып. 3, с. 478-481.

2. А.Н.Азизова, Д.Б.Тагиев, С.Н.Османова, Ш.Г.Касумов, Х.И.Гасанов. Кристаллическая и молекулярная структура комплекса платины с b-меркаптоэтиламин гидрохлоридом. Журн. Структурной химии, 2018. Т.59. №1. c.191–195.

II.Polistirol istehsalında benzolun etilenlə alkilləşmə prosesində zərərli aralıq məhsul kimi əmələ gələn fenilasetilenin selektiv hidrogenləşmə reaksiyasının tərkibində metal olmayan mezo-quruluşlu polimer karbon nitrid katalizatoru üzərində kinetik qanunauyğunluqları tədqiq edilmiş və prosesin riyazı modeli işlənilmişdir.

İcraçılar: k.ü.e.d., professor Vaqif Əhmədov, akademik Dilqəm Tağıyev, akademik Ağadadaş Əliyev, dissertant Vüsal Əhmədov, M.Bəhmənov

V.Akhmedov, A.Aliyev, M.Bahmanov, V.Ahmadov, D.Tagiyev. ″Kinetics of phenylacetylene selective hydrogenation to styrene over metal-free polymeric carbon nitrides″. Applied Catalysis A, General, 2018. Vol. 565, pp. 13-19

III. Xitozanın qarışqa aldehidi və benzaldehid ilə reaksiyası nəticəsində alınmış, yüksək həll olma qabiliyyətinə malik N-metil-N-benzil törəməsinə L-tiroksin dərman preparatının inkapsullaşdırılması həyata keçirilmişdir. Alınan biokompleksin siçanlarda in vivo kəskin və xroniki toksikliyi yoxlanılmış və bir ay müddətində onlarda əks reaksiya müşahidə olunmamışdır.

İcraçılar: akademik Dilqəm Tağıyev, k.ü.e.d. Nizami Zeynalov, k.ü.f.d. Şamo Tapdıqov

Sh.Z.Tapdigov, S.F.Safaraliyeva, N.A.Zeynalov, D.B.Tagiyev, A.I.Mammedova, E.M.Gasimov, A.F.Nuraliyev. Synthesis of N,N-diethyl, N-methyl chitosan chloride with certainquaternization degree, molecular spectroscopic and thermomorphological study of the alkylation. /Journal of Biomimetics, Biomaterials and Biomedical Engineering, 2018, Vol. 39, pp.77-88.

MÖVZU 8: Qeyri-üzvi birləşmələr və təbii mineralların modifikasiyası əsasında sorbentlərin alınması və tullantı sularının zəhərli komponentlərdən təmizlənməsi.

MÜHÜM NƏTİCƏ

Hidrotermal üsulla sintetik polivinilpirrolidon və orqano-bentonit əsasında alınmış kompozit materialın mövcud sorbentlərlə müqayisədə ağır metal ionlarının (Cr³⁺,Pb²⁺və s.) filiz emalı tullantı sularından, kationaktiv, anionaktiv və qeyri-ionogen boyaların isə toxuculuq sənayesinin tullantılarından çıxarılmasında yüksək sorbsiya tutumuna malik olması müəyyən edilmişdir.

İcraçılar: k.ü.e.d. Əli Yaqubov, k.ü.f.d. Səadət Məmmədova

1. Джабаров Э.Э., Ягубов А.И., Махмудов Ф.Т., Мамедова С.А, Мамедова С.Р. Термодинамика обмена ионов Cr³⁺и Ni²⁺на природных и синтетических сорбентах. Science and World. International scientific journal. 2018, №10(62), с.43-46.

2. С.А.Мамедова, А.И.Ягубов, П.А.Фатуллаева, А.А.Меджидов,М.Г.Аббасов. Получение и ИК-спектроскопическое исследование полимерных композиционных материалов на основе модифицированных бентонитов. Известия Волгоградского Политехнического Университета, 2018, №4, с.235-240.

PROBLEM

Kimyəvi proseslərin texnologiyası və modelləşdirilməsi.

MÖVZU 7: Kimyəvi proseslərin modelləşdirilməsi, (qeyri-üzvi sistemlərdə) fiziki kimyəvi hadisələrin tədqiqi, zəhərli maddələrin zərərsizləşdirilməsi və kimya sənayesində əmələ gələn yan məhsulların emal texnologiyasının işlənib hazırlanması

MÜHÜM NƏTİCƏ

Dispers neft mühitində kütlə köçürmə hadisələri və reoloji xassələr əsasında diffuziya və qravitasiya mexanizmləri, neftdə olan asfalt-qətran və bərk hissəciklərin çökmə və neft avadanlığının səthində hissəciklərin sıx layının yaranma modelləri təklif edilmişdir. Bu modellər neft avadanlıqlarının vəziyyətinin zamana görə proqnozlaşdırılmasına və onların istismar müddətinin artırılması üçün optimal şəraitin seçilməsinə imkan verir.

İcraçılar: AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəliyev, t.ü.e.d., professor Sakit Rəsulov (Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti)

1. Келбалиев Г.И.,Расулов С.Р., Мустафаева Г.Р. Вязкость структурированных дисперсных систем. //Теор. Осн. Хим. Техн., 2018, т.52, №3, с.352–360.

2. Келбалиев Г.И., Расулов С.Р., Ильюшин П.Ю., Мустафаева Г.Р. Кристаллизация парафина из нефти и осаждение асфальто-парафинистых веществ на поверхности труб. //Инж.-Физ. журнал, 2018,т.91, №5. с.1–6.

PATENT İŞİ

Hesabat ilində İnstitutun 15 ixtiraya dair iddia ərizəsi Azərbaycan Respublikasının Əqli Mülkiyyət Agentliyinə göndərilmişdir və İnstitutun əməkdaşları Azərbaycan Respublikasının 5 patentini almışlar.

Aşağıda qeyd olunan laboratoriyaların əməkdaşları tərəfindən göndərilən 15 iddia ərizəsindən 10-a ilkin ekspertizanın müsbət rəyi alınmışdır.

İDDİA ƏRİZƏLƏRİ

Cədvəl 1

2018-ci ildə alınan patentlərin müəllifləri aşağıdakı qeyd olunan laboratoriyaların əməkdaşlarıdır.

Lab. № 2 – 1 patent (Lab. rəh. G.Z.Süleymanov)
Lab. №17 – 1 patent (Lab. rəh. E.Ə.Salahova)
Lab. № 18 – 1 patent (Lab. rəh. N.İ.Əli-zadə)
Lab. № 6 – 1 patent (Lab. rəh. M.M.Əsədov)
Lab. № 15 – 1 patent (Lab. rəh. A.M.Əliyev)

Beləliklə institutun 18 nəfər əməkdaşı 2018-ci ildə alınmış 5 patentin müəllifləridir. Qeyd olunan ixtiralar üzrə iddiaçı və patent sahibi AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutudur.

2018-ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun əməkdaşları

tərəfindən alınmış patentlər

Cədvəl 2

26 aprel 2018-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən təşkil olunan ixtiraçılıq sahəsində nailiyyətlərə görə “İlin Patenti” nominasiyası üzrə V Respublika Müsabiqəsi keçirilmişdir. İnstitutun təqdim etdiyi 10 patentdən:

– İ 2017 0056 “Kristallaşma prosesinin idarə olunması üsulu” müəllifləri D.M.Babanlı, D.B.Tağıyev, S.Z.İmaməliyeva, İ.M.Babanlı, M.M.Əsədov – 2-ci yerə;

– İ 2017 0025 “1- Metiltsikloheksodien -1,3-ün alınma üsulu” müəllifləri

A.M.Əliyev, Z.A.Şabanova, Ə.İ.Kərimov, Ü.M.Nəcəf-Quliyev - həvəsləndirici mükafata layiq görülmüşlər.

İNSTİTUTUN TƏTBİQ OLUNAN VƏ TƏTBİQƏ TÖVSİYƏ OLUNAN İŞLƏRİ

Tətbiq olunan iş

– Polietilen-bitum modifikasiyası əsasında hidrofob-elastik hermetiklərin alınması (tətbiq aktları var). İş 2014-cü ildən hal-hazıradək davam edir.

Tətbiqə tövsiyə olunan işlər

– Dəmir yol qəzası nəticəsində fenolla çirklənmiş Padar məntəqəsi ərazisinin ekoloji monitorinq və bərpa layihəsi; (2014 il)

– Neft şlamları və neftlə çirklənmiş torpaqqruntların utilizasiya texnologiyası; (2014 il)

– Metalüzvi karbinol birləşmələri əsasından hazırlanmış kompozit məhlullarından istifadə etməklə müxtəlif təyinatlı tutumlarda formalaşan dib neft şlamlarından təmizlənməsi texnologiyasının işlənib hazırlanması; (2016 il)

– Klatrat əmələ gətirmənin neft qurğularının hasilatlarının artırılmasında tətbiqi;

(2016-2018 illər)

– Kimya sənayesində əmələ gələn yan məhsulların emal texnologiyasının işlənib hazırlanması. (2017 il)

ELMİ-TƏŞKİLATİ FƏALİYYƏT

a) Elmi Şuranın fəaliyyəti:

Hesabat dövründə Elmi Şuranın 12 iclası keçirilmiş və bu iclaslarda 2018-ci il üçün struktur bölmələrin işçi proqramları, 2019-cu ildə keçiriləcək elmi-tədqiqat işlərinin planı, İnstitutun doktorantura, dissertantura və magistraturasında təhsil alanların attestasiyasının nəticələri, 2018-ci ildə qəbul olunanların fərdi iş planları, Elmi Şuranın 2018-ci il üçün təqvim planı, 2018-ci ildə İnstitutun gənc əməkdaşlarının elmi fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi məqsədi ilə akademik M.Nağıyev adına təsis edilmiş mükafata layiq görülən gənc alimlərin namizədliyinin irəli sürülməsi, Şuraya təqdim olunmuş monoqrafiyaların çapa tövsiyəsi və İnstitutda işləyən görkəmli alimlərin yubileylərinin keçirilməsi haqqında AMEA-nın qarşısında vəsadətlərin qaldırılması və s. məsələlər müzakirə olunmuşdur. 2018-ci ildə İnstitutda akademik Əjdər Məcidovun 80, AMEA-nın müxbir üzvləri Əli Nuriyevin 90, Eldar Zeynalovun 70 illik yubileyinə həsr olunmuş Elmi Şura iclası, akademik Murtuza Nağıyevin 110 illik yubileyinə həsr olunmuş yubiley iclası və konfrans keçirilmişdir.

Elmi Şura iclaslarında əməkdaşların baş elmi işçi, aparıcı elmi işçi, böyük elmi işçi vakant vəzifələrini tutmaq üçün keçirilən müsabiqənin nəticələri müzakirə olunmuş və AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsinə təsdiq üçün müvafiq sənədlər təqdim edilmişdir.

Elmi Şuranın iclaslarında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərman və Sərəncamlarının icrası haqqında, Azərbaycan MEA Rəyasət Heyətinin sərəncamları və qərarları, Ali Attestasiya Komissiyasının və başqa yerli və xarici elmi təşkilatların məktubları və s. müzakirə olunmuş və onlar cavablandırılmışdır.

Elmi Şuranın iclaslarında müntəzəm olaraq 2018-ci il ərzində xarici ölkələrdə ezamiyyətdə olmuş əməkdaşların hesabatları dinlənilmiş və təsdiq edilmişdir.

İlin sonunda Elmi Şurada struktur bölmələrin 2018-ci il üzrə elmi və elmi-təşkilati hesabatları prezentasiya şəklində aparılmış, “direktor hesabatı” təsdiq edilmiş və elmi işlərdə əldə edilən mühüm nəticələr müzakirə edilmişdir.

Şurada 8 nəfərə 2303.01–“Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. S.İ.Bənənyarlı, k.ü.f.d. F.F.Cəlaləddinov, k.ü.f.d. L.F.Məşədiyeva, k.ü.f.d. Q.M.Səməd-zadə, k.ü.f.d. F.K.Paşayeva, k.ü.f.d. R.M.Muradxanov, k.ü.f.d. Z.M.Muxtarova, k.ü.f.d. Q.M.Cəfərov), 1 nəfərə 2306.01–“Üzvi kimya” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. M.M.Ağamalıyeva), 1 nəfərə 2316.01–“Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. N.V.Şakunova), 1 nəfərə 3303.01–“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” (t.ü.f.d. S.A.Əliyeva) və 1 nəfərə 2304.01–“Makromolekullar kimyası” (N.Y.Melnikova) dosent elmi adı verilməsi məsələsi müzakirə olunmuş və sənədlər AAK-na təqdim edilmişdir.

Elmi Şuranın iclaslarında elmi əməkdaşlıqla bağlı yeni müqavilələr müzakirə olunub təsdiq edilmişdir, həmçinin 2018-ci ilə qədər bağlanılmış və fəaliyyətdə olan müqavilələr əsasında aparılan elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsinə baxılmışdır.

Bu müqavilələr əsasında birgə aparılan elmi tədqiqatların əlaqələndirilməsi, elmi işlərin effektivliyinin artırılması və alınan nəticələrin mühüm olması müzakirə olunaraq təsdiq edilmişdir.

Elmi Şuranın genişləndirilmiş iclaslarında Monqolustan Elmlər Akademiyasının prezidenti akademik Duger Reqdel təmsil etdiyi qurum barədə məlumat verərək, 60 ilə yaxın fəaliyyət göstərən akademiyada müxtəlif elm sahələri üzrə elmi tədqiqat işlərinin yerinə yetirildiyini qeyd etmiş, Monqolustan Elmlər Akademiyası ilə AMEA, eləcə də Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu arasında kadr və təcrübə mübadiləsinin aparılmasının məqsədə uygun olduğunu vurğulamış, Macarıstan Milli Sağlamlıq İnstitutunun bölmə rəhbəri, professor Geza Safrani “Şişlərin gen terapiyası”, İngiltərə Haddersfild Universitetinin professoru Vladimir Mixayloviç Vişnyakov “Nanoquruluşlu materialların analitik tədqiqatları” və Türkiyə Cümhuriyyəti “Vestel” Müdafiə Sənayesi şirkətində araşdırmaçı professor Sadiq Quliyev “Qatı oksid yanacaq elementləri” mövzusunda maraqlı məruzələrlə çıxış etmişlər.

b) Elmi seminarların işi:

AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunda Dissertasiya Şurasının nəzdində 2316.01- “Kimyəvi kinetika və kataliz”, 2303.01- “Qeyri-üzvi kimya”, 3303.01- “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisasları üzrə Elmi Seminar fəaliyyət göstərir. Elmi seminarın tərkibi 20 nəfərdən ibarətdir (2 müxbir üzv, 10 elmlər doktoru, 8 fəlsəfə doktoru). Elmi seminarda hesabat ilində aşağıdakı dissertasiya işləri müzakirə olunmuşdur.

1.08.01.2018-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun a.e.i., t.ü.f.d. Səfərov Aqil Rafiq oğlunun “Krekinq və piroliz qazlarının birgə emalı kimya texnoloji kompleksinin optimal layihələndirilməsinin elmi əsaslarının yaradılması” mövzusunda-3303.01 “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №1

2.16.01.2018-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı Qurbanov Zaur Həmzə oğlunun “Tsiklopentadienil, metalkarbonil və metalüzvi liqandlı iki və çox nüvəli, klaster tipli d - və f - element tərkibli metalkomplekslərin sintezi və onlar əsasında yeni katalitik sistemlərin yaradılması” mövzusunda- 2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №2

3.01.02.2018-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun dissertantı Məmmədova Zülfiyyə Məmməd qızının“ Ferrosen əsaslı bir- və çoxnüvəli metalkomplekslərin sintezi və tədqiqi” mövzusunda- 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №3

4.28.02.2018- ci ildə Bakı Dövlət Unversitetinin “Fiziki və kolloid kimya” kafedrasının doktorantı Eminova Sənəm Fəxrad qızının “Modifikasiya olunmuş pentasil seolitlərin iştirakında etilbenzolun metanolla selektiv alkilləşməsi” mövzusunda- 2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №4

5.15.03.2018- ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı İsmayılova Bilqeyis Adil qızının “Seolit katalizatorlarının iştirakında malein anhidridi və onun xlorlu analoqlarının aşağı molekullu doymuş spirtlərlə efirləşmə reaksiyası” mövzusunda- 2316.01–“Kimyəvi kinetika vəkataliz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №5

6.03.04.2018-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı Hüseynova Şəfəq Ənvər qızının “As-Mn(Cr)-Se üçlü sistemlərində faza tarazlığı, şüşəəmələgəlmə və alınan yeni fazaların xassələrinin tədqiqi" mövzusunda -2303.01 – "Qeyri-üzvi kimya" ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №6

7.02.05.2018- ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun elmi işçisi, doktorant Qəhrəmanova Yeganə Balami qızının “Tullantı qazların kükürdtərkibli birləşmələrindən təmizlənməsi üçün əlvan metallurgiyanın dəmirtərkibli tullantıları əsasında katalizator və adsorbentlərin işlənib hazırlanması mövzusunda- 2303.01 – "Qeyri-üzvi kimya" ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №7

8.01.06.2018- ci ildə Naxçıvan Dövlət Universitetinin Kimya kafedrasının dissertantı Babayeva Nigar Yasin qızının “Parağaçay molibdenit filizi əsasında molibdenit konsentratının, ammonium molibdatın, molibden (VI) oksidin, mis, gümüş, talliumun tiomolibdatlarının alınması və onların fiziki və kimyəvi tədqiqi” mövzusunda- 2303.01 – "Qeyri-üzvi kimya" ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №8

9.06.06.2018- ci ildə AMEA-nın akad. M. Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı Babayev Elmir Məqsəd oğlunun “Xlortoluolların katalitik oksidləşməsi reaksiyasının kinetikasının öyrənilməsi” mövzusunda- 2316.01– “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №9

10.27.06.2018-ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun elmi işçisi, doktorant Məmmədova Ulduz Vidadi qızının “Etilenin hidrogen peroksidlə etil spirti və asetaldehidə biomimetic katalitik monooksidləşməsi ” mövzusunda- 2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №10

11.27.06.2018-ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun elmi işçisi, doktorant Məlikova Nuranə Nəhməd qızının “Yarımkeçirici katalaz-mimetik sensor” mövzusunda- 2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi Protokol №11

12.10.10.2018- ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı Ağayev Fuad Allahverdi oğlunun “Seolitlər əsasında alifatik spirtlərin oksidləşməsi reaksiyası üçün məqsədyönlü katalizatorların sintezi və aktivliklərinin öyrənilməsi” mövzusunda- 2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya" ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №12

13.17.10.2018-ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun kiçik elmi işçisi Əlləzova Nigar Mahmud qızının “CuInSe₂-Ge(Sn,Pb)–Se sistemlərinin tədqiqi və alınmış fazaların xassələri” mövzusunda- 2303.01 –“Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №13

Cari il ərzində seminarda 13 dissertasiya işinin (2 elmlər doktoru və11 fəlsəfə doktoru) müzakirəsi keçirilmişdir.

c) Dissertasiya Şurasının işi:

İnstitutun nəzdində 2303.01–“Qeyri-üzvi kimya“,2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz”, 3303.01–“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisasları üzrə Dissertasiya Şurası fəaliyyət göstərir.Hesabat ilində Dissertasiya Şurasında 1 nəfər texnika üzrə elmlər doktoru- Səfərov Aqil Rafiq oğlu – (Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutu), 14 nəfər isə kimya üzrə fəlsəfə doktoru - Əliyeva Mahizər Qafar qızı – (Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutu), Məmmədova Sevinc Rəhim qızı – (Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutu), Səfərova Lalə Nizami qızı –(Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti), Həsənli Turan Mirzalı qızı – (Bakı Dövlət Universiteti), Süleymanova Turac İbrahim qızı– (AMEA Naxçıvan Bölməsinin Təbii Ehtiyatlar İnstitutu), Məmmədova Zülfiyyə Məmməd qızı - (Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutu), Eminova Sənəm Fəxrad qızı – (Bakı Dövlət Universiteti), İsmayılova Bilqeyis Adil qızı - (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu), Hüseynova Şəfəq Ənvər qızı - Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu, Babayev Elmir Məqsəd oğlu – (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu), Babayeva Nigar Yasin qızı – (Naxçıvan Dövlət Universiteti), Qəhrəmanova Yeganə Balami qızı– ( Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutu) , Məmmədova Ulduz Vidadi qızı - (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu) elmi dərəcəsi almaq üçün dissertasiya müdafiə etmişdir.

1. Əliyeva Mahizər Qafar qızı - Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun elmi işçisi “Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində tsikloheksanolun oksidləşdirici dehidrogenləşməsi. ”2316.01 -“Kimyəvi kinetika və kataliz”. 12.01.2018

2. Məmmədova Sevinc Rəhim qızı – Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun dissertantı Uran və toriumun bis-(2-hidroksi-5-alkilbenzil) amin və xlornaften turşuları ilə ekstraksiyası” 2303.01- “Qeyri-üzvi kimya”. 26.01.2018

3.Səfərova Lalə Nizami qızı - Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin doktorantı “Benzoy turşusunun aminli və nitro törəmələrinin metal komplekslərinin sintezi və tədqiqi” 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 09.02.2018

4.Həsənli Turan Mirzalı qızı - Bakı Dövlət Universitetinin Kimya fakültəsinin doktorantı “Tl-Gd (Tb) telluridlərinin və onlar əsasında bərk məhlulların alınmasının fiziki-kimyəvi əsasları” 2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya”. 23.02.2018

5. Səfərov Aqil Rafiq oğlu - Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun doktorantı “Krekinq və piroliz qazlarının birgə emalı kimya texnoloji kompleksinin optimal layihələndirilməsinin elmi əsaslarının yaradılması” 3303.01–"Kimya texnologiyası və mühəndisliyi". 16.03.2018

6. Süleymanova Turac İbrahim qızı- AMEA Naxçıvan Bölməsinin Təbii Ehtiyatlar İnstitutunun doktorantı “Arsenin ikili və mis, gümüş, talliumla üçlü halkogenidlərinin su və üzvi mühitdə yeni alınma metodlarının işlənməsi” 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 27.04.2018

7.Məmmədova Zülfiyyə Məmməd qızı - Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun dissertantı “Ferrosen əsaslı bir- və çoxnüvəli metalkomplekslərin sintezi və tədqiqi” 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 11.05.2018

8.Eminova Sənəm Fəxrad qızı - Bakı Dövlət Unversitetinin “Fiziki və kolloid kimya” kafedrasının doktorantı “Modifikasiya olunmuş pentasil seolitlərin iştirakında etilbenzolun metanolla selektiv alkilləşməsi” 2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz”. 25.05.2018

9.İsmayılova Bilqeyis Adil qızı - Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutun doktorantı “Seolit katalizatorlarının iştirakı ilə malein, mono- və dixlormalein anhidridlərinin aşağı molekullu (C₁-C₄) alifatik spirtlərlə efirləşmə reaksiyasının kinetika və mexanizmi” 2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz”. 14.06.2018

10.Hüseynova Şəfəq Ənvər qızı - Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı “As-Mn(Cr)-Se üçlü sistemlərində faza tarazlığı, şüşəəmələgəlmə və alınan yeni fazaların xassələrinin tədqiqi" 2303.01 –“Qeyri-üzvi kimya” 29.06.2018

11.Babayev Elmir Məqsəd oğlu - Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı “Qaz fazada xlortoluolların heterogen katalitik oksidləşməsi reaksiyalarının kinetikası və mexanizmi” 2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz”. 21.09.2018

12.Babayeva Nigar Yasin qızı - Naxçıvan Dövlət Universitetinin Kimya kafedrasının dissertantı “Parağaçay molibdenit filizi əsasında molibdenit konsentratının, ammonium molibdatın, molibden (VI) oksidin, mis, gümüş, talliumun tiomolibdatlarının alınması və onların fiziki-kimyəvi tədqiqi” 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” 19.10.18

13.Qəhrəmanova Yeganə Balami qızı - Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun elmi işçisi, doktorantı “Əlvan metallurqiyanın dəmirtərkibli tullantıları üzərində kükürd dioksidin qazvari reduksiyaedicilərlə reduksiyası” 2303.01– "Qeyri-üzvi kimya" 26.10.18

14.Məmmədova Ulduz Vidadi qızı - Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun elmi işçisi, doktorantı “Etilenin hydrogen peroksidlə etil spirti və asetaldehidə biomimetic katalitik monooksidləşməsi ” mövzusunda 2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz” 16.11.18

15. Məlikova Nuranə Nəhməd qızı - Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun elmi işçisi, doktorantı “Yarımkeçirici katalaz-mimetik sensor”-2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz” 30.11.18

ç) Nəşriyyat fəaliyyəti:

Hesabat ilində institut əməkdaşları tərəfindən yüksək impakt faktorlu xarici jurnallarda məqalələr dərc olunmuşdur: Applied Catalysis A, General, Journal of Alloys and Compounds, Physica status solidi (RRL) - Rapid Research Letters, Nanotechnology, Journal of Solid State Electrochemistry, Inorganica Chimica Acta, Journal of Thermal Analysis and Calorimetry, Polyhedron, Journal of Molecular Structure, Journal of biochemistry and molecular toxicology, Acta Chimica Slovenica, Materials Research-Ibero-american Journal of Materials, Chemie Ingenieur Technik, Physics of the Solid State, Russian Journal of Electrochemistry, Crystallography Reports, Russian Journal of Inorganic Chemistry, Inorganic Materials, Semiconductors, Журнал общей химии, Журнал физической химии, Materials Testing, Журнал Структурной Химии, Теоретические основы химической технологии, Журнал прикладной химии, Химия и технология топлив и масел.

Ümumiyyətlə bu il 196 məqalə, o cümlədən xaricdə 121, respublikada 75 məqalə çap olunmuşdur. Cari il ərzində 70 məqalə Web of Science, 10 məqalə SCOPUS, 34 məqalə isə digər bazalara daxil olan İmpakt faktorlu jurnallarda dərc olunmuşdur .

Dövri nəşrlər sahəsində Azərbaycan Kimya Jurnalının və Kimya Probleri Jurnalının 1,2,3 nömrələri çap olunmuş, 4-cü nömrəsi isə nəşrə təqdim olunmuşdur. Kimya Probleri Jurnalı 2017-ci il oktyabr ayından Web of Science bazasına daxil edilib. 2018-ci ildə institut əməkdaşları respublikada və bir sıra xarici ölkələrdə keçirilmiş konfranslarda məruzələrlə çıxış etmiş, 252 tezis (onlardan 109 xaricdə) çap olunmuşdur.

İnstitutun əməkdaşları İspaniyanın Donostia-San Sebastian, Almanıya Federativ Respublikasının Berlin və Frankfurt, Bolqarıstanın Sofiya, Ukraynanın Kiyev, Rusiyanın Moskva, Voronej, Dağıstan, Belarusiyanın Minsk və s. xarici ölkələrin şəhərlərinə müxtəlif məqsədlər üçün (konfranslarda, konqreslərdə, seminarlarda iştirak, elmi işlərin müzakirəsi, beynəlxalq laboratoriyalarda alınan nəticələrin müzakirəsi, gələcəkdə əməkdaşlıq məsələləri və qrant layihəsi çərcivəsi nəticəsində birgə aparılmış elmi işlərin müzakirəsi və s.) ezam olunmuşlar.

Hesabat ilində 6 kitab nəşr edilmişdir :

- Tofiq M. Nağıyev “Sinxron reaksiyalara koherent baxış”. “Şərq-Qərb”. ASC-nin mətbəəsi. Bakı, 2018, 216 s.

- Dilqəm Tağıyev, Manaf Manafov, Asif Məmmədov. “Kimyada informasiya texnologiyalarının tətbiqi”. “Elm” nəşriyyatı, Bakı, 2018 , 358 s.

- З.Р.Агаева, А.М.Кашкай, С.Р.Гаджиева «Экологический анализ некоторых антропогенных факторов загрязнения биосферы». Баку, 2018, 320 с.

- Изида Мамедъярова. Азотсодержащиe полимеры как ингибиторы коррозии стали. LAP LAMBERT Academic Publishing RU, 2018, 57 c.

- Eldar Zeynalov. Biblioqrafik göstərici.,“Elm və təhsil” nəşriyyatı , Bakı, 2018, 344 s.

- Əli Nəcəfqulu oğlu Nuriyev. Biobiblioqrafik göstərici. “Elm”, Bakı, 2018, 172 s.

2018-ci ildə İnstitutda AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsi ilə birgə keçirilmiş yubiley tədbirləri

Cari ildə İnstitutda 4 yubiley tədbiri keçirilmişdir.

2018-ci noyabrın 30-31-də Azərbaycanin görkəmli alimi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı akademik Murtuza Nağıyevin anadan olmasının 110 illiyinə həsr olunmuş “Nağıyev qiraətləri” elmi konfransı keçirilmişdir.

AMEA-nın dairəvi zalında keçirilən bu tədbiri giriş sözü ilə AMEA-nın prezidenti akademik Akif Əli-zadə açmış M.Nağıyevin elmi fəaliyyəti haqqında AMEA Kimya Elmləri Bölməsinin akademik–katibi akademik Vaqif Fərzəliyevin, vitse-prezident, akademik Dilqəm Tağıyevin məruzələri dinlənilmişdir. Yubiley iclasında M.Nağıyev haqqında akademik T.Nağıyev, akademik V.Abbasov, Azərbaycan Neft və Sənaye Universitetinın rektoru professor M.Babanlı çıxış etmiş, alim haqqında hazırlanmış videoslaydlar nümayiş etdirilmişdir.

AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsinin qərarı ilə yubileylərə həsr olunmuş 3 Elmi Şura iclası keçirilmişdir.

Akademik Ə.Məcidovun anadan olmasının 80 illiyi
AMEA-nın müxbir üzvü E.Zeynalovun anadan olmasının 70 illiyi
AMEA-nın müxbir üzvü Ə.Nuriyevin anadan olmasının 90 illiyi

YÜKSƏK İXTISASLI ELMİ KADRLARIN HAZIRLANMASI

İnstitutun doktorantura və dissertanturasına (2017-ci ilin qəbul planına əsasən) 2018-cı ildə 18 nəfər, doktorantura yolu ilə 8 (elmlər doktoru hazırlığı üzrə 2, fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə 6), dissertantura yolu ilə 10 (elmlər doktoru hazırlığı üzrə 5,fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə 5) qəbul olmuşdur.

Hesabat ilində 57 doktorant və dissertant müxtəlif ixtisaslardan öz dissertasiya işləri üzrə elmi tədqiqat işləri aparırlar. İnstitutun doktoranturasında fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə 17 nəfər təhsil alır, onlardan 14 əyani və 3 qiyabi:

2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası -6

2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası -5

2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası -5

2304.01-“Makromolekullar kimyası” ixtisası -1

Elmlər doktoru hazırlığı üzrə 9 nəfər büdcə hesabına təhsil alır.

2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası -3

2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası -2

2304.01 -“Makromolekullar kimyası” ixtisası -1

2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası -2

3303.01-“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası -1

İnstitutun dissertanturasında elmlər doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün 9 nəfər

dissertasiya işi üzrə çalışır:

2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası -3

2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası -4

3303.01-“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası -1

2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası -1

Fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün 22 nəfər:

2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası -6

2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası -5

2304.01 -“Makromolekullar kimyası” ixtisası -3

2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası -4

3303.01-“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası -4

İNSTİTUTDA MAGİSTRATURA TƏHSİLİ

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Prezıdentinin 19.07.2018-ci il tarixli 494 №li sərəncamına əsasən İnstitutun fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə əyani doktorantı Aysel İmran qızı Məmmədova Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi və Macarıstan İnsan Resursları Nazirliyi arasında “2018-2020-ci illər üzrə İş Proqramı”na əsaslanan “Stipendium Hungaricum” təqaüd proqramının müsabiqəsində iştirak etmiş və müsabiqənin qaliblərindən biri olmuşdur. 27 avqust 2018-ci il tarixindən 4 il müddətinə Macarıstanın Budapeşt Texnologiya və İqtisadiyyat Universitetinə ezam edildiyinə görə A.İ.Məmmədovaya akademik məzuniyyət verilmişdir.

2016/2017- ci tədris ilində magistraturaya “Qeyri-üzvi kimya” ixtisaslaşması üzrə qəbul olunmuş Oruclu Elmir Nəcəf oğlu və Ağazadə Aytən İsmət qızı magistra təhsil proqramını başa vurmuş və yekun dövlət attestasiyasından müvəffəqiyyətlə keçərək fərqlənmə diplomu almışlar.

2017/2018-ci tədris ilində İnstitutun magistraturasına “Qeyri-üzvi kimya”, “Kimyəvi kinetika və kataliz” və “Fiziki-kimya” ixtisaslaşması üzrə 7 bakalavr qəbul olmuşdur. Magistrlar I kursu müvəffəqiyyətlə başa vuraraq yüksək təqaüdə layiq görülmüşlər. Hal-hazırda II kursun III semestrində təhsil alırlar.

2018/2019-cu tədris ilidə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Prezidentinin 12.09.2018-ci il tarixli № 570 sərəncamı ilə İnstitutun magistraturasına “Qeyri-üzvi kimya”, “Kimyəvi kinetika və kataliz”, “Fiziki-kimya”, “Yüksək molekullu birləşmələr kimyası”, “Neft-kimya proseslərinin riyazi modelləşdirilməsi” ixtisaslaşması üzrə 6 bakalavr qəbul olmuşdur.

GƏNC ALİM VƏ MÜTƏXƏSSİSLƏR ŞURASI

Akademik M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının Rəyasət Heyəti tərəfindən təstiq olunmuş fəaliyyət planına uyğun olaraq İnstitut rəhbərliyinin dəstəyi ilə 2018-ci ildə bir sıra elmi-ictimai tədbirlər həyata keçirmişdir.

Cari ilin aprel ayının 5-də İnstitutda Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının təşkilatçılığı ilə 195 saylı tam orta məktəbin şagirdləri üçün “Açıq qapı” günü keçirilmişdir. Hazırda ölkəmizdə elmin, təhsilin inkişafı və onların müasir səviyyədə inteqrasiyası üçün böyük imkanlar yaranmışdır və bu istiqamətdə Akademiyada mühüm işlər görülür. Bu cür tədbirlərin keçirilməsində məqsəd şagirdlərin dünyagörüşünün formalaşdırılması, onlarda kimya elminə marağın artırılmasıdır.

Tədbir çərçivəsində şagirdlər üçün kimya fənni üzrə viktorina keçirilmiş və qaliblər tərifnamə ilə təltif olunmuşlar. Bundan başqa açıq qapı çərçivəsində məktəbli uşaqlar üçün Şura üzvlərindən Samirə Məmmədova, Gülşən Nəhmətova və Sevinc Osmanova tərəfindən müxtəlif maraqlı əyləncəli elmi şoular göstərilmiş, onların müxtəlif laboratoriyalara ekskursiyası təşkil olunmuşdur. Sonda İnstitutun gənc alimi Sevinc Osmanova məktəblilər qarşısında “Zülallar, aminturşuları və onların təbiətdə rolu” mövzusunda məruzə ilə çıxış etmiş, uşaqları maraqlandıran sualları cavablandırmışdır.

19 sentyabr 2018-ci il tarixində M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin Bakı filialının bir qrup tələbəsi üçün institut rəhbərliyinin dəstəyi və Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının təşkilatçılığı ilə İnstitutda ekskursiya təşkil olunmuşdur.

Tələbələri qəbul edən AMEA vitse-prezidenti, institutun direktoru akademik Dilqəm Tağıyev öncə institutun qısa tarixi, əsas elmi istiqamətləri, aparılan tədqiqat işləri və əldə olunan nailiyyətləri haqqında, eləcə də burada çalışmış görkəmli alimlər haqqında danışdı. Sonra akademik qeyd etdi ki, bu gün Azərbaycan təhsili və elmi qarşısında duran əsas vəzifə - təhsilin və elmi tədqiqatların keyfiyyətinin yüksəldilməsi, ixtisaslı mütəxəssislərin və elmi kadrların hazırlanmasının təmin olunmasıdır.

Son illər AMEA-da həyata keçirilən islahatların mühüm istiqamətlərindən birini elm və təhsilin inteqrasiyası təşkil edir. M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin Bakı filialının tələbələrinin institutda olmasından məmnun olduğunu bildirən akademik qeyd etdi ki, adı çəkilən Universitet sayılıb-seçilən təhsil ocaqlarından biridir və təhsil sahəsində böyük nüfuza malikdır.

Sonra tələbələr institutda bir sıra laboratoriyalarda aparılan elmi-tədqiqat işləri ilə, müasir cihaz və avadanlıqların iş prinsipi ilə tanış olublar.

Bundan başqa cari ildə BDU və Texniki Universitetin tələbələri üçün institutda yay təcrübəsi təşkil olunmuşdur.

Ötən ildə olduğu kimi, cari ildə də İnstitutda Şuranın təşəbbüsü ilə “Fiziki-kimyəvi analiz üsulları” seminarları təşkil olunmuşdur. Seminarlarda gənc mütəxəssislər, doktorantlar və magistrlər fəal iştirak etmişlər.

Oktyabrın 30-da görkəmli kimyaçı alim, Əməkdar elm xadimi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, akademik Murtuza Nağıyevin anadan olmasının 110 illiyinə həsr edilmiş konfrans keçirilib. Konfransın keçirilməsində Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının üzvləri fəal iştirak etmişlər.

04-09 iyul 2018-ci il tarixdə AMEA Kimya Elmlər Bölməsi və Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının birgə təşkilatçılığı ilə kimya sahəsində tədqiqatlar aparan gənclər üçün “Gənc kimyaçıların yay məktəbi – 2018” adlı tədbir keçirilib.

Həmin tədbirdə İnstitutumuzun 10 fəal gənci iştirak etmiş, sertifikatla təltif olunmuşlar. Tədbir çərçivəsində kimyanın aktual mövzularına həsr olunan interaktiv müzakirələr təşkil olunub. Bir panel üzrə təşkil olunan müzakirədə İnstitutun aparıcı elmi işçisi, Şamo Tapdıqov “Xitin və Xitozan: təbiətdən müasir biotexnologiya və gen mühəndisliyinə qədər” mövzusunda məruzə etmiş və gənclərin suallarını cavablandırmışdır.

AMEA Rəyasət Heyətinin müvafiq qərarına uyğun olaraq institutda gənc mütəxəssislər, eləcə də doktorant və magistrlər üçün xarici dildən hazırlıq kurslarının təşkilində Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası fəal iştirak etmişdir.

Institutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının təşkilatçılığı ilə cari ilin oktyabr ayının 1-dən 20- dək İnstitutda “Akademik Murtuza Nağıyev” adına mükafatın verilməsi üçün gənc alim və mütəxəssislər arasında müsabiqə elan edilmiş, 5 nəfər gənc tədqiqatçı müsabiqədə iştirak üçün sənədlərini təqdim etmiş və onların elmi məruzələri dinlənilmişdir. İnstitut rəhbərliyinin əmri ilə yaradılan müsabiqə komissiyasının qərarına əsasən bu mükafata şura üzvü İlahə Mehdiyeva layiq görülmüşdür. Digər 4 gəncə isə həvəsləndirici mükafat verilmişdir.

Gənc alim Şamo Tapdıqov AMEA-nın elmi-tədqiqat proqramı çərçivəsində 18.10.2018 tarixindən 28.10.2018-dək Almaniyanın Karlsruher Texnologiya İnstitutunda elmi ezamiyyətdə olmuşdur.

Cari ildə Institut gənclərindən 2 nəfər SOCAR Elm Fondunun elan etdiyi müsabiqədə Xüsusi Layihələr (XL) istiqaməti üzrə, bir nəfər isə HM- Gənc alimlər üçün nəzərdə tutulan “həvəsləndirici mükafat” istiqaməti üzrə qalib olmuşdur.

İl ərzində İnstitut gənclərindən 2 nəfər fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün dissertasiya müdafiə etmişdir.

Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası “20 yanvar”,”Xocalı soyqırımı “kimi respublika əhəmiyyətli anım günlərinin İnstitutda qeyd edilməsinin təşkilində aktiv iştirak etmişdir.

TƏLTİFLƏR VƏ MÜKAFATLAR

1. Akademik Ə.Məcidov - 80 illik yubileyi münasibətilə AMEA Rəyasət Heyətinin, AMEA-nın müxbir üzvləri – E.Zeynalov - 70 və Ə.Nuriyev - 90 illik yubileyi münasibətilə AMEA Kimya Elimləri Bölməsinin Fəxri Fərmanı ilə təltif edilmişlər.

2. AMEA prezidentinin 35 yaşadək elmlər doktoru elmi dərəcəsi almış gənc alimlər üçün mükafatın təsis edilməsi barədə sərəncamına əsasən İnstitutun əməkdaşı kimya üzrə elmlər doktoru Dünya Babanlıya institut rəhbərliyi tərəfindən 5 (beş) min manat məbləğində pul mükafatı verilmişdir.

3. İnstitutun magistraturasının məzunu, kiçik elmi işçi Nigar İbrahimova AMEA-nın magistraturasında təhsil alan tələbələr arasında keçirilən “Magistr-2017” müsabiqəsinin 1-ci dərəcəli diplomuna layiq görülmüşdür

4. Oktaybrın 31-də elmi işçi İlahə Mehdiyeva elmi fəaliyyətdə fərqləndiyinə görə “Akademik Murtuza Nağıyev” adına mükafatın diplomuna,4 gənc isə (S.Səfərəliyeva, N.Abdurəhmanova, E.Bəhrəmov, V.Kərimli) həvəsləndirici mükafata layiq görülmüşlər.

26 aprel 2018-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən təşkil olunan ixtiraçılıq sahəsində nailiyyətlərə görə “İlin Patenti” nominasiyası üzrə V Respublika Müsabiqəsi keçirilmişdir. İnstitutun təqdim etdiyi 10 patentdən:

– İ 2017 0056 “Kristallaşma prosesinin idarə olunması üsulu” müəllifləri D.M.Babanlı, D.B.Tağıyev, S.Z.İmaməliyeva, İ.M.Babanlı, M.M.Əsədov 2-ci yerə;

– İ 2017 0025 “1-Metiltsikloheksodien-1,3-ün alınma üsulu” müəllifləri A.M.Əliyev, Z.A.Şabanova, Ə.İ.Kərimov, Ü.M.Nəcəf-Quliyev həvəsləndirici mükafata layiq görülmüşlər.

BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏR

İnstitut 2018-ci il ərzində Almaniya, Fransa, İspaniya, İtaliya, İsveç, Hollandiya, İsveçrə, Türkiyə, Rusiya və s. ölkələrin, həmçinin Respublikanın bir sıra elmi-tədqiqat müəssisələri və universitetləri ilə elmi əməkdaşlığı davam etdirmişdir. İnstitutda 2015-ci ildə yaradılmış iki– İspaniyanın Donostia Beynəlxalq Fizika Mərkəzi (DİPC) ilə birgə "Kvant Kompütinq və Spintronika üçün Qabaqcıl Materiallar" və Almaniyanın Berlin Texniki Universiteti, Böyük Britaniyanın Huddersfild Universiteti və Belarusiyanın Minsk İstilik və Kütlə Dəyişməsi İnstitutu ilə "Neft mənşəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materialları əsasında katalizatorların sintezinə və tətbiqinə dair fundamental tədqiqatlar" (İNTERLABCAT) beynəlxalq laboratoriyaları öz fəaliyyətlərini uğurla davam etdirmiş və əməkdaşlar yüksək İMPAKT FAKTORLU jurnallarda 50-ə yaxın birgə elmi məqaləsi çap etdirmişlər.

“Kvant Kompütinq və Spintronika üçün Qabaqcıl Materiallar” laboratoriyasında DİPC tədqiqatçıları tərəfindən topoloji izolyator xassəli bir sıra birləşmələrin səth və elektron quruluşlarının nəzəri hesablanması və eyni zamanda Avropanın digər qabaqcıl elmi mərkəzlərdə onların fiziki xassələrinin eksperimental tədqiqi aparılmışdır. Azərbaycan tədqiqatçıları tərəfindən məqsədyönlü axtarış üçün bu materialların uyğun sistemlərinin kompleks fiziki-kimyəvi, kristalloqrafik, termodinamik tədqiqi aparılmış və onların bəzilərinin monokristalları sonrakı tədqiqatlar üçün yetişdirilmişdir.

İNTERLABCAT laboratoriyasında karbohidrogenlərin oksidləşməsində universal katalizator kimi tətbiq olunan nanokarbon katalizatorlarının fundamental aspektləri tədqiq olunmuşdur.

Hesabat ilində İnstituta xarici ölkələrdən bir sıra qonaqlar dəvət olunmuşlar.

31.05.2018-ci il tarixində Monqolustan Elmlər Akademiyasının prezidenti akademik Duger Reqdel gəlmişdir. Görüşdə akademik təmsil etdiyi qurum barədə məlumat vermiş, 60 ilə yaxın fəaliyyət göstərən akademiyada müxtəlif elm sahələri üzrə elmi tədqiqat işlərini yerinə yetirildiyini qeyd edərək, Monqolustan Elmlər Akademiyası ilə AMEA, eləcədə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu arasında kadr və təcrübə mübadiləsinin aparılmasının məqsədə uygun olduğunu vurğulamışdır. Sonra birgə əməkdaşlığa dair müzakirələr aparılmış, əlaqələrin davamlı inkişafı istiqamətində müvafiq qərarlar qəbul edilmişdir.

Bu görüşdə Monqolustan Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Tarix İnstitutunun direktoru, professor Çulluun Sampildondov, Monqolustanın Ankaradakı səfirliyinin birinci katibi Solonqa Batsaixan, AMEA Beynəlxalq əlaqələr idarəsinin “Xarici ölkələrin akademik qurumları ilə əlaqələr“ şöbəsinin rəhbəri Bunyamin Seyidov da iştirak ediblər. Görüşün sonunda instututun direktoru akademik Dilqem Tağıyev İnstitutun yaranma tarixi və Azərbaycan elminin inkişafında rolu haqqında məlumat vermiş, instututun fəaliyyət göstərdiyi illərdə ölkə elminin beynəlxalq aləmə inteqrasiyasında mühüm rol oynadığını və bir çox nailiyyətlərə imza atdığını söylədi. Sonra D.Tağıyev rəhbərlik etdiyi qurumda gənc alimlərin beynəlxalq aləmə inteqrasiyası baxımından dünyanın qabaqcıl elmi mərkəzlərində təcrübəyə yiyələnməsinin əhəmiyyətini vurğulamış, iki qurum arasında müxtəlif elmi layihələrin həyata keçirilməsi və tədqiqatçıların qarşılıqlı olaraq ezam olunmasının vacib oldugunu qeyd etmişdir.

22.06.2018-ci il tarixində Macarıstan Milli Sağlamlıq İnstitutunun bölmə rəhbəri, professor Geza Safrani gəlmişdir. Professor Safrani “ Şişlərin gen terapiyası” mövzusunda elmi məruzə ilə çıxış etmişdir.

Məruzəçi qeyd etmişdir ki, siçanlar üzrə aparılan tədqiqatların nəticəsi olaraq şiş xəstəliklərində, xüsusi ilə də beyin şişlərində gen terapiyası effektli nəticələrə səbəb olmuşdur. Gen terapiyası immun sisteminin şiş əleyhinə olan müqavimətini artırır və kimya terapiyası ilə eyni zamanda tədbiq ediləndə daha effektli olur.

Bu tədbir Ukrayna Elm Texnologiya Mərkəzinin “ Triptofanın bəzi biogen metallarla komplekslərinin sintezi və radioqoruyucu xassələrinin tədqiqi “ layihəsi cərcivəsində, Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu, Biofizika İnstitutu və Radiasiya Problemləri İnstitutlarının birgə təşkilatçılığı ilə keçirilmişdir.

20.11.2018-ci il İngiltərə Haddersfild Universitetinin professoru Vladimir Mixayloviç Vişnyakov gəlmişdir. Universitetin direktoru və “Materials Research” laboratoriyasının müdiri Vladimir Mixayloviçin Bakıya dəvət olunmasında məqsəd Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu ilə Haddersfild Universiteti arasında elmi əlaqələrin daha da inkişaf etdirilməsi olmuşdur.

O “ Nanoquruluşlu materialların analitik tədqiqatları” mövzusunda məruzə ilə çıxış etmişdir. İnstitutun direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev Haddersfild Universiteti haqqında məlumat verərək bildirdi ki, bu universitetin “Materials Research” laboratoriyası Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun “Neft mənşəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materialları əsasında katalizatorların sintezinə və tətbiqinə dair fundamental tədqiqatlar” beynəlxalq laboratoriyası ilə birgə tədqiqat işləri aparır. Bu görüşdə Kimya Elmləri Bölməsinin digər institutlarının əməkdaşları da iştirak etdilər.

18.04.2018-ci ildə AMEA-nın Mərkəzi Elmi Kitabxanasında “Kimyanın davamlı inkişafda rolu” mövzusunda Azərbaycan İtaliya Beynəlxalq elmi seminarı keçirilmişdir.

Tədbir AMEA Rəyasət Heyəti aparatının Beynəlxalq əlaqələr idarəsi, M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu (KQKİ) və İtaliyanın Azərbaycandakı səfirliyinin təşkilatçılığı ilə baş tutmuşdur.

Seminarı akademiyanın vitse-prezidenti, KQKİ-nin direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev açaraq tədbirin AMEA və İtaliyanın müvafiq elmi müəssisələri arasında kimya sahəsində əlaqələrin gücləndirilməsi baxımından önəmli olduğunu bildirib. O, seminarın əlamətdar zamanda baş tutduğunu və hazırda dünyada İtaliya Tədqiqatlar Gününün qeyd edildiyini söyləmişdir.

D.Tağıyev bu gün iki ölkənin siyasi, iqtisadi, elmi, mədəni və digər sahələrdə sıx əməkdaşlıq əlaqələrinin olduğunu və 2017-ci ildə Azərbaycanla İtaliya arasında ticarət dövriyyəsinin 4 milyard avroya yüksəldiyini bildirib. Akademik qeyd etdi ki, İtaliyanın Maire Technimont şirkəti Dövlət Neft Şirkəti ilə bir sıra layihələrin reallaşmasında, o cümlədən Sumqayıt etilen-propilen zavodunun və Neft Emalı zavodunun yenidən qurulmasında əməkdaşlıq edir.

Akademik son illərdə iki ölkə arasında elmi əlaqələrin də gücləndiyini, AMEA ilə İtaliya Milli Tədqiqatlar Şurası arasında əməkdaşlıq sazişinin imzalandığını, birgə tədqiqat proqramlarının elan edildiyini diqqətə çatdırıb, bu il qalib olan 4 layihə üzrə birgə tədqiqat işlərinə start veriləcəyini qeyd etdi.

Sonra çıxış edən İtaliyanın Azərbaycandakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri Auqusto Massari qeyd edib ki, beynəlxalq səviyyədə təcrübələrin bölüşdürülməsi olmadan innovasiya və mühüm nəticələr əldə oluna bilməz və dayanaqlı inkişafa nail olmaq çətin olar. Bu mənada hər iki ölkənin elmi mərkəzləri arasındakı əlaqələrin müxtəlif istiqamətlərdə, o cümlədən kimya sahəsində inkişaf etdirilməsi önəmlidir. Səfir hazırda AMEA ilə İtaliyanın elmi müəssisələri arasında 5 istiqamətdə birgə elmi tədqiqat işlərinin aparılması barədə Rəyasət Heyəti aparatı Beynəlxalq əlaqələr idarəsinə yeni təklif verdiklərini diqqətə çatdırmışdır.

Daha sonra Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, AMEA-nın müxbir üzvü Məhəmməd Babanlı “Topoloji izolyator materiallarının dizaynının kimyəvi aspektləri” mövzusunda məruzə ilə çıxış edib. M.Babanlı bildirib ki, son illərdə kimya, fizika və materialşünaslığın qovşağında multidissiplinar elmi araşdırmaların prioritet istiqamətlərindən biri yeni nəsil qeyri-üzvi funksional materialların–topoloji izolyatorların yaradılması və tədqiqidir. Topoloji izolyator materiyanın xüsusi kvant halı olub həcmdə izolyatordur, səthdə isə yüksək spin polyarlaşmış elektrik keçiriciliyinə malikdir. Bu unikal xassə topoloji izolyatorlar əsasında keyfiyyətcə yeni elektronikanın – spintronikanın və topoloji kvant kompüterlərinin yaradılmasına geniş imkanlar açır.

Bu materialların, həmçinin tibbdə və təhlükəsizlik sistemlərində istifadə olunan "terahers" detektorlarda və kvant kompütinqi əsasında işləyən digər yeni nəsil cihaz və qurğularda istifadə olunacağı gözlənilir. Alim qeyd edib ki, Azərbaycanda topoloji izolyator materialları sahəsində sistemli tədqiqatlar 2011-ci ildən aparılır. Bu müddətdə Avropa Birliyinin və Yaponiyanın topoloji izolyatorların nəzəri və təcrübi tədqiqi ilə məşğul olan aparıcı elmi mərkəzləri ilə geniş beynəlxalq əlaqələr qurulmuşdur. Həmin əməkdaşlıq çərçıvəsində İtaliyanın bir sıra elmi müəssisələri ilə birgə tədqiqatlar aparılır və onların nəticələri Web of Science sisteminə daxil olan yüksək impakt faktorlu jurnallarda çap edilmiş 10-dan artıq müştərək elmi məqalədə öz əksini tapmışdır.

Sonra Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun laboratoriya müdiri, kimya üzrə elmlər doktoru, professor Nizami Zeynalov “Polimer nanogellər – dərman maddələrinin immobilizasiyasında daşıyıcı kimi” mövzusunda məruzəsini diqqətə çatdırıb. Professor bildirib ki, son illər nanogellərin sintezi və onların iştirakı ilə dərman preparatlarının uzun müddətli təsirə malik olmaları tədqiqatçıların diqqət mərkəzindədir. Bu mənada polimerlərdən istifadə olunması müasir üsullar arasında dərman preparatlarının lazımı orqanlara çatdırılmasında əsas yer tutur.

Polimerlər bu halda matrisa olub, dərman preparatlarını özündə uzun müddət saxlayır və orqanizmdə onların tədricən ayrılmasına köməklik göstərirlər. Belə ki, polimer makromolekullar lazım olan hüceyrəyə daxil olmayana qədər dərman preparatları polimerdən azad oluna bilməz. Bununla əlaqədəar olaraq təbii və sintetik əsaslı polimer nanogellərdən istifadə edilməsi məqsədə uyğundur.

Tədbirin davamında İtaliyanın “Kinetics Technology” şirkətinin innovasiya strategiyası üzrə vitse-prezidenti Qaetano İaquaniellonun “İnkişafın davamlılığının və tərəqqinin təmin olunmasında kimya və kimya mühəndisliyinin rolu nədir?” və Roma Tor Verqata Universitetinin professoru Massimiliano Barlettanın “Bioplastik materialların təkmilləşdirilməsi və onların emalı” mövzularında məruzələri dinlənilmişdir.

Seminarda, həmçinin dünyanın aparıcı elmi təşkilatları ilə beynəlxalq əməkdaşlıq perspektivlərindən danışılıb, qarşılıqlı münasibətlərin inkişafı və yeni əməkdaşlıq mexanizmlərinin yaradılması imkanlarından bəhs olunmuşdur.

04.12.2018-ci il tarixində saat 11-də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının akademik M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-Üzvi Kimya İnstitutunda keçirilən elmi seminarı giriş sözü ilə AMEA-nın vitse-prezidenti, institutunun direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev açdı. O, Türkiyənin “Vestel” Müdafiə Sənayesi şirkəti haqqında məlumat verərək bildirdi ki, bu şirkətin araşdırmaçısı, professor Sadiq Quliyevin Bakıya dəvət olunmasında məqsəd Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu ilə adı qeyd olunan şirkət arasında əlaqələrin inkişaf etdirilməsidir.

Sonra Türkiyə Cümhuriyyəti “Vestel” Müdafiə Sənayesi şirkətində araşdırmaçı, professor Sadiq Quliyev “Qatı oksid yanacaq elementləri” mövzusunda məruzə ilə çıxış etdi. Məruzəçi kimyəvi enerjinin elektrik enerjisinə çevrilməsini reallaşdıran yanacaq elementlərindən, bu sahədə apardıqları tədqiqat işlərindən ətraflı danışdı. Məruzə ətrafında geniş müzakirələr aparıldı, birgə elmi tədqiqatların aparılmasının mümkünlüyü qeyd olundu.

Hesabat ilində institutun bir sıra əməkdaşları xarici ölkələrə ezam edilmişdir.

1. “Nanoelektrokimya və elektrokataliz” laboratoriyasının müdiri Akif Əliyev və b.e.i. Vüsalə Məcidzadə 20.06.2018-ci il tarixindən 4 gün müddətinə Bolqarıstan Respublikasının Sofiya şəhərində akad. Yevgeni Budevski adına Elektrokimya və Energetik sistemlər İnstitutuna ezam edilmişlər. Məqsəd müştərək layihə üzrə görüləcək iş planlarının və elmi işlərin gələcək perspektivlərinin müzakirəsindən, elmi tədqiqat laboratoriyaları ilə tanışlıqdan ibarət olunmuşdur.

2. AMEA-nın vise-prezidenti, İnstitutun direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev 23.06.2018-ci il tarixlərindən 7 gün müddətinə, AMEA akademik M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu ilə İspaniya Krallığının Donostia Beynəlxalq Fizika Mərkəzinin təşkil etdiyi müştərək “Kvant kompütinqi və spintronika üçün qabaqcıl materiallar” beynəlxalq laboratoriyasının birgə tədqiqatlarının nəticələrini müzakirə etmək və növbəti mərhələnin proqramını tərtib etmək məqsədi ilə İspaniyanın Sebastian şəhərinə ezam edilmişdir.

3. İnstitutun “Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə“ laboratoriyasının müdiri Eldar Zeynalov 19.08.2018- il tarixindən 17 gün müddətinə Almaniyanın Berlin şəhərinə “Neft mənşəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materialları əsasında katalizatorların sintezinə və tətbiqinə dair fundamental tədqiqatlar (İNTERLABCAT)” beynəlxalq laboratoriyasının proqramında nəzərdə tutulmuş işləri müzakirə etmək, alınmış nəticələri seminarda təqdim etmək və Berlin Texniki Universitetinin laboratoriyasında bir sıra eksperimentlər aparmaq üçün ezam edilmişdir.

4. İnstitutun elmi işlər üzrə direktor müavini müxbir üzv Məhəmməd Babanlı 07.09.2018-ci il tarixindən 8 gün müddətinə Kiyev Milli Universitetində tədqiqatların nəticələrini müzakirə etmək, gələcək əməkdaşlıq istiqamətlərini müəyyən etmək və Kiyevdə keçiriləcək IV Beynəlxalq Kimya və Kimya Texnologiyası üzrə Türk konqresində məruzəçi kimi iştirak etmək üçün Kiyev şəhərinə ezam edilmişdir.

5. İnstitutun “Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsinin müdiri Mübariz Əhmədov 20.09.2018-ciil tarixindən 7 gün müddətinə M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universiteti ilə gələcək elmi əməkdaşlıq məsələlərini müzakirə etmək üçün Moskva şəhərinə ezam edilmişdir.

6. “Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdirilməsi” lab. müdiri Mirsəlim Əsədov 23.09.2018-ci il tarixindən 7 gün müddətinə Minsk şəhərinə (Belarus MEA Elmi-Praktiki Materialşünaslıq Tədqiqat Mərkəzin – EPMTM) ezam edilmişdir. Ezamiyyətin məqsədi Belarus MEA EPMTM ilə AR Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun (EİF) (Layihənin adı: "Mikroelektronika üçün tərkibində nadir torpaq elementləri saxlayan tallium-bismut telluridləri əsasında yeni maqnit materialların sintezi, tədqiqi və xassələrinin modelləşdirilməsi") qrant layihəsi çərçivəsində birgə aparılmış elmi işlərin müzakirəsi olmuşdur.

7. İnstitutun elmi işlər üzrə direktor müavini Məhəmməd Babanlı 08.10.2018-ci il tarixindən 5 gün müddətinə Voronej Dövlət Universitetinin Qeyri-üzvi kimya kafedrası ilə qeyri-üzvi materialşünaslıq sahəsində birgə tədqiqatların bəzi nəticələrini, gələcək elmi əməkdaşlıq məsələlərini müzakirə etmək və Rusiya –Azərbaycan birgə qrant layihəsi çərçivəsində elmi işlər aparmaq üçün Voronej şəhərinə ezam edilmişdir.

8. “Nanoelektrokimya və elektrokataliz” lab. müdiri Akif Əliyev 17.10.2018-ci il tarixindən 4 gün müddətinə Rusiya Federasiyasının Mahaçqala şəhərində "Kimya, Kimya texnologiyası və ekologiya" üzrə keçirilən3 Beynəlxalq elmi-praktik konfransda iştirak etmək üçün ezam edilmişdir. Konfransın təşkilat komitəsinin üzvü olaraq, “Yarımkeçirici Mo-S təbəqələrinin elektroçökdürülməsinə müxtəlif faktorların təsiri” mövzusunda plenar məruzə ilə çıxış etmiş, Dağıstan Dövlət Universitetinin müxtəlif kafedralarında fəaliyyət göstərən elmi- tədqiqat laboratoriyaları ilə və orada aparılan elmi işlərlə tanış olmuş, gələcəkdə birgə elmi-tədqiqat işlərinin aparılmasının mümkünlüyünü, qeyri-üzvi kimya kafedrasının müdiri prof. U.Hacıyev və innovasiyalar üzrə rektorun köməkçisi, nanomateriallar üzrə problem laboratoriyasının rəhbəri F.Orucovla ətraflı şəkildə müzakirə etmişdir.

9. Şamo Tapdıqov 18.10.2018 tarixindən 28.10.2018-dək Almaniyanın Karlsruhe Texnologiya İnstitutunda elmi ezamiyyətdə olmuşdur. Ezamiyyət dövründə Texnoloji və Polimerlər Kimyası departamentinin rəhbəri prof. Patrick Theatonun tədqiqat qrupunda olmuş, seminar mühazirələri, hidrogellərin sintezi və onların dərman preparatlarının daşınmasında rolu mövzusunda müzakirələrə qatılıb, magistr və doktorantların həftəlik dinləmələrində iştirak etmişdir. Həmçinin o, xitozan əsaslı qısa zəncirli polipeptid daşıyıcıların sintezi (zədələnmiş DNT fraqmentlərinin bərpası üçün) təcrübələrində iştirak etmiş və onların molekulyar-strukturunun müəyyən edilməsi üçün əsas fiziki analiz metodlarının tətbiqi ilə maraqlanmışdır. Bundan başqa Şamo Tapdıqov Karlsruhe Texnologiya İnstitutunda Azərbaycanımız, AMEA akad. M.Nağıyev ad. KQÜKİ-nun elmi fəaliyyəti, hazırki yerli və beynəlxalq elmi-tədqiqat layihələrimiz, nəticələrimiz, elmi nəşrlərimiz barəsində məruzə etmişdir.

10. AMEA-nın vitse-prezidenti, İnstitutun direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev 20.10.2018-ci tarixindən 7 gün müddətinə Almaniya Federativ Respublikasının Frankfurt şəhərində keçirilmiş 8-ci Dünya Kimya Konqresində təşkilat komitəsinin üzvü və məruzəçi kimi çıxış etmək üçün Almaniyanın Frankfurt şəhərinə ezam edilmişdir.

11. AMEA-nın vitse-prezidenti, İnstitutun direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev 22.11.2018-ci il tarixindən 6 gün müddətinə İtaliya Respublikasının Roma şəhərində keçiriləcək kimya mühəndisliyi üzrə 8-ci Beynəlxalq Konfransda məruzə ilə çıxış etmək üçün İtaliya Respublikasının Roma şəhərinə ezam edilmişdir.

12. “Nanokompozit katalizatorlar ” lab. müdiri Əhmədov Vaqif Məlik oğlu 26.11.2018-ci il tarixindən 7 gün müddətinə “Laylı quruluşlu birləşmə və polimerlər əsasında sintez olunmuş nanokompozitlərin katalitik və sorbsion xassələrinin tədqiqi” elmi tədqiqat proqramı ilə bağlı məsələlərin müzakirəsi üçün Moskva şəhərinə Rusiya Elmlər Akademiyasının Element Üzvi Birləşmələr İnstitutuna ezam edilmişdir.

13. Nanostrukturlaşdırılmış metal-polimer katalizatorları” lab. müdiri Nizami Zeynalov və ap.e.i. Şamo Tapdıqov 03.12.2018-ci il tarixindən 5 gün müddətinə layihə çərçivəsində xitozan əsaslı hidrogellərinin FTİR, Rentgenfaza, SEM və TEM üsulları ilə morfoloji xarakteristikaları, sitotoksiki və bioloji tədqiqatlarını həyata keçirmək üçün İtaliyanın Polimerlər, Kompozitlər və Biomateriallar İnstitutuna ezam edilmişlər.

Cari il ərzində həmçinin İnsitutun “Koherent - sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalari” şöbəsinin müdiri akademik Tofq Nağıyev xaricdə keçirilmiş bir sıra konfranslarda:

-1-3 martda Londonda (BK) 4-cü Avropa Üzvi Kimya Konqresində Təşkilat Komitəsinin üzvü kimi “Piperidinin H₂O₂ və N₂O ilə koherent-sinxronlaşdırılmış qaz fazalı oksidləşməsi” mövzusunda şifahi məruzə ilə;

-25-29 avqustda Praqada (Çexiya) keçirilən Kimya və Proseslərin Texnologiyası sahəsində 23-cü Beynəlxalq Konqresdə “Piperidinin azot -1 oksidlə 2,3,4,5-tetrahidropiridinə qaz fazalı oksidləşməsi” mövzusunda şifahi məruzə ilə;

-17-19 sentyabrda Yaşıl Kimya və Texnologiya üzrə Amsterdamda (Niderland) 9-cu Dünya Konqresində “Tsikloheksanın hidrogen peroksidlə biomimetik oksidləşməsinin mexanizmi” mövzusunda poster məruzə ilə;

-İyun ayında Reaksiyaların Kinetikası, Mexanizmi və Katalizatorlar üzrə Budapeştdə (Macarıstan) keçirilən 1-ci Beynəlxalq Konqresdə “Biomimetik katalizatorun tsikloheksanın onun törəmələri ilə qarışıqda oksidləşməsi prosesində seçiciliyi” mövzusunda poster məruzə ilə;

-14-17 oktyabrda Nitsa (Fransa) şəhərində keçirilən Biotərkibli və Bioəsaslı Kimya və Materiallar üzrə 4-cü Beynəlxalq Konfransda “3-pikolinin azot-1oksidlə koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşməsi” mövzusunda poster məruzə ilə iştirak etmişdir.

BEYNƏLXALQ VƏ DİGƏR QRANTLAR

2018-ci ildə maliyyələşdirilmiş qalib qrant layihələri

Layihənin adı	İnnovativ metallurgiya texnologiyası əsasında yayma istehsalatında yüksək xassələrə malik bimetallik valın işlənməsi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2016
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2019
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihə rəhbəri: t.e.d.,prof. Sübhan Namazov (Azərbaycan Texniki Universiteti); həmrəhbər: k.e.d., prof. İxtiyar Bəxtiyarlı (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu)
Layihənin məbləği	60 000 man.

Layihənin adı	Yüksək texnologiyalar üçün yeni topoloji izolyatorların və Raşba yarımkeçiricilərinin alınması, kimyəvi dizaynı və tədqiqi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2016
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2019
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin rəhbəri: k.ü.f.d. İmaməliyeva Samirə (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu); həmrəhbər k.ü.f.d. Əliyev Ziya (Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti)
Layihənin məbləği	80 000 man.

Layihənin adı	İnterkalyasiya olunmuş laylı quruluşlu birləşmələr və polimerlər əsasında hazırlanmış yeni hibrid nanokompozitlərin sorbsiya və katalitik xassələrinin tədqiqi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2016
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2019
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin rəhbəri: k.e.d., prof. Abdulsəyid Əzizov (Bakı Dövlət Universiteti); həmrəhbər: k.ü.f.d. Natalya Melnikova (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu)
Layihənin məbləği	80 000 man

Layihənin adı	Mis və gümüşün çoxkomponentli xalkogenidləri əsasında yeni superion keçiricilərinin və termoelektrik materiallarının alınması və tədqiqi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2016
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2019
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin rəhbəri: k.e.d., prof. İmir Əliyev (AMEA Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu); həmrəhbər: Yusibov Yusif (Gəncə Dövlət Universiteti)
Layihənin məbləği	60 000 man.

Layihənin adı	Acınohur titanmaqnetit superkonsentratının məhsullarından istifadə etməklə litium titanatların sintezi və xassələrinin funksiyalaşdırılması
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2016
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2019
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin rəhbəri: k.e.d. Məmmədov Asif (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu); həmrəhbər: Məmmədov Elman (Azərbaycan Texniki Universiteti)
Layihənin məbləği	50 000 man.

Layihənin adı	Triazapentadien əsaslı komplekslərin sintezi və katalizdə tətbiqi imkanları
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2016
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2019
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin rəhbəri: Şıxaliyev Namiq (Bakı Dövlət Universiteti); həmrəhbər: Cəlaləddinov Fidail (Kataliz və Qeyri - üzvi Kimya İnstitutu)
Layihənin məbləği	55 000 man.

Layihənin adı	Ətraf mühitə atılan tullantılarda yüngül karbohidrogenlər (C₁-C₄), metanol və xloraromatik karbohidrogenlərin zərərsizləşdirilməsi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2016
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2019
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin rəhbəri: Arif Əfəndi (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu); həmrəhbər: Şəmilov Nazim (Bakı Dövlət Universiteti)
Layihənin məbləği	60 000 man.

Layihənin adı	Misin mürəkkəb xalkogenidləri ortatemperaturlu termoelektrik materialları kimi: sintezdən və faza tarazlıqlarından "tərkibquruluş-xassə" əlaqəsinə doğru
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun 1-ci Azərbaycan-Rusiya birgə beynəlxalq qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2017
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2020
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin həmrəhbəri: Məhəmməd Babanlı (AMEA Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu; AMEA Fizika İnstitutu; Bakı Dövlət Universiteti), həmrəhbər: k.e.d., prof. Andrey Şevelkov (M.V.Lomonosov adına MDU)
Layihənin məbləği	175 000 man.

Layihənin adı	Nanoelektronikada tətbiq üçün t ərkibind ə III qrup xalkogenidləri saxlayan bərk məhlullar, qrafen və ifrat nazik silisium təbəqələri əsasında alınmış 2D sistemlərdə defekt əmələgəlmənin mexanizmi və kvant halları
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun 1-ci Azərbaycan-Rusiya birgə beynəlxalq qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2017
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2020
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin iştirakçısı: Mirsəlim Əsədov (AMEA KQÜKİ) AMEA Fizika İnstitutu (AMEA Fizika İnstitutu; AMEA KQÜKİ), REA Fizika-Texnologiya İnstitutu
Layihənin məbləği	75 000 man.

Layihənin adı	L-tiroksinin xitozanın N-trimetil yodlu törəməsinə enkapsullaşdırılması və onun uzun müddət nəzarətli ayrılmasının in vivo bioloji tədqiqi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının “Beynəlxalq Elmi Əməkdaşlıq” Müştərək Elmi Tədqiqat müsabiqəsinə təqdim edilmiş layihələr
Təqdim edildiyi il	2017
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2020
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin həmrəhbəri: k.e.d. Nizami Zeynalov (KQÜKİ); layihənin həmrəhbəri: prof. Maria Grazia Raucci (İtaliya Sosial Respublikası “Polimerlər, kompozitlər və Biomateriallar İnstitutu”)
Layihənin məbləği

Layihənin adı	FeCh_x-TiO₂-MoS_xhibrid katodlarının elektrokimyəvi və fotoelektrokimyəvi tədqiqi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının “Beynəlxalq Elmi Əməkdaşlıq” Müştərək Elmi Tədqiqat müsabiqəsinə təqdim edilmiş layihələr
Təqdim edildiyi il	2017
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2020
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin həmrəhbəri: k.e.d. Akif Əliyev (KQÜKİ); layihənin həmrəhbəri: t.e.d., prof. Evelina Slavçeva (Bolqarıstan Respublikasının akad. Yevgeni Budevski adına Elektrokimya və Energetik sistemlər İnstitutu)
Layihənin məbləği

Layihənin adı	Laylı quruluşlu birləşmə və polimerlər əsasında sintez olunmuş nanokompozitlərin katalitik və sorbsiyon xassələrinin tədqiqi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 2018-2020-ci illər üçün elmi tədqiqat proqramlarının işlənməsi, seçilməsi və maliyyələşdirilməsi məqsədilə keçirilən respublika müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2018
Layihənin həyata keçirildiyi illər	36 ay
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin rəhbəri: akademik Abel Məhərrəmov (Bakı Dövlət Universiteti); Layihənin həmrəhbəri: k.e.d., prof. Vaqif Əhmədov (AMEA KQÜKİ)
Layihənin məbləği	300 000 man.

Layihənin adı	Polimer əsaslı nanogellərin alınması və onların dərman preparatlarının daşıyıcısı kimi xərçəng xəstəliklərinin müalicəsində tətbiqi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 2018-2020-ci illər üçün elmi tədqiqat proqramlarının işlənməsi, seçilməsi və maliyyələşdirilməsi məqsədilə keçirilən respublika müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2018
Layihənin həyata keçirildiyi illər	36 ay
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin rəhbəri: akademik Dilqəm Tağıyev (AMEA KQÜKİ) (AMEA-nın Biofizika İnstitutu, Milli Onkologiya Mərkəzi)
Layihənin məbləği	360 000 man.

Layihənin adı	Mikroelektronika üçün tərkibində nadir torpaq elementləri saxlayan tallium-bismut telluridləri əsasında yeni maqnit materialların sintezi, tədqiqi və xassələrinin modelləşdirilməsi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun 2-ci Azərbaycan-Belarus birgə qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2017
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2020
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin həmrəhbəri k.e.d., prof. Mirsəlim Əsədov (AMEA KQÜKİ) Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti, BMEA-nın Materialşünaslıq üzrə elmi-praktiki mərkəzi
Layihənin məbləği	60 000 man.

Layihənin adı	Qeyri-tarazlıqlı heterofazalı neft-kimya proseslərinin və neft-qaz sistemlərinin riyazi və fiziki-kimyəvi modelləşdirilməsi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Elm Fondu”nun elmi tədqiqat, innovativ layihələrin maliyyələşdirilməsi məqsədilə qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2017
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2020
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin rəhbəri:k.e.d. Mirsəlim Əsədov (AMEA KQKİ)
Layihənin məbləği	60 000man

Layihənin adı	Koordinasion birləşmələrin neftin reoloji xassələrinə təsirinin tədqiqi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Elm Fondu”nun elmi tədqiqat, innovativ layihələrin maliyyələşdirilməsi məqsədilə qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2017
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2019
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin rəhbəri: k.e.d. Mina Munşiyeva (AMEA KQÜKİ)
Layihənin məbləği	45 000 man.

Layihənin adı	Biratomlu fenolların karbon dioksidlə karboksilləşdirilməsi reaksiyasının nanostrukturlu oksid əsaslı katalizatorlarının hazırlanması texnologiyasının işlənilməsi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu və Azərbaycan Respublikası Gənclər və İdman Nazirliyinin birgə təşkil edərək keçirdiyi Gənc alim və mütəxəssislərin 4-cü xüsusi – “Mənim ilk qrantım”- qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2017
Layihənin həyata keçirildiyi illər	2018-2019 (12 ay)
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin həmrəhbəri: k.ü.f.d. Sevinc Osmanova (AMEA KQÜKİ); (AMEA Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu)
Layihənin məbləği	35 000man.

Layihənin adı	Zob əleyhinə istifadə olunan L-tiroksin preparatının daşınması üçün sintez olunmuş N-trimetilyod xitozanın reoloji və spektral tədqiqi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Elm Fondu”nun elmi tədqiqat, innovativ layihələrin maliyyələşdirilməsi məqsədilə qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2017
Layihənin həyata keçirildiyi illər	30 gün
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin rəhbəri: k.ü.f.d. Şamo Tapdıqov
Layihənin məbləği	16 386 man.

Layihənin adı	V, P, Mo, Sb oksid katalizatorların fiziki-kimyəvi xassələri ilə katalitik aktivliyi arasında kollerasiyanın müəyyən edilməsi
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Elm Fondu”nun elmi tədqiqat, innovativ layihələrin maliyyələşdirilməsi məqsədilə qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2017
Layihənin həyata keçirildiyi illər	-
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin rəhbəri: Elmir Babayev
Layihənin məbləği	12 000 man.

Layihənin adı	Ağır metalların xalkogenidlərinin, xalkohalogenidlərinin və onlar əsasında yeni funksional materialların alınmasının fiziki-kimyəvi əsasları
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq)	Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Elm Fondu”nun elmi tədqiqat, innovativ layihələrin maliyyələşdirilməsi məqsədilə qrant müsabiqəsi
Təqdim edildiyi il	2017
Layihənin həyata keçirildiyi illər	-
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi)	Layihənin rəhbəri: Dünya Babanlı
Layihənin məbləği	5 000 man.

2018-ci ildə müsabiqələrə müraciət edən əməkdaşların qrant layihələrinin

SİYAHISI

Müsabiqənin adı	AMEA və TÜBİTAK birgə müsabiqə
Layihənin adı	Developing new nanoelectrocatalysts on base of combining Co, Ni, Mo metals for water electrolysis (Suyun elektrolizi üçün Co, Ni, Mo metalları saxlayan yeni nanoelektrokatalizatorların hazırlanması)
Müraciət edən	Layihənin həmrəhbəri: k.e.d. Akif Əliyev Layihənin həmrəhbəri: prof. Hilal Demir Kıvrak
İl	2018
Müsabiqənin adı	AMEA və TÜBİTAK birgə müsabiqə
Layihənin adı	Establishment and organization of chitosan-based nano-gel biocomposites for biomedical application (Biotibbi tətbiqlər üçün xitozan əsaslı nano-gel biokompozitlərin sintezi və təşkili)
Müraciət edən	Layihənin həmrəhbəri: akademik Dilqəm Tağıyev Layihənin həmrəhbəri: prof. Zeyneb Aydoğmuş
İl	2018

2018-ci ildə impakt faktorlu jurnallarda dərc olunmuş məqalələr

Web of Science (Clarivate Analytics) məlumat bazasına daxil olan impakt faktorlu jurnallar

V.Akhmedov, A.Aliyev, M.Bahmanov, V.Ahmadov, D.Tagiyev. ″Kinetics of phenylacetylene selective hydrogenation to styrene over metal-free polymeric carbon nitrides″. Applied Catalysis A, General Vol.565, pp. 13-19,(2018), https:doi.org/10.1016/j.apcata.2018.07.033. CA-4.521
Aliev Z.S., Amiraslanov I.R., Record M-C., Tedenac J-C., Babanly M.B. The YbTe-SnTe-Bi₂Te₃ system. Journal of Alloys and Compounds, 2018, Volume 750, Pages 887-89.CA-3.779
D. Pacile, S. V. Eremeev, M. Caputo, M. Pisarra, O. De Luca, I. Grimaldi, J. Fujii, Z. S. Aliev, M. B. Babanly, I. Vobornik, R. G. Agostino, A. Goldoni, E. V. Chulkov, and M. Papagno. Deep insight into the electronic structure of ternary topological insulators: A comparative study of PbBi₄Te₇ and PbBi₆Te₁₀. Physica status solidi (RRL) - Rapid Research Letters, р.1800341-8. CA-3.721
Flammini R., Colonna S., Hogan C., Mahatha S., Papagno M., Barla A., Sheverdyaeva P., Moras P., Aliev Z., Babanly M.B. Evidence of β-antimonene at the Sb/Bi₂Se₃ interface. Nanotechnology. 2018 10;29(6):065704. CA- 3.404.
Babanly N.B., Imamaliyeva S.Z., Yusibov Y.A., Taghiyev D.B., Babanly M.B. Thermodynamic study of the Ag-Tl-Se system using the EMF method with Ag₄RbI₅ as a solid electrolyte . Journal of Solid State Electrochemistry, 2018, v.22, pp.1143-1148. CA-2.509
Rayyat Huseyn Ismayilov, Fuad Famil Valiyev, Dilgam Babir Tagiyev, You Song, Nizami Vali Israfilov, Wen-Zhen Wang, Gene-Hsiang Lee, Shie-Ming Peng, Baghir A.Suleimanov. Linear pentanuclear nickel(II) and tetranuclear copper(II) complexes with pyrazine-modulated tripyridyldiamine ligand: Synthesis, structure and properties. Inorganica Chimica Acta, Vol. 483, 2018, pp. 386-391. CA-2,264
D.M. Babanly, Z.S. Aliyev, V.A. Majidzade, D.B. Tagiyev, M.B. Babanly. Experimental study of phase equilibria and thermodynamic properties of the Tl-Se-I system. Journal of Thermal Analysis and Calorimetry. 2018, pp.1-9. https://doi.org/10.1007/s10973-018-7677-xCA-2.209
Aliev Z.S., Musayeva S.S. Imamaliyeva S.Z., Babanlı M.B. Thermodynamic study of antimony chalcoiodides by EMF method with an ionic liquid. // Journal of Thermal Analysis and Calorimetry, 2018, v.133, №2, pp.1115-1120.CA-2.209
Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mammadov A.N. Thermodynamic assessment of phase diagram and concentration–temperature dependences of properties of solid solutions of the GaS–GaSe system. Journal of Thermal Analysis and Calorimetry. 2018. V. 133. № 2. pp. 1135–1141.DOI 10.1007/s10973-018-6967-7. CA-2.209

10. Mansura Huseynova, Parham Talsimi, Ajdar Medjidov, Vaqif Farzaliyev, Mahizar Aliyeva, Gulnar Gondolova, Onur Sahin, Bahattin Yalçın, Afsun Sucayev, Efe Baturhan Orman, Ali Rza Özkaya, Ilhami Gulcin. Synthesis, characterization, crystal structure, electrochemical studies and biological evalution of metal complexes with thiosemicarbazone of glyoxylic acid. Polyhedron 2018, Vol. 155, pp. 25-33.CA-2.067

11. Mansura Teyfur Huseynova, Mahizar Nacaf Aliyeva, Ajdar Akber Medjidov, Onur Şahin Bahattin Yalçın. Cu(II) complex with thiosemicarbazone of glyoxylic acid as an anion ligand in a polymeric structure. Journal of Molecular Structure, 2019, Vol. 1176, pp. 895-900. CA- 2.011

12. Gulnar Gondolova, Parham Taslimi, Ajdar Medjidov, Vagif Farzaliyev, Afsun Sujayev, Mansura Huseynova, Onur Shahin, Bahattin Yalçın, Fikret Turkan, Ilhami Gulçin. Synthesis, crystal structure and biological evaluation of spectroscopic characterization of Ni(II) and Co(II) complexes with N-salicyloil-N′-maleoil-hydrazine as anticholinergic and antidiabetic agents. Journal of biochemistry and molecular toxicology. 32(9):e22197. doi: 10.1002/jbt.22197. CA-1.837

13. Imamaliyeva S.Z., Alakbarzade G.I., Mahmudova M.A., Amiraslanov I.R., Babanly M.B. Phase equilibria in the Tl₄PbTe₃-Tl₉SmTe₆-Tl₉BiTe₆section of the Tl-Pb-Bi-Sm-Te system. Acta Chimica Slovenica, 2018, v.65, pp.365–371. CA-1.104

14. Imamaliyeva S.Z., Alakbarzade G.I., Gasymov V.A., Babanly M.B. Experimental study of the Tl₄PbTe₃-Tl₉TbTe₆-Tl₉BiTe₆section of the Tl-Pb-Bi-Tb-Te system. Materials Research-Ibero-american Journal of Materials. 2018; 21(4): e20180189. CA – 1.103

15. P.A.Muradova, S.M.Zulfugarova, E.Graser, A.S.Strekov, Y.N.Litvishkov. Microwaves induced thermolysis of petroleum under contact with heterogenous catalysts. Chemie Ingenieur Technik. 2018, pp. 393-399. CA-1.1

16. Asadov S.M., Mustafaeva S.N. Dielectric Losses and Charge Transfer in Antimony-Doped TlGaS2 Single Crystal. Physics of the Solid State. 2018. V. 60. № 3.

pp. 504-508. CA-0.925

17. L.F.Mashadieva, Sh.G.Mansimova, Yu.A.Yusibov, and M.B.Babanly. Thermodynamic Study of the 2PbTe–AgSbTe₂ System Using EMF Technique with the Ag₄RbI₅ Solid Electrolyte. Russian Journal of Electrochemistry, 2018, Vol. 54, No. 1, pp. 106–111. CA – 0.880

18. Алвердиев И. Дж., Аббасова В. А., Юсибов Ю. А., Тагиев Д. Б., Бабанлы М. Б. Термодинамическое исследование соединения Cu₂GeS₃ и твердых растворов Cu_2-xAg_xGeS₃ методом электродвижущих сил с твердым электролитом Cu₄RbCl₃I₂ . Электрохимия, 2018, том 54, № 2, с. 224–230. CA – 0.880

19. Mustafaeva S.N., Asadov S.M., Guseinov D.T. Dielectric relaxation and conductivity of CdGa2S4 single crystal grown by the CTR method. Crystallography Reports. 2018. V. 63. № 7. pp. 1–3. CA-0.762

20. Mustafaeva S.N., Asadov S.M. Dielectric behavior and conductivity of TlIn1-xSbxSe2 . Crystallography Reports. 2018. V. 63. № 7. pp. 1–4.CA-0.762

21. Aliev O.M., Asadov M.M., Azhdarova D.S., Mamedov Sh.G., Ragimova V.M. Polythermal Section FeSb2S4–FeSm2S4 of the FeS–Sb2S3–Sm2S3 System. Russian Journal of Inorganic Chemistry. 2018. V. 63. № 6. pp. 833–836. CA-0.709

22. Алиев О.М., Аждарова Д.С.,Рагимова В.М., Максудова Т.Ф. Синтез и физико-химические свойства лантансодержащего минерала бертьерита. Журнал неорганической химии. 2018, Т.63. № 3, c.1-4. CA-0.709

23. Asadov M.M., Akhmedova N.A. Т–х Diagram of Section BiB3O6–YbBO3. Russian Journal of Inorganic Chemistry. 2018. V. 63. № 12. pp. 1617-1621. CA-0.709

24. Бахтиярлы И.Б., Фатуллаева Г.М., Керимли О.Ш. Стеклообразование в тройной системе Ln₂O₃-As₂S₃-Er₂O₃. Журнал неорганической химии 2018, Т-63, №7, с.962-965.CA-0.709

25. Yu.A.Yusibov, I.Dzh.Alverdiev, L.F.Mashadiyeva, A.N.Mamedov, D.B.Tagiev, M.B. Babanly.Study and 3D Modeling of the Phase Diagram of the Ag–Sn–Se System. Russian Journal of Inorganic Chemistry, 2018, Vol. 63, No. 12, pp. 1622-1635.
CA-0.709

26. S.Z.Imamaliyeva, D.M.Babanly, D.B.Tagiev, M.B.Babanly. Physicochemical Aspects of Development of Multicomponent Chalcogenide Phases Having the Tl₅Te₃ Structure: A Review. Russian Journal of Inorganic Chemistry, 2018, №13, pp.1704-1730. CA – 0.709

27. Имамалиева С.З., Гасанлы Т.М., Садыгов Ф.М., Бабанлы М.Б. Фазовая диаграмма системы Tl₂Te-Tl₅Te₃-Tl₉GdTe₆. Журнал неорганической химии, 2018, т.63, №2, с.262-269.CA – 0.709

28. Asadov S.M., Mustafaeva S.N., Guseinov D.T., Kelbaliev K.I. Dependence of the X-Ray Dosimetric Parameters of AgGaS2xSe2–2x Single Crystals on Their Composition . Technical Physics. 2018. V. 63. № 4. pp. 546-550. CA-0.707

29. Mashadieva L.F., Gasanova Z.T., Yusibov Yu.A., and Babanly M.B. Phase Equilibria in the Cu₂Se–Cu₃AsSe₄–Se System and Thermodynamic Properties of Cu₃AsSe₄. Inorganic Materials, 2018, Vol. 54, No. 1, pp. 8–16. CA- 0.699

30. Mustafaeva S.N., Asadov S.M., Kerimova E.M. Dielectric Properties and Electrical Conductivity of (1–x)TlGaSe2 · xTm Crystals. Inorganic Materials. 2018. V. 54.

№ 7. pp. 627-631. CA-0.699

31. Mustafaeva S.N., Asadov S.M., Kerimova E.M. Dielectric Properties and Conductivity of Ag-Doped TlGaS2 Single Crystals . Semiconductors. 2018. V. 52. № 2. pp.156-159. CA-0.672

32. Niftiyev N.N., F. M. Mamedov, Quseynov V. I., Kurbanov S.Sh. AC Electrical Conductivity of FeIn₂Se₄ Single Crystals. Semiconductors. 2018, Volume 52, Issue 6, pp. 683–685. CA-0.672

33. С.З.Исмаилова, А.А.Меджидов, П.А.Фатуллаева, Р.Дж.Гасымов Получение полимера конденсацией о-фенилендиамина и п-ксилилендибромида и его свойства. Журнал общей химии. 2018. Т. 88. Вып. 5, c.800-804. CA- 0.658

34. Джавад-заде A.A., Меджидов А.А., Ялчин Б., Агаева С.А., Фатуллаева П.А., Османова С.Н. Гидротермальный редокс синтез шпинелей кобальта и марганца с использованием нитратов металлов. Журнал общей химии. №.8, 2018, c.59-63. CA – 0.658

35. Азизова А.Н., Тагиев Д.Б., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И. Полиядерный комплекс палладия (II) с β-меркаптоэтанолом. Журнал общей химии. 2018, т.88, вып. 5, с.870-873. CA-0.658

36. Азизова А.Н., Тагиев Д.Б., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И. Шестиядерные комплексы платины (II) и палладия (II) с β-меркаптоэтанолом. Журнал общей химии. 2018, т.88, вып. 3, с. 478-481. CA-0.658

37. С.А.Агамамедова, И.Т.Нагиева, Л.М.Гасанова, Т.М.Нагиев. Kогерентно-синхронизированное биомиметическое монооксидирование циклогексана пероксидом водорода. Журнал физической химии. 2018, том 92, №12, c.1935-1943.CA – 0.549

38. Алиев А.М., Бахманов М.Ф., Агаев Ф.А., Агаев В.Ш., Шабанова З.А., Сафаров А.Р. Кинетика и механизм реакции окислительного превращения н-амилового спирта в валериановую кислоту на модифицированном цеолитном катализаторе. Журнал Физической Химии, Том:92, 2018. с.362-366. CA – 0.549

39. Imamalieva S.Z., Babanly D. M., T. M. Gasanly, D. B. Tagiev, and M. B. Babanly. Thermodynamic Properties of Tl₉GdTe₆ and TlGdTe₂. Russian Journal of Physical Chemistry A, 2018, Vol. 92, No. 11, pp. 2111–2117. CA – 0.549

40. Zeynalov E.B., Friedrich J.F., Tagiyev D.B., Huseynov A.B., Magerramova M.Ya., Abdurehmanova N.A. Nanostructures from catalytic pyrolysis of gas and liquid carbon sources (a review). Materials Testing (Materials Synthesis) 60(7-8), pp.783-793(2018). CA – 0.521

41. А.Н.Азизова, Д.Б.Тагиев, С.Н.Османова, Ш.Г.Касумов, Х.И.Гасанов. Кристаллическая и молекулярная структура комплекса платины (II) с β- меркаптоэтиламин гидрохлоридом. Журнал Структурной Химии, 2018, Т.59. № 1.c.191-195. CA-0.521

42. А.М.Алиев, А.Р.Сафаров, И.И.Османова, А.М.Гусейнова, Э.М.Мамедов. Оптимальное проектирование химико-технологического комплекса по совместной переработке газов крекинга и пиролиза. Теоретические основы химической технологии. Москва, 2018, т. 52, №6, c.628-635. CA – 0.515

43. Келбалиев Г.И.,Расулов С.Р., Мустафаева Г.Р., Вязкость структурированных дисперсных систем. Теоретические основы химической технологии, 2018, т.52, №3, с.352–360. CA-0.515

44. S.I.Abasov, S.B.Agayeva, M.T.Mamedova, E.S.Isayeva, A. A.Imanova, A.A.Iskenderova, A.E.Aliyeva, R.R.Zarbaliyev, D.B.Tagiyev. Conversion of n-Heptane, n-Butane, and Their Mixtures on Catalytic Systems Al₂O₃/WO₄^2– ∙ZrO₂ and HMOR/WO₄^2– ∙ZrO₂. Russian Journal of Applied Chemistry. 2018, Volume 91, Issue 6, pp. 964–971.CA-0,494

45. K.G.Guliyev, A.I.Sadygova, G.Z.Ponomareva, A.M.Aliyeva, Ts.D.Gulverdashvili, D.B.Tagiyev. Synthesis of 2-Chloromethyl-1-(p-vinylphenyl)cyclopropane and Its Copolymerization with Styrene. Russian Journal of Applied Chemistry. 2018, Volume 91, Issue 2, pp. 304–309. CA-0,494

46. Ю.Н.Литвишков, С.М.Зульфугарова, З.Ф.Алескерова, Н.М.Гасангулиева, А.Г.Аскеров, Н.В.Шакунова. Микроволновый синтез ферритов (Co, Ni, Cu, Zn). Журнал прикладной химии. 2018, том 91, вып. 5, с. 679 – 687. CA-0.494

47. Келбалиев Г.И.,Расулов С.Р., Мустафаева Г.Р., Моделирование явлений коалесценции капель в процессах разделения нефтяных эмульсий. Химия и технология топлив и масел, 2018, №2, с. 12–16. CA- 0.360

48. Рзаев А.Г., Келбалиев Г.И., Мустафаева Г.Р., РасуловС.Р. Моделирование процессов образования и разрушения эмульсии при термохимической подготовке нефти. Химия и технология топлив и масел, 2018, №3, с.11–18. CA- 0.360

49. Vusala A.Majidzade., Parvin H.Guliyev., Yasin N.Babayev., Mahmoud Elrouby., Akif Sh.Aliyev., Dilgam B.Tagiyev. «Electrochemical behavior of selenite ions in tartaric electrolytes», Journal of Electrochemical Science and Engineering, 8(3) (2018) pp.197-204.Web of Science (Clarivate Analytics)

50. Т.Л.Кулова, И.И.Николаев, В.Н.Фатеев, А.Ш.Алиев. Современные электрохимические системы аккумулирования энергии. Ж. “Химические Проблемы”, 2018, № 1, с. 9 34. Web of Science (Clarivate Analytics)

51. A.Sh.Aliyev, R.G.Guseynova, U.M.Gurbanova, D.M.Babanly, V.N. Fateev, I.V.Pushkareva, D.B.Tagiyev. Electrocatalysts for water electrolysis. J. “Chemical Problems”, 2018, № 3, pp. 283 – 306.Web of Science (Clarivate Analytics)

52. D.M.Babanly, D.B.Tagiyev. Рhysicochemical aspects of ternary and complex phases development based on thallium chalcohalides. J.“Chemical Problems”, 2018, № 2, pp.153-177.Web of Science (Clarivate Analytics)

53. Aliyev A.Sh., Majidzade V.A., Soltanova N.Sh., Tagiyev D.B., Fateev V.N. Some features of electrochemically deposited CdS nanowires. Synthesis and study of the properties of magnetically separable nanophotocatalyst BiFeO3. J. “Chemical Problems”, 2018, № 2, pp. 178 – 185.Web of Science (Clarivate Analytics)

54. В.Н.Фатеев, О.К.Алексеева, С.В.Коробцев, Е.А.Серегина, Т.В.Фатеева, А.С.Григорьева, А.Ш.Алиев. Проблемы Аккумулирования и хранения водорода. Ж. “Химические Проблемы”, 2018, 16, №4, c.453-483. Web of Science (Clarivate Analytics)

55. F.F. Orudzhev, N.M-R. Alikhanov, M.Kh. Rabadanov, Sh.M. Ramazanov, A.B. Isaev, S.Kh. Gadzhimagomedov, A.Sh. Aliyev, V.R. Abdullaev. Synthesis and study of the properties of magnetically separable nanophotocatalyst BiFeO₃. J. “Chemical Problems”, № 4, 2018, pp. 484-495. Web of Science (Clarivate Analytics)

56. V.A.Majidzade. The effect of various factors on the composition of electrolytic thin films Sb-Se. Synthesis and study of the properties of magnetically separable nanophotocatalyst BiFeO3. J. “Chemical Problems”, 2018, № 3, pp.331–336.Web of Science (Clarivate Analytics)

57. N.V.Yusifova, A.M.Pashajanov, A.A.Heydaraov M.M.Ahmadov, T.M.Ilyasly. Kinetics of thermal decomposition of Dashkasan cobalt ore. // J. “Chemical Problems”. 2018, pp.205-210, (16)2. Web of Science (Clarivate Analytics)

58. Əliyev A.M, Sarıcanov Ə.Ə, Ağayev V.Ş. Müxtəlif silikat modullu H-mordenit seolitləri üzərində toluolun benzol və ksilollara disproporsionlaşması. “Kimya Problemləri” jurnalı. 2018, № 2,. pp.239-244.Web of Science (Clarivate Analytics)

59. Gondolova G.H., Medjidov A.A., Fatullayeva P.A., Israfilov A.I. Synthesis and spectroscopic characterization Fe(III), Mn(II) and Cu(II) complexes with N’-maleoil- salicylic-hydrazid // J. “Chemical Problems”, 2018 pp.44-50.Web of Science (Clarivate Analytics)

60. Gadziyeva K.I., Alizade I.E., Khalilova M.I., Abbasova N.I. Hamidov R.H., M.M.Əhmədov, Ə.A.İbrahimov, R.M.Vəkilova, R.H.Həmidov. “Az qatılıqlı kükürd qazlarının xlorlu əhənglə absorbsiyası” // “Kimya Problemlər” jurnalıi. 2018, №3(16), s.369-375. Web of Science (Clarivate Analytics)

61. Меликова Н.Н., Али-заде Н.И., Нагиев Т.М. Исследование каталазной активности биомиметичкских сенсоров. // “Химические Проблемы”, 2018, №3. c.271-274. Web of Science (Clarivate Analytics)

62. Нагиев Т.М., Али-заде Н.И.,Гасанова Л.М., Нагиева И.Т., Мустафаева Ч.А., Меликова Н.Н., Абдуллаева А.А., Бахрамов Э.С. Пилотная установка с секционной подачей жидких реагентов для процесса окислительной фиксации молекулярного азота. Ж. “Химические Проблемы”. 2018. №2. с.271-274. Web of Science (Clarivate Analytics)

63. Ş.Z.Tapdiqov, N.A.Zeynalov, D.B.Taghiyev, U.M.Akhmedova, A.I.Mammadova, M.Kh.Hasanova, M.A.Amirov. Research into properties and structure of basic polysaccharide in prunus domestica (cherry). J. “Chemical Problems”, 2018, v.16, No 1, pp.35-43.Web of Science (Clarivate Analytics)

64. S.F.Hümbətova, S.M.Məmmədova, Ş.Z.Tapdiqov, N.Ə.Səfərov, M.H.Abbasov, N.A.Zeynalov. Müxtəlif polimerlər mühitində alınmış gümüş nanohissəciklərinin quruluşlarının öyrənilməsi. “Kimya Problemləri” jurnalı, Bakı-2018, v.16, No1, s.78-85.Web of Science (Clarivate Analytics)

65. S.M.Mammadova, Sh.Z.Tapdigov, S.F.Humbatova, N.A.Zeynalov, A.R.Guliyeva, E.M.Gasımov. Investigation the Sorption Properties and Structures of Polymer Hydrogel Immobilized Doxorubicin . J. “Chemical Problems”, 2018, v.16, No 3, pp.316-322.Web of Science (Clarivate Analytics)

66. Ş.Z.Tapdıqov, N.A.Zeynalov, D.B.Tagıyev, E.M.Qasımov, A.İ.Məmmədova, A.F.Nurəliyev, C.A.Sultanov. N-vinilpirrolidon və 4-vinilpiridinin xitozana calaq radikal sopolimerləşməsinin optimal şəraitinin tədqiqi., “Kimya Problemləri” jurnalı 2018, v.16, No 4, s.505-513.Web of Science (Clarivate Analytics)

67. Imamaliyeva S.Z., Alakbarzade G.I., Salimov Z.E., Izzatli S.B., Jafarov Ya.I., Babanly M.B.The Tl₄PbTe₃-Tl₉GdTe₆-Tl₉BiTe₆isopleth section of the Tl-Pb-Bi-Gd-Te system. J. “Chemical Problems”, 2018, №4, pp.496-504.Web of Science (Clarivate Analytics).

68. Zeynalov S.B., Sharifova S.K., Huseynov E.R., Sultanzade S.S., Khocayev H.Kh., Hashimov F.A. Esters of 2-mercapto-benzoic asid on the basis of chlorohydrin derivatives (Эфиры 2-меркаптобензойной кислоты на основе хлоргидриновых производных). Processes of petrochemistry and oil refining. PPOR, 2018Vol.19, №1, , pз.94-99.Web of Science (Clarivate Analytics)

69. Safa I. Abasov, Suraya B. Aghayeva, Hafiz M. Alimardanov, Dilgam B. Taghiyev, Firuza M.Veliyeva, Malahat T. Mammadova, Aytan A. Iskenderova, Arzu A. Imanova, Yegana S. Isayeva. Kinetic features of low-temperature catalytic conversion of straight-run gasoline on Co-HZSM-SO₄^2- 2- /ZrO₂. Processes of petrochemistry and oil refining. PPOR, 2018, Vol. 19, No. 2, pp. 191-197. Web of Science (Clarivate Analytics)

70. E.B.Zeynalov, N.I.Salmanova, E.R.Huseynov_, E.I.Suleymanova. Oxidation of hydrocarbons with hydrogen peroxide, environmental aspect (A review). Processes of petrochemistry and oil refining. 2018, PPOR, Vol.19, № 4, pp.419-426. Web of Science (Clarivate Analytics)

SCOPUS məlumat bazasına daxil olan impakt faktorlu jurnallar

71. Асадов С.М., Мустафаева С.Н. Влияние электронного облучения на перенос заряда в 2D моносульфиде галлия. Электронная обработка материалов. 2018. T. 54. № 1. c. 51-57. SCOPUS – 0.62

72. Келбалиев Г.И., Расулов С.Р., Ильюшин П.Ю., Мустафаева Г.Р. Кристаллизация парафина из нефти и осаждение асфальто-парафинистых веществ на поверхности труб. Инженерно-Физический журнал, 2018, т.91, №5. с.1–6. SCOPUS – 0.48

73. Азизова А.Н., Тагиев Д.Б., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И. Серомостиковые полиядерные комплексы платины (II) и палладия (II) . Вестник Московского Университета. Серия Химия, 2018, т.59, №6, с. 433-438. SCOPUS-0.41

74. Sh.Z.Tapdigov, S.F.Safaraliyeva, N.A.Zeynalov, D.B.Tagiyev, A.I.Mammedova, E.M.Gasimov, A.F.Nuraliyev. Synthesis of N,N-diethyl, N-methyl chitosan chloride with certain quaternization degree and molecular spectroscopic and thermomorphological study of the alkylation. Journal of Biomimetics, Biomaterials and Biomedical Engineering, 2018, Vol. 39., pp.77-88. SCOPUS – 0.35

75. А.А.Гейдаров, А.А.Гулиева, М.К.Махмудов, Н.М.Касумова. Сорбционное концентрирование ионов кобальта, меди, цинка и марганца из техногенных растворов модиф ицированными природными цеолитами. Металлы, Москва 2018, №4, с. 3-12. SCOPUS – 0.23

76. V.H.Mirzoev, CH.K.Rasulov, A.A.Gasanov, M.R.Manafov. Synthesis of p-(Cyclohexene-3-yl-ethyl)phenol and Characteristics of its Phosphatization with Phosphorous Trichloride. Asian Journal of Chemistry, vol.30, No.4(2018), pp. 762-766, https://doi.org/10.14233/ ajchem.2018.20938 SCOPUS – 0.21

77. G.A. Bagirzade, D.B. Tagiyev, F.A. Guliyev and M.R. Manafov, Preparation of Phthalimide and Kinetics of Vapour Phase Ammoxidation of o-Xylene on V-Sb-Bi-Cr/γ-Al2O3 Oxide Catalyst-III. Asian Journal of Chemistry,vol.30,No.2(2018),pp. 305-308, https://doi.org/10.14233/ ajchem. 2018. 20915. SCOPUS – 0.21

78. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mammadov F.M., Aliev O.M., Yanushkevich K.I., Nikitov S.A., E.S.Kuli-zade. Thermodynamics of FeS–PbS–In2S3 and Properties of Intermediate Phases. Defect and Diffusion Forum. 2018. V. 385. pp.175-181. SCOPUS – 0.19

79. Gahramanova Sh.I., Jalaladdinov F.F., Munshieva M.K., Khudaverdiev R.A., Hamidov R.H., Abdullaev A.S., Shamilov E.N., Azizov I.V ., Gahramanov T.O. Synthesis and Investigation of Complex Compounds of Divalent Manganese, Copper, Cobalt and Zinc with Tryptophan and their Biological Activity. International Journal of Chemical Sciences, 2018, vol. 16 (3) DOI: 10.21767/0972-768X.1000286 SCOPUS – 0.17

80. Guliyeva E.A., Suleimanov G.Z. “ Synthesis, structure and thermal properties of rhenium carbonyl containing heterobimetallic derivatives of vanadium(III)”. Periódico Tchê Química Journal, Volume 15, Issue 2(30), 2018, pp.193-200. SCOPUS – 0.10.

Digər məlumat bazalarına daxil olan impakt faktorlu jurnallar

81. E.A.Salakhova, D.B.Tagiyev, P.E.Kalantarova, K.F.Ibragimova, A.M. Asgarova. «Morphology of Thin Films Obtained in Re-Te-Cu System by Electrochemical Method». International Journal of Trend in Research and Development (IJTRD). Volume 5, Issue 3, 2018. pp. 504-506. I2oR (International Institute of Organized Research) - 4.004

82. E.A.Salakhova, D.B.Tagiyev, P.E.Kalantarova, A.M. Askerova. «Electrodeposition rhenium-tellurium alloys from chloride acid electrolytes». Journal of Advances in Chemistry. Volume 15, Issue 02, 2018. pp. 6199-6205. Google IF - 1.131

83. А.М.Pashajanov., G.G.Abbasova., Alyzarine yellow R as reagent of the determination of manganese by extraction-photometric method. Journal of Materials Science and Chemical Engineering Vol.6, №10, 2018.Google IF - 0.98.

84. Mammadov E.Sh, İbrahimova F.M., Safaraliyeva Z.S., Huseynova S.E., Dadashova S.D., Rushinaz İ.R. Synthesis methods of orqanoselenium compounds. İnternational Journal of Chemical Studies. 2018. v.6. №2. pp.1294-1295. Global IF – 0.565

85. E.Şh.Mammadov, D.S.Valiyeva T.N.Gulubeyova, A.E.Mammadov, F.M.Aliyeva. Study and Ways of using off-grade propellant Samin unused directly for intended purposes. İnternational Journal of Chemical Studies. 2018. v. 6. № 3. pp.1999-2000.Global IF – 0.565

86. Veliyeva D.S., Mammadov El.Sh., Gulubeyova T.N., Safaraliyeva Z.S., Huseynova S.E., Gulakhmedova S.A. New about uraciles. International Journal of Chemical Studies. 2018. v. 6. №5. pp.2540-2541.Global IF – 0.565

87. Ya.M.Nagıyev. “Synthesis of new halogen- containing norbornene adducts based on of n-substituted imides of 2,3-dichlorobicyclo[2.2.1] hept-5-ene-2-3-dicarboxylic acid and hexachlorocyclopentadiene “.Organic Chemistry: Current Research. 2018. Vol. 7(2): pp.190-195. Google Scholar IF – 0.53

88. Насири Ф.М., Кулиев Ф.А., Эфенди А.Дж., Абдуллаева Ф.А., Кожарова Л.И., Рустамова Дж.Т., Исмаилова Т.А., Шихлинская Т.А. Синтез метил-2,5-дигидроксифенилсульфида и исследование его антиоксительного действия. Science and World. International Scientific journal. 2018, №6 (58), V. 11, pp.40–42. Global IF – 0.325

89. Рагимли М.А., Махмудов Ф.Т., Джаббарова З.А., Эфендиева Ш.З., Алиева В.Х., Нуриев А.Н. Особенности синтеза смешанных гидроксидных сорбентов и их сорбционные свойства относительно катионов цветных металлов. Science and World, International Scientific journal. 2018. N 6(58). V.11. pp.43–50 .Global IF – 0.325

90. Рагимли М.А., Махмудов Ф.Т., Ильясова Х.Н., Солтанова С.М., Гаджиев М.А., Аскерова Т.Н., Нуриев А.Н. Сорбции цветных металлов (Co²⁺, Cu²⁺, Ni²⁺) аминированным природным клиноптилолитом. //Science and World, International Scientific journal. 2018. N 7(59). pp.16–18 .Global IF – 0.325

91. Джаббаров Э.Э., Ягубов А.И., Махмудов Ф.Т., Мамедова С.М., Мамедова С.Р. Термодинамика обмена ионов Cr³⁺ и Ni²⁺ на природных и синтетических сорбентах. Science and World, International Scientific journal. 2018. N 10(62). pp.43–46.Global IF – 0.325

92. Исмаилова В.А., Махмудов Ф.Т., Ягубов А.И., Мурадова Н.М., Нуриев А.Н. Динамика сорбции ионов Pb²⁺ и Mn²⁺ из растворов моделирующих состав производственных жидких отходов на модифицированных природных сорбентах. Science and World, International Scientific journal. 2018. N 10(62). pp. 47–51.Global IF – 0.325

93. Т.Л.Гусейнзаде, К.И.Гаджиева, Й.Э.Ализаде, Я.А.Нуриев, «Модифицированная противокоррозионная полимерная композиция», Science and World, International Scientific journal, №7(59), 2018, с.12-16. Global IF – 0.325

94. Мамедова С.А, Мамедова С.Р. Термодинамика обмена ионов Cr³⁺и Ni²⁺на природных и синтетических сорбентах. Science and World. International scientific journal. №10,(62), 2018, с.43-46, Vol.1, 2018.Global IF – 0.325

95. Курбанова Л.Г., Ягубов А.И., Салимова Т.А. Кинетика сорбции ионов Fe³⁺ и Mn²⁺ из канальных вод на Na- бентоните. Science and World. International scientific journal. №10,(62), 2018, с.53-56, Vol.1, 2018.Global IF – 0.325

РИНЦ məlumat bazasına daxil olan impakt faktorlu jurnallar

96. Шарифова У.Н., Мамедов А.Н., Гасымова А.М., Самедзаде Г.М. Термодинамика окислительно-восстановительных реакций ванадийсодержащих титаномагнетитовых концентратов при использовании природного газа. Фундаментальные исследования. 2018. № 6. c. 35-40 РИНЦ – 1.252

97. Юсифова Н.В., Пашаджанов А.М., Гейдаров А.А., Алиев И.И., Получение кобальта из сульфоарсенидных руд использованием процессов обжига с хлоридом аммония и выщелачивания Международный журнал прикладных и фундаментальных исслeдований. №1 2018. с.58-63. РИНЦ – 0.618

98. Махмудов Ф.Т., Рагимли М.А., Алиева С.А., Ильясова Х.Н., Джаббарова З.А,, Нуриев А.Н. Термодинамика сорбции токсичных компонентов органической природы из растворов на твердых сорбентах. Сорбционные и хроматографические процессы. 2018, т.18, №3, с. 338-345. РИНЦ –0.436

99. Н.И.Исмаилов, М.В.Мамедова, С.Н.Османова., Экстракционно-фотометрическое определение индия с азозамещенными этоксиакридина. Бутлеровские сообщения, 2018 том 53 № 2. с. 100-103. РИНЦ – 0.416

100. Н.И.Исмаилов, С.Н. Османова, М.В. Мамедова, М.М. Агамалиева., Экстракционно-фотометрическое определение ртути с азозамещенными этоксиакридина //Бутлеровские сообщения, 2018,т.55,№7, с.78-82.РИНЦ – 0.416

101. А. Н. Мамедов, Н. Я. Ахмедовa, Н. Б. Бабанлы, Э.И. Мамедов. Термодинамический расчет и 3D-моделирование T-x-y и P(Se₂)-T-x диаграмм в системе Cu–Pb–Se по ликвидусу PbSe . Конденсированные среды и межфазные границы, 2018., том 20, № 1, c. 84–92 РИНЦ –0.300

102. Имамалиева С.З. Фазовые диаграммы в разработке теллуридов таллия-РЗЭ со структурой Tl₅Te₃ и многокомпонентных фаз на их основе. Конденсированные среды и межфазные границы, 2018, т. 20, № 3, c. 332–347.РИНЦ –0.300

103. Мамедов Ф.М.,Имамалиева С.З.,Амирасланов И.Р., Бабанлы М.Б., Фазовая диаграмма системы FeGa₂Se₄-FeIn₂Se₄ и кристаллическая структура FeGaInSe₄. Конденсированные среды и межфазные границы, 2018, т. 20, № 3 c. 332-347. РИНЦ –0.300

104. Алиев А.М., Керимов А.И.,Шабанова З.А. Окислительное превращение спиртов на модифицированных цеолитах. Нефтепереработка и нефтехимия, №2. 2018, с.40. РИНЦ –0.271

105. А.М.Кашкай, Н.М.Гасангулиева, Н.В.Шакунова. Химические превращения и кинетика ингибирования. компьютерное моделирование. Нефтепереработка и нефтехимия. 2018, №3, с. 35-39.РИНЦ –0.271

106. Ф.М.Садыгов, З.Ю.Магеррамова, Г.Н.Гаджиев, И.Г.Мамедова, Г.Г.Гасан-заде,Э.Т.Меликова.Технологический режим установки термического пиролиза углеводородов в сочетании с качественном составом тяжелой смолы. Нефтепереработка и Нефтехимия. 2018. № 5, с.11-15.РИНЦ –0.271

107. Рустамова Дж.Т., Эфенди А.Дж., Алиев С.А., Меликова И.Г., Кожарова Л.И., Шихлинская Т.А., Алиева А.М. Изучение адсорбции хлорокислов азота на основе природного цеолите-клиноптилолита. Нефтепереработка и нефтехимия. 2018, №7. c. 35–37.РИНЦ –0.271

108. Зейналов Э.Б., Алиева А.З., Насибова Г.Г., Нуриев Л.Г., Алиева Н.М., Салманова Ч.К. Окисление нафтено-парафинового концентрата в присутствии KBr и KBrO₃_.Нефтепереработка и нефтехимия. 2018.3, c.21-24 РИНЦ –0.271

109. Шарифова С.К., Гусейнов Э.Р., Ходжаев Х.Г., Абдуллаева Ф.А., Зейналов С.Б. Синтез гидроксиамино-замещенных эфиров тиосалициловой кислоты на основе моно- и дихлоргидриновых производных. Нефтепереработка и нефтехимия. Москва. 2018, № 1, с.24-27.РИНЦ –0.271

110. С.А.Мамедова, А.И.Ягубов, П.А.Фатуллаева, А.А.Меджидов, М.Г.Аббасов Получение и ИК-спектроскопические исследования полимерных композиционных материалов на основе модифицированных бентонитов. Известия Волгоградского Политехнического Университета, 2018, №4, с.135-140. РИНЦ –0.259

111. Бахтиярлы И.Б., Фатуллаева Г.М., Керимли О.Ш. Стеклообразование в тройной системе La₂S₃-As₂S₃-Pr₆O₁₁ . Извесия вузов серия химия и химическая технология. 2018.Т.61. вып. 4-5. с. 43-48. РИНЦ – 0.240

112. Ч.К. Расулов, В.Г. Мирзоев, А.А. Гасанов, З.З. Агамалиев, М.Р. Манафов, Cинтез пара-(циклогексен-3-ил-этил)-фенола и его аминометилированных производных, Мир нефтепродуктов, ( World of Oil Products The Oil Companies’ Bulletin),1,2018, с.22-27.РИНЦ –0.217

113. Джафаров Р.П., Насибова Г.Г.. Зейналов Э.Б., Эфендиева Л.М., Искендерова С.А., Садиева Н.Ф., Асадова Ш.Н. Исследование процесса получения диэтиленгликолевого диэфира синтетических нефтяных кислот на математической модели. Мир Нефтепродуктов. Вестник Нефтяных Компаний, раздел Математическое моделирование 4, 29 – 34(2018).РИНЦ –0.217

114. Salmanova N.I., Zeynalov E.B., Agaguseynova M.M. Nature of 3d-transition metals chemical bond of in carbon nanotubes.Тенденции развития науки и образования, часть 4, раздел 10, изд-во НИЦ «Л-журнал», с. 29-33(2018) РИНЦ –0.092

KİTABXANA İŞİ

İnstitutumuzun kitabxanasının fondu bərpa edilmiş və müntəzəm fəaliyyət göstərir. Aparılan inventarlaşdırmanın nəticəsinə görə kitabxanın fondunda:

- Kitablar - 12950

- Azərbaycan və rus dilində olan jurnallar - 7856

- Xarici jurnallar - 7390

- Xarici kitablar - 457

- Avtoreferatlar - 4190

- Dissertasiyalar - 650

- Elektron informasiya daşıyıcıları -CD - 58

Cari ildə abunə yolu ilə kitabxanaya Rusiya Federasiyasında nəşr olunan 7 adda elmi-texniki jurnal daxil olmuşdur.

Cədvəl. Hesabat ilində abunə yolu ilə kitabxanaya daxil olan elmi jurnalların siyahısı

№	Elmi jurnalların adı
1.	Журнал прикладной химии
2.	Катализ в промышленности
3.	Кинетика и катализ
4.	Неорганические материалы
5.	Нефтехимия
6.	Успехи химии
7.	Химическая промышленность сегодня

Kitabxananın oxucularının ümumi sayı - 440

Kompüterlərin ümumi sayı - 5

İnternetə çıxışı olanlar - 5

Oxucuların istifadəsində olanlar - 3

Şöbənin internetdən istifadə edən əməkdaşlarının sayı - 2

UNİKAL VƏ MÜASİR CİHAZLARLA TƏMİNAT ÜZRƏ FƏALİYYƏT

“Fiziki-kimyəvi analiz” şöbəsi

Şöbə müdiri: k.ü.f.d., b.e.i. Vaqif Qasımov

Şöbənin nəzdində aşağıdakı qruplar fəaliyyət göstərir:

- Quruluş kimyası, rentgen və termiki analiz qrupu

- Spektral analiz qrupu

- Elektron mikroskopiyası qrupu

- Element analizi qrupu

Şöbənin tədqiqatlarının əsas istiqaməti müxtəlif sinif təbii və süni birləşmələrin rentgenoqrafik, termiki, spektral, elektron mikroskopiya və element analizlərinin aparılmasından ibarətdir. Şöbə bu tədqiqatların aparılması üçün müasir cihazlarla təmin olunmuşdur.

Quruluş kimyası, rentgen və termiki analiz qrupu

Rentgenefaza analizi - 456 nümunə
Termiki analiz - 73 nümunə

Spektral analiz qrupu

İQ spektr - 136 nümunə
UB spektr - 42 nümunə

Elektron mikroskopiya qrupu

SEM analizi -12 nümunə

Avtomatik rentgen difraktometri Derivatoqraf

İnfraqırmızı və Ultrabənövşəyi Atom qüvvə mikroskopu spektrometrlər

Kütlə spektrometrli qaz xromotoqrafı İnduktiv birləşmiş plazmalı kütlə spektrometr

ƏLAVƏ

İMPAKT FAKTORLU JURNALLARDA ÇAP OLUNMUŞ MƏQALƏLƏR

Jurnalın adı	Məqalə sayı	Impakt faktor
Applied Catalysis A, General	1	CA-4.521
Journal of Alloys and Compounds	1	CA-3.779
Physica status solidi (RRL) - Rapid Research Letters	1	CA-3.721
Nanotechnology.	1	CA- 3.404
Journal of Solid State Electrochemistry	1	CA-2.509
Inorganica Chimica Acta	1	CA-2,264
Journal of Thermal Analysis and Calorimetry	3	CA-2.209
Polyhedron	1	CA-2.067
Journal of Molecular Structure	1	CA- 2.011
Journal of biochemistry and molecular toxicology	1	CA-1.837
Acta Chimica Slovenica	1	CA-1.104
Materials Research-Ibero-american Journal of Materials	1	CA – 1.103
Chemie Ingenieur Technik.	1	CA-1.1
Physics of the Solid State	1	CA-0.925
Russian Journal of Electrochemistry	2	CA – 0.880
Crystallography Reports	2	CA-0.762
Russian Journal of Inorganic Chemistry	7	CA – 0.709
Technical Physics	1	CA-0.707
Inorganic Materials	2	CA- 0.699
Semiconductors	2	CA-0.672
Журнал общей химии	4	CA- 0.658
Журнал физической химии	3	CA – 0.549
Materials Testing	1	CA – 0.521
Журнал Структурной Химии	1	CA – 0.521
Теоретические основы химической технологии	2	CA – 0.515
Журнал прикладной химии	3	CA-0.494
Химия и технология топлив и масел	2	CA- 0.360
Journal of Electrochemical Science and Engineering	1	Web of Science (Clarivate Analytics)
Kimya Problemleri	18	Web of Science (Clarivate Analytics)
Processes of petrochemistry and oil refining. PPOR	3	Web of Science (Clarivate Analytics)

Электронная обработка материалов	1	SCOPUS – 0.62
Инженерно-Физический журнал	1	SCOPUS – 0.48
*Вестник Московского Университета. Серия Химия*	1	SCOPUS - 0.41
Journal of Biomimetics, Biomaterials and Biomedical Engineering	1	SCOPUS – 0.35
Металлы	1	SCOPUS – 0.23
Asian Journal of Chemistry	2	SCOPUS – 0.21
Defect and Diffusion Forum	1	SCOPUS – 0.19
International Journal of Chemical Sciences	1	SCOPUS – 0.17
Periódico Tchê QuímicaJournal	1	SCOPUS – 0.10
Journal of Advances in Chemistry.		Google IF – 1.131
Journal of Materials Science and Chemical Engineering	1	Google IF - 0.98.
International Journal of Chemical Studies	3	Global IF – 0.565
Organic Chemistry: Current Research.	1	Google Scholar IF – 0.53
Science and World. International Scientific journal	8	Global IF – 0.325
Фундаментальные исследования	1	РИНЦ – 1.252
Сорбционные и хроматографические процессы	1	РИНЦ –0.436
Бутлеровские сообшения	2	РИНЦ – 0.416
Конденсированные среды и межфазные границы	3	РИНЦ –0.300
Нефтепереработка и нефтехимия	6	РИНЦ –0.271
Известия Волгоградского Политехнического Университета	1	РИНЦ –0.259
Извесия вузов серия химия и химическая технология	1	РИНЦ – 0.240
Мир нефтепродуктов, Вестник Нефтяных Компаний	2	РИНЦ –0.217

“Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsinin 2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri: AMEA-nın müxbir üzvü Mübariz Əhmədov

Mövzu: Respublikanın filiz və qeyri-filiz mineral xammal ehtiyatlarının kompleks emal texnologiyasının elmi əsaslarının yaradılması

Mövzuya aid işlər: 1.1; 1.2; 1.3; 1.4

LABORATORİYA: Qeyri-filiz mineral xammalının emalı

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü

Laboratoriyada 13 əməkdaş çalışır. 9 nəfər k.ü.f.d., onlardan 6 nəfər ap.e.i., 3 nəfər b.e.i., 2 nəfər e.i., 2 nəfər mühəndis: Ağayev Adil – k.ü.f.d.,ap.e.i.,dos., Həmidov Rəhman – k.ü.f.d., ap.e.i., Teymurova Emma-t.ü.f.d.,ap.e.i.,dos., Qasımova Nailə - k.ü.f.d.,ap.e.i., dos., Cəfərova Sevil– k.ü.f.d.,ap.e.i.,dos., İbrahimov Əli – k.ü.f.d.,ap.e.i.,dos., Abbasova Nuranə - k.ü.f.d.,b.e.i.,dos., Səlimova Sevinc-k.ü.f.d.,b.e.i.,dos., Xəlilova Mahirə - k.ü.f.d., b.e.i., Qəhrəmanova Yeganə - e.i., Vəkilova Rəna – e.i., Talıblı İradə - müh., Bədəlova Rəna – müh.

İŞ 1.1.: Alüminium tərkibli filizlərdən (alunit, kasıb alunit) alüminium oksidin alınmasının fiziki-kimyəvi və texnoloji əsasları.

MƏRHƏLƏ I: Fiziki-kimyəvi analiz üsulları ilə (mineraloji, kimyəvi, derivatoqrafik, rentgen və s.) alunitin və kasıb alunitin müqayisəli təhlili.

Alunitləşmiş süxurun kompleks emalının fiziki-kimyəvi əsaslarının tədqiqi yeni enerjiyə qənaətli səmərəli üsulların işlənməsinə və mövcud üsulların təkmilləşdirilməsinə şərait yaradır. Alunit süxurunun tərkibinin tədqiqi alunit xammalın keyfiyyətinin dəyərləndirilməsi və onun emalının texnoloji sxeminin seçiminə görə böyük nəzəri və praktik əhəmiyyətə malikdir.

Zəylik yatağının alunitləşmiş süxurundan götürülən iki nümunənin, həmçinin onların 600⁰C-də dehidratlaşdırıcı yanma məhsullarının tam kimyəvi, termoqravimetrik (inert və hava axını mühitlərində, SEM və rentgenfaza analizləri aparılmışdır. Orta nümunələrin tam kimyəvi analizi edilmişdir. Alunitin tərkibi kasıb alunitləşmiş süxurda ~35,3–40%,orta alunitləşmiş süxurda ~44–49,9% təşkil edir. Rentgenfaza analizindən istifadə etməklə 1-№-li nümunədə alunit [(K_0,72Na_0,28)Al₃(SO₄)₂(OH)₆], dikkit [Al₂Si₂O₅(OH)₄], kvars (SiO₂) və hematitin (Fe₂O₃) olması müəyyən edilmişdir. 2 №-li nümunədə alunitin [(K_0,72Na_0,28)Al₃(SO₄)₂(OH)₆], kvars (SiO₂), hematit (Fe₂O₃) müəyyən edilmişdir.Aparılmış analizlər nəticəsində belə qənaətə gəlmək olar ki, dikkitin yüksək miqdarı ilə (~40%) fərqlənən silikatlı-giltorpaqlı kasıb alunitləşmiş süxuru (1№-li nümunə) kombinə olunmuş, orta alunitləşmiş süxuru isə (2 №-li nümunə) qələvi üsulları ilə emal etmək tövsiyə olunur.

600⁰C –də yandırılmış süxurların difraktoqrammalarında K-AL-zəyləri [KAl(SO₄)₂], 760 və 800⁰C-də K-Na-sulfatları [K₃Na(SO₄)₂], KNaS₂O₇ və γ-Al₂O₃-ün aşkar edilmişdir. 900⁰C-də yandırılmış kasıb və orta alunitləşmiş süxurların difraktoqrammalarında K-Na-sulfatları [K₃Na(SO₄)₂], γ-Al₂O₃ daha artıq miqdarda və α-Al₂O₃ aşkar olunub. 800 və 900⁰C-də yandırılmış kasıb və orta alunitləşmiş süxurların SEM analizlərinin nəticələri K-Na-Al zəylərin (K,Na)₂SO₄·Al₂(SO₄)₃ 1 və 2 №-li nümunələrin tərkibində mövcudluğunu təsdiqləyir.

NƏTİCƏLƏR

1. Zəylik yatağının kasıb və orta tərkibli alunitləşmiş süxurlarının tam kimyəvi və mineroloji tərkibi müəyyənləşdirilmişdir. Onların müqayisəli analizi aparılmışdır.

2. Tədqiq olunan alunitləşmiş süxurun element tərkibinə əsasən onun texnoloji emal üsullarının seçilməsinə tövsiyyələr təklif olunmuşdur.

3.Termoqravimetrik analiz üsulundan istifadə etməklə kasıb və orta alunitləşmiş süxurların inert (N₂) və hava axını mühitində termiki parçalanması tədqiq olunmuşdur.

4. Orta alunıtləşmış süxurun tərkibinə daxil olmuş alunitin 600-900⁰C temperatur intervalında faza çevrilmələri aşağıdakı sxem t üzrə gedir:

MƏRHƏLƏ II. Kombinə edilmiş üsulla alunit və kasıb alunitdən alüminium oksidin alınması şəraitinin tədqiqi

Zəylik alunit filizinin emalının rentabelli olması üçün onun kompleks istifadə edilməsi zəruridir. Alunitin tərkibində olan qələvi metal sulfatlarının emal zamanı özünü necə aparması, nə dərəcədə ayrıla bilməsi imkanları kifayət qədər öyrənilməmişdir. Digər tərəfdən alunitin qələvi üsulu ilə emalı zamanı qələvi metal sulfatları ilə doymuş alüminat məhlulları alınır ki, temperaturun cüzi dəyişməsi ilə bu sulfatlar aparatlarda və borularda kristallaşır, alüminium hidroksidin yuyulma mərhələsini çətinləşdirir ki, bu da məhlulun və alınan məhsulun keyfiyyətini aşağı salır.

Təqdim olunan işdə qələvi metal sulfatlarının məhlula çıxmasının ilkin alunitin yanma temperaturundan, H₂SO₄-ün və NaOH-ın qatılığından, həll olub məhlula keçmə müddətindən, həll olmanın temperaturundan və s. asılılığı öyrənilmişdir.

Yanmış alunit filizi nümunəsində H₂SO₄-ün qatılığının qələvi metalların çıxımına təsirini öyrənmək üçün narın üyüdülmüş alunitin mufel peçində 500-600⁰C temperaturda 1 saat müddətində qızdırılmışdır.600⁰C-də közərdilmiş nümunədən Na⁺ və K⁺ ionlarının çıxımı 3%-li H₂SO₄ ilə işlənməsi zamanı maksimuma, müvafiq olaraq 91-100% -ə çatır. H₂SO₄-ün qatılığının sonrakı artımı, demək olar ki, çıxıma heç bir təsir etmir.

Beləliklə, alunit filizindən qələvi metal sulfatlarını ayırmaq üçün filizin optimal yanma temperaturu 600⁰C, H₂SO₄-ün optimal qatılığı isə 3% təşkil edir.

Alunit filizinin yanma müddətinin qələvi metal ionlarının çıxımına təsirini öyrənmək üçün alunit filizi 600⁰C-də müxtəlif müddətlərdə (5-60 dəq.) közərdilib, sonra 3%-li H₂SO₄ ilə işlənir. 10 dəqiqə ərzində közərdilmiş nümunələrdə hər iki metalın məhlula çıxımı maksimuma çatır və sonrakı müddətlərdə sabit qalır.

Sonra 10 dəq. müddətində 600⁰C-də yanmış alunit nümunəsinin 5-60 dəq. müddətində həll olub məhlula çıxma dərəcəsi öyrənilib. 15 dəqiqə ərzində həll olub məhlula çıxma dərəcəsi ən yüksək olur. Sonrakı müddət artımı çıxıma təsir etmir.

Növbəti təcrübələrdə qələvi metal ionlarının çıxımının məhlulun temperaturundan asılılığı öyrənilmişdir. Bunun üçün 10 dəqiqə müddətində 600⁰C-də közərdilmiş alunit filizi nümunəsinin 3%-li sulfat turşusu ilə işlənməsi otaq temperaturunda və 50, 70, 100⁰C-də aparılmışdır. Müəyyən olunmuşdur ki, əgər otaq temperaturunda Na⁺ və K⁺ ionlarının məhlula çıxımı müvafiq olaraq 63,5və 75,64% təşkil edirsə, 100⁰C-də 90,94 və 100%-ə qədər yüksəlir.

Alunit filizinin 700-800⁰C közərdilmiş nümunələrinin 3%-li H₂SO₄ məhlulu ilə işlənməsi zamanı qələvi metalların məhlula çıxma dərəcəsi öyrənilmişdir. Əgər 500-600⁰C-də közərmə müddətinin 10 dəqiqə olması tələb olunurdusa, 800⁰C-də közərmiş nümunələr üçün 3 dəqiqə tələb olunur. Lakin eyni şərtlər daxilində közərdilmiş nümunələri 3%-li H₂SO₄ ilə işlədikdə 700-800⁰C-də közərmiş nümunələrdən Na⁺ və K⁺ ionlarının məhlula çıxımı tam olmur. Ehtimal olunur ki, yüksək temperaturda Na⁺ və K⁺ alüminat, silikat tipli daha mürəkkəb birləşmələr əmələ gətirir.

Sonda 800⁰C-də 3 dəqiqə ərzində közərdilmiş alunit nümunəsinin 3%-li H₂SO₄ məhlulu ilə işləyərkən Na⁺ və K⁺ ionlarının 90⁰C-də məhlula çıxıma dərəcəsinin prosesin aparılma müddətindən asılılığı öyrənilmişdir. Na⁺ və K⁺ ionlarını tam çıxarmaq üçün 5 dəqiqə vaxt kifayətdir.

NƏTİCƏLƏR

Müəyyən edilmişdir ki, alunit filizinin 600⁰C-də közərdilmiş nümunələrinin 3%-li H₂SO₄ ilə işlənməsi zamanı qələvi metalların tam məhlula keçməsi mümkündür.
Alunitin optimal közərmə müddətinin 600⁰C-də 10 dəqiqə, 800⁰C-də 3 dəqiqə olduğu müəyyən edilmişdir.
Məhlula həll olub çıxma müddətinin 600⁰C-də közərmiş nümunələr üçün 10 dəqiqə, 800⁰C-də közərmiş nümunələr üçün 5 dəqiqə olduğu müəyyən edilib. Bu zaman məhlulun temperaturu 90-100⁰C olmalıdır.
Alunit nümunəsi 800⁰C-də közərdildikdə Na⁺ və K⁺ ionlarının məhlula çıxımı azalır. Bu həmin temperaturda silikatların və alüminatların əmələ gəlməsi ilə bağlıdır.

MƏRHƏLƏ III. Alunitin və kasıb alunitin qələvi üsulu ilə emalına innovativ yanaşma.

Hesabat dövründə Zəylik alunit filizinin qələvi ilə emalına innavativ yanaşma həyata keçirilirmişdir. Məlum olduğu kimi qələvi ilə emalın üstün cəhətləri ilə yanaşı çatışmazlıqları da mövcuddur. Onlardan əsası emal zamanı qələvi itkisinin baş verməsi, kükürdün Na₂SO₄ şəklində itirilməsi və effektivliyin aşağı olmasıdır. Bu çatışmazlıqları qismən aradan qaldırmaq üçün elektrokimyanın köməyindən istifadə olunmuşdur. Nəticədə qələvi itkisi azaldılmış, kükürd itkisi azaldılmış, prosesin effektivliyi yüksəldilmişdir. Aparılmış işin yeniliyini nəzərə alaraq, patentləşmə üçün təqdim olunmuş və ekspertizanın ilkin müsbət rəyi alınmışdır.

Bununla yanaşı alunitin işlənilməsinin ammonyak üsulundakı çatışmazlıqların da aradan qaldırılması üçün innovativ yanaşma aparılmışdır. Belə ki, bu üsulda ammonyak qazının regenerasiyası iqtisadi və ekoloji cəhətdən qüsurlu olduğundan effektiv üsuun hazırlanması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Tərəfimizdən təklif olunmuş yeni üsul bu məsələni həll etməyə imkan verir. Görülən bu işin patentləşməsi üçün müraciət olunmuş və ekspertizanın ilkin rəyi alınmışdır.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

1. Ахмедов М.М., Халилова М.И., Халилов Я.Х., Абдуллаев Р.А., Гаджиева К.И., Гамидов Р.Г., Теймурова Э.А. //Исследование влияния мусковитсодержащего сырья на свойства керамических плиток. //Журнал «Austria Science», 2018, №18. pp.40-43

2. Gahramanova S.I., Jalaladdinov F.F., Munshieva M.K., Khudaverdiev R.A., Hamidov R.H., Murarkhanov R.M., Abdullaev A.S., Shamilov E.N., Azizov I.V. and Gahramanov T.O. «Syntesis and Investigation of Complexs Compounds of Divalent Manganese, Copper, cobalt and Zinc with Tryptophan and their Biological Activity.» //International Journal of Chemical Sciences. 2018;16(3):286 pp.138-144

3. Gadziyeva K.I., Alizade I.E., Khalilova M.I., Abbasova N.I. , Hamidov R.H.,Mirzoeva A.M. “Investigation of the Influence of Various Factors on Quality of Sb₂Te₃FILMS. //European Science, 2018, №10, pp.35-40.

4. M.M.Akmedov,M.I.Khalilova,Y.Kh.Khalilov,R.G.Gamidov,K.I.Hajiyeva, J.A.Jamalov «Preparation of dry construction mixtires based on local raw material and industrial wastes for production of artifial facing plates». // East European Science Journal. 2018, 9(37), volume 3, pp.71-74.

5. К.И.Гаджиева, Й.Э.Ализаде, Г.С.Алиев, М.И.Халилова,Р.У.Рзаева, Р.Г.Гамидов. Электрохимическое получение тонких пленок Sb₂Te₃.//Химическая промышленность, 2018, т.95, №4, с.183-187.

Respublİkada

1. M.M.Əhmədov, Ə.A.İbrahimov, R.M.Vəkilova, R.H.Həmidov “Az qatılıqlı kükürd qazlarının xlorlu əhənglə absorbsiyası”. //”Kimya Problemləri” jurnalı, 2018, №3(16),

s.369-375.

2. S.T.Jafarova, A.A.Medjidov, M.M.Ahmadov, B.Yalcin, P.A.Fatullayeva, S.A.Agayeva, M.G.Abbasov. ”Obtaining of nano –dimensional pouders by method of hydrothermal decomposition of Cu,Co and Al nitrates in polyolic environment”. //Azərbaycan Kimya Jurnalı, 2018,№2, s.20-26

3. S.T.Jafarova, A.A.Medjidov, F.F.Jalaladdinov, Sh.I.Gahramanova, O.M.Gyulalov, R.A.Hudaverdiyev, M.V.Mamedova. ”Synthesis of metal –containing precursors and estimation of their influence to the properties forms of copper oxides in the reaction of selective oxidation of carbon monoxide. // The Reports of National Academy of Sciences of Azerbaijan. 2018 “№1, pp. 38-44

4. А.А.Мирзоева, И.Б.Бахтиарлы., Э.А.Теймурова, С.А.Агаева. ”Электро-осаждение теллура из щелочных электролитов. //Ученые записи АТУ. 2018. №2 с.153-158.

5. R.M.Vəkilova, M.M.Əhmədov, Ə.A.İbrahimov ”Kükürd –dioksidin təbii qazın konversiya məhsulları ilə alümokobaltmolibden katalizatoru üzərində reduksiyası”. //Elmi Əsərlər 2018, №2 ,. s.168-174.

6. İ.A.Talıblı, Q.İ.Kəlbəliyev, S.A.Quliyeva, G.V.Şadlinskaya. ”Tozvari gilin dənəvərləşdirilməsi prosesinin boşqabvari dənəvərləşdiricidə damcı üsulu ilə tədqiqi. //Azərbaycan Kimya Jurnalı. 2018, №2, s.53-59.

KONFRANS MATERİALLARI (xarici-7, yerli-13)

KADR HAZIRLIĞI

Qəhrəmanova Yeganə - 26 oktyabr 2018 ildə “Əlvan metallurgiyanın dəmir tərkibli tullantıları əsasında kükürd dioksidin qazvari reduksiyaedicilərlə reduksiyası” mövzusunda dissertasiya işini müvəffəqiyyətlə müdafiə etmişdir. Elmi rəhbərlər – AMEA-nın müxbir üzvü Mübariz Əhmədov və k.ü.f.d.,dos. Cəfərova Sevil.

PATENTLƏR

Verilmiş 5 iddia ərizəsindən 4- ə müsbət rəy alınmışdır.

3 iş patent alınma ərəfəsindədir.

LABORATORİYA: Dəmir və titan tərkibli filiz xammalının emalı

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: Kimya elmləri doktoru, prof. Asif Məmmədov

Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır.Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i.,1 k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i., 2 nəfər b. laborant, 1 nəfər laborantdır. Qasım Səmədzadə – k.ü.f.d., a.e.i., Afəridə Qasımova – k.ü.f.d., b.e.i., Ofeliya Əbdülrəhimova – e.i., Ülviyyə Şərifova – e.i., Fidan İbrahimova – e.i.

İŞ 1.2: Daşkəsən və Acınohur dəmir və titanmaqnetit filiz konsentratlarının təbii qazla reduksiyası proseslərinin termodinamiki modelləşdirilməsi

MƏRHƏLƏ I. Texnoloji proseslərdə iştirak edən maddələrin makro və nanoölçülü halları üçün termodinamiki informasiyanın analizi və sistemləşdirilməsi.

MƏRHƏLƏ II. Texnoloji proseslərdə iştirak edən bəsit maddələrin, birləşmələrin, onların əmələ gətirdiyi maye və bərk məhlulların entalpiyasının, Gibbs enerjisinin, istilik tutumlarının, səthi enerjilərinin temperatur və qatılıq asılılıqlarının approksimasiyası.

MƏRHƏLƏ III. Termodinamik funksiyaların, kinetik parametrlərin analitik ifadələrinin məlumat bazası əsasında alqoritmlərin işlənməsi və kompüter proqramları vasitəsi ilə reallaşdırılması.

1. QEYRİ-TARAZLIQ OKSİDLƏŞMƏ-REDUKSİYA REAKSİYALARININ

TERMODİNAMİKİ ANALİZİ

Termodinamiki analizlə müəyyən edilmişdir ki, Daşkəsən və Acınohur titanmaqnetit konsentratı qranullarının tərkibindəki maqnetitin təbii qazla reduksiyası ilə yanaşı vanadiumun V³⁺ kationlarının V⁴⁺и V⁵⁺ ionlarına oksidləşməsi baş verir:

Fe₃O₄(b)+CH₄(q)+V₂O₃(b) → 3Fe(b) +V₂O₄(b)+CO(q)+2H₂O(q)

Fe₃O₄(b)+CH₄(q)+V₂O₃(b)+Na₂CO₃(b) → 3Fe(b) +NaVO₃(b)+2CO(q)+2H₂O(q)

Təbii qazın verilməsi və qaz halında olan reaksiya məhsulları karbon monooksid, karbon dioksid və su buxarının kənarlaşdırılması fasiləsiz və qeyri-tarazlıq şəraitində baş verdiyindən oksidləşmə-reduksiya reaksiyalarının Gibbs enerjisinin temperatur asılılığında komponentlərin parsial təzyiqinin real qiymətləri nəzərə alınmışdır. Qeyr-tarazlıq Gibbs enerjisinin (∆G^*) filiz konsentratının reduksiya temperaturu və təzyiqdən asılılığı aşağıdakı tənliklə müəyyən edilmişdir:

Şəkil 1. Qeyri-tarazlıq Gibbs enerjisinin (∆G^*) və filiz konsentratının reduksiya temperaturunun təzyiq parametrindən asılılığının 3D modeli.

Qrafik göstərir ki, Gibbs enerjisinin mənfi qiymətlərinin kəskin artımı təzyiq parametrinin 0.001-0.1 qiymətləri diapozonunda baş verir. Qeyri-tarazlıq Gibbs enerjisinin 0 (tarazlıq halı) ÷ (-70 kC) intervalında dəyişməsi oksidləşmə-reduksiya reaksiyalarının başlanğıc temperaturunun 1170 K-dən 1070 K-ə qədər aşağı düşməsinə gətirir.

MÜHÜM NƏTİCƏ

2. Multipurpose Genetic Algorithm (MGA) vasitəsi ilə YbTe-SnTe sistemində likvidus və solidus sahələri, bərk məhlulların binodal və spinodal sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi

NƏTİCƏ

Qeyri-səlis sistemlərin çoxhədəfli genetik alqoritmi vasitəsilə faza tarazlıqlarının termodinamiki hesablanması üçün yeni tənliklər sistemi alınmış və likvidus və solidus sahələri, bərk məhlulların binodal və spinodal sərhədlərinin ilkin termodinamiki parametrlərə (ərimə entalpiya və entropiyası, komponentlərin termodinamiki aktivliyi) nəzərən həssaslığı qiymətləndirilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, faza diaqramlarının kooordinatlarının entropiyanın (∆S) qiymətlərinə nəzərən həssaslığı entalpiyanın (∆H) qiymətlərinə nisbətən bir tərtib çoxdur.

3. MultiPhase 3D analitik modelləşmə. Ag-Pb-Te sistemi

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

Kitab

Dilqəm Tağıyev, Manaf Manafov, Asif Məmmədov. Kimyada informasiya texnologiyalarının tətbiqi. 2018., 360 s.

XARİCDƏ

1. Asadov S.M., Mustafaeva S.N., Mammadov A.N. Thermodynamic assessment of phase diagram and concentration-temperature dependences of properties of solid solutions of the GaS–GaSe system. // J. Therm. Anal. Calorim. 2018. V. 131. № 438. DOI 10.1007/s10973-018-6967-7.

2. Yu.A.Yusibov, I.Dzh.Alverdiev, L.F. ashadiyeva, A.N.Mamedov, D.B.Tagiev, M.B. Babanly.Study and 3D Modeling of the Phase Diagram of the Ag–Sn–Se System. // Russian Journal of Inorganic Chemistry, 2018, Vol. 63, No. 12, pp. 1622-1635

3. A.Н.Мамедов, Н.Я.Ахмедовa, Н.Б.Бабанлы, Э.И.Мамедов. Термодинамический расчет и 3D-моделирование T-x-y и P(Se₂)-T-x диаграмм в системе Cu–Pb–Se по ликвидусу PbSe. // Конденсированные среды и межфазные границы, 2018., том 20, № 1 c. 84–92

4.Шарифова У.Н., Мамедов А.Н., Гасымова А.М., Самедзаде Г.М. Термодинамика окислительно-восстановительных реакций ванадийсодержащих титаномагнетитовых концентратов при использовании природного газа. // Фундаментальные исследования. 2018. № 6. c. 35-40.

RESPUBLİKADA

1. A.N. Mammadov, A.M. Gasimova. Reduction of the Adzhinaur titanomagnetite concentrates of Azerbaijan by natural gas for the production of iron powder and titanium dioxide. // Azerbaijan Chemical Journal. 2018, N.1, pp.37-44

2. Г.М.Самедзаде,И.А.Талыблы, Г.И.Келбалиев, C.А.Гулиева,Г.Б.Шадлинская. Исследование процесса грануляции пылевидной глины капельным методом в тарельчатом грануляторе. // Азербайджанский химич. журнал. 2018, N.2, c.53-58

KONFRANS MATERİALLARI (xarici-6, yerli-9 )

PATENT

Süleymanov G.Z., Tağıyev D.B., Kəlbəliyev Q.İ., Hüseynova T.İ., Muradxanov R.M., İbrahimova F.S. Ferrosenin tullantısız texnologiyası ilə alınması üsulu və onun həyata keçirilməsi üçün qurğu. Az.Pat. İ 2018 0015

QRANTLAR

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi (EİF/MQM/Elm-Təhsil-1-2016-1(26)).Acınohur titanmaqnetit superkonsentratının məhsullarından istifadə etməklə litium titanatların sintezi və xassələrinin funksiyalaşdırılması. 2018-2019. Layihənin həmrəhbərləri prof. Asif Məmmədov, prof. Elman Məmmədov.(50 000 AZN).
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun 1-ci Azərbaycan-Rusiya qrant layihəsi (EİF-BGM-4-RFTF-1/2017). Misin mürəkkəb xalkogenidləri ortatemperaturlu termoelektrik materialları kimi: sintezdən və faza tarazlıqlarından "tərkibquruluş-xassə" əlaqəsinə doğru. 2018-2019 (Asif Məmmədov - icraçı)
Socar qrant müsabiqəsi “Qeyri-tarazlıqlı heterofazalı neft-kimya proseslərinin və neft-qaz sistemlərinin riyazi və fiziki-kimyəvi modelləşdirilməsi” 2018-1019 (Asif Məmmədov- icraçı, Afəridə Qasımova - icraçı)

ELMİ ƏLAQƏLƏR

Azərbaycanın filiz sahələrində qiymətli metalların yatım yerində quyu üsulu ilə çıxarılması texnologiyasının AMEA Geologiya İnstitutu ilə birlikdə işlənilməsi

AMEA Geologiya İnstitutu və “Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksi” Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti

İSTİNADLAR – 10

LABORATORİYA: Əlvan metal tərkibli mineral xammalın emalı

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru prof. Arif Heydərov

Laboratoriyada 6 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər elmi işçi, 4 nəfər kiçik elmi işçidir. Sülhiyyə Kələntərova - e.i., Aybəniz Quliyeva - e.i., Aysel Muradova - k.e.i., Əliyeva Vüsalə - k.e.i., Osmanova Arzu - k.e.i., Alışanlı Gülnar - k.e.i.

İş 1.3. Filizlərin kompleks emalında membran və selektiv sorbent texnologiyasının işlənməsi

MƏRHƏLƏ 1: Məhlullardan metalların qatılaşdırılıb ayrılmasının elektrodializ metodikasının hazırlanması.

6 dekabr 2016-cı il tarixində qəbul edilmiş “Azərbaycan Respublikasında ağır sənaye və maşınqayırmanın inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsi” çərçivəsində sənayenin inkişafı üçün yerli xammaldan, ilk növbədə filiz və onun emal tullantılarından geniş istifadə edilməsinə xüsusi yer ayrılmışdır.

Yataqların uzun müddətli istismarı nəticəsində çıxarılan filiz xammal növü tərkibinə görə kasıblaşır, bu da onların ənənəvi piro- və hidrometallurgiya üsulları ilə emalını çətinləşdirir. Son illər dağ-mədən sənayesinin inkişafında ən müasir sayılan membran, selektiv sorbentlər və elektrodializ texnologiyası sürətlə inkişaf edir. Membran texnologiyasında müvəffəqiyyət yeni nəsil universal membran aparatlarının hazırlanması ilə əlaqədardır.

Adətən, adi filtrlənmədə məhluldan nisbətən dispers və iri kolloid qarışıqlar ayrılır. Membran texnologiyasında isə xırda kolloid hissəciklərlə yanaşı həll olmuş kimyəvi birləşmələr də ayrılır. Membranların məsamələri kiçik ölçüdə olduğu üçün ionlardan təmizlənmə yüksək təzyiq və geniş səth sahəsi tələb edir. Ona görə də prosesin intensivləşdirilməsi yollarından biri elektromembran metodu sayıla bilər. Laboratoriyada bir çox metallara qarşı seçicilik xüsusiyyətinə malik olan membranları elektrodializ qurğusunda işlətməklə filizlərdən və filiz emalı məhlullarından lazım olan komponentləri ayırmaq, qatılaşdırmaq və saf hala gətirmək yolları araşdırılmışdır.

Elektrodializ – elektrik sahəsinin təsiri ilə membranlarda ionların daşınma prosesidir. İonitli membranlarla elektrodializ prosesinin əsas üstünlüyü onunla bağlıdır ki, duzsuzlaşma kamerasından ayrılan ionlar elektrodlarda toplanmadan qatılaşma kamerasında yığılırlar.

Ion dəyişdirici membranlar – ion qrupu polimer əsasa bərkidilmiş matrisadır. Ion dəyişmə ionitin yüksək molükulyar qəfəsində aktiv qrupların hesabına baş verir. Bu qruplar ionitə turş və qələvi xarakteri verən elektromüsbət və elektromənfi yükə malik qruplardır.

Tədqiqat işində elektrodializ qurğusunda üç tip membranlardan istifadə edilmişdir: kationit, anionit və bipolyar membranlar. Kationit membranlar - mənfi yükə malik aktiv turşu qrupları (-SO₃^-, -COO^-, PO₃^2-və PO₃H^-) saxlayan, müsbət yüklü ionları (Na⁺, K⁺) özündən keçirən, eyni zamanda mənfi yüklü ionları özündən itələyən membranlardır. Anionit membranlar müsbət yükə malik aktiv əsasi qrupları (-NH₃⁺, -NRH₂⁺, -NR₂H⁺ və NR₃⁺) saxlayan, özündən mənfi yüklü ionları (F^-, Cl^-, SO₄^2-, NO₃^-) keçirən, eyni zamanda müsbət yüklü ionları özündən itələyən membranlardır.

Bipolyar membranlar hər iki imkana malik olub, bir paketdə həll olmuş duzları ayırmağa imkan verir. Xüsusi ion dəyişdirici membran olub, elektrik sahəsində suyu H⁺ və OH^- ionlarına ayırır.

Hesabat dövründə elektrolidializator kimi Almaniya istehsalı olan PC CELL 64 004 markalı və fərdi hazırlanmış qurğulardan istifadə edilmişdir. Membranlarla aşağıdakı istiqamətlərdə yoxlanış təcrübələri aparılmışdır:

1. Alunitinin qələvidə həll olması prosesində reaksiyanın istiqamətini məhsullar alınan tərəfə yönəltməklə həllolmanı sürətləndirilməsi:

KAl₃(SO₄)₂(OH)₆ + 6KOH →3KAlO₂ + 2K₂SO₄ + 6H₂O

2. Alüminat məhlulunu sintez olunmuş sulfat turşusu ilə neytrallaşdırdıqda alınan Al(OH)₃ çöküntüsündən K⁺ və Na⁺ ionlarını ayrılması (yuma probleminin həlli)

2KAlO₂ + H₂SO₄ + 2H₂O →K₂SO₄ + 2Al(OH)₃ ↓

3. K₂SO₄ və Na₂SO₄ duz məhlullarından elektrodializ üsulu ilə qələvi və turşu məhlulunun alınması:

2K₂SO₄+ 6H₂O 2H₂(K) + 4KOH + O₂(A) + H₂SO₄

4. Kationdəyişdirici membranlardan istifadə etməklə aluminat məhlulunun qatılaşdırılması.

2KAlO₂ + H₂SO₄ + 2H₂O K₂SO₄ + 2Al(OH)₃ ↓

Elektrodializ qurğuları

MƏRHƏLƏ 2: “Texnogen məhlullardan kobalt, mis, sink və manqan ionlarının modifikasiya olunmuş təbii seolitlərlə çıxarılması”

Tullantı sularından ağır metal ionlarının təmizlənməsində müxtəlif yataqlı seolitlərin istifadəsi haqqında ədəbiyyatda çoxlu saylı materiallara rast gəlinir.

Təbii seolitlər əlvan metal ionlarına qarşı aşağı həcm tutumunda selektivdirlər. Əlvan və nadir metal ionlarına qarşı selektivliyi artırmaq məqsədi ilə seolitlərin sorbsiya etmə xarakteristikasını dəyişmək lazımdır. Bunu isə modifikasiya yolu ilə həyata keçirirlər. Mineral turşu və əsasların məhlulları ilə modifikasiya olunmuş seolit əlvan və nəcib metallara qarşı selektivlik göstərmir. Üzvi reagentlərlə modifikasiya edilmiş seolitin isə sorbsiya etmək qabiliyyəti artır.

Əlvan metal ionları ilə davamlı kompleks sabitliyi göstərən monoetanolaminlə (MEA) modifikasiya olunan seolitin selektiv sorbent olması laboratoriyada təcrübələrlə sübut olunmuşdur. Modifikator kimi istifadə etdiyimiz MEA-də əsaslıq xassəsi -OHqrupuna görə, aminlik xassəsi isə -NH qrupuna görə təyin edilir. MEA xüsusi xelat əmələgətirən liqand olub, qələvi torpaq metallarını sorbsiya etmir. Daşkəsən filiz hövzəsindən götürülmüş tullantıların topa həll olmasından alınan məhlullardan mis, sink, kobalt, manqan və alüminiumu hidrolitik çökdürmə yolu ilə selektiv konsentratların alınması zamanı aparılan tədqiqatlar göstərdi ki, məhluldakı ionları tam çökmür. Məhlulda qalan ionların sorbsiya yolu ilə çıxarılması maraq doğurur.

Təbii seolit dənəcikləri (1.0-2.0 mm ölçülü fraksiyaları) otaq temperaturunda 0.02 M xlorid turşusu ilə emal edilmiş, sonradan distillə suyunda yuyulmuş və 50°C temperaturda gün ərzində qurudulmuşdur. Alınan mineral dənəciklər 5%-li MEA-lə doydurulmüşdur. Məhlullardan əlvan metal kationlarının (Co²⁺, Cu²⁺, Zn²⁺ və Mn²⁺) adsorbsiyası dinamik və statik rejimdə, həm təbii, həm də modifikasiya olunmuş seolit nümunələrində yoxlanılmışdır. Təcrübi nəticələr seolit maddəsinə görə sorbsiya tutumu ST (mq/q) və sorbsiya dərəcəsi (R, %) kimi ifadə olunmuş, aşağıdakı formullarla hesablanmışdr :

Burada ST – statik həcmi tutumu ( mq/q) , C_o, C_tar- məhlulda ionların ilkin qatılığı mq/l , V- məhlulun həcmi, lm- sorbentin kütləsi( q). Adsorbsiya izoterminin təsvirində Ləngimür tənliyindən istifadə edilmişdir.

Burada ST_max – adsorbsiya tutumunun son həddi (mq/q)

k- adsorbsion tarazlıq sabiti

Co²⁺, Cu²⁺, Zn²⁺ və Mn²⁺ ionlarının adsorbsiya dərəcəsinə məhlulun pH-ı təsir edir. Belə ki, pH-dan asılı olaraq molekulun elektrolitik dissosiya dərəcəsi dəyişmiş olur. Texnoloji məhlullarda ən qiymətli metal kobalt sayıldığı üçün məhluldan onun sorbsiyası tədqiq edilmişdir. İonitin sorbsiya tutumunun CoSO₄məhlulunun pH-dan asılılığı şəkil 1 - də verilmişdir.

Alınan nəticələrə (şəkil 1) görə qənaətə gəlmək olar ki, kobaltın məhluldan sorbsiyası üçün optimal pH 6-8 arasında ola bilər. Qüvvətli turş mühitdə (pH=1-2) kobaltın sorbsiyası müşahidə olunmur. Göründüyü kimi məhlulun pH-nın aşağı qiyməti ionitin sorbsion xarakteristikasına nəzərə çarpacaq dərəcədə təsir göstərir, daha dəqiq desək H⁺ - ionunun təsiri ilə modifikasiyalaşmış seolitdəki qələvi qruplarının reaksiyaya girmək qabiliyyəti azalmış olur.

Həmçinin ilkin təcrübələr göstərdi ki, pH-ın artması kobaltla yanaşı, mis, sink və manqanın da modifikasiya olunmuş seolitlə sorbsiya dərəcəsini artırır. Qüvvətli turş mühitdə (1 N H₂SO₄) bu metalların sorbsiyası baş vermir. Bu onunla izah edilir ki, turş məhlullarda bu ionları ionitdən desorbsiya etmək olar.

Aydağ yataqlı təbii seolitin və onun monoetanolaminlə modifikasiya olunmuş nümunəsinin məhluldan Co²⁺, Cu²⁺, Zn²⁺ və Mn²⁺ ionlarını pH=6 qiymətində sorbsiyasının müxtəlif vaxtlarda kinetik qiymətləri şəkil 2 və 3 verilmişdir.

Modifikasiya olunmuş və olunmamış seolitin sorbsiya dərəcələrinin və sorbsiya tutumlarının müqayisəsi göstərdi ki, MEA-lə modifikasiya olunmuş seolitdə Co²⁺, Cu²⁺, Zn²⁺ və Mn²⁺ ionlarınının sorbsiyası ilk 15 dəq. müddətində yüksək sürətlə baş verir. Sorbsiyanın sonuna doğru sürət azalır və sistemdə tarazlıq bütün ionlar üçün 1 saat müddətində yaranır. Zamanın 1 saat müddətində 98.1% Co^2+, 95.6% Cu^2+, 94% Zn²⁺ və 87% Mn²⁺ sorbsiya olunmuş olur. Halbuki, bu müddət ərzində modifikasiya olunmamış seolit məhluldan 40% Co²⁺, 33 % Cu²⁺, 19% Zn²⁺ və 17% Mn²⁺ sorbsiya etmiş olur. Seolitlərin sorbsiya tutumlarınının da müqayisəsi (Şəkil 3) göstərdi ki, modifikasiyalaşma seolitin aktivliyini dəfələrlə artırır. Fərdi məhlullardan metalların ilkin qatılığı 100 mq/l olduqda MEA-lə modifikasiya olunmuş seolitin sorbsiya tutumu Co üçün 2.5 mq/q, Cu üçün 2.4 mq/q, Zn üçün 2.35 mq/q, Mn üçün isə 2.2 mq/q qiymətləri almış olur. Nəticələr modifikasiya olunmamış seolitlə müqayisədə 4 dəfə yüksək olur (Şəkil 3). Metal ionlarının adsorbsiya qabiliyyəti aşağıdakı sıra ilə azalmış olur: Co²⁺ > Cu²⁺ > Zn²⁺ > Mn²⁺.Tədqiq olunan hər bir ionun sorbsion xarakteristikasının hesablanması Ləngmür və Freyndlix tənlikləri ilə aparılmışdır.

NƏTİCƏ

Məhlullardan mis, sink, kobalt və manqan ionlarının monoetanolaminlə modifikasiya olunmuş təbii seolitlərlə sorbsiyasının qanunauyğunluqları öyrənilmişdir. Məlum olmuşdur ki, monoetanolaminlə modifikasiya olunmuş seolit texnoloji məhlullardan Co²⁺, Cu²⁺, Zn²⁺ və Mn²⁺ ionlarını ayıran effektiv sorbent kimi istifadə oluna bilər. Metal ionlarının adsorbsion xassəsi həm məhlulun pH-ından, həm də metal ionlarının ilkin qatılığından asılıdır. Aminlə modifikasiya olunmuş seolitdə metal ionlarının sorbsiyasının seçicilik sırası aşağıdakı kimidir: Co²⁺>Cu²⁺>Zn²⁺>Mn²⁺. Adsorbsiya üzrə alınmış nəticələr Lənqmür və Freyndlix izotermlərinə görə araşdırılmışdır. Məlum olmuşdur ki, təcrübi nəticələr Lənqmür sahəsi ilə üst-üstə düşür.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

А.А.Гейдаров, А.А.Гулиева, М.К.Махмудов, Н.М.Касумова. Сорбционное концентрирование ионов кобальта, меди, цинка и марганца из техногенных растворов модиф ицированными природными цеолитами. Металлы, Москва 2018, №4, с. 3-12.

RESPUBLİKADA

A.A.Haydarov, A.A.Guliyeva, A.B.Muradova, A.N.Aghayev. Extraction of the valuable componentrs from non-ferrous metals-containing porr ore and tailings. Azerbaijan Chemical Journal ,2018, № 1, pp. 104-110.
А.А.Гейдаров, Л.Т.Тагиева, С.Г.Алиев Извлечение галлия, ванадия и никеля из зольного остатка при сжигании мазута, Azərbaycan Texniki Universiteti Elmi Əsərlər Fundamental Elmlər , 2018, №3 (çapda).

KONFRANS MATERİALLARI (xarici-2, yerli-3)

KADR HAZIRLIĞI

Leyla Tağıyeva - dissertant, 2014-2018, elmi rəhbər - k.e.d., prof. Arif Heydərov. Dissertasiya mövzusu: Qeyri-üzvi istehsal tullantılarından qallium və indiumun çıxarılması.
Aybəniz Quliyeva - dissertant, 2016-2019 , elmi rəhbər - k.e.d., prof. Arif Heydərov. Dissertasiya mövzusu: Daşkəsən dəmir filizinin emal tullantılarından sənayə əhəmiyyətli metalların (Co, Cu, Zn, Mn) çıxarılması.
Muradova Aysel – doktorant, 2016-2019, elmi rəhbər - k.e.d., prof. Arif Heydərov. Dissertasiya mövzusu: Arsen tərkibli filiz tullantılarınnın ekoloji tələbata uyğun həddə qədər zərərsizləşdirilməsi üsulunun işlənməsi.
Osmanova Arzu – doktorant, 2018-2021, elmi rəhbər - k.e.d., prof. Arif Heydərov. Dissertasiya mövzusu: Alunitin emal məhsullarından gallium və vanadiumun çıxarılması prosesinin tədqiqi və 3D modelləşdirilməsi.
Dissertant Quliyeva Aybəniz Akif qızının dissertasiya işi qarşıdan gələn payız aylarında müdafiə şurasına təqdim olunacaq.

LABORATORİYANIN ELMİ ƏLAQƏLƏRİ

A.A.Baykov adına Rusiya Elmlər Akademiyasının Metalurgiya və Materialşünaslıq İnstitutu. Kompleks filizlərin metallurgiya problemləri laboratoriyası, k.e.d. prof. Sadıxov H.B
Azərbaycan MEA Geologiya və Geofizika İnstitutunun “Filiz və qeyri filiz faydalı qazıntı yataqlarının geologiyası və geokimyası” şöbəsi. k.e.d., prof. Kaşkay Ç.M.

İSTİNADLAR – 8

Laboratorİya: Analitik kimya laboratoriyası

Laboratorİya rəhbərİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru Aydın Paşacanov

Laboratoriyada 12 əməkdaş çalışır. Onlardan 4 nəfəri k.ü.f.d., 1 nəfəri – e.i., 3 nəfəri –k.e.i., 3 nəfəri – mühəndis, 1 nəfəri – b. labarantdır. İsmayılov Namiq – k.ü.f.d., a.e.i.; Ağamalıyeva Mələk – k.ü.f.d., a.e.i.; Bayramov Şahin – k.ü.f.d., b.e.i.; Abbasova Gülü –k.ü.f.d., e.i.; Yusifova Nailə – e.i. Məmmədova Zümrüd-k.e.i.

İŞ 1.4. Metal ionlarının müxtəlifliqandlı komplekslərinin assosiatlarının alınması, onların xəlitələrdə, alunit və dəmir filizlərində yeni təyini üsullarının işlənilməsi.

MƏRHƏLƏ I: Metal ionlarının səthiaktiv maddələr və bisazobirləşmələrlə müxtəlifliqandlı komplekslərinin alınması, onların xəlitələrdə, alunit və dəmir filizlərində yeni təyini üsullarının işlənməsi.

Metal ionlarının bisazobirləşmələrlə komplekslərinin və əsasi boyalarla ion assosiatlarının alınması, tədqiqi və onların yeni ekstraksiyalı fotometrik və ekstraksiyalı atom-absorbsiya təyini üsullarının işlənməsi ən aktual məsələdir. Bu məqsədlə aşağıdakı elmi tədqiqat işləri aparılmışdır.

Molibden (VI)-nın stilbazo ilə eyniliqandlı və səthi aktiv maddələrin (setilpiridin-xlorid, setilpiridin-bromid) iştirakı ilə müxtəlifliqandlı kompleksi alınıb. Bu komplekslərin əmələ gəlməsinin optimal şəraitləri öyrənilmişdir. Mo(VI) stilbazo və setilpiridin xloridlə müxtəlifliqadlı kompleksi pH 1-2 intervalında əmələ gəlir, optimal pH 1.1-dir. Molibdenin stilbazo ilə eyniliqandlı kompleksi isə pH 2-3 həddində əmələ gəlir, optimal pH 2.6. Eyni və müxtəlifliqandlı komplekslərin işıq udma spektrləri 350-800 nm dalğa uzunluğunda çəkilmişdir. Mo(VI)–in stilbazo ilə eyniliqandlı kompleksi 409 nm-də, müxtəlifliqandlı kompleksi isə (Mo(VI)–stilbazo-setilpiridin) 644 nm də maksimum işıq udur. Setilpiridinin iştirakı ilə udma spektrində güclü batoxrom sürüşmə müşahidə olunur. Komplekslərin tərkibində komponentlərin mol nisbətləri müxtəlif spektrofotometrik üsullarla təyin edilmişdir. (Mo(VI): stil:sp=1:2:4). Komplekslərin müxtəlif fiziki kimyəvi analitik xarakteristikaları hesablanmışdır. Molyar işıq udma əmsalı 62000. Davamlılıq sabiti 8,6∙10⁸. Kalibrləmə əyrisi 0,05- 14 mkq Mo(VI)/ 25 ml həddində düz xətlidir. Kompleksəmələgəlməyə kənar ionların təsiri öyrənilmişdir: W(VI), Fe(III), Ti(IV), Zr(IV) mane olur. Ca, Mg, Zn, Ni, Mn mane olmur. Fe(III)- askorbin turşusu ilə pərdələnir. İşlənilmiş metodika molibden (VI) –nin az miqdarını təyin etmək üçün polad və alünit nümunələrinə tətbiq edilmişdir.

MƏRHƏLƏ II: Metalların halogenli asidokomplekslərinin etoksiakridinin azotörəmələri ilə ion assosiatlarının alınması, onların xəlitələrdə, alunit və dəmir filizlərində yeni təyini üsullarının işlənməsi.

Etoksiakridinin tallium-xlorid asidokompleksi ilə ion assosiatı alınmışdır. İon assoosiatın alınmasına təsir edən bir sıra amillər (turşuluğun təsiri, ekstragentin seçilməsi, ekstraksiya şəraitinin öyrənilməsi, boyanın qatılığının, su və üzvi fazaların təsiri) öyrənilmişdir. İon assosiatının ən yüksək ekstraksiyası dixloretan-aseton qarışığının 3: 2 nisbətində 4,5 N HCl mühitində baş verir.

Talliumun təyini üçün yeni təklif olunan təyin üsulu bir çox analitik göstəricilərinə görə mövcud təyin üsullarından daha üstündür.Pikramin turşusunun əsasında yeni azobirləşmə - 1-hidroksi-4-pikraminazo-2-naftoy turşusu sintez edilib. 1-hidroksi-4-pikraminazo-2-naftoy turşusunun alınmasının optimal şəraiti təyin edilmişdir. Alınan yeni maddənin fiziki-kimyəvi xassələri öyrənilmişdir.Müxtəlif həlledicilərin və turşuluğun bu maddənin məhlulda vəziyyətinə təsiri tədqiq edilmişdir. Müəyyən olunub ki, qeyri-polyar həlledicilərdə (toluol, dioksan) azobirləşmə azo-formada mövcuddur .

NƏTİCƏ

Molibdenin stilbazo və səthi aktiv maddə setilpiridinlə müxtəlifliqandlı kompleksi, tallium (III)-ün halogenid asidokomplekslərinin etoksiakridinin azotörəmələri ilə ion assosiatı tədqiq edilmişdir. Hər iki elementin müxtəlif nümünələrdə təyininin fotometrik, ekstraksiyalı-fotometrik və ekstraksiyalı atom-absorbsiya üsulları işlənmişdir. Pikramin turşusunun əsasında yeni azobirləşmə - 1-hidroksi-4-pikraminazo-2-naftoy turşusu sintez edilib.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

1. А.М.Pashajanov., G.G.Abbasova. //Alyzarine yellow R as reagent of the determination of manganese by extraction-photometric method. //Journal of Materials Science and Chemical Engineering, 2018, Vol.6, №10. pp.12-18

2. Юсифова Н.В., Пашаджанов А.М., Гейдаров А.А., Алиев И.И. // Получение кобальта из сульфоарсенидных руд использованием процессов обжига с хлоридом аммония и выщелачивания. // Международный журнал прикладных и фундаментальных исслeдований. 2018. №1, с.58-63

3. Н.И.Исмаилов, М.В.Мамедова, С.Н.Османова. // Экстракционно-фотометрическое определение индия с азозамещенными этоксиакридина г. Казань, Бутлеровские сообщения, 2018, том, 53 № 2. с.100-103.

4. Н.И.Исмаилов, С.Н. Османова, М.В. Мамедова, М.М. Агамалиева. // Экстракционно-фотометрическое определение ртути с азозамещенными этоксиакридина//г. Казань, Бутлеровские сообщения, 2018, т.55,№7, с.78-82.

RESPUBLİKADA

1. N.V.Yusifova, A.M.Pashajanov, A.A.Heydaraov M.M.Ahmadov, T.M.Ilyasly. //Kinetics of thermal decomposition of Dashkasan cobalt ore. J. “Chemical Problems”. 2018(16), 2,

pр.205-210,.

2. A.M.Pashajanov., Production and study of mixed ligand compounds of metal ions with bis-azocompounds and development of new methods of metals. Azerbaijan Chemical Journal, 2018, № 1, pp.65-67.

3. A.M.Pashajanov, I.A.Akhmedov. The photometric determination of zirconium benzidin bis azo pirocatekhin and cetilpirydine. Azerbaijan Chemical Journal. 2018, № 2, pр.33-35.

KONFRANS MATERİALLARI (yerli-6)

BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏRİ

Voronej Dövlət Texnoloji Akademiyası;
Moskva Filiz yataqlarının Geologiyası, Petroqrafiyası, Mineralogiyası və Geokimya İnstitutu

İSTİNADLAR – 16

“Qeyri-üzvi funksional materiallar” şöbəsinin 2018-ci ildə

elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Məhəmməd Babanlı

Mövzu: Yüksək texnologiyalar üçün yeni qabaqcıl qeyri-üzvi funksional materialların istiqamətli sintezinin elmi əsaslarının yaradılması

Mövzuya aid işlər: 2.1; 2.2; 2.3.1 ; 2.3.2 ; 2.4

LABORATORİYA: Keçid elementlərinin xalkogenidləri

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, prof. İxtiyar Bəxtiyarli

Laboratoriyada 14 əməkdaş çalışır. Onlardan 5 nəfər k.ü.f.d., a.e.i, 1 nəfər k.ü.f.d, b. e.i, 3 nəfər e.i., 4 nəfər k.e.i, 1 nəfər mühəndisdir. Əminə Mirzəyeva – k.ü.f.d., a.e.i, Ruksana Qurbanova – k.ü.f.d., a.e.i, Ziyafət Muxtarova – k.ü.f.d., a.e.i, Faiq Məmmədov – k.ü.f.d., a.e.i, Oruc Kərimli – k.ü.f.d., a.e.i, Şərafət Məmmədov – k.ü.f.d., b.e.i, Fatmaxanım Məmmədova – e.i, Vilayət Məmmədov – e.i, Şəfa Hüseynova – e.i, Şəhri Abdullayeva–k.e.i, Elnarə İsmayılova–k.e.i, Ülviyyə Həsənova–k.e.i, Gülnar Fətullayeva– k.e.i.

İŞ 2.1: Lantanoid tərkibli şüşəvari yarımkeçiricilər əsasında informasiya və tibbi optika materiallarının sintezi və xassələri

MƏRHƏLƏ I. (Ga₂S₃)_1-x(La₂S₃)_x-y(Ln₂S₃)_x-y(Ln₂O₃)_z tərkibli şüşəvari yarımkeçiricilərin sintezi

MƏRHƏLƏ II.Alınan yeni fazaların termolizi və fiziki-kimyəvi xassələrinin tədqiqi

MƏRHƏLƏ III.Şüşələrin optiki xassələrinin öyrənilməsi və tətbiq imkanları

Lifli lazerlərin və gücləndiricilərinin təkminləşdirilməsində lantanoidlərlə aktivləşdirilmiş şüşəvari xalkogenid yarımkeçiricilər böyük əhəmiyyət kəsb edir. Digər tərəfdən şüşəvari yarımkeçiricilərin nazik təbəqələri özlərinin funksional optik xassələrinə və “fotoquruluş”dəyişmə qabiliyyətinə görə optiki aktiv və passiv dalğa ötürücülərinin və başqa optoelektronika qurğularının yaranmasında əvəzolunmazdır.

Bu ilki hesabatda (Ga₂S₃)_0,70(La₂S₃)_0,25(Nd₂S₃)_0,05 tərkibli şüşənin lazer və optiki xassəsinə baxılmışdır. Fiziki–kimyəvi analizin kompleks metodları ilə La₂S₃–Ga₂S₃–Nd₂S₃ sistemində şüşəmələgəmə sahəsinin sərhədləri müəyyən olunmuşdur (şək.1). Nd₂S₃-ün miqdarından asılı olaraq şüşələrin rəngi açıq bənövşəyi rəngdən tünd boz rəngə doğru dəyişir (şək.2). Şüşəmələgəlmə sahəsi yuxarı və aşağı tərəfdən qeyri–şəffaf şüşə zolağı ilə hüdudlanmışdır. Qeyri-şəffaf şüşə sahəsindəki nümunələrdə zəif rentgen difraksiya zolaqlarının müşahidə olunması onların tərkibində müəyyən kristal mərkəzlərin olmasını təsdiq edir. Nümunənin lazer spektri 1,08 mkm dalğa uzunluğunda olmaqla 1,073-1,087 mkm intervalı əhatə edir. 0,890 mkm–də kişik absorbsiya əmsalı şüşənin termiki yüklənməsini azaldır və nümunədəki hömogen titrəyişi daha da artırır. Dalğa uzunluğundan asılı olaraq 0,815 mkm-da 88%, 0,890 mkm-də isə 50% absorbsiya olunur. Sulfidli şüşələrdə dn/dT temperatur indeksinin dəyişməsi və yüksək termiki genişlənmə optiki xassəni artırır. Bu hadisə He/Ne infraqırmızı lazer dəstəsinin titan-sapfir dəstəsinə qoşulması zamanı birbaşa müşahidə olunur. Titan-sapfır lazerini neodimin absorbsiya tezliyinə uyğunlaşdırıldıqda təqdim olunan şüşə özünü He/Ne lazer dəstəsi üçün güclü linza kimi aparır.

Beləliklə biz Ga₂S₃-La₂S₃–Nd₂S₃ sistemindən (Ga₂S₃)_0,70(La₂S₃)_0,25(Nd₂S₃)_0,05 tərkibli lantanoidlərin sulfid şüşəsində ilk dəfə olaraq lazer xassəsini öyrənmişik. Məlum olmuşdur ki, tədqiq olunan nümunə otaq temperaturunda 1,08 mkm dalğa uzunluğunda lazer xassəsi göstərir. Nd³⁺ ionunun müvafıq kristallik matrisalarla müqayisədə şüşələrdə lazer xassəsi zəifdir. Bu da şüşələrdə şüa itkisinin nisbətən çox olması ilə əlaqədardır. Lakin ola bilər ki, lazerin keyfiyyətinin yüksəldilməsi aktivatorun optimal qatılığı və nümunənin uzunluğu hesabına mümkün olsun.

Ədəbiyyat materiallarının analizi və bizim apardığımız çox saylı təcrübələr göstərir ki, şüşəvari yarımkeçiricilərin tərkibində qalliumun iştirakı lantanoidlərin həllolmasını artırsa da, sistemdə qallium və lantanoid sulfidlərinin kimyəvi qarşılıqlı təsiri zamanı alınan yeni birləşmələrin kristallik mərkəzlərinin formalaşması şüşələrin optiki xassələrini pisləşdirir. Ona görə də bu çatışmazlığı aradan qaldırmaq üçün təkcə aktivator kimi istifadə olunan lantonoidlərin təbiəti yox, həm də matritsanın tərkibi paralel öyrənilmişdir. Bu baxımdan hesabat dövründə biz kimyəvi qarşılıqlı təsirin xarakterini və faza tarazlığının tam mənzərəsini aşkar etmək üçün Y₂O₂S-Ga₂S₃-Tb₂O₂S sisteminin likvidus səthini 3 kvazibinar yan və 5 qeyri-kvazibinar kəsik vasitəsilə tədqiq etmişik. Şəkil 4 də həmin sistemin likvidus səthinin proyeksiyası qurulmuşdur.

Likvidus səthinin proyeksiyasında yüksək temperaturlu sahə (T>1700K) rentgenoqrafik və termodinamiki hesablamalarla tədqiq edilmişdir. Sistemdə bərk məhlul sahəsindən bir neçə nümunənin katodo-, foto-və rentgenolüminessensiya spektrləri çəkilmişdir. (Ga₂S₃)_0.93(Y₂O₂S)_0.05(Tb₂O₂S)_0.02 tərkibli nümunənin katodolüminessensiya spektrindən məlum olur ki, 400-700 nm dalğa uzunluğunda bir neçə qrup şüalnma zolağı müşahidə edilir. Bu da müvafiq olaraq ⁵D₃ və ⁵D₄ səviyyəsindən Tb³⁺ ionunun ⁷F_j ştark səviyyəsinə keçidlə əlaqədardır. Hazırda biz ilk öncə Er3+ ionlarının spektrin tək görünən sahəsində deyil, həmçinin 1,5 mikronlu telekomunikasiya ekranlarında işləyən lifli gücləndiricilərdə, orta İQ sahədə (2,7 mkm) işıqlanma verən və tibbi məqsədlər üçün istifadə edilən qurğularda və s. ideal lüminissensiya mərkəzi rolu oynadığını nəzərə alıb, həm matrisanı həm də işıqlanma verən optiki aktiv lantanoidin qatılığını dəyişməklə (Ga₂S₃)_1-x(La₂S₃)_x-y(Er₂S₃)_y-z və [Ga₂S₃]_1-x[La₂S₃]_x-y[(Er₂S₃)_0.33(Er₂O₃)_0.67]_y tərkiblərdə tədqiqat davam etdirilir. Bundan başqa laboratoriyanın bir qrup əməkdaşı (k.e.d., prof. İxtiyar Bəxtiyarlı –həm rəhbər, e.i. Şəhri Abdulayeva, e.i. Vilayyət Məmmədov və e.i. Elnarə İsmayılova) 2018-ci il üçün “Elmi Təhsil İnteqrasiyası” qrant müsabiqəsinin qalibi olmuşlar.

NƏTİCƏ

1.(Ga₂S₃)_0,70(La₂S₃)_0,25(Nd₂S₃)_0,05 tərkibli şüşələr lifli rabitə sistemlərində-telekommunikasiya üçün 1,3 mkm dalğa uzunluqlu gücləndiricilərin hazırlanmasında lazer materialı kimi istifadə oluna bilər.

2.Y₂O₂S-Ga₂S₃- Tb₂O₂S sisteminin likvidus səthinin proyeksiyası qurulmuş və bərk məhlul sahəsində nümunələrin katodolüminessensiya spektri çəkilmışdir. İşıqlanmanın mexanizmi araşdırılmışdır

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

1. Бахтиярлы И.Б., Фатуллаева Г.М., Керимли О.Ш. Стеклообразование в тройной системе Ln₂O₃-As₂S₃-Er₂O₃. //Журнал неорганической химии, 2018, Т-63, №7, с.962-965

2. Алиев О.М., Асадов М.М., Аждарова Д.С., Мамедов Ш.Г., Рагимова В.М. Политермический разрез FeSb₂S₄-FeSm₂S₄ системы FeS-Sb₂S₃-Sm₂S₃// Журнал неорганической химии, 2018, т.63, № 6, с.786-790

3. Бахтиярлы И.Б., Фатуллаева Г.М., Керимли О.Ш. Стеклообразование в тройной системе La₂S₃-As₂S₃-Pr₆O₁₁. // Извесия вузов серия химия и химическая технология. 2018. Т.61. вып. 4-5. с.43-48

4. Niftiyev N.N., F.M.Mamedov, Quseynov V.I., Kurbanov S.Sh. AC Electrical Conductivity of FeIn₂Se₄ Single Crystals. Semiconductors. 2018, Volume 52, İssue 6, pp.683–685

RESPUBLİKADA

İ.B. Baktiyarli, G.M. Fatullayeva, O.Şh. Kerimli. Glasstormation in the sistem As₂S₃-Pr₆O₁₁. Azerbaijan Chemical journal -2018, №1, pp.96-99.
Мирзоева А.А., Бахтиярлы И.Б., Теумурова Е.А.,Агаева С.А., . Электроосаждение теллура из щелочных электролитов. // Азербайджанского Технического Университета, Ж.Ученые записки. 2018, №2, с. 34-40
Мамедов В.С., Мамедов А.Н., Бахтиярлы И.Б., Мухтарова З.М. Стандартные термодинамические функции образования соединении Y₂O₂S, La₂O₂S и их твердых растворов. // АГУНП Известия Вышсих Технических учебних заведение. 2018, №6, c.41-45
N.N.Niftiyev, O.B.Tağıyev, F.M.Məmmədov. FeIn₂S₄ kristalın itkinin tezlik və temperaturdan asılılığı. //AMEA Xəbərləri, Fizika-texnika və riyaziyyat elmləri seriyası, fizika və astronomiya. 2018, №2, s.67-67.

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-1, yerli-13 )

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

1. Montan Universitetinin « Qeyri dəmir metallurgiyasının departamenti» (prof. Helmot Antrekowitsch, Dr. Holger Schnideritsch, Leoben, Austriya)

2. RHİ-nin mərkəzi elmi tədqiqat laboratoriyası, (Leoben, Austriya)

3. «Simens VAİ»-nin mərkəzi ofisi ( Dr. Martin Koch, Offenburq, Germany)

4. Rusiya Federasiyası Sankt-Peterburq Dövlət Universiteti Kimya İnstitutyunun “Lazer kimyası və lazer materialşünaslığı” kafedrası (prof. Y.S. Tveryanoviç).

İSTİNADLAR- 1

LABORATORİYA: Funksional materialların komponentlərinin sintezi

LABORATORİYA MÜDIRI: kimya elmləri doktoru, prof. İmir Əliyev

Laboratoriyada 14 əməkdaş çalışır: Onların 3 elmlər doktoru, 6 kimya üzrə fəlsəfə doktoru, 1 mühəndis, 1 texnik, 2 laborant və 1 doktorant çalışır. Özbək Əliyev – k.e.d., baş e.i. prof., Dilbər Əjdərova– k.e.d.,baş e.i., Tamilla Maksudova – k.e.d.,baş e.i., Validə Rəhimova - k.ü.f.d., a.e.i., Şəfiqə Həmidova - k.ü.f.d., a.e.i., Sevil Mehdiyeva - k.ü.f.d., b.e.i., Naibə Məmmədova - k.ü.f.d., b.e.i., Kəmalə Babanlı - k.ü.f.d., b.e.i.,

İŞ 2.2: Kalsium, indium, arsen və qadolinium elementlərinin xalkogenidlərindən ibarət sistemlərdə fotoelektrik və termoelektrik xassəli yeni yarımkeçirici materialların alınması.

MƏRHƏLƏ I:(GaAs)_1-x(CdS)_x, CaGa₂Te₄-GaTe, InAs₂Se₄-In₃As₂S₃Se₃ sistemlərində faza tarazlıqlarının tədqiqi və alınan fazaların xassələri.

MƏRHƏLƏ II: (CaIn₂Te₄)_1-x(CaTe)_x (x=0,015;0,025;0,035) bərk məhlul ərintilərinin elektrofiziki xassələrinin öyrənilməsi.

MƏRHƏLƏ III: CuGdS₂-Gd₂S₃- PbS kvaziüçlü sisteminin CuGdS₂-PbS kəsiyinin fiziki-kimyəvi tədqiqi.

Fiziki-kimyəvi tədqiqat metodlarının nəticələrinə əsasən GaTe-CaGa₂Te₄ sisteminin faza diaqramı qurulmuşdur. Sistemin faza diaqramı kvazibinar olub, evtektik tiplidir. GaTe və CaGa₂Te₄ birləşmələrinin birgə kristallaşması ikili evtektikda başa çatır, tərkibi 40 mol % CaGa₂Te₄, temperaturu 710^oC-dir. Sistemin kvazibinar olduğunu təsdiq etmək məqsədilə həm ikifazalı sahədən (30 mol % CaGa₂Te₄), həm də bərk məhlul sahəsindən (90 mol % CaGa₂Te₄) ərintilərin rentgenfaza analizi aparılmışdır. Qeyd edilən 30 mol % CaGa₂Te₄ nümunəsinin difraktoqramında difraksiya xətləri əsasən ilkin komponentlərin difraksiya xətlərinin qarışığından ibarətdir. Bu xüsusiyyət ikifazalı ərintilər üçün xas olan haldır. Digər 90-100 mol % CaGa₂Te₄ tərkibli ərinti bərk məhlul sahəsindəndir. Həmin nümunələrin difraksiya xətləri, CaGa₂Te₄birləşməsinin difraksiya xətlərindən fərqlənmir. Bu isə sübut edir ki, 90-100 mol % CaGa₂Te₄ tərkibli ərinti bərk məhluldur.

İndium və arsenin binar və üçlü xalkogenid birləşmələri, xüsusilə InSe və As₂Se₃ laylı quruluşludur. Bir sıra unikal xassələrə malik olduğundan həm elmi, həm də elektron sənayesinin müxtəlif sahələri, xüsusilə optoelektronika üçün praktiki, əhəmiyyət kəsb edir. Bu nöqteyi-nəzərdən InAs₂Se₄–In₃As₂S₃Se₃ sisteminin tədqiqi xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

İlkin komponentlər olan InAs₂Se₄ və In₃As₂S₃Se₃ birləşmələri əvvəllər bizim tərəfimizdən sintez olunmuş və onların rentgenoqrafik tədqiqatı aparılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, hər iki birləşmə tetraqonal sinqoniyada (InAs₂Se₄ - a=9,44, c=8,73 Å, Z=4; In₃As₂S₃Se₃ – a=9,25, c=6,33 Å, Z=2) kristallaşırlar. InAs₂Se₄-In₃As₂S₃Se₃ sisteminin faza diaqramı As₂S₃-InSe-As₂Se₃ kvaziüçlü sisteminin kvazibinar kəsiyi olub, sadə evtektik tiplidir. Evtektik nöqtənin koordinatları: 50 mol % InAs₂Se₄ və t=755^oC.

Qeyd olunduğu kimi, 0-70 mol % In₃As₂S₃Se₃ qatılıq intervalında şüşələşmə müşahidə olunur. In₃As₂S₃Se₃ birləşməsinin qatılığı artdıqca şüşələşmə temperaturu T_g 260^oC-dən 300^oC qədər artır. Mikroquruluş və rentgenoqrafik analizlərin nəticələrinə görə InAs₂Se₄ əsasında 10 mol %, In₃As₂S₃Se₃ əsasında isə 20 mol % bərk məhlul sahəsi əmələ gəlir. Rentgenoqrafik analizlərin nəticələrinə görə InAs₂Se₄ birləşməsinin ərintidə miqdarı artdıqca In₃As₂S₃Se₃ əsasında tetraqonal quruluşlu bərk məhlulların elementar qəfəs parametrləri qanunauyğun olaraq artır: a=9,25 ÷9,36, c=6,33 ÷6,64 Å, Z=2.

(CaIn₂Te₄)_1-x(CaTe)_x bərk məlul sahəsindən 1,5; 2,5 və 3,5 mol % CaTe tərkibli ərintilər 700-900^oC temperatur intervalında sintez edilmişdir. Nümunələr 750^oC-də 100 saat ərzində homogenləşdirildikdən sonra Zond üsulu ilə fotokeçiricilik ölçülmüşdür (şək.1).

CaIn₂Te₄ birləşməsi əsasında alınmış 1,5; 2,5 və 3,5 mol % CaTe bərk məhlul ərintilərinin 293 K temperaturda fotocərəyanın dalğa uzunluğundan asılılığı öyrənilmişdir. Ölçmələr 100 V işçi gərginlikdə və 5,9 ∙10^-3 lm işıq selində aparılmışdır.

Tərkibində 1,5;2,5 və 3,5 mol % olan nümunələrin uyğun olaraq maksimal fotohəssaslığı 950,992,1048 nm, spektral həssaslıq sahəsi isə 800-1200 nm olmuşdur. Nümunələrin qaranlıqdakı müqavimətin işıqdakı müqavimətə nisbəti uyğun olaraq (100 lk-də) R_q/R_i=99,1; R_q/R_i=97,7 və R_q/R_i=97,27 olmuşdur.

Tərkibində 1,5;2.5;3,5 mol % CaTe olanbərk məhlul ərintilərinin fotokeçiriciliyin spektral asılılığı şəkil 1-də verilmişdir. Bu asılılıqdan aydın görünür ki, 2,5 mol % CaTe olan nümunənin fotohəssaslığı daha yüksəkdir.

Maksimal otocərəyan kiçik dalğa uzunluğu istiqamətində yerini dəyişir. Bu ərintilərin yüksək fotohəssaslığına əsaslanaraq onların fotorezistorların hazırlanmasında istifadə olunmasını söyləmək olar.

Daha sonra 1,5 ; 2,5 və 3,5 mol % CaTe tərkibli nümunələrin Lüks-Amper asılılığı öyrənilmişdir. Şək. 2-də (CaIn₂Te₄)_1-x(CaTe)_xbərk məhlul ərintilərinin Lüks-Amper asılılığı verilmişdir. Təcrübə 120 V işçi gərginlikdə və 200 lk işıqlanmada aparılmışdır. Qrafikdən göründüyü kimi tərkibdən və lüksün qiymətindən asılı olaraq cərəyan artır.

CuGdS₂-PbS sistemində komponentlər arasında kimyəvi qarşılıqlı təsir fiziki-kimyəvi analiz metodları vasitəsilə tədqiq edilmiş və sistemin faza diaqramı qurulmuşdur. CuGdS₂-PbS sistemi Cu₂S-PbS-Gd₂S₃ kvaziüçlü sisteminin qeyri-kvazibinar kəsiyidir. Sistemdə komponentlərin 1:1 nisbətində PbCuGdS₃ birləşməsi müəyyən edilmişdir. PbCuGdS₃ birləşməsi açıq maksimumla əmələ gəlir və1195^oC-də əriyir. Sistemin CuGdS₂ komponenti inkonqruyent birləşmə olduğu üçün 1115^oC-dən yuxarıda parçalanır və üçfazalı sahə əmələ gəlir. 0-50 mol % PbS qatıliq intervalında solidus xəttindən aşağıda ikifazalı CuGdS₂+ PbCuGdS₃ ərintilər kristallaşırlar. Sistemin digər 50-100 mol % PbS intervalında PbS+ PbCuGdS₃ fazaları kristallaşır.Rentgenfaza analizinin nəticəsinə əsasən müəyyən edilmişdir ki, PbCuGdS₃ birləşməsi rombik sinqoniyada kristallaşır, qəfəs parametrləri a=3,86; b=13,24; c=10,26 Å-dir.

MnBi-Se sisteminin ərintilərini sintez etmək üçün ilk əvvəl MnBi birləşməsi elementlərdən vakuum şəraitində ampula metodu ilə sintez edilmişdir. Sistemin tərkibində selenin olmasını nəzərə alaraq, reaksiyanın asan getməsi üçün MnBi birləşməsi xırdalanmışdır.

Tədqiqatlar nəticəsində MnBi-Se sisteminin faza diaqramı qurulmuşdur. Bu kəsik Mn-Bi-Se üçbucağının daxilindən keçərkən üç Mn-Bi-MnSe, Bi-MnSe-Bi₂Se₃ və Bi₂Se₃-MnSe-Semüstəqil qatılıq üçbucaqlarının sahəsindən keçir və qeyri-kvazibinardır. MnBi-Se sisteminin 0-50 mol % Se hissəsində M↔MnSe+Se+Bi₂Se₃, 50-68 mol % Se hissəsində M↔MnSe+Bi+ Bi₂Se₃ və 68-100 mol % Se hissəsində isə M↔MnSe+Bi+MnBi tarazlıqları mövcuddur.

Fiziki-kimyəvi analiz metodları vasitəsilə Eu₅Sb₂-EuSe sistemində faza tarazlığı tədqiq edilmiş və faza diaqramı qurulmuşdur. Müəyyən edilmişdir ki, Eu₅Sb₂-EuSe kəsiyi Eu-Sb-Se üçlü sisteminin kvazibinar kəsiyidir.

Eu₅Sb₂-EuSe sistemində ilkin komponentlər əsasında bərk məhlul sahəsi praktiki olaraq təyin edilməmişdir. Sistemdə Eu₅Sb₂ və EuSe komponentləri öz aralarında ikili evtektika əmələ gətirir. Evtektikanın tərkibi 35 mol % EuSe, temperaturu 900˚C-dir. 0-35 mol % EuSe qatılıq intervalında maye fazadan Eu₅Sb₂ birləşməsinin ilkin kristalları ayrılır. Bu sahədə likvidus əyrisindən aşağıda (M+Eu₅Sb₂) fazası mövcuddur. Sistemin 35-100 mol % EuSeqatılıq intervalında likvidus əyrisi üzrə EuSebirləşməsinin kristallaşması baş verir. Sistemdə solidus xəttindən aşağıda (Eu₅Sb₂-EuSe)-dan ibarət ikifazalı ərintilər kristallaşırlar.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

1. Алиев О.М., Аждарова Д.С.,Рагимова В.М., Максудова Т.Ф. Синтез и физико-химические свойства лантансодержащего минерала бертьерита. // Журн. неорган. химии. 2018, Т.63. № 3, c.1-4.

2. Fliev O.M., Asadov M.M., Azhdarova D.S., Mamedov Sh.G., Raqimova V.M. Polithermal Section FeSb₂S₄-FeSm₂S₄ of the FeS-Sb₂S₃-Sm₂S₃.// Russian Journal of Inorganic Chemistry. 2018. V.63. № 6. pp. 780-790.

3. Юсифова Н.В., Гейдаров А.А., Пашаджанов А.М., Алиев И.И. Получение кобальта из сульфоарсенидных руд использованием процессов обжига с хлоридом аммония и выщелачивания. // Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований (Москва «Академия естествознания»). 2018. № 1. часть 2. c. 58-63.

RESPUBLİKADA

Mahammadrahimova R.S., Aliyev I.I., Aliyev O.M., Babanly K.N. Phase equilibrium in quasi-ternary system InAs₂SSe₃-InAs₂S₃Se-In₃As₂S₃Se₃. // Azerbaijan Chemical journal. 2018. № 4. s.48-53

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-4, respublikada -15)

KADR HAZIRLIĞI

Laboratoriyada kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün bir doktorant çalışır.

1. Doktorant Həsənquliyeva Şəfəq. ,,As-Mn(Cr)-Se üçlü sistemlərində faza tarazlığı, şüşəəmələgəlmə və alınan yeni fazaların xassələrinin tədqiqi” mövzusunda dissertasiya müdafiə etmişdir. Rəhbər professor İmir Əliyev

2. Dosent Nağı Yaqubovun kimya üzrə elmlər doktorluq elmi dərəcəsi almaq üçün məsləhətçi olduğum iş Ali Attestasiya Komissiyasına tərəfindən təsdiq edilmişdir.

QRANT

Elmin inkişaf fondu- Layihənin adı: Mis və gümüşün çoxkomponentli xalkogenidləri əsasında yeni superion keçiricilərinin və termoelektrik materiallarının alınması və tədqiqi”mövzusundaqrantı alınmışdır. Layihənin rəhbəri -professor İmir Əliyev. Layihənin müddəti- 2019. Layihəsinin məbləğı -60.000 manatdır.

BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏR

1. İspaniyanın Beynəlxalq Nəzəri Fizika mərkəzi

2. Türkiyənin Adıyaman Universitet.

İSTİNADLAR: 10

LABORATORİYA: Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası

LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya üzrə fəlsəfə doktoru Səadət Bənənyarlı

İş 2.3.1. Metal xalkogenidləri əsasında yeni Raşba yarımkeçiricilərinin və maqnit xassəli topoloji izolyatorların alınması və tədqiqi. (İşin rəhbəri AMEA-nın müxbir üzvü M.Babanlı)

İşin icraçıları: : İmaməliyeva Samirə k.ü.f.d., b.e.i.-, Mehdiyeva İlahə e.i, Qocayeva İlahə.- k.e.i., Oruclu Elnur -k.e.i., Əhmədov Elvin- k.e.i, Ağazadə Aytən- k.e.i., Əşirov Gəray- b.lab..

MƏRHƏLƏ I:Bi₂Se₃–Bi₂Te₃–BiI₃ və Sb₂Te₃+2BiI₃↔Bi₂Te₃+2SbI₃ sistemlərində faza tarazlıqlarının tədqiqi.

MƏRHƏLƏ II: Bi₂Se₃-Bi₂Te₃-BiI₃ və Sb₂Te₃+2BiI₃↔Bi₂Te₃+2SbI₃ sistemlərində aşkar edilən yeni fazaların fərdi halda alınması, identifikasiyası və bəzi xassələrinin tədqiqi.

Hesabat ilində fiziki-kimyəvi tədqiqat üsulları kompleksindən istifadə etməklə Bi₂Se₃-Bi₂Te₃-BiI₃ və Sb₂Te₃+2BiI₃↔Bi₂Te₃+2SbI₃ sistemlərində faza tarazlıqları öyrənilmiş, onların bərkfaza tarazlıqları diaqramları, faza diaqramlarının bir sıra politermik kəsikləri və likvidus səthlərinin proyeksiyalarıı qurulmuşdur.

Müəyyən edilmişdir ki, Bi₂Se₃–Bi₂Te₃–BiI₃sistemi müvafiq dördlü sistemin kvaziüçlü müstəvisidir. Bu sistemin BiSeI-BiTeI kəsiyi (şək.1) kvazistabildir və ilkin birləşmələr əsasında geniş bərk məhlul sahələri (γ₁ və γ₂) əmələ gətirir. Kəsik üzrə kristallaşma 30-45 mol% BiTeI tərkib intevalında, 760 K-də

L+ß↔γ₁+γ₂(1)

keçid reaksiyası (U) ilə başa çatır. Bu temperaturda γ₁-fazanın homogenlik sahəsi 28 mol%, γ₂- fazanın homogenlik sahəsi isə 55 mol% təşkil edir.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

Имамалиева С.З. Фазовые диаграммы в разработке теллуридов таллия-РЗЭ со структурой Tl₅Te₃ и многокомпонентных фаз на их основе. // Конденсированные среды и межфазные границы, 2018, т. 20, № 3, c. 332–347
Имамалиева С.З., Мехдиева И.Ф., Амирасланов И.Р., Бабанлы М.Б. исследование систем Tl₂Te-Tl₉ErTe₆ и Tl₅Te₃-Tl₉ErTe_6.//Thermodynamic and Thermo-physical Properties of Solids, 2018, №3, pp.34-36

REAPUBLİKADA

1. Imamaliyeva S.Z., Alakbarzade G.I., Salimov Z.E., Izzatli S.B., Jafarov Ya.I., Babanly M.B.The Tl₄PbTe₃-Tl₉GdTe₆-Tl₉BiTe₆isopleth section of the Tl-Pb-Bi-Gd-Te system.

// J. Chemical Problems, 2018, №4, pp.496-504

2. Mekhdiyeva I.F., Babanly K.N., Mahmudova M.A., S.Z.Imamaliyeva. The Tl₉ErTe₆-Tl₉BiTe₆ system and some properties of solid solutions // Azerb.Chem.J., 2018, №2, p.80-86

3. Imamaliyeva S.Z., Alakbarova G.I., Babanly K.N., Amiraslanov I.R., Babanly M.B. Tl₂Te-Tl₉SbTe₆-Tl₉TbTe₆system. // New Materials, Compounds and Applications, 2018, v.2, No.3, pp.221-230

KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə- 4, yerli- 7 )

KADR HAZIRLIĞI

Elmlər doktorluğu hazırlığı üzrə dissertant k.ü.f.d., Samirə İmaməliyeva (elmi məsləhət -çi: M.B.Babanlı). Dissertasiya mövzusu: "Talliumun nadir torpaq elementləri ilə telluridlərininvə onlar əsasında çoxkomponentli fazaların alınmasının fiziki-kimyəvi əsasları"
Fəlsəfə doktorluğu hazırlığı üzrə doktorant Aynur Seyidzadə (elmirəhbər: M.B.Babanlı).Dissertasiya mövzusu: Stibium, bismut və qalay telluridləri əsaslnda yeni çoxkomponentli fazaların alınması və fiziki-kimyəvi tədqiqi
Fəlsəfə doktorluğu hazırlığı üzrə doktorant İlahə Qocayeva (elmi rəhbər: M.B.Babanlı). Dissertasiya mövzusu: Pb-Bi-Se-Te sistemində topoloji izolyator xassəli yeni fazaların alınması və fiziki-kimyəvi tədqiqi
Fəlsəfə doktorluğu hazırlığı üzrə dissertant Səbinə Əsgərova (elmi rəhbər: M.B.Babanlı). Dissertasiya mövzusu: TlHal-Tl₂Se-Tl₂Te (Hal-Cl, Br, I) sistemlərində yeni qeyri-stexiometrik fazaların sintezi və fiziki-kimyəvi tədqiqi.
Fəlsəfə doktorluğu hazırlığı üzrə dissertant İlahə Mehdiyeva(elmi rəhbər: M.B.Babanlı). Dissertasiya mövzusu: Talliumun Erbium və Tulium ilə telluridlərinin və onlar əsasında çoxkomponentli fazaların alınması və tədqiqi.
Fəlsəfə doktorluğu hazırlığı üzrə doktorant Əhmədov Elvin(elmi rəhbər: M.B.Babanlı).

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

Laboratoriya Avropa və Rusiyanın bir sıra elmi müəssisələri ilə əməkdaşlıq edir:

-Montpellier II Universiteti, Fransa;M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universiteti, Rusiya;Voronej Dövlət Universiteti, Rusiya;

İSTİNADLAR-50

İŞ 2.3.2. Tərkiblərinə N.T.E. Bi, Zn, Cu oksidləri daxil olan üçlü borat sistemlərində faza tarazlığının tədqiqi və alınan materialların istilik, elektrofiziki və maqnit xassələrinin öyrənilməsi (İşin rəhbəri k.ü.f.d. Səadət Bənənyarlı)

İşin icraçıları: Rəna Qasımova – k.ü.f.d., a.e.i., İsmayılov Şərif- f.ü.f.d.,e.i., Leyla Xəlilova – k.e.i., Nigar Cəfərova – k.e.i., Məmmədova Leyla -mühəndis, Orucova Səlimə-b.lab, Levçuk Natalya- texnik

MƏRHƏLƏ I: 3Bi₂O₃·B₂O₃-2Bi₂O₃·3GeO₂ və 2Bi₂O₃·B₂O₃-2Bi₂O₃·3GeO₂ sistemlərində faza tarazlığının tədqiqi.

MƏRHƏLƏ II: 3Bi₂O₃·B₂O₃-2Bi₂O₃·3GeO₂ və 2Bi₂O₃·B₂O₃-2Bi₂O₃·3GeO₂ sistemlərində alınmış nümunələrin və N.T.E. əlavə edilmiş nümunələrin elektrofiziki, dielektrik və istilik xassələrinin tədqiqi.

Hesabat dövrü ərzində Bi₂O₃-GeO₂-B₂O₃üçlü sisteminə daxil olan üç kəsiklər: 3Bi₂O₃·B₂O₃-Bi₂O₃·3GeO₂; 2Bi₂O₃·B₂O₃-2Bi₂O₃·3GeO₂;3Bi₂O₃·B₂O₃-GeO₂fiziki-kimyəvi analiz metodları ilə tədqiq edilmişdir. Nümunələrin tərkibi hesablanır, 1000°C temperaturda sintez edilir, DTA və RFA üçün hazırlanaraq tədqiq edilirlər. Paralel olaraq alınmış ərintilərin elektrofiziki xassələri öyrənilir.

Əsasən sistemdə alınan şüşəvari ərintilər tədqiq obyektlərimizdir. Şüşəvari ərintilərin rəngi açıq qəhvəyi-narıncı qəhvəyi arasından tərkibdən asılı olaraq dəyişir. GeO₂artdıqca rəng tündləşir. Şüşələr 673K temperaturda 20-25saat ərzində kristallaşdırılır.

Dielektrik və elektrik keçiriciliyinin ölçülməsi 300-600K temperatur intervalında həyata keçirilib. Nümunələrin qalınlığı d=2-4mm, eni b=8mm və uzunluğu l=14mm civarında olmuşdur. Elektrik keçiriciliyin ölçülməsi həm sabit, həm də dəyişən cərəyanda aparılmışdır.

Tədqiqat obyekti olaraq (2Bi₂O₃·B₂O₃)_100-x-(2Bi₂O₃·3GeO₂)_xsistemindən x=10mol%(N1), x=15mol%(N2),x=50mol%2Bi₂O₃·3GeO₂tərkibli nümunələr seçilmişdir.

Şəkil 1-də bu nümunələrin elektrik keçiriciliyinin (σT) temperatur asılılıqlarının qrafiki verilmişdir. Şəkildən göründüyü kimi tədqiq olunan nümunələr 300-420K temperaturlarda σ(T) qiyməti (elektrik keçiriciliyi) çox yavaş artır və T=440-480K bütün tədqiq olunan nümunələrdə azalma müşahidə olunur. Müəyyən olunub ki, 300-420K-də elektrik keçiriciliyi N3 nümunədə daha aşağıdır:σ=6·10^-8om^-1·sm^-1N1 və N2 nümunələrində σ =6,5·10^-7om^-1·sm^-1.

Temperaturun sonrakı artımında elektrik keçiriciliyi 3GeO₂ miqdarından asılı olaraq dəyişir. σ(T)-nin kəskin sıçrayışla dəyiməsi 3GeO₂molyar qatılığının az olan tərkibində müşahidə olunub.(1əyri təqribən 18dəfə). 3GeO₂–nin artdığı tərkiblərdə (2ci və 3-cü əyrilər) elektrik keçiriciliyinin σ(T) artma sürəti azalır.

2-cü şəkildə dielektrik nüfuzluğunun (ɛ^') tempertur asılılığı iki tezlikdə verilmişdir. 4-cü şəkildən göründüyü kimi 300-420K temperaturlarda ɛ^'T tezlikdən asılı olmayaraq sabitdir. 420-480K temperaturda hər iki nümunədə ɛ^'T maksimumdan keçərək T=520K-də N3 a,b temperaturun sonrakı artımında N3 nümunədə ɛ^'T qiyməti artır. ɛ^'T 10kHs tezlikdə də analoji dəyişikliyi müşahidə olunur. N1 nümunədə ɛ^'T-nın qiyməti T=470K-dəki maksimumdan sonra monoton olaraq azalır.

3-ci şəkildə N1 və N3 nümunələri üçün istilik keçiriciliyinin temperaturdan asılılığının eksperimental nəticələri(1,3 əyrilər) və formula uyğun hesablanmış istilik tutumları (4 və 5 əyrilər) qrafikləri verilmişdir. Şəkildən göründüyü kimi, ümumi istilik keçiriciliyi temperatur artdıqca minimumdan keçərək təxminən T=490-500K-dən sonra artır. Lakin 3GeO₂ kəmiyyətindən asılı olaraq bu müxtəlif cür baş verir. Məs. N1-də temperaturun 300-400K intervalında bu çox zəif azalır. 400K-dən yuxarı kəskin azalma müşahidə olunur. N3-də isə monoton azalma və monoton yüksəlmə müşahidə olunur.

Eksperimental nəticələrin analizi göstərir ki, (2Bi₂O₃·B₂O₃)_100-x– (2Bi₂O₃·3GeO₂)_xsistemində komponentlərin nisbətindən asılı olaraq müxtəlif fiziki xassələrə malik maddələr almaq mümkündür.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

1.S.I.Bananyarlı, R.N. Gasımova, Sh.J.İsmayilov, L.A. Khalilova, İ.F.Mehdiyeva. 3Bi₂O₃·5B₂O₃ – Nd₂O₃·3B₂O₃ system and electrophysical properties of intermediate alloys //Конференция Научные Исследование XXI века : Теория и практика. 2018, г. Прага, Чехия, c 24-31.

2.И.Бананярлы, Ш.С.Исмайлов, Л.А.Халилова, И.Ф.Мехтиева, Э.С. Кули-заде. Физико- химическое исследование сплавов системы (2 Bi₂O₃·B₂O₃) – (2Bi₂O₃·3GeO₂)_x.

// Конференция Новая наука: теоретический и практический взгляд. 2018, г.София, Болгария. c.1-7

KONFRANS MATERİALLARI (yerli-1)

LABORATORİYA: Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafizə

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Hilal Tahirli

Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 2 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i., 3 nəfər baş laborantdır. İzida Məmmədyarova – k.ü.f.d., a.e.i., Tamilla Ağalarova – k.ü.f.d., b.e.i, Süleyman Verdiyev – k.ü.f.d., ap.e.i.,– e.i., Dilarə Baxışova – e.i., Solmaz Vəliyeva – e.i., Ruqiyə Rzayeva – k.e.i., Afaq Hüseynova – k.e.i.,

İŞ 2.4:Karbonlu poladların korroziyadan mühafizəsi üçün onların səthində kompleks üsulla kompozisiya örtüklərinin formalaşdırılması və bu örtüklərin korroziya-elektrokimyəvi xassələrinin öyrənilməsi.

MƏRHƏLƏ: PCD 32 poladı üzərində termodiffuziya üsulu ilə TiC təbəqəsinin formalaşdırılmasının fiziki-kimyəvi parametrlərinin tədqiqi.

Hesabat dövründə bir neçə il bundan əvvəl laboratoriyanın plan işinə daxil edilmiş ölkə ərazisındaki hidrotexniki qurğuların korroziya vəziyyətinin araşdırılması istiqamətində apardığımız elmi tədqiqat işlərini davam etdirmişik Mingəçevir su elektrik stansiyasının (SES)aşağı byefindən 20 km aralıda yerləşən Varvara SES-in sualtı və suüstü metal qurğu və avadanlıqları seçilmişdir .Təcrübələr əvvəlki illərdə olduğu kimi həm su,həm də atmosfer şəraitində aparılmışdır .İstifadə olunan poladların korroziyadan sonraki mexaniki xassələrini tədqiq etmək üçün düzbucaqlı formada olan polad nümunələrdə yanaşı azkarbonlu polad məftildən də istifadə edilmişdir. Sınaglar üçün seçilmiş Ст3 çeşidli poladın korroziya sürətini hesablamaq üçün nümunələr 1,3,7,10,20,30 gündən ,sonraki dövrlərdə isə ayda bir dəfə götürülməklə onların korroziya sürəti məlum metodla təyin edilmişdir .Alınan nəticələrin araşdırılması zamanı məlum olmuşdur ki,polad nümunələr qeyd olunan mühitdə gözlənilmədən daha yüksək sürətlə korroziyaya üğrayırlar ki, bu da çay sularında poladların korroziyası üçün xarakterik deyil .Bunun səbəbini araşdırmaq üçün Varvara SES-in suyun turbindən çıxan yerindən götürülmüş su nümunəsinin analizi aparılmış və məlum olmuşdur ki, metalların korroziyasını sürətləndirən ionlarının qatılığı Mingeçevir SES-in uyğun yerindən götürülmüş sudaki geyd olunan ionlara nisbətən daha yüksəkdir

İŞ 2.4.1.:Hidrotexniki qurğuların polad avadanlıqlarının istismar şəraitində korroziyasının tədqiqi və mühafizə üsullarının seçilməsi

MƏRHƏLƏ :Kür çayı üzərindəki Varvara SES-in metal avadanlıqlarının korroziya vəziyyətinin və ona təsir edən faktorların zamandan və təbii şəraitdən asılı olaraq öyrənilməsi.

Poladların korroziyasına negativ təsir göstərən bu ionların. Mingəçevir SES-dən yalnız 20km aralıda olan Varvara SES-də bu qədər yüksək olması təəcüb doğurduğuna görə, Küratrafı sahələrə baxış keçirilmiş və məlum olmuşdur ki, Mingəçevir şəhərinin bütün tullantı suları Varvara su anbarına axıdır ki, bu da poladın korroziyasına təsir göstərməyə bilməz. Bununla yanaşı su anbarının ətrafı müxtəlif səbəblərlə əlaqədar olaraq çoxlu sayda bataqlıqlarla əhatə olunmuşdur .Bataqlıq şəraitində su bitkilərinin yosunların və s. intensiv çürümə məhsulları da, bataqlıqların göllə birbaşa təmasda olmağı ilə əlaqədar olaraq metalın korroziyasına təsirsiz olmamalıdır. Digər tərəfdən Kürətrafı əraziyə baxış zamanı diqqət çəkən məqamlardan biri də odur ki, çayın sahillərində çoxlu sayda qum-çınqıl istihsal edən qurğular yerləşdirilmiş, və onların yuyulması üçün istifadə olunan suların hamısı çaya axıdılır ki,bu da suyun mineral tərkibinə təsir göstərməyə bilməz (şəkillər). Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, korroziya prosesinin metalın mexaniki xassələrinə təsirini öyrənmək üçün suya poladlarla birlikdə azkarbonlu polad məftil də salınmışdır .Hər ayda bir dəfə nümunələr götürməklə qeyd olunan polad məftilin dartılmaya qarşı müqaviməti xüsusi qurğuda sınaqdan keçirilmiş və məlum olmuşdur ki, o öz mexaniki xassələrinin 10-15%-nı itirmişdir (cədvəl 1) .Natural, hidrotexniki qurğuların istismarı şəraitində bir il ərzində aparılan korroziya sinaqlarının nəticələri şək.1-də göstərilmişdir. Göründüyü kimi ilk günlər yüksək dinamika ilə başlayan poladın korroziya prosesi zamandan asılı olaraq azalır və tədricən stabilləşərək son nəticədə sürətlə korroziyaya uğrayır.Anoloji şəraitdə sınaqların aparıldığı Mingəçevir SES-də poladın korroziya sürəti iki dəfə kiçikdir .Varvara SES-in atmosferi şəraitində aparılan təcrübələrdə poladın korroziya sürəti Mingəçevir SES-in atmosferində alınan nəticələrlə demək olar ki, eynidir

PATENT

1. R.H.Həmidov, H.M.Tahirli, D.B.Tağıyev. Ammonium sulfat duzundan NH₃ qazının elektrokimyəvi üsulla alınması . İlkin ekspertizanın müsbət nəticəsi alınıb. a20180066.

2. R.H.Həmidov, H.M.Tahirli, D.B.Tağıyev. Alunit filizindən Al₂O₃-ün elektrokimyəvi üsulla alınması. İlkin ekspertizanın müsbət nəticəsi alınıb. a20180091.

KİTAB

ИзидаМамедъярова. Азотсодержащиe полимеры как ингибиторы коррозии стали. LAP LAMBERT Academic Publishing RU. P.57.

“Koordinasiya birləşmələri” şöbəsinin

2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Əjdər Məcidov

Mövzu: Molekulyar maqnitlər, keçiricilər, metal örtüklər və selektiv sorbentlərin alınması üçün komplekslər və metal üzvi birləşmələrin sintezi, quruluş və xassələrinin tədqiqi

Mövzuya aid işlər: 3.1; 3.2; 3.3 ; 3.4.

LABORATORİYA: Molekulyar magnetiklər və keçiricilər

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü Əjdər Məcidov

Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər e.i., 1 nəfər mühəndis, 1 nəfər texnikdir. Pərizad Fətullayeva – k.ü.f.d., a.e.i., Səbirə Ağayeva – k.ü.f.d., a.e.i., Akif İsrafilov – e.i., Osmanova Sevinc – e.i., Səbinə İsmayilova – e.i., Xanım Əzizova – k.e.i., Samirə Qasımova – mühəndis, Gülnarə Sulyayeva – texnik.

İŞ 3.1. Üzvi batareyalar üçün yeni elektrod materialların, ferromaqnit kompleks birləşmələrin və metal oksid klasterlərin alınması və tədqiqi” .

MƏRHƏLƏ I: Benzidin törəmələri əsasında yeni elektrod materialların sintezi və tədqiqi

Üzvi batareyalar üçün elektrod materiallarının hazırlanması üzrə işlər davam etdirilmişdir. N,N΄-bis(salisilidenamin)-4,4΄-difenil və N,N΄-bis(salisiliden)-p-fenilendiamin (uygun olaraq L¹H₂и L²H₂) şiff əsaslarının metal ionları ilə stabil, redoks aktiv kompleks birləşmələr əmələ gətirə bilən benzidin və p-fenilendiamin törəmələri sintez olunmuşdur. Bu birləşmələrin hidrogenləşdirilmiş analoqları alınmışdır. Hər iki tip liqandla Co(II), Ni(II) və Zn(II) kompleksləri sintez olunmuş İQ-, electron spektrometriyası, termoqravimetriya və EPR-üsulları ilə komplekslərin quruluşu öyrənilmişdir. Dibrometanla L¹H₂qarşılıqlı təsirindən anaerob şəraitdə anod elektrodu üçün istifadə oluna bilən redoks aktiv polimer alınmışdır.

MƏRHƏLƏ II: Keçid metalların ferromaqnit xassəli çoxnüvəli komplekslərinin sintezi və tədqiqi.

Hidrazidlər, mono- və di- karbon turşuları əsasında muxtəlif tipli liqandlar sintez olunmuş və bu liqandlarla keçid metalkompleksləri alınmışdır. Rentgenstruktur analiz üsulu ilə komplekslərin molekulyar və kristallik strukturları öyrənilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki 4-amino-3-hidrazin-5-merkapto 1,2,3 triazolun salisilaldehidiilə qarşılıqlı təsirindən alınmış şiff əsası Ni(II) ilə yeni kompleks birləşmə əmələ gətirir. Bu kompleksin monokristalı alınmıs və onun rentgenstruktur quruluşu öyrənilmişdir(şək.1).

Malon turşusunun dihidrazidi və 3,5-ditretbutil salisil aldehidi əsasında alınmış Şiff əsasında azometin rabitəsinin hidrogenləşdirilməsi hesabına alınmış yeni liqandla Mn(II) və Fe(III) kompleksləri sintez olunmuşdur. Alınmıs komplekslərin RSA-ni aparmaq kristalların defektli olması üzündən mümkün olmamışdir. Lakin çox böyük ehtimalla L⁶H₄ liqandının Mn(II) kompleksinin molekulyar quruluşu müəyyən olunmuşdur (şək.2).

İQ-, elektronspektroskopiyametriya, termoqravimetriya, EPR və element analizi üsulları ilə komplekslərin quruluşu öyrənilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, malon turşusunun dihidrazidinin 3,5-ditretbutil salisil aldehidi alınmış dihidrazon manqan və dəmir ionları ilə ikinüvəli komplekslər əmələ gətirir. Maqnit ölçmələri göstərir ki, metal ionları arasında ferromaqnit qarşılıqlı təsiri mövcuddur. 3,5-ditretbutil salisil aldehidinin malonoil dihidrazonunun azometin rabitəsi hidrogenləşdirilmiş, onunla da üzvi həlledicilərdə yaxşı həll olan Mn(II) və Fe(III) kompleksləri alınmışdır. Dəmir kompleksi yüksək maqnit momentinə malikdir və bu elektron konfiqurasiyası d⁵ olan 3 valentli dəmir ionuna uyğundur. Bu halda kompleksin tərkibi belə olmalıdır [Fe₂(L⁶H)₂]. Salisil turşusunun hidrazidi və 3,5-ditretbutil salisil aldehidinin qarşılıqlı təsirindən alınmış şiff əsasının azometin rabitəsinin hidrogenləşdirilməsi yolu ilə yeni liqand alınmışdır. Bu liqandla Cu(II), Co(II), Ni(II) və VO(II) kompleksləri sintez olunmuşdur.Gostərilmişdir ki, metal ionunun koordinasiyası enol formasında amid qrupunun oksigeni, hidrazin qrupunun azotu, salisilaldiminat fraqmentinin oksigeni hesabına formalaşır. Kompleslərdə metal-liqand münasibətləri 1:1 nisbətindədir. N-malenoil-N^΄-Salisiloil hidrazinin (L⁷H₂)əvvəllər məlum olmayan Ni(II) və Co(II) kompleksləri sintez olunmuşdur.

Tiosemikarbazon və qlioksal turşusunun qaşılıqlı təsirindən alınmış liqandla (H₃GAT) mis və sink metalları ilə orijinal polimer strukturlar alınmışdır. [Zn(HGAT)∙H₂O]_nkompleksində Zn(II) ionlarının ətrafı kükürd atomu, azot atomu, karboksil qrupunun oksigeni və su molekulunun oksigeni hesabina təhrif olunmuş yastı kvadrat formasındadır. (şək.4).

Sintez olunmuş komplekslərin fizioloji xassələrinin öyrənilməsi göstərdi ki, onlar antidiabetik, antiepileptik xassələrə malik olub, epilepsiya, qlaukoma,diabet və s. xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunan dərman preparatlarının tərkibinə daxil ola bilər.

MƏRHƏLƏ III. Manqan, dəmir, bismut və lantanoidlər əsasında ferromaqnit klasterlərin hidrotermal sintezi.

Manqan, dəmir, bismut və lantanoidlər əsasında ferromaqnit klasterlərin hidrotermal sintezi Bi, Ni vəMn- nitratlarının 200⁰C temperaturda etilenqlikol ilə reduksiya məhsulları müasir fiziki-kimyəvi tədqiqat metodları vasitəsilə (İQ-spektroskopiya, UB/görünən sahə spektral analiz, rentgen-faza analizi, skanedici elektron mikroskopiya, termoqravimetrik analiz, işığın dinamik səpilməsi) öyrənilmişdir.

Hesabat dövründə (Ni, Mn, Bi) nitratlarının hidrotermal reduksiyası ilə nanoölçülü, maqnit xassəli metal/metal oksid əsaslı kompozit materialların sintezi texnologiyası işlənilmiş, sintez olunmuş materialların element və faza tərkibinin, səth morfologiyası, maqnit, optik, termiki xassələri öyrənilmişdir. Bi-Mn əsaslı nümunənin əsas faza hissəsini Bi metalı, MnCO₃ (rodoxrozit) və Mn₃O₄ (hausmanit) təşkil edir. Ni-Mn əsaslı nümunənin əsas faza hissəsi metallik Ni, MnCO₃ (rodoxrozit) və Mn₂O₃-dən ibarət olmuşdur. Bi-Ni-Mn əsaslı üçlü sistemin əsas faza isə metallik Ni və Bi, MnCO₃ (rodoxrozit), Bi₂Mn₄O₁₀,Mn₃O₄ (hausmanit), Bi₂O₃, və C-dan (qrafit) ibarət olmuşdur (Şək.5).Nəticələrdən belə aydın olur ki, su iştirakı ilə aparılan reduksiya prosesindən fərqli olaraq susuz şəraitdə aparılan hidrotermal reduksiya prosesində metallik faza alınır. Göstərilmişdir ki, redusiyaedicinin miqdarını və təbiətini dəyişməklə eyni zamanda metal/metal oksid qarışıq sistemləri almaq mümkündür.

Mn₃O₄ (hausmanit), Bi₂O₃, və C-dan (qrafit) ibarət olmuşdur (Şək.6). Aparılmış tədqiqatımızın nəticəsi göstərir ki, hidrotermal sintez şəraitinin və münasib səthi aktiv maddələrin seçilməsi ilə məsamələrinin ölçüləri tələb olunan intervalda dəyişdirilə bilən dispers nanomaterialların sintezi mümkün olur. Sintez olunmuş nanomaterialların elektronikada, kimyəvi sintezdə və biotibbdə istifadə olunma imkanları araşdırılır.

MÜHÜM NƏTICƏ

Karbon turşularının tiosemikarbazonları və hidrazonları ilə birinci dövr keçid metallarının koordinasion birləşmələri sintez olunmuş, onların quruluşu öyrənilmiş və müəyyən edilmişdir ki, alınmış maddələr bəzi metabolik fermentlərə qarşı ingibitor xüsusiyyətlərinə malik olmaqla qlaukoma, Alzheymer xəstəlikləri üçün potensial preparatlardır.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

1. Г.Г.Гондолова, А.А.Меджидов, П.А.Фатуллаева Комплексы Fe(II) и Mn(II) с N- гидроксибензамидо) фталимидом. Журнал общей химии. 2018. Т. 88. Вып. 3 , c.517-520.

2. С.З.Исмаилова,А. А. Меджидов, П.А.Фатуллаева, Р. Дж. ГасымовПолучение полимера конденсацией о-фенилендиамина и п-ксилилендибромида и его свойства. Журнал общей химии. 2018. Т. 88. Вып. 5, c.800-804.

3. Mansura Huseynova, ParhamTalsimi, Ajdar Medjidov, Vaqif Farzaliyev, Mahizar Aliyeva, Gulnar Gondolova, Onur Sahin, Bahattin Yalçın, Afsun Sucayev, Efe Baturhan Orman, Ali Rza Özkaya, Ilhami GulcinSynthesis, characterization, crystal structure, electrochemical studies and biological evalution of metal complexes with thiosemicarbazone of glyoxylicacid.Polyhedron. 2018, Vol. 155, pp. 25-33

4. Mansura Teyfur Huseynova, Mahizar Nacaf Aliyeva, Ajdar Akber Medjidov, Onur Şahin Bahattin Yalçın. Cu(II) complex with thiosemicarbazone of glyoxylic acid as an anion ligand in a polymeric structure. Journal of Molecular Structure, 2019, Vol. 1176,pp. 895-900.

5. Mansura Huseynova, AjdarMedjidov, Parham Taslimi, MahizarAliyevaSynthesis, characterization, crystal structure of the coordination polymer Zn(II) with thiosemicarbazone of glyoxalic acid and their inhibitory properties against some metabolic enzymes Bioorganic Chemistry, 2019, Vol. 83, pp. 55-62.

6.А.Н.Азизова, Д.Б.Тагиев, С.Н.Османова, Ш.Г.Касумов, Х.И.Гасанов. Кристаллическая и молекулярная структура комплекса платины (II) с β- меркаптоэтиламин гидрохлоридом. // Ж.Структурной химии, Новосибирск, 2018, Т.59. № 1.c.191-195.

7. Джавад-заде A.A., Меджидов А.А., Ялчин Б., Агаева С.А., Фатуллаева П.А., Османова С.Н. Гидротермальный редокс синтез шпинелей кобальта имарганца с использованием нитратов металлов. // Ж.Общей химии. №.8, 2018,c.59-63.

8. Gulnar Gondolova, Parham Taslimi, Ajdar Medjidov, Vagif Farzaliyev, Afsun Sujayev, Mansura Huseynova, Onur Shahin, Bahattin Yalçın, Fikret Turkan, Ilhami Gulçin – “Synthesis, crystal structure and biological evaluation of spectroscopic characterization of Ni(II) and Co(II) complexes with N-salicyloil-N′-maleoil-hydrazine as anticholinergic and antidiabetic agents”. 2018DOI: 10.1002/jbt.22197 Journal of biochemistry and molecular toxicology.

9. C.А.Мамедова, А.И.Ягубов, П.А.Фатуллаева, А.А.Меджидов, М.Г.Аббасов Получение и ИК-спектроскопические исследования полимерных композиционных материалов на основе модифицированных бентонитов. Известия Волг.ГТУ 2018, c. 136-140.

RESPUBLİKADA

1. Gondolova G.H., Medjidov A.A., Fatullayeva P.A., Israfilov A.I. Synthesis and spectroscopic characterization Fe(III), Mn(II) and Cu(II) complexes with N’-maleoil- salicylic-hydrazid- məqalə.Kimya Problemləri Jurnalı, 2018 c.44-50.

2. Nushaba M. Aliyeva, Afina A. Aliyeva, Sevinj N. Osmanova, Eljan E. Mammadov, Etibar H. Ismayilov. Acidity of Zr/Al oxide catalysts for conversion of C₂-C₄ alcohols to olefins based on the data of the epr spectra of adsorbed spin probes. // J. Processes of Petrochemistry and Oil Refining. Baki, 2018.vol 19, pp.147-155

3. S.T.Jafarova, A.A.Medjidov, M.M.Ahmedov, B.Yalcin, P.A.Fatullayeva,S.A.Agayeva, M.G.Abbasov Obtaining of nano-dimensional powders by methodof Hydrothermal decomposition of Cu, Co and Al nitrates in polyolic environment. Az. Xim. Journal, №2, 2018, c.20-26

4. Мирзoева А.А., Бахтиярлы И.Б., Агаева С.А.Электроосаждение теллура из щелочных электролитов. Bakı, Texniki Universitet, “Elmi əsərlər”, 2018, c.153-158

KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə- 6, yerli- 8)

KADR HAZIRLIĞI

Doktorantlar:

1.İsmayılova Səbinə

2.Cavad-zadə Aygül

3.Qondolova Gülnar

4.Hüseynova Mənsurə

İSTİNADLAR-4

LABORATORİYA: Keçid metalların metalüzvi birləşmələri

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru İltifat Lətifov

Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır. Onlardan 4-ü k.ü.f.d. a.e.i., 2-i kiçik elmi işçi 1-i mühəndis, 1-i texnikdir,. Qəzənfər Cəfərov-k.ü.f.d., a.e.i., Rəfail Səlimov- k.ü.f.d., a.e.i., Sima Məmmədova-k.ü.f.d., a.e.i., Dilarə Əliyeva– k.ü.f.d., a.e.i.

İŞ 3.2: Keçid metallarının tsiklopentadienil komplekslərinin pirolizi ilə karbon əsaslı nanomaterialların alınması və sendviç tipli komplekslər əsasında elektrokimyəvi müqayisə elektrodlarının hazırlanması.

MƏRHƏLƏ I: Okta-, dekametilferrosen əsasında elektrokimyəvi müqayisə elektrodlarının hazırlanması.

Elektrokimyəvi elektrod kimi tərəfimizdən təklif olunan oktametilferrosen-oktametilferrisinium və dekametilferrosen-dekametilferrisinium sistemlərinin tədqiqatı istiqamətində işlər aparılmışdır. Bu məqsədlə ilk olaraq oktametilferrosen və dekametilferrosenin sintezləri üçün tələb olunan 1,2,3,4-tetrametiltsiklopentadien və 1,2,3,4,5-pentametiltsiklopentadien liqandları müvafiq ketonun – 2,3,4-trimetiltsiklopenten-1-on və 2,3,4,5-tetrametiltsiklopenten-1-onun metilmaqneziumyodidlə qarşılıqlı təsirindən alınmışdır:

NƏTİCƏ

Elektrokimyəvi müqayisə elektrodlarına qoyulan 7 təlabatın Me₈Fc+Me₈Fc⁺ cütünün homogen sistemdə araşdırılması nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, bu sistem Fc+Fc⁺ sisteminə nəzərən daha perspektivli sistemdir və Me₈Fc+Me₈Fc⁺ cütünün heterogen sistemdə elektrokimyəvi tədqiqatlarının aparılması vacibdir.
Me₆Fc/Me₆Fc⁺PF₆^– elektrodunu təşkil edən hər iki maddənin kristal quruluşları öyrənilmiş və əldə olunmuş nəticələr bu sistemin müqayisə elektrodu kimi Fc+Fc⁺ sisteminə nəzərən daha perspektivli elektrod olduğunu əsaslandırmağa imkan verir.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

N.Z.İbrahimova, İ.Q.Мəmmədov, Q.M.Cəfərov, İ.U.Lətifov. Dəmirin sendviç tipli komplekslərindən ibarət sistemlərdə elektron mübadilə reaksiyasının kinetikası. // Bakı Universitetinin Xəbərləri jurnalı 2018, №2, s. 24-31

KONFRANS MATERİALLARI (yerli- 3)

KADR HAZIRLIĞI

Dissertant İbrahimova Nigar Ziya qızı “Polimetilferrosen və polimetilferrisinium sistemlərində elektron mübadilə reaksiyalarının kinetikasının tədqiqi və yeni elektrokimyəvi müqayisə elektrodlarının hazırlanması” mövzusu üzrə elmi-tədqiqat işləri aparır.

LABORATORİYA: Nadir metalların kompleks birləşmələri

LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya üzrə fəlsəfə doktoru Fidail Cəlaləddinov

Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i., 1nəfər k.e.i., 1nəfər mühəndis, 1 nəfər baş laborant, 1nəfər texnikdir. Rəhim Xudaverdiyev – k.ü.f.d., a.e.i., Esmira Quliyeva – k.ü.f.d., a.e.i., Hidayət Məmmədov – b.e.i., Şahnaz Qəhrəmanova – e.i., Mehriban Məmmədova– e.i., Təranə Əsgərova – e.i., Tamilla Haqverdiyeva – k.e.i.

İŞ 3.3: Biogen metalların azot tərkibli üzvi liqandlarla kompleks birləşmələrinin sintezi və bioloji aktivliyinin öyrənilməsi.

MƏRHƏLƏ I: Keçid metallarının ( Zn,Mn,Cu) bəzi heterotsiklik birləşmələrlə komplekslərinin sintezi.

Sintez olunmuş kompleks birləşmələrdə liqandın kompleksəməgətirici ilə koordinasiyasının xarakterini müəyyənləşdirmək məqsədilə onlar İQ-spektral analiz üsulu ilə tədqiq edilmişdir. Sərbəst liqandın İQ-spektri ilə müqayisədə alınmış komplekslərin spektrlərində nəzərə çarpacaq dərəcədə dəyişiklik müşahidə olunur.

L- arginin molekulunun IQ- spektral analizi onun aminturşu formada olmasını göstərir. Ν_C=O=1720,50 sm^-1, birli aminlərə xas olan iki orta intensivlikli udma zolaqları ν_NH= 3358, 3297 sm ^-1 bunu sübut edir. MnCl₂ –duzu ilə arginin 1:1 nisbətində alınmış kompleslərin İQ-spektrində həm karboksil qrupunun, həm də yuxarı enerji sahəsində NH rabitələrinin udma zolaqları itir, bu da ion koordinasiyalı kompleksin əmələ gəldiyini sübut edir.

Birli amində NH rabitəsinin kovalent titrəməsinin udma zolaqları NH₂ qrupunun koordinasion udma zolağı ν_NH =3273,64 sm^-1; 3139,56 sm^-1ilə bağlı olaraq aşağı enmə sahəsinə sürüşür və intensivlik zəifləyir. ν_OH =3647,72 sm^-1 həlledicinin spirt qalıqlarıdır.

Normal vəziyyətdə triptofan molekulunun İQ-spektrinin analizi onun svitter ion formasında olduğunu gostərir. ν_COO- -1666 və 1340,73 sm^-1 ionuna səciyyəvi udma zolağıdır.

Triptofan molekulunun spektrində indol həlqəsində ikili amin qrupunun NH –rabitəsinin valent titrəməsinin udma zolağı νNH =3408,37sm^-1 musahidə olunur.Triptofan molekulu ilə zink tozunun reaksiyasında triptofanın ikili NH aminə xas olan ν_NH = 3402,73sm^-1 və δ_NH=738,16sm^-1 udma zolaqları itir. Zn hissəciklərinin triptofanla sintez olunmuş kompleks birləşmələrinin infraqırmızı spektrlərində ikili aminlərdə NH rabitələrinə xas olan xarakterik udma zolaqları müşayiət olunmur. İQ spektral analizın nəticələrinin müqayisəli təhlili ehtimal etməyə əsas verir ki, Zn hissəciklərinin triptofanla ion tipli bir nüvəli kompleks birləşməsi sintez olunmuşdur. Tədqiq olunan komplekslərin termiki davamlılığını və tərkibini təyin etmək üçün termoqravimetrik analiz aparılmışdır.

MƏRHƏLƏ II:Alınmış komplekslərin mikrogübrə kimi istifadə perspektivləri.

Sink triptofanatın (Zn-Trf) şüalandırılmış buğda toxumlarından alınmış cücərtilərdə fotosintez piqmentlərinin biosintezinə və morfoloji parametrlərə təsiri öyrənilmişdir. Şüalanmadan əvvəl büğda toxumları alınmış maddənin 0,1%; 0,01% və 0,001%-li məhlulları ilə işlənmişdir. Sonrakı mərhələdə toxumlar qurudularaq 300 Gy dozada şüalandırılmış (mənbə 60 Co), torpaqda əkilərək cücərtilərin inkişaf prosesi öyrənilmişdir. Bu məqsədlə alınmış cücərtilərdə morfoloji parametrlər- cücərmə faizi, cücərtilərin boyları, fotosintetik piqmentlərin formalaşma dinamikası öyrənilmişdir. İlkin təcrübələr göstərmişdir ki, toxumların kompleks birləşmələrlə işlənməsi onların şüalanmaya qarşı davamlılığını artırmışdır. Adi etalonla (su ilə) müqayisədə Zn-Trf ilə işlənməmiş nümunələrdə cücərmə faizi aşağı düşdüyü halda, birləşmə əlavə olunmuş variantlarda cücərmə faizinin kəskin artması müşahidə edilmişdir. Cücərtilərdə morfoloji dəyişkənlikləri aydınlaşdırmaq üçün onların boyları bir neçə həftə müddətində ölçülərək müqayisə aparılmışdır. Zn-Trf-ın əlavə olunması cücərtilərin böyüməsinə stimullaşdırıcı təsir göstərmişdir. Belə ki, şüalanmamış adi etalon variantla müqayisədə digər nümunələr inkişafın ilkin mərhələlərində daha sürətlə inkişaf etmişdir.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

1. Guliyeva E.A., Suleimanov G.Z. “ Synthesis, structure and thermal properties of rhenium carbonyl containing heterobimetallic derivatives of vanadium(III)”. Periódico Tchê Química Journal, 2018, Volume 15, Issue 2(30), pp.193-200,

2. Gahramanova Sh.I., Jalaladdinov F.F., Munshieva M.K., Khudaverdiev R.A., Hamidov R.H., Abdullaev A.S., Shamilov E.N., Azizov I.V., Gahramanov T.O.Synthesis and Investigation of Complex Compounds of Divalent Manganese, Copper, Cobalt and Zinc with Tryptophan and their Biological Activity. International Journal of Chemical Sciences. 2018, pp.138-144

3. F.F.Jalaladdinov, Sh.I.Gahramanova, R.A.Khudaverdiev, Ch.Ch.Aliyeva, T.Ya. Askerova,T.O. Gahramanov. Syntesis and research of structure and properties of complex compound of divalent copper with liqands (histidin and argenin). European Science, HTTS: // Scientific-Publication.com. №1, 2018, pp.10-17

4. Gahramanova Sh.I., Jalaladdinov F.F., Azizov I.V., Khudaverdiyev R.A., Pashayeva.F.K., Gahramanov T.O., Hajiyev A.Sh. Synthesis of complex compounds of divalent copper with histidine and arginine ligands, investigation of their properties and influence on physiological processes of wheat sprouts «East European Science Journal». (Warsaw, Poland) 8 (36), 2018, pp. 53-57

RESPUBLİKADA

Gakhramanova Ş.İ., Jafarova S.T., Mejidov A.A., Jalaladdinov F.F, Khudaverdiev R.A., Mamedova M.V., Gyulalov O.M. “Synthesis of metal-containing precursors and estimation of their influence on the properties forms of copper oxides in the reaction of selective oxidation of carbon monoxide”. Reports of National Academy of Sciences of Azerbaycan 2018, №1, pp.38-43

KONFRANS MATERİALLARI (xarici- 3, yerli- 3)

LABORATORİYA: Metal-klatrat birləşmələri

LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru Mina Munşiyeva

Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 4 nəfər e.i.,

1 nəfər k.e.i.-dir. Qudrət Əliyeva – k.ü.f.d., a.e.i., Əsmət Əzizova – k.ü.f.d., a.e.i., Humay Məmmədova – e.i., Nərmilə Məmmədova – e.i., Ofeliya Quliyeva – e.i., Firuzə Əliyeva –e.i., Sevinc Rəhmanova – k.e.i.

İŞ 3.4: Keçid metallar əsasında alınmış koordinasion polimerlərin sorbsiya xassələrinin və bioloji aktivliyinin tədqiqi.

MƏRHƏLƏ I: Keçid metalların 1,2,4,5-benzol tetrakarbon (piromellit) turşusu ilə komplekslərinin neftin reoloji xassələrinə təsiri.

İlk dəfə olaraq Fe(III) heksaakvatribenzol 1,2,4,5-tetra karbonat kompleksinin məsaməli quruluşlu α,α^ı-dipiridil adduktu sintez olunmuşdur. Element, rentgenoqrafik, İQ-spektroskopik və differensial termiki analiz nəticəsində dipiridilin və turşu anionunun individuallığı, kimyəvi formulu, termiki destruksiyası və koordinasiyasının forması müəyyən edilmişdir. Bundan əlavə kompleks birləşmənin dipiridil ilə qarşılıqlı təsiri zamanı o kristallizasion suyu tam itirir və nəticədə Fe₄(C₆H₂(COO)₄)₃(dpy)₂(dpydipyridil) kimyəvi formulu olan birləşmə alınır. Difraktoqramın indentifikasiyası ilə kompleks birləşmənin elementar qəfəs parametrləri təyin edilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, dipiridil kompleks birləşmə ilə qarşılıqlı təsir zamanı sis-formadan trans- formaya keçərək, ikiölçülü dimer qatları tikir. Bu yolla davamli, ikiölçülü laylı, məsaməli, 3d-karkaslı struktur yaranır

MƏRHƏLƏ II: Keçid metalların paraaminosalisil turşusu ilə komplekslərinin optiki izomerlərin ayrılmasında tədqiqi.

Kükürd-, azot- və kükürd-oksigen tərkibli alifatik üzvi liqandlarla yanaşı azot tərkibli aromatik heterotsiklik birləşmələrində platin və palladiumla koordinasion birləşmələri sintez edilmişdir. Sintez edilmiş kompleks birləşmələrin tərkib və quruluşları müasir fiziki-kimyəvi tədqiqat üsulları ilə öyrənilmişdir. Sintez edilmiş 3 kompleks birləşmənin quruluşu RQA üsulu ilə öyrənilmişdir. Merkaptoetanol, merkaptoetilamin və meksidol əsasında platin və palladiumun [Me₂(SCH₂CH₂OH)₈], [Me₆(SCH₂CH₂NH₂)₈]Cl₄·5H₂O və [C₈H₁₁N⁺O]₂[PdCl₄] tərkibli koordinasion birləşmələri alınmış və quruluşları RQA üsulu ilə müəyyənləşdirilmişdir. Qeyd olunan altınüvəli komplekslərdə merkaptoetanol mərkəzi atomla yalnız kükürd atomu ilə koordinasiya edir. Yalnız səkkiz merkaptoetanol molekulundan dördünün hidroksil qrupu mərkəzi atomla 1/2 Me...O...R tipli rabitə yaradaraq yüklər arasında tarazlığa səbəb olur. Merkaptoetilaminlə alınmış çoxnüvəli komplekslərdə isə liqandın kükürd və azot atomları ilə koordinasiya edilən beşüzvlü metal- metal-xelat tsikli əmələ gətirdiyi sübut olunmuşdur.

MƏRHƏLƏ III:Pt və Pd bioloji aktiv azot tərkibli liqadlarla komplekslərinin təbabətdə istifadəsinin araşdırılması.

Meksidolla aparılmış tədqiqatlarda isə tamam başqa mənzərə müşahudə olunur. Palladiumun meksidolla alınmış kompleksində sübut olunmuşdur ki, turş mühitdə meksidol molekulun azot atomu protonlaşır və liqand bir yüklü kation xarici sferanı təşkil edir. Liqandın mərkəzi atomla bilavasitə koordinasiyası baş vermir.

Aparılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, tiospirtlər kükürd atomu ilə mono, merkaptometilamin Pt(II) və Pd(II) ilə bidentatlı koordinasiya edirlər. Meksidol isə bilavasitə koordinasiyada iştirak etmir.

MÜHÜM NƏTİCƏ

İlk dəfə olaraq ikivalentli platin və palladiumun bioloji sistemlərə xas olan funksional qruplara malik bioloji fəal merkamin və b-merkaptoetanol liqandları ilə çoxnüvəli koordinasion birləşmələri alınmış, onların strukturları öyrənilmiş, quruluş və bioloji fəallıq (radioprotektor, onkoloji, dermatoloji) arasında korrelyasiya müəyyən edilmişdir.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

А.Н.Азизова, Д.Б.Тагиев, С.Н.Османова, Ш.Г.Касумов, Х.И.Гасанов. Кристаллическая и молекулярная структура комплекса платины с b-меркаптоэтиламин гидрохлоридом. //Журн. Структурной химии, 2018. Т.59. №1. c.191–195.
Азизова А.Н., Тагиев Д.Б., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И. Полиядерный комплекс палладия (II) с β-меркаптоэтанолом // Журнал общей химии. 2018, т.88, вып. 5,с. 870-873

3. Азизова А.Н., Тагиев Д.Б., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И. Шестиядерные комплексы платины (II) и палладия (II) с β-меркаптоэтанолом. // Журнал общей химии. 2018, т.88, вып. 3, с. 478-481

4. Азизова А.Н., Тагиев Д.Б., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И. Серомостиковые полиядерные комплексы платины (II) и палладия (II). // Вестник Московского Университета. Серия Химия, 2018, т.59, №6, с. 433-438

5. Aзизова А.Н., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И., Таиров И.А., Асметов В.Я., Шадлинский Э.А. Определение эффективной дозы биологически активной смеси, полученной из ясен обыкновенного (FRAXINUS EXSELSIOR), на фоне действия на количество продуктов перекисного окисления липидов. // Universium: Химия и биология. Научныйжурнал, Москва, 2018, Вып. 6(48), с. 18-22

6. Usubaliyev B.T., Taghiyev D.B., Munshiyeva M.K., Aliyeva G.M., Aliyeva F.B., Rzayeva A.K., Hasanova M.M., Safarova P.S., Mammadova G.Z. Synthesis and structural-chemical studies of adduct of coordination supramolecular porous polymer hexaaquatribenzene 1,2,4,5-tetracarbonato tetra iron (III) with dipyridyl //Materials, Physics and Chemistry, 2018,

7. Azizova A.N., Tagiyev D.B., Gasanov Kh.I., Gulalov O., Qasimov Sh.G. The polynuclear complexes with simple and mixed ligands of palladium(II) with thioalcohol and thioamine // East European Science Journal, 2018, pp.63-65

KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə- 5, yerli - 2)

QRANT

Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Elm Fondu”. Layihənin adı: Koordinasion birləşmələrin neftin reoloji xassələrinə təsirinin tədqiqi. Layihənin rəhbəri- k.e.d. Mina Munşiyeva . Layihənin müddəti: 2018-2019. Layihənin məbləği- 45 000 man.

KADR HAZIRLIĞI

1.Əsmət Əzizova – doktorant

Dissertasiya mövzusu: “Platin və palladium metallarının kükürd və azotlu bioloji fəal liqanlarla komplekslərinin formalaşmasının fiziki-kimyəvi qanunauyğunluqları və bioloji aktivliyinin modelləşdirilməsi.” Tədqiqatlar başa catmaqdadır.

2.Əliyeva Qüdrət - doktorant

Dissertasiya mövzusu: “Bioloji aktiv paraaminosalisil turşusu ilə metalların supramolekulyar birləşmələrinin sintezi, quruluş-kimyəvi tədqiqi , amin turşularının optiki izomerlərinin ayrılmasında tətbiqi.” Tədqiqat işləri aparılır.

3.Əliyeva Firuzə - dissertant

Dissertasiya mövzusu: “Metalların benzoy, 1,2-, 1,4- benzoldikarbon və 1,2,4,5-benzoltetrakarbon turşuları ilə koordinasion birləşmələrinin sintezi, quruluş-kimyəvi tədqiqi və tətbiqi.” Ilkin müdafiəyə təqdim olunub.

İSTINADLAR-7

“Koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalari” şöbəsinin

2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri: akademik Tofiq Nağıyev

Mövzu: Heterogen biomimetik katalizatorlar iştirakında hidrogen peroksid və azot 1-oksidlə koherent sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalarının fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi

və innovasion işlənilmələrin tətbiqi

Mövzuya aid işlər: 4.1; 4.2; 4.3 ; 4.4.

LABORATORİYA : Monooksigenaz reaksiyaların modelləşdirilməsi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Lətifə Həsənova

Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır: Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər e.i.-dir. Çimnaz Mustafayeva– a.e.i., Ulduz Məmmədova– e.i., Səriyyə Ağaməmmədova – e.i., Gülşən Nəhmətova – k.e.i.

İŞ 4.1: Porfirin əsaslı yeni biomimetik katalizatorların sintezi və onların iştirakında karbohidrogenlərin hidrogen peroksidlə koherent- sinxronlaşdırılmış oksidləşməsi

MƏRHƏLƏ: Metanın koherent-sinxronlaşdırılmış natamam oksidləşməsi prosesində modifikasiya olunmuş dəmirporfirin tərkibli biomimetik katalizatorların tədqiqi

Metanın birbaşa metanola biomimetik monooksidləşməsi prosesi üçün müxtəlif daşıyıcılardan istifadə etməklə dəmirpentaflüortetrafenilporfirin tərkibli aktiv mərkəzli biomimetik katalizatorlar sintez olunmuşdur. 2.9 mq/q miqdarda aktiv kütləli Al₂O₃ daşıyıcısı ilə biomimetik katalizator iştirakında aparılan metanın H₂O₂ ilə monooksidləşməsi reaksiyasında alınan metanolun çıxımı 8.6%, formaldehidin çıxımı isə 4.2% təşkil etmişdir. Daşıyıcı olaraq NaX seolitindən istifadə edərək sintez edilmiş pentaflüortetrafenilporfirin /NaX katalizatoru (bioimitatoru) üzərində isə metanın 15.7%-nin metanola monooksidləşməsi əldə edilmişdir. Metanola görə selektivlik 87%-dir. Belə nəticənin alınmasını aktiv kütlənin adsorbsiyası ilə izah etmək olar. Aktiv kütlənin miqdarı 3.1mq/q alınmışdır. NaX seolitinin məsamələrinin ölçüsü 7.5-8.0A^o.

Təcrübələr, katalizatorun aktivliyinə ilkin reagentlərin reaktora verilmə sürətlərinin təsirinin tədqiqi istiqamətində aparılmışdır. Təcrübələrin nəticələri cədvəl 1-də verilmişdir. Reaksiya məhsullarının analizi xromatoqrafik və İQ-spektroskopik isullarla aparılmışdır. Bu işlə yanaşı laboratoriyada etanolun biomimetik katalizator iştirakında H₂O₂-ilə peroksidaz oksidləşməsi reaksiyasının yeni aspekdə kinetikasının tədqiqi aparılmışdşr. Məlumdur ki, biomimetik katalizatorlar üzərində oksidləşdirici kimi H₂O₂ iştirakında gedən monooksigenaz, peroksidaz oksidləşmə reaksiyaları koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyaları kimi xarakterizə olunur və bu prinsiplə etanolun peroksidaz oksidləşməsi reaksiyasının sxemini aşağıdakı kimi göstərmək olar:

Bu ifadələr əsasında hesablanmış nəzəri göstəricilərlə eksperimental göstəricilər arasındakı xəta digər metotlardan istifadə edərək tərtib olunmuş kinetik modellərdən fərqli olaraq daha kiçik alınmışdır – 5-7% , yəni koherent-sinxronlaşdırılmış reaksiyaların kinetik modelləşdirilməsinə determinant tənliyini tətbiq etməklə çıxarılmış kinetik model prosesi daha adekvat ifadə edir. Bu onunla izah olunur ki, reaksiya sürət sabitinin tənliyində təkcə ilkin maddənin sərf olunması reaksiyası deyil, həm də onunla koherent-sinxron baş verən katalaz reaksiyanın sürəti nəzərə alınmışdır.

NƏTİCƏ

Metanın hidrogen peroksidlə metanola oksidləşməsi prosesi üçün yeni biomimetik katalizator sintez olunmuş, onun aktivliyi və davamlılığının axınlı reaktorda eksperimental tədqiqi aparılır.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

Kitab -Tofiq M.Nağıyev. Sinxron reaksiyalara koherent baxış. Bakı, 2018, 216 səh.

XARİCDƏ

С.А.Агамамедова, И.Т.Нагиева, Л.М.Гасанова, Т.М.Нагиев. Kогерентно-синхронизированное биомиметическое монооксидирование циклогексана пероксидом водорода. // Журнал физической химии. 2018, том 92, №12, c.1935-1943

RESPUBLİKADA

1. L.M. Gasanova. The synthesis of new mooxigenase biomimetic catalysts and oxidation in the their presence of hydrocarbons by hydrogen peroxide to chemically important compounds. // Azərbaycan kimya jurnalı, 2018, № 1, s 23-30.

KONFRANS MATERİALLARI (xarici - 3, yerli - 4)

KADR HAZIRLIĞI

G.Nəhmətova − doktorant, 2014-2018-ci illər. Elmi rəhbər – akademik Tofiq Nağıyev.

Dissertasiya mövzusu: “Metanın modifikasiya olunmuş dəmirporfirin tərkibli biomimetik katalizator üzərində H₂O₂ilə monooksidləşməsi.”

QRANT

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu. Layihənin adı- “Atmosfer azotun pilot qurğuda hidrogen peroksidlə azot-1 oksidinə koherent-sinxronlaşdırılmış fiksasiyası”. Layihənin rəhbəri – k.ü.f.d. Nemət Əlizadə (Bakı Dövlət Universiteti ilə birgə). Təqdim olunduğu il – 2016. Layihənin müddəti 24 ay(2017-2018). Layihənin məbləği –200 000 AZN. (Qrant layihəsində iki nəfər iştirak edir)

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

Rusiya Federasiyasının Tomsk Dövlət Universitetinin “Katalitik tədqiqatlar” laboratoriyası ilə elmi - təcrübi əməkdaşlıq.

İSTİNADLAR − 9

Akademik M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun

2015-ci il üzrə elmi və elmi-təşkilati fəaliyyət haqqında

H E S A B A T

 2015-ci ildə fundamental və tətbiq xarakterli elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsində 4 akademik, 6 müxbir üzv, 37 elmlər doktoru, 157 fəlsəfə doktoru, 308 elmi işçi, o cümlədən doktorant və dissertant iştirak etmişdir. Əməkdaşların ümumi sayı 483 nəfərdir.

 Elmi-tədqiqat işləri 5 istiqamət üzrə yerinə yetirilmişdir:
 katalizin fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi;
 karbohidrogenlərin çevrilməsi, qaz kimyası və ətraf mühitin qorunması üçün səmərəli katalizatorların və adsorbentlərin işlənib hazırlanması;
 kimyəvi proseslərin kinetika və mexanizminin öyrənilməsi, modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması;
 müxtəlif təyinatlı funksional materialların, nanokompozitlərin, molekulyar maqne-tiklərin və keçiricilərin sintezi;
 yerli mineral xammalın emal və praktiki əhəmiyyətli qeyri-üzvi birləşmələrin alınması üçün səmərəli proseslərin yaradılması.
 Bu istiqamətlərə daxil olan 8 mövzu, 32 iş və 42 mərhələ üzrə elmi-tədqiqat işləri aparılır.
 İnstitutda 30 laboratoriyanı birləşdirən 8 elmi şöbə, fiziki-kimyəvi analiz cihazlarından kollektiv istifadə mərkəzi və 3 elmi-yardımçı şöbə fəaliyyət göstərir.

MÜHÜM NƏTİCƏLƏR

“KOHERENT-SİNXRONLAŞDIRILMIŞ OKSİDLƏŞMƏ REAKSİYALARI” şöbəsi
PROBLEM

Katalizin fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi, yeni katalizatorların və adsorbentlə-rin yaradılması

MÜHÜM NƏTİCƏ

İlk dəfə olaraq əsas işçi elementi dəmirporfirin biomimetik katalizatoru olan yarımkeçirici (Si) tərkibli katalaz tipli biomimetik elektrod hazırlanmışdır. Elektrodun yüksək aktivliyi və həssaslığı H₂0₂-in məhlulda 10-6 küt.%-ə qədər qatılığını təyin etməyə imkan verir və H₂O₂-in təsirinə qarşı davamlı olub təkrar istifadə üçün yararlıdır.
İcraçılar: akademik Tofiq Nağıyev, k.ü.f.d. Nəhməd Əli-zadə, e.i. Nurana Məlikova

OKSİDLƏŞDİRİCİ HETEROGEN KATALİZ” şöbəsi

PROBLEM

Katalizin fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi, yeni katalizatorların və adsorbentlərin yaradılması

MÜHÜM NƏTİCƏ

Krekinq və piroliz qazlarının emalı kompleksinin optimal layihələşdirilməsi misalında kimya-texnoloji sistemlərin modelləşdirilməsi və optimal layihələşdirilməsinin yeni metodu (optimal uzlaşdırılmış material və istilik axınlarının təyini) işlənib hazırlanmışdır.
İcraçılar: akademik Ağadadaş Əliyev, t.ü.f.d.,ap.e.i. Alla Hüseynova, t.ü.f.d., b.e.i. Aqil Səfərov

“NANO- VƏ ELEKTROKATALİZ” şöbəsi

PROBLEM

Katalizin fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi, yeni katalizatorların və adsorbentlə-rin yaradılması

MÜHÜM NƏTİCƏ

Doksorubisin antibiotikinin uzun müddətli bioloji aktivliyini saxlamaq məqsədilə onun immobilizasiyası üçün daşıyıcının tərkibində 14-18 nm ölçülü gümüş nanohissəcikləri olan poli-N-vinilpirrolidon və qummiarabik əsaslı nanobiokompozitlər sintez olunmuşdur.
İcraçılar: k.e.d. Nizami Zeynalov, k.ü.f.d., b.e.i. Şamo Tapdıqov, e.i. Samirə Məmmədova

“QEYRİ-ÜZVİ FUNKSİONAL MATERİALLAR” şöbəsi

PROBLEM

Mineral və bərpa olunan xammal emalının fiziki-kimyəvi əsasları və yeni qeyri-üzvi funksional materialların sintezi.

MÜHÜM NƏTİCƏ

ШХ15 poladı üzərində qarışıq Cr-Ti karbidləri formalaşdırılmış örtüyə molibdenin daxil edilməsi ilə poladın korroziyaya və eroziyaya dayanıqlığı əsaslı şəkildə yüksəldilmiş və onun pittinq əmələgətirmə potensialı 200 mV müsbət tərəfə sürüşdürülmüşdür. Termodiffuziya üsulu ilə işlənmiş bu tip poladlar sənayenin bir çox sahələrində, o cümlədən hərbi sənayedə də istifadə oluna bilər.
İcraçılar: k.ü.f.d. Hilal Tahirli, e.i. Elşən Əkbərov

"KİMYƏVİ VƏ EKOLOJİ PROSESLƏRİN MODELLƏŞDİRİLMƏSİ VƏ
TEXNOLOGİYASI" şöbəsi

PROBLEM

Kimyəvi proseslərin texnologiyası və modelləşdirilməsi.

MÜHÜM NƏTİCƏ

Pirokondensatın yüngül qətranından ilk dəfə olaraq yeni texnologiya ilə alkilləşmə prosesində xammal kimi istifadə edilə bilən, təmizliyi 98,5% olan benzolun alınma prosesi təklif olunur. Üsul texnoloji cəhətdən sadəliyi, hidrodealkilləşmə mərhələsini istisna etməyi, az enerji və metal tutumluğu, iqtisadi cəhətdən əlverişli olması ilə fərqlənir.
İcraçılar: t.e.d., professor Fikrət Sadıxov, k.ü.f.d. İdris Hüseynov, mühəndis İradə Məmmədova

PATENT İŞİ

Hesabat ilində İnstitutun 16 ixtiraya dair iddia ərizəsi Azərbaycan Respublikası Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsinin Sənaye Mülkiyyəti Ekspertiza Mərkəzinə (Az Patent) göndərilmişdir və İnstitutun ixtiraçıları Azərbaycan Respublikasının 2 patentini almışlar.
2015-ci ildə İnstitutun aşağıda qeyd olunan laboratoriyalarının əməkdaşları tərəfindən Azərbaycan Respublikası Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsinə 16 iddia ərizəsi göndərmiş və bütün işlərə ilkin ekspertizanın müsbət rəyi alınmışdır.

İDDİA ƏRİZƏLƏRİ

Cədvəl 1

№	Lab.	İxtiranın adı	Müəlliflər	İddia ərizəsinin №-si və ilkinlik tarixi
1	2	“O karboksibenzoilferrosenin natrium duzunun alınma üsulu”	G.Z.Süleymanov S.H.Zəkiyeva R.M.Muradxanov T.İ.Hüseynova D.B.Tagiyev	a 2014 0129 24.02.2015
2	15	“1,3-metiltsikloheksadienin alınma üsulu”	A.M.Əliyev Z.A.Şabanova Ə.İ.Kərimov Ü.M.Nəcəf-Quliyev	a 2014 0140 26.02.2015
3	15	“Valerian aldehidinin alınma üsulu”	A.M.Əliyev F.A.Ağayev Ə.Ə.Sarıcanov K.İ.Mətiyev	a 2014 0139 26.02.2015
4	3 6	“Kristallaşma prosesinin idarə olunması üsulu”	D.M.Babanlı D.B.Tağıyev S.Z.İmaməliyeva İ.M.Babanlı M.M.Əsədov	a 2015 0002 29.06.2015
5	6 19	“Rentgen şüaları detektorunun rentgenhəssaslığının idarə edilməsi üsulu”	S.N.Mustafayeva M.M.Əsədov E.A.Kərimova A.N.Məmmədov	a 2015 0005 18.03.2015
6	6	“Az həll olan duzların və həll olan kompleks birləşmələrin reaksiyalarının tarazlıq sabitlərinin təyini üsulu”	D.B.Tağıyev M.M.Əsədov Ə.N.Əzizova İ.S.İmamverdiyeva	a 2015 0007 13.03.2015
7	6 19	“Xalkopirit quruluşlu mis-indium disulfid kristallarının alınması üsulu”	S.N.Mustafayeva M.M.Əsədov A.N.Məmmədov	a 2015 0028 18.04.2015
8	27	“Kraun-efirlərin alınması üsulu”	R.N.Budaqova S.B.Zeynalov H.X.Xocayev	a 2015 0031 12.09.2015
9	7	“Fenilasetilenin stirola selektiv hidrogenləşmə üsulu”	V.M.Əhmədov İ.D.Əhmədov N.Y.Melnikova H.Q.Nurullayev V.M.Əhmədov	a 2015 0042 25.06.2015
10	15	“Valerian turşusunun alınması üsulu”	A.M.Əliyev F.A.Ağayev	a 2015 0047 03.08.2015
11	29	“Tozvari maddələr üçün titrəyişli dənəvərləşdirici”	F.M.Sadıqov Q.M.Səməd-zadə Ş.C.Cahandarov Q.S.Qəhrəmanov İ.H.Məmmədova N.S.Sadıqova	a 2015 0093
12	10	“Qazların hidrogen sulfid və kükürd-dioksiddən təmizlənməsi üçün absorbent”	Ə.A.İbrahimov M.M.Əhmədov R.M.Vəkilova R.H.Həmidov	a 2015 0092 26.11.2015
13	2 14	“Ferrosenin tullantısız texnologiya ilə alınması üsulu və qurğu”	G.Z.Süleymanov D.B.Tağıyev Q.İ.Kəlbəliyev T.İ.Hüseynova R.M.Muradxanov F.S.İbrahimova	a 2015 0098
14	17	“Renium tellur misdən ibarət nazik təbəqələrin alınma üsulu”	D.B.Tağıyev E.Ə.Salahova P.Ə.Kələntərova K.F.İbrahimova	a 2015 0097 20.08.2015
15	17	“Reniumun üçlü ərintilərinin nazik təbəqələrinin alınma üsulu”	D.B.Tağıyev E.Ə.Salahova Ə.F.Heybətova P.Ə.Kələntərova K.F.İbrahimova	a 2015 0099 20.08.2015
16	15	“1,4- butandiolun alınma üsulu”	A.M.Əliyev F.V.Əliyev K.İ.Mətiyev F.A.Ağayev A.R.Səfərov	a 2015 0106 27.10.2015

2015-ci ildə İnstitutun aşağıda qeyd olunan laboratoriyalarının əməkdaşları Azərbaycan Respublikasının 2 patentini almışlar (Cədvəl 2) .

1. Lab. № 2 – 2 patent (Lab. rəh. Süleymanov G.Z.)

İnstitutun 8 nəfər əməkdaşı 2015-ci ildə alınmış 2 patentin müəllifidir. Qeyd olunan ixtiralar üzrə iddiaçı və patent sahibi AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutudur.

2015-ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun əməkdaşları tərəfindən alınmış Patentlər

Cədvəl 2

№

Lab.

İxtiranın adı

Müəlliflər

Patentin №-si və Dövlət reyestrində qeydiyyat tarixi

“Qoruyucu örtüklərin kation elektroçökməsinin çirkab

sularının üzvi həlledicilərdən təmizlənməsi üsulu”

G.Z.Süleymanov F.A.Zoroufi H.M.Tahirli Ə.A.Həsənov R.M.Muradxanov Q.İ.Kəlbəliyev A.M.Əliyev

İ 2015 0043

15.072015

“Çirkab sularının üzvi maddələrdən ekstraksiya ilə təmizlənməsi üsulu”

Ə.A.Həsənov G.Z.Süleymanov A.M.Əliyev R.M.Muradxanov S.H.Zəkiyeva

İ 2015 0044

15.072015

İNSTİTUTUN TƏTBİQ İŞLƏRİ

Tətbiq üçün İnnovasiya mərkəzinə təqdim edilmiş işlər

1. Naften karbohidrogenlərinin tsiklik dien karbohidrogenlərinə selektiv oksidləşdirici dehidrogenləşməsi
İşin rəhbəri: akademik Ağadadaş Əliyev
Proses aşağı temperaturda aktiv seolit katalizatorlarının iştirakı ilə aparılır. Bunun üçün katalizatorlar sintez olunmuş, reaksiyaların kinetikası və mexanizmi öyrənilmiş və proseslərin sənayedə optimal layihələşdirilməsinin elmi əsasları işlənib hazırlanmışdır. Alınan tsiklik dienlər fizioloji aktiv maddələrin, polimer sənayesində, təbii birləşmələrin analoqlarının alınmasında və dərman preparatlarının məqsədli sintezində istifadə olunur.

2. Etilen istehsalı üçün benzinin pirolizindən alınan ağır qatrandan təmiz naftalinin alınması
İşin rəhbəri: t.e.d. Fikrət Sadıqov
Pirolizə verilən benzinin, xammalın tərkibindən asılı olaraq naftalinin miqdarı 30%-ə qədərdir. Naftalinə kimya, o cümlədən lak-boya məhsulları istehsalında, əczaçılıqda, müdafiə sənayesində tələbat olduğu üçün onun istehsalı aktualdır.
Yüksək təmizliklə naftalinin alınmasında əvvəlcə ağır qatrandan naftalin fraksiyası ayrılır, sonra isə rektifikasiya yolu ilə təmiz naftalin alınır.

3. Üzvi qalıqlarla çirklənmiş suların təmizlənməsinin resirkulyasiyalı texnologiyasının işlənib hazırlanması.
İşin rəhbəri: Akademiyanın müxbir üzvü Qüdrət Kərbəliyev
Çirkab sularının təmizlənməsi üçün texnoloji qurğu 3 pilləli maye fazalı ekstraksiya qovşağından, faza ayrılmaları qovşağından və rektifikasiya yolu ilə komponentlərin ayrılması və onların prosesə qaytarılması qovşağından ibarətdir.

4. Tullantısız texnologiya ilə bitsiklopentadienli dəmirferrosenin alınma üsulu
İşin rəhbəri: Gülməmməd Süleymanov
Proses aktivləşdirilmiş monotsiklopentadienlə solvatlı dəmir iki-xloridin qarşılıqlı təsir reaksiyasına əsaslanır. Ferrosen yanacaq–energetika komplekslərində oktan qaldırıcı və tüstü azaldıcı kompozisiyaların hazırlanmasında əsas komponent kimi istifadə edilir. Texnologiyanın üstünlüyü ondadır ki, onun istehsalı zamanı asan alışan və partlayışa səbəb olacaq kimyəvi reagentlərdən istifadə olunmur.

5. Atmosfer azotunun pilot qurğuda hidrogen peroksidlə azot 1-oksidə (N₂O) fiksasiyası
İşin rəhbəri: akademik Tofiq Nağıyev
Prosesin üstün cəhəti ondan ibarətdir ki, atmosfer azotunun oksidləşmə fiksasiyası prosesi axar reaktorda katalizator istifadə olunmadan aparılır. Fiksasiya qurğusu 3 seksiyadan ibarətdir:
- İlkin maddələrin saxlanma və verilməsi seksiyası
- Reaktor seksiyası
- Alınan məhsulun soyuması və toplanması zonası

Sənayedə tətbiq olunan işlər

1. Polistirol qatranı əsasında korroziyaya qarşı modifikasiya olunmuş örtüklərin alınması və tətbiqi
İşin rəhbəri: t.ü.f.d. Talıb Hüseynzadə
Korroziya əleyhinə modifikasiya olunmuş bitum-polimer kompozisiya örtüyü “Bikoplast” meliorasiya və su təsərrüfatı sistemində magistral su kəməri və hidro texniki qurğuların tikintisində deformasiya olunmuş kanal bəndi və korroziya əleyhinə hermetiklər kimi, polad borular üçün polimer örtüklər kimi tətbiq olunur. Müvafiq tətbiq aktları alınmışdır.

Keçici işlər

1. Ferrosenin və onun bəzi törəmələrinin dizel yanaacqlarının keyfiyyət göstəricilərinə təsiri (Heydər Əliyev adına Bakı Neft Emalı zavodunda sınaqdan keçirilmişdir).
Işin rəhbəri: k.e.d., professor Gülməmməd Süleymanov.
Dizel yanacaqlarının 75-94%-nin tam yanmasını təmin edən ferrosen və onun bəzi törəmələrinin istifadə imkanları müəyyən edilmişdir.

ELMİ-TƏŞKİLATI FƏALİYYƏT

a) Elmi şuranın fəaliyyəti:
Hesabat dövründə Elmi ġuranın 1 iclası keçirilmiş və bu iclaslarda 2015-ci il üçün struktur bölmələrin işçi proqramları, 2016-ci ildə keçiriləcək elmi-tədqiqat işlərinin planları, İnstitutun doktorantura və dissertanturasına 2011–2015-ci illərdə qəbul olunanların attestasiyasının nəticələri, 2015-ci ildə qəbul olunanların fərdi iş planları, Elmi Şuranın və Ümumi Elmi Seminarın 2015-ci il üçün təqvim planları, 2015-ci ildə İnstitutun gənc əməkdaşlarının elmi fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi məqsədi ilə akad. M.Nağıyev adına təsis edilmiş mükafata və “Gənclər üçün Prezident mükafatı”na layiq görülən gənc alimlərin təklif edilməsi, əməkdaşlara ixtisaslar üzrə dosent elmi adının verilməsi, Şuraya təqdim olunmuş monoqrafiyaların çapa tövsiyəsi və s. məsələlər müzakirə olunmuşdur.
Elmi Şura iclaslarında əməkdaşların baş elmi işçi, aparıcı elmi işçi, böyük elmi işçi vakant vəzifələrini tutmaq üçün keçirilən müsabiqənin nəticələri müzakirə olunub və AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsinə təsdiq üçün təqdim olunub.
Elmi Şuranın iclaslarında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərman və Sərəncamlarının icrası haqqında, Azərbaycan MEA Rəyasət Heyətinin sərəncamları və qərarları, Ali Attestasiya Komissiyasının və başqa yerli və xarici elmi təşkilatların məktubları və s. müzakirə olunmuş və onlara müvafiq cavablar verilmişdir.
Elmi Şuranın iclaslarında müntəzəm olaraq 2015-ci il ərzində xarici ölkələrdə ezamiyyətdə olmuş əməkdaşların hesabatları dinlənilmiş və təsdiq edilmişdir.
İlin sonunda struktur bölmələrinin 2015-ci il üzrə elmi və elmi-təşkilati hesabatları prezentasiya şəklində aparılmış, “direktorluq hesabatı” təsdiq edilmiş və elmi işlərdə əldə edilən mühüm nəticələr müzakirə edilmişdir.
Şurada 3 nəfərə 2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. Oruc Kərimli, k.ü.f.d. Əsmət Əzizova, k.ü.f.d. Vaqif Vəliyev), 3 nəfərə 2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. Pəri Muradova, k.ü.f.d. Zümrüd Şabanova, k.ü.f.d. Ədilə Əliyeva), 1 nəfərə 2307.01 – “Fiziki kimya” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. Lyudmila Kojarova), 1 nəfərə 2306.01 – “Üzvi kimya” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. Dilarə Vəliyeva), 2 nəfərə 3303.01 – “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. Qoşqar Əliyev, k.ü.f.d. Talıb Hüseyn-zadə), 1 nəfərə 2304.01 – “Makromolekullar kimyası” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. Şamo Tapdıqov) və 1 nəfərə 2314.01 – “Neft kimyası” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. Tamilla Qulubəyova) dosent elmi adı verilməsi məsələsi müzakirə olunmuş və sənədlər AAK-na təqdim edilmişdir.
Elmi Şuranın iclaslarında elmi əməkdaşlıqla bağlı yeni müqavilələr müzakirə olunub təsdiq edilmişdir, həmçinin 2015-ci ilə qədər bağlanılmış və fəaliyyətdə olan müqavilələr əsasında aparılan elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsinə baxılmışdır.
Bu müqavilələr əsasında birgə aparılan elmi tədqiqatların əlaqələndirilməsi, elmi işləmələrin effektivliyinin artırılması və alınan nəticələrin mühüm olması müzakirə olunaraq təsdiq edilmişdir.
Elmi Şuranın genişləndirilmiş iclaslarında İspaniyanın “Bask Ölkəsi Universitetinin” (University of the Basque Country) professoru (Full Professor) Yevgeni Vladimiroviç Çulkovun “Bərk cisimlərin elektron quruluşlarında relyativistik effektlər, ikiölçülü Buçkov Raşba sistemləri və Topoloji İzolyatorlar” və Elmi hesablamalar üzrə Emerson Mərkəzi, Emory Universiteti, Corciya 30322, ABŞ professor Camal Musayevin “Yeni Katalizator və Texnoloji Layihə istiqamətində çoxprofilli və birgə tədqiqatlar” mövzusunda məruzələri dinlənilmişdir.

b) Elmi seminarların işi:
AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunda Dissertasiya şurasının nəzdində 2316.01 – ”Kimyəvi kinetika və kataliz”, 2303.01 – ”Qeyri-üzvi kimya”, 3303.01 – ”Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisasları üzrə Elmi Seminar fəaliyyət göstərir. Elmi seminarın tərkibi 20 nəfərdən ibarətdir (2 müxbir üzv, 10 elmlər doktoru, 8 fəlsəfə doktoru). Elmi seminarda hesabat ilində aşağıdakı dissertasiya işləri müzakirə olunmuşdur:

1. 05.03.2015-ci ildə ADNA “Fiziki və analitik kimya” kafedrasının dosenti, k.ü.f.d. Fətdah Həşimovun “Təbii və sintetik seolitlər və onların modifikasiya olunmuş formaları üzərində C₂–C₅ olefinlərin katalitik çevrilmə qanunauyğunluqları” mövzusunda doktorluq dissertasiyası.
İxtisas: 2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz”.
2. 31.03.2015-ci ildə Sumqayit Dövlət Unviersitetinin “Ümumi və qeyri-üzvi kimya” kafedrasının dosenti, t.ü.f.d Muxtar Səmədovun “ İntensivləşdirici əlavələrin iştirakı ilə təbii fosfatların sulfat turşusunda parçalanmasından superfosfat istehsalının nəzəri və texnoloji əsasları” mövzusunda doktorluq dissertasiyası.
İxtisas: 3303.01 –“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi”.
3. 14.04.2015-ci ildə AMEA-nın M.Nağıyev adına KQUK İnstitutunun “Biomimetik sensorlar və azot 1-oksidlə oksidləşmə” laboratoriyasınln müdiri k.ü.f.d. Nəhməd Əli-zadənin “Piridin və onun törəmələrinin hidrogen peroksidlə koherent-sinxronlaşdırılmış selektiv oksidləşməsi reaksiyaları” mövzusunda doktorluq dissertasiyası.
İxtisas: 2316.01. – “Kimyəvi kinetika və kataliz”.
4. 03.06.2015-ci ildə BDU “Ümumi və qeyri-üzvi kimya” kafedrasının dissertantı Nəsibova Lalənin kimya üzrə fəlsəfə doktoru dərəcəsi almaq üçün “Ho–As(Sb) –Se sistemlərinin şüşəvari və kristallik halda tədqiqi” mövzusunda dissertasiyası.
İxtisas: 2303.01 –“Qeyri-üzvi kimya”.
5. 17.06.2015-ci ildə ADNA “Faydalı qazıntı yataqlarının işlənməsi” kafedrasının müdiri, dosent, t.ü.f.d. Ələkbər Həsənovun “Avtomobil sənayesinin tullantı sularının maye fazalı ekstraksiya üsulu ilə təmizlənməsi texnologiyasının elmi əsaslarının işlənib hazırlanması” mövzusunda doktorluq dissertasiyası.
İxtisas: 3303.01 “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi”.
6. 02.10.2015-ci ildə AMEA-nın M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun dissertantı Şamama Hacıbala qızı Məmmədovanın “Kalium karboksil-metilsellüozun sintezi və superfosfat dənələrinin kapsullaşdırılması prosesinin texnoloji əsasları və riyazi modelləşdirilməsi” mövzusunda dissertasiyası.
İxtisas: 3303.01 – “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi”.
7. 23.10.2015-ci ildə M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun dis-sertantı Aynurə Şəmil qızı Tomuyevanın “Metalların (Cu, Zn, Cd, Co, Ni) o- və p-ftal turşuları ilə kompleksləri əsasında klatrat birləşmələrinin sintezi və quruluş kimyəvi tədqiqi” mövzusunda dissertasiyası.
İxtisas: 2303.01 –“Qeyri üzvi kimya”.

Müzakirədən keçənlər: 4 elmlər doktoru, 3 fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün dissertasiya işinin müzakirəsi olmuşdur.

c) Dissertasiya şurasının işi:
İnstitutun nəzdində 2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya“, 2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz”, 3303.01 – “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisasları üzrə Dissertasiya Şurası fəaliyyət göstərir. Hesabat ilində Dissertasiya Şurasında 5 elmlər doktoru (Əli-zadə Nəhməd İslam oğlu – Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu, Həşimov Fətdah Abdulla oğlu – Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti, Həsənov Ələkbər Ağasəf oğlu – Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti, İsmayılov Rayyət Hüseyn oğlu – Neft-Qaz Elmi Tədqiqat-Layihə İnstitutu, Səmədov Muxtar Məmməd oğlu – Sumqayıt Dövlət Universiteti) və 1 fəlsəfə doktoru (Nəsibova Jalə Elqiz qızı – Bakı Dövlət Universiteti) elmi dərəcəsi almaq üçün dissertasiya müdafiə olunmuşdur.

ç) Nəşriyyat fəaliyyəti:
Hesabat ilində İnstitut əməkdaşları tərəfindən yüksək impakt faktorlu xarici jurnallarda məqalələr dərc olunmuşdur: Неорганические материалы, Физика Твердого Тела, Журнал Органической Химии, American Journal of Polymer Science, Theoretical foundations of chemical engineering, Journal of Advances in Chemistry, Materials Sciences and Applications, Journal of Engineering and Thermophysics, International Journal of Current Research, Advances in Chemical Engineering and Science, New Journal of Physics, Physical Review B, Journal of Alloys and Compounds, Advanced Scientific and Technical Research, Australian Journal of Basic and Applied Sciences, RSC Advances, IJECCE (International Journal of Electronics Communication and Computer Engineering), Materials Science in Semiconductor Processing, Polish Journal of Chemical Technology, Journal of Materials Science and Chemical Engineering. Ümumiyyətlə bu il 146 məqalə, o cümlədən xaricdə 97, respublikada 49 məqalə çap olunmuşdur. Dövri nəşrlər sahəsində “Azərbaycan Kimya Jurnalı”nın və “Kimya Problemləri Jurnalı”nın 1, 2, 3 nömrələri çap olunmuş, 4-cü nömrələri isə nəşrə təqdim olunmuşdur. İnstitutun əməkdaşları İspaniyada (Madrid, Donostia San-Sebastian şəhərlərində), Ukraynada (Kiyevdə), Belarusiyada (Minskdə), Gürcüstanda (Batumidə), Türkiyədə (İstanbulda), Böyük Britaniya Krallığında (Haddersfield Universitetində), Bosniya və Herseqovinada (Sarayevoda) və sair xarici ölkələrdə keçirilmiş konfranslarda məruzələrlə çıxış etmiş və xarici ölkələrdə 125 tezis çap olunmuşdur. Hesabat ilində İnstitutun əməkdaşları tərəfindən 7 kitab (1-i dərslik) nəşr edilmişdir:

- А.Мамедов. Термодинамика систем с немолекулярными соединениями. Расчет и аппроксимация термодинамических функций и фазовых диаграмм. LAP LAMBERT Academic Publishing. 2015.115 c.
- Dilqəm Tagıyev, Asif Məmmədov. Tək atomlardan supramolekulyar kimyaya. Bakı, Elm. 2015, 315 s.
- Г.И.Келбалиев, С.Р.Расулов, А.Г.Рзаев. Нефтяная гидродинамика. Москва, 2015. 360 с.
- И.Мамедьярова, Д.Селимханова, Е.Акберов. Азотсодержащие органические соединения как ингибиторы коррозии стали. Германия. LAP Lambert Academic Publishing. 2015. 51 с.
- Babanlı M.B., Ġlyaslı T.M., Sadıqov F.M., Yusibov Y.Ə. Fiziki-kimyəvi analizin əsasları. Bakı, Azərbaycan nəşr., 2015. 248s.
- Toplayanı V.Qasımov. “Tükənməzlik” AMEA-nın müxbir üzvü Xudu Məmmədova həsr olunmuş məqalələr və xatirələr toplusu. Bakı, Elm. 2015, 218 c.
- Саадат Мамедова. Диффузионные покрытия и ПАВ для защиты от коррозии стальных изделий. LAP LAMBERT Academic Publishing. 2015. 99 c.

YÜKSƏK İXTİSASLI ELMİ KADRLARIN HAZIRLANMASI

Yüksək ixtisaslı elmi kadrların işi doktoranturada və dissertanturada təhsil, dünyada tanınmış elmi mərkəzlərində keçirilən məktəb-seminarlarda, gənc alimlər üçün təşkil olunan beynəlxalq layihələrdə və qrantlarda, müsabiqələrdə, konfranslarda və seminarlarda iştirak etmə yolu ilə həyata keçirilmişdir.
Hesabat ilində fəlsəfə doktoru proqramı üzrə doktoranturaya 2 nəfər qəbul edilmişdir.
Dissertantura yolu ilə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün İnstitutda təhsil alan 17 dissertantdan 4 nəfəri müxtəlif elmi müəssisələrin işçiləridir və 2 nəfəri isə İran İslam Respublikasının vətəndaşıdır.
Hazirda İnstitutun doktoranturasında fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün aşağıda göstərilən ixtisaslar üzrə 27 nəfər təhsil alır, onlardan 10 əyani, 17 qiyabi:
2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası – 3 qiyabi, 6 əyani
2301.01 – “Analitik kimya” ixtisası – 1 qiyabi
2304.01 – “Makromolekullar kimyası” ixtisası – 1 qiyabi
2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası – 8 qiyabi, 3 əyani
3303.01 – “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası – 1 qiyabi, 1 əyani
2307.01 – “Fiziki kimya” ixtisası – 2 qiyabi
2308.01 – “Elektrokimya” ixtisası – 1 qiyabi
elmlər doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün 3 nəfər büdcə hesabına təhsil alır:
2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası – 2 nəfər
2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası – 1 nəfər
Ġnstitutun dissertanturasжnda elmlər doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün 10 nəfər dissertasiya işi üzrə çalışır:
2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası – 3 nəfər
2307.01 – “Fiziki kimya” ixtisası – 1 nəfər
2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası – 4 nəfər
3303.01 – “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası – 2 nəfər
fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün 17 nəfər:
2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası – 9 nəfər
2307.01 - “Fiziki kimya” ixtisası – 1 nəfər
2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası – 3 nəfər
2304.01 – “Makromolekullar kimyası” ixtisası – 1 nəfər
3303.01 - “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası – 3 nəfər
Onlardan 2 nəfər xarici ölkə vətəndaşıdır (İran İslam Respublikası).

2015/2016-cı tədris ili üçün AMEA-nın magistraturasına qəbul haqqında Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasının 8/Q saylı 07.09 2015-ci il tarixli əmri ilə və Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Prezıdentinin 10.09.2015-ci il tarixli 480 № li sərəncamına əsasən İnstitutun magistraturasına “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə (əyani) bakalavrlar qəbul olunmuşlar: İbrahimova Nigar Ziya qızı, Bəhrəmov Eynulla Siyasət oğlu, Abdurəhmanova Nərmin Ələsgər qızı.
İnstitutda magistratura təhsili ilə bağlı normativ-hüquqi sənədlərə uyğun olaraq tədris prosesi təşkil edilmişdir.
Magistrlərlə İnstitutun direktoru akademik Dilqəm Tağıyev görüş keçirmiş və qeyd etmişdir ki, işlərini səmərəli və vaxtında tamamlamaq üçün onlara hər bir imkan yaradılacaq.

ELMİ-TƏŞKİLATI İŞLƏR VƏ TƏLTİFLƏR
Azərbaycan MEA-nın 70 illiyi ilə əlaqədar olaraq:
1. AMEA-nın müxbir üzvü, prof. Qüdrət Kəlbəliyev – “Şöhrət” ordeni
İnstitutun elmi katibi k.e.d. Mina Münşiyeva – “Tərəqqi” medalı ilə təltif olunmuşlar.
2. Uzunmüddətli məhsuldar elmi və elmi-ictimai fəaliyyətlərini nəzərə alaraq İnstitutun k.e.d. Nizami Zeynalov, k.ü.f.d. Esmira Qulu-zadə, k.ü.f.d. Hilal Tahirli, k.e.d. Elza Salahova, k.e.d. İmir Əliyev, k.e.d. Sərdar Zeynalov, k.ü.f.d. Rəna Mirzəyeva
Kimya Elmləri Bölməsinin Fəxri Fərmanı ilə təltif olunmuşlar;
3. Elmi nailiyyətlərinə və xidmətlərinə görə İnstitutun 31 əməkdaşına Şəxsi İĢinə yazılmaqla təşəkkür elan edilmişdir.
Hesabat ilində AMEA-nın müxbir üzvü, prof. Əjdər Məcidov AMEA Rəyasət Heyətinin iclasında “Molekulyar maqnetiklər və keçiricilər” mövzusunda elmi məruzə ilə çıxış etmişdir.
AMEA-nın müxbir üzvü, prof Məhəmməd Babanlı "Fiziki kimyəvi analizin və qeyri-üzvi materialşünaslığın inkişafında böyük xidmətlərinə görə" Rusiya EA-nın Kurnakov medalı və diplomla təltif edilmişdir
K.ü.f.d. Zümrüd Şabanova və e.i. Sevinc Osmanova Gənc Alim və Mütəxəssislər üçün İnstitutda təsis edilmiş “Akademik Murtuza Nağıyev” adına mükafata layiq görülmüşlər.
Gənc tədqiqatçılar e.i. Firuzə Əliyeva və k.e.i. Aytən Babayeva Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun keçirdiyi Gənc alim və mütəxəssislərin 3-cü qrant müsabiqəsinin qalibi olmuĢlar.
AMEA-nın 70 illiyi münasibətilə İnstitutun Gənc Alim və mütəxəssislər şurasının həmtəşkilatçılığı ilə “Akademik Elm Həftəliyi – 2015” Beynəlxalq Multidissiplinar Forumu keçirilmişdir. Forumda İnstitutun gənc alim və mütəxəsisləri 20 elmi məruzə ilə çıxış etmişlər.

GƏNC ALİM VƏ MÜTƏXƏSSİSLƏR ŞURASI

Akademik M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının Rəyasət Heyəti tərəfindən təsdiq olunmuş fəaliyyət planına uyğun olaraq İnstitut rəhbərliyinin dəstəyi ilə 2015-ci ildə bir sıra elmi-ictimai tədbirlər həyata keçirmişdir. Bu ilin mart ayının 12-də İnstitutda Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının təşkilatçılığı ilə Bakı Avropa Liseyinin şagirdləri üçün “Açıq qapı” günü keçirilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, elmlə təhsilin vəhdətinin təmin edilməsi, kadr hazırlığı sisteminin müasir standartlara uyğun olaraq təkmilləşdirilməsi, elmi-tədqiqat işlərinin nəticələrinin tədris prosesində tətbiqi AMEA-nın qarşısında duran əsas vəzifələrdəndir. Belə tədbirlərin keçirilməsində məqsəd şagirdlərin dünyagörüşünün formalaşdırılması, onlarda kimya elminə marağın artırılmasıdır. Tədbir çərçivəsində şagirdlər üçün kimya fənni üzrə viktorina keçirilmiş və qaliblər tərifnamə ilə təltif olunmuşlar. Bundan başqa, məktəblilər üçün əyləncəli elmi şoular nümayiş etdirilmiş, müxtəlif laboratoriyalara ekskursiyalar təşkil edilmişdir. Həmçinin Şura üzvü Şamo Tapdıqov “Ağıllı-smart polimerlər” mövzusunda məruzə ilə çıxış etmiş, şagirdlərin suallarını cavablandırmışdır. Cari ilin aprelin 29-da İnstitutunda Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası tərəfindən mexanika, optika və elektronika sahəsində dünyanın aparıcı şirkətlərindən olan OPTEK şirkəti ilə birgə “Kütlə spektroskopiyası“ adlı ümumrespublika elmi seminarı keçirilmişdir. Seminarın keçirliməsində məqsəd kütlə spektroskopiyası sahəsində avadanlıqlarla işləmək metodlarının istifadəçilər tərəfindən mənimsənilməsini təmin etmək, bu sahədə son nailiyyətləri seminar iştirakçıları ilə bölüşməkdən ibarət idi. Seminarda AMEA-nın KEB İnstitutlarının, Geologiya və Geofizika, Fizika, Radiasiya Problemləri İnstitutlarının, həmçinin Bakı Dövlət Universiteti və Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının spektroskopiya sahəsində çalışan çənc mütəxəssisləri iştirak etmişlər. Tədbirdə OPTEK şirkətinin partnyoru olan CAMECA kompaniyasının mütəxəssisləri məruzə ilə çıxış etmis və yerli mütəxəssislərin suallarını cavablandırmışlar.
Bu il ilk dəfə olaraq Akademiyanın bir neçə institutunda, o cümlədən Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya institutunda magistratura pilləsi üzrə qəbul üçün elan verilmişdir. Gənclərin ali məktəblərdən elm mərkəzlərinə istiqamətlənməsini, həmçinin magistraturaya qəbulla əlaqədar müsabiqəyə hazırlıqlı gənclərin cəlb olunmasını təmin etmək məqsədi ilə AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası ali təhsil ocaqlarında elmi seminarlar təşkil etmişdir. Belə seminarlardan biri İnstitutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası ilə birgə cari ilin may ayında Bakı Dövlət Unversitetinin kimya fakültəsinin tələbələri üçün keçirilmişdir. Şura sədri Faiq Məmmədov İnstitutun tarixi, orada aparılan elmi-tədqiqat işlərinin istiqamətləri və müəssisənin müasir tipli maddi-texniki bazası haqqında seminar iştirakçılarına geniş məlumat vermiş, həmçinin İnstututda gənclər üçün yaradılan imkanlardan, onların əldə etdikləri uğurlardan və ilk dəfə olaraq bu il İnstitutda magistratura pilləsi üzrə “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisasında qəbulun aparılacağından söz açaraq qeyd etmişdir ki, Universitet tələbələrinin bu qəbulda iştirak etməsi gələcəkdə onlar üçün elmi fəaliyyət istiqamətində böyük perspektivlər yaradacaqdır. Sonra İnstitutunun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının üzvü kimya üzrə fəlsəfə doktoru Şamo Tapdıqov “Ağıllı smart və ya intelligent polimerlər” mövzusu üzrə maraqlı təqdimatla çıxış etmişdir.
AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının 2014-cü ildən start verdiyi layihələrdən biri “Bu günün şagirdi və sabahın alimi” layihəsidir. Layihə çərçivəsində gənc tədqiqatçılar tərəfindən şagirdlərə eksperimental tədqiqatlar təqdim olunur. Bu layihənin həyata keçirilməsində məqsəd şagirdlərdə ilkin dünyagörüşünün forma-laşdırılması, onlarda elmə marağın artırılmasıdır. Şuranın üzvləri AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının keçirdiyi bu layihədə fəal iştirak edir. Belə ki, cari ilin mart ayında Bakı şəhərinin Qaradağ rayonunda yerləşən Əliheydər Kazımov adına 228 saylı orta məktəbdə və aprel ayında Suraxanı rayonu Hövsan qəsəbəsində yerləşən 270 saylı tam orta məktəbdə layihə çərçivəsində tədbir keçirilmişdir. Hər iki tədbirdə Institutun gəncləri AMEA-nın digər institutlarının əməkdaşları ilə birgə məktəblilərə müxtəlif elmi şoular təqdim etmişlər. Nümayiş olunan elmi şoular şagirdlər tərəfindən maraqla qarşılanmışdır. AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası və Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Bilik Fondunun birgə təşkilatçılığı ilə İsmayıllı rayonu üzrə şagirdlər arasında keçirilən “Riyazi məntiq” olimpiadasının keçirilməsində İnstitutun Gənc Alimlər Şurasının üzvləri yaxından iştirak etmişdir.
Cari ilin may–iyul aylarında İnstitutda Şuranın təşəbbüsü ilə “Fiziki tədqiqat üsullarından” – Elektron paramaqnit rezonansı, Nüvə maqnit rezonansı, İnfraqırmızı spektroskopiya, Ultrabənövşəyi spektroskopiya, Rentgenoqrqfik analizdən mühazirə və seminarlar təşkil olunmuşdur. Mühazirələrin keçirilməsində məqsəd gənc alim, doktorant və mütəxəssislərin fiziki-tədqiqat üsullarının nəzəri əsaslarının daha yaxşı mənim-sənilməsi və bu biliklərin praktik olaraq istifadəsini təmin etməkdən ibarətdir. Mühazirə və praktiki məşgələlər İnstitutun bu sahədə ixtisaslaşmış mütəxəssisləri olan AMEA-nın müxbir üzvi Əjdər Məcidov, kimya üzrə fəlsəfə doktorları Vaqif Qasımov və Mirheydər Abbasov tərəfindən aparılmışdır.
AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının təşkilatçılığı ilə 2–4 noyabr tarixində “AMEA-nın 70 illiyi”nə həsr olunan “Akademik Elm Həftəliyi – 2015” Beynəlxalq Multi-dissiplinar Forum keçirilmişdir. İlk dəfə olaraq Forum çərçivəsində interaktiv müzakirələr təşkil olunmuşdur. Bu müzakirələrin təşkil olunmasında əsas məqsəd respublikada fəaliyyət göstərən elmi-tədqiqat və təhsil müəssisələri, müvafiq nazirliklər, elmin inkişafına dəstək verən fondlar, sahibkarlıq subyektləri və media nümayəndələri ilə birgə mövcud problemlərin həlli yollarını araşdırmaqdan ibarət olmuşdur. Digər tərəfdən forum çərçivəsində keçirilən beynəlxalq konfransda dünyanın 22 ölkəsindən 300-ə yaxın gənc tədqiqatçı iştirak etmiş, 150-dən artıq məruzə dinlənilmişdir.
İnstitutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının sədri Faiq Məmmədov Forumun Təşkilat Komitəsinin üzvi kimi Forumun yüksək səviyyədə keçirilməsində fəal iştirak etmişdir. Konfrasda İnstitutun 20-yə yaxın gənc alim və mütəxəssisi apardıqları elmi-tədqiqat işlərinə dair məruzələr etmiş və onların nəticələri konfrans materialları şəklində nəşr olunmuşdur.
Institutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının təşkilatçılığı ilə cari ilin oktyabr ayının 1-dən noyabr ayının 1-dək İnstitutda “Akademik Murtuza Nağıyev” adına müka-fatın verilməsi üçün gənc alim və mütəxəssislər arasında müsabiqə elan edilmiş, 4 nəfər gənc tədqiqatçı müsabiqədə iştirak üçün sənədlərini təqdim etmişdir. İnstitut rəhbərliyinin əmri ilə yaradılan müsabiqə komissiyasının qərarına əsasən bu mükafata şura üzvləri Zümrüd Şabanova və Sevinc Osmanova layiq görülmüşlər.
Şura üzvlərindən iki nəfəri Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun keçirdiyi Gənc alim və mütəxəssislərin 3-cü qrant müsabiqəsinin qalibi olmuşdur.(e.i. Firuzə Əliyeva, k.e.i. Aytən Babayeva) 22 oktyabr 2015-ci il tarixində İnstitutda neft kimyası və kimya texnologiyası sahəsində görkəmli alim akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı keçirilmişdir. Konfransın yüksək səviyyədə keçirilməsində Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası da təşkilatçılardan biri kimi aktiv iştirak etmişdir. Konfrans materialları Elmi İnformasiya və Patent tədqiqatları, Elmi nəşrlər şöbələrinin köməyi ilə kitab şəklində dərc olunmuşdur. Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının sədri və üzvləri İnstitutun elmi nailiyyətlərini əks etdirən guşənin hazırlanmasında və 02–04 iyun 2015-ci il tarixində Bakı Ekspo Mərkəzində keçirilən XXII Beynəlxalq "Xəzər neft və qaz 2015" (Caspian Oil & Gas 2015) sərgisində və AMEA-nın 70 illiyinə həsr olunan sərgidə nümayiş etdirilməsində yaxından iştirak etmişlər.
Bundan başqa Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası “ 20 yanvar”, ”Xocalı soyqırımı“ kimi respublika əhəmiyyətli anım günlərinin İnstitutda qeyd edilməsində fəal iştirak etmişdir.

BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏR

İnstitut Yaponiya, Almaniya, Fransa, İspaniya, İtaliya, İsveç, Hollandiya, Danimarka, İsveçrə, Türkiyə, Rusiya və s. ölkələrin 40-dan artıq, həmçinin Respublikanın bir sıra elmi-tədqiqat müəssisələri və universitetləri ilə elmi əməkdaşlıq edir. Bu il İnstitutda İspaniyanın Donostia Beynəlxalq Fizika Mərkəsi ilə "Kvant Kompütinq və Spintronika üçün Qabaqcıl Materiallar" və Almaniyanın Berlin Texniki Universiteti, Böyük Britaniyanın Haddersfild Universiteti və Belarusiyanın Minsk İstilik və Kütlə Dəyişməsi İnstitutu ilə "Neft mənĢəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materialları əsasında katalizatorların sintezinə və tətbiqinə dair fundamental tədqiqatlar" (İNTERLABCAT) beynəlxalq laboratoriyaları yaradılmışdır. İNTERLABCAT laboratoriyasının təkibi:
1. AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun “Nanokarbon katalizatorları iĢtirakında hidrogen peroksidlə oksidləĢmə” laboratoriyası (Eldar Zeynalov).
2. Almaniya Federasiyasının Berlin Texniki Universitetinin “MaterialĢünaslıq və texnologiya” laboratoriyası.
3. Belarusiyanın Minsk İstilik və Kütlə Dəyişməsi İnstitutunun “Mikro- və nanoölçülü materialların sintezi və analizi” laboratoriyası.
4. Böyük Britaniya Krallığının Haddersfild Uinversitetinin “Materiallar” laboratoriyası.
Professor Eldar Zeynalovun rəhbərliyi ilə laboratoriyanın əməkdaşları tərəfindən karbohidrogenlərin oksidləşməsində universal katalizator kimi tədbiq olunan nanokarbon katalizatorlarının fundamental aspektləri tədqiq olunacaqdır.
“Kvant Kompütinq və Spintronika üçün Qabaqcıl Materiallar” laboratoriyasında isə İspan tədqiqatçıları tərəfindən topoloji izolyatorların gözləniləcək xassəli birləşmələrinin nəzəri kvant-mexaniki analizi, eyni zamanda qabaqcıl elmi mərkəzlərdə onların fiziki xassələrinin, eksperimental tədqiqatlarının koordinasiyası həyata keçiriləcəkdir. Azərbaycan tədqiqatçıları tərəfindən məqsədyönlü axtarış üçün bu materialların uyğun sistemlərinin kompleks fiziki-kimyəvi, kristalloqrafik, termodinamik tədqiqi aparılacaq və mono-kristalların yetişdirilməsi metodları və leqirləmənin elmi əsasları yaradılacaqdır.
İnstitutun şöbə müdürü akademik Tofik Nağıyev aşağıda göstərilən konfrans və simpoziumda iştirak etmişdir:
“Kimya və kimyəvi proseslər” 5-ci beynəlxalq konfrans – Amsterdam, Hollandiya
“Operando Spektroskopiya” 5-ci beynəlxalq konfrans – Deauville, Fransa
“Məhlullar kimyası” 34-cü beynəlxalq konfrans – Praqa, Çexiya
12-ci Avropa Kataliz Konqresi – Kazan, Rusiya
19-cu Avropa üzvi kimya simpoziumu – Lissabon, Portuqaliya
10-cu Avropa kimyəvi mühəndislik konqresi – Nitsa, Fransa
Hesabat ilində İnstitutun direktoru akademik Dilqəm Tağıyev 23.02.2015-ci il tarixində İspaniyanın Madrid şəhərində 8 gün müddətində keçirilən “Multidissiplinar Enerji və Materialların Tədqiqi” adlı konfransda məruzə ilə çıxış etmişdir.
Nanoelektrokimya və elektrokataliz laboratoriyasının müdiri k.ü.e.d. Akif Əliyev 22.04.2015-ci il tarixində 10 gün müddətinə ET-2013 Qrant layihəsi çərçivəsində alınmış elmi nəticələrin müzakirəsi və korroziyaya davamlı təbəqələrin bəzi xassələrinin öyrənilməsi məqsədi ilə Ukrayna MEA-nın Ümumi və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutuna (Kiyev) ezam olunmuşdur.
Beynəlxalq əlaqələr, qrant layihələri və innovasiya şöbəsinin müdiri k.ü.f.d. Ziya Əliyev 01.05.2015-ci il tarixində 2 ay müddətinə “Topoloji izolyatorların sintezi və bir sıra fiziki xassələrinin tədqiq” sahəsində elmi tədqiqatlar aparmaq məqsədi ilə Donostia San Sebastyan şəhərinə (İspaniya) ezam olunmuşdur.

Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdirilməsi laboratoriyasının müdiri k.ü.e.d. Mirsəlim Əsədov 24.05.2015-ci il tarixində 8 gün müddətinə Belarus EA Elmi Şuranın illik hesabatında məruzə ilə çıxış etmək və BEA “Materialşünaslıq Mərkəzində” qeyri-üzvi və yarımkeçirici maddələrin tədqiqi üzrə birgə təcrübələrin aparılmasını təşkil etmək və hesablama proqramları ilə tanış olmaq məqsədilə Minsk şəhərinə ezam olunmuşdur.

Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə laboratoriyasının müdiri k.ü.e.d. Eldar Zeynalov 30.06.2015-ci il tarixində 6 gün müddətinə “Polimer və Müasir Materiallar” Beynəlxalq simpoziumunda iştirak etmək üçün Gürcüstanın Batumi şəhərində yerləşən Batumi Dövlət Universitetinə ezam olunmuşdur.
Nanoelektrokimya və elektrokataliz laboratoriyasının müdiri k.ü.e.d. Akif Əliyev 21.07.2015-ci il tarixində 10 gün müddətinə Tetra texnoloji sistemlər LTD şirkəti ilə tanışlıq və alınmış korroziyaya davamlı nazik təbəqələr üzərində bəzi ölçmələrin aparılması məqsədi ilə Türkiyənin İstanbul şəhərinə ezam olunmuşdur.
Renium ərintilərin elektrokimyası və elektrokatalizi laboratoriyasının müdiri k.ü.e.d. Elza Salahova 23.08.2015-ci il tarixində 7 gün müddətinə İstanbul Texniki Universiteti ilə yaxından tanışlıq və əməkdaşlıq məqsədi ilə Türkiyəyə ezam olunmuşdur.
Seolit katalizi laboratoriyasının əməkdaşları elmi işçi Ülvi Nəcəf-quliyev və qiyabi doktorant Fuad Ağayev 01.09.2015-ci il tarixində 10 gün müddətinə SEM laboratoriya Cihazları şirkəti ilə yaxından tanış olmaq və əməkdaşlıq etmək məqsədilə Türkiyənin İstanbul şəhərinə ezam olunmuşlar.
“Beynəlxalq əlaqəlar, qrant lahiyələri və innovasiya“ şöbəsinin müdiri k.ü.f.d. Ziya Əliyev 01.10.2015-ci il tarixində 2 ay müddətinə Advanced Materials for Spintronics and Quantum Computing” adlı beynəlxalq laboratoriyanın proqramı əsasında birgə elmi-tədqiqat işləri aparmaq məqsədi ilə İspaniyanın Donostia San-Sebastyan şəhərinə ezam olunmuşdur.
Kimya Elmləri və Texnologiyaları üzrə I Beynəlxalq Türk Konqresinin Elmi Komitəsinin üzvü və proqrama daxil edilmiş məruzələrin müəllifi kimi akademik Dilqəm Tağıyev və laboratoriya müdiri elmlər doktoru Vaqif Əhmədov Bosniya və Herseqovinanın Sarayevo şəhərində 27.10.2015-ci il tarixində 7 gün müddətinə davam edəcək konqresdə iştirak etmək məqsədi ilə ezam olunmuşlar.
Laboratoriya müdiri Eldar Zeynalov 01.11.2015-ci il tarixdə 12 gün müddətinə “Müxtəlif çeşidli nano-TiO2 katalizatorlarının aktivliyinin alitsiklik karbon turşularının mürəkkəb efirlərinin alınmasında tədqiqi” adlı beynəlxalq qrant layihəsinin yerinə yetirilməsi məqsədi ilə Böyük Britaniya Krallığının Haddersfild Uinversitetinə (Mançester) ezam edilmişdir.
İnstitutun elmi işlər üzrə direktor müavini Məhəmməd Babanlı 08.11.2015-ci il tarixdən 6 gün müddətinə “Kondensə olunmuş mühitlərdə və faza sərhədlərində fiziki-kimyəvi proseslər” mövzusunda keçirilən VII Ümumrusiya konfransında iştirak etmək üçün Rusiyanın Vorenej şəhərinə ezam edilmişdir.
“Beynəlxalq əlaqələr, qrant layihələri və innovasiya” şöbəsinin müdiri Ziya Əliyev 02.12.2015-ci il tarixdə 29 gün müddətinə yeni yaranmış “Advanced Materials for Spintronics and Quantum Compouting” adlı beynəlxalq laboratoriyanın proqramı əsasında İspaniyanın San Sebastyan şəhərinin Donostia Beynəxalq Fizika Mərkəzinə, İnstitutun elmi işlər üzrə direktor müavini Məhəmməd Babanlı 07.12.2015-ci il tarixində 5 gün müddətinə Rusiya Elmlər Akademiyasının Ümumi və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutuna ARDNŞ qrantı üzrə, laboratoriya müdiri Eldar Zeynalov 16.12.2015-ci il tarixində 78 gün müddətinə Berlin Texniki Universitetində Funksionallaşdırılmış karbon nanoboruları sahəsində birgə elmi işlərin aparılması üçün Almaniyanın Berlin şəhərinə, laboratoriya müdiri Akif Əliyev 17.12.2015-ci il tarixində 5 gün müddətinə laboratoriyada alınmış bəzi nümunələrin elektron mikroskopu ilə tədqiq edilməsi və Naxçıvan Bölməsi ilə gələcəkdə elmi əlaqələrin qurulması perspektivlərini müzakirə etmək məqsədilə Naxçıvan şəhərinə ezam edilmişdir.

BEYNƏLXALQ VƏ DİGƏR QRANTLAR

1. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. ”Propilenin hidrogen peroksid iştirakı ilə propilen oksidi, akrolein, allen, metilasetilen, propion aldehidi və asetona koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşməsi”. Layihənin rəhbəri – k.ü.f.d. Lətifə Həsənova (k.ü.f.d. Nəhməd Əlizadə iştirakçı). Layihənin müddəti – 2014–2016-cı illər. Layihənin məbləği – 80 000 AZN.
2. Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. "Alternativ enerji mənbələrində istifadə və elektron texnikası üçün çoxkomponentli metal xalkogenidləri əsasında yeni funksional materialların alınması və tədqiqi". Layihənin rəhbəri – müxbir üzv Məhəmməd Babanlı. Layihənin müddəti – 24 ay (2014–2016). Layihənin məbləği – 80 000 AZN.
3. Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. “Bəzi biogen metalların kompleks birləşmələrinin sintezi və onların kənd təsərrüfatında mikrogübrə kimi istifadəsi”. Layihənin rəhbəri – Quliyeva Esmira. Layihənin müddəti – 2013–2015-ci illər. Layihənin məbləği – 90 000 AZN.
4. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun Gənc alim və mütəxəssislərin 3-cü qrant müsabiqəsi. ″Modifikasiya olunmuş sintetik və təbii matrislər əsasında Pd, Pt, Ni nanokompozitlərinin formalaşması proseslərinin və katalitik xassələrinin tədqiqi″. Layihənin rəhbəri – k.e.i. Aytən Babayeva. Layihənin müddəti – 12 ay (2015). Layihənin məbləği – 40 000 AZN.
5. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. “Neft və qaz sənayelərinin avadanlıqları üçün korroziyaya davamlı nazik mühafizə təbəqələrinin alınması”. Layihənin rəhbəri – k.e.d. Akif Əliyev. Layihənin müddəti – 2013–2015-ci illər. Layihənin məbləği – 70 000 AZN.
6. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu. “Yeni nəsil Günəş çevriciləri üçün yüksək fotoeffektivliyə malik CdS, CdTe nanotellərinin elektrokimyəvi yolla sintezi, optiko-fiziki parametrlərinin təyini və spirtlərin fotoelektrokatalitik çevrilməsinin tədqiqi”. Layihənin rəhbəri – k.e.d. Akif Əliyev. Layihənin müddəti – 2015–2017-ci illər. Layihənin məbləği – 240 000 AZN.
7. Azərbaycann Dövlət Neft Şirkəti. Metanın asetilenə və 1,4-butandiola selektiv oksidləşməsi. Layihənin rəhbəri – akademik Ağadadaş Əliyev. Layihənin müddəti –2013– 2015-ci illər. Layihənin məbləği – 120 000 AZN.
8. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin inkişafı Fondu. “Mineral tullantılardan qiymətli metalları ayırıb saflaşdıran mobil pilot sisteminin qurulması və yarımsənaye sınaqlarının keçirilməsi”. Layihənin rəhbəri – k.e.d., prof. Arif Heydərov. Layihənin müddəti – 2014–2015-ci illər (12 ay). Layihənin məbləği – 80 000 AZN.
9. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. “Kimya və neft kimyası sənayesinin proses və aparatlarının hesablanması və optimallaşdırılması üçün proqramlar paketinin işlənilməsi”. Layihənin rəhbəri – t.ü.f.d. Manaf Manafov. Layihənin müddəti –2014–2015-ci illər. Layihənin məbləği – 40 000 AZN.

10. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. “Laya vurulan suyun asfalten və mexaniki hissəciklərdən maye faza ekstraksiya üsulu ilə təmizlənməsi texnologiyasının işlənməsi”. Layihənin rəhbəri – müxbir üzv Qüdrət Kəlbəliyev, k.e.d., prof. Gülməmməd Süleymanov (iştirakçı). Layihənin müddəti – 2014–2016-cı illər. Layihənin məbləği – 90 000 AZN.

11. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişaf Fondu. “İfrat yüksək tezlikli (İYT) elektromaqnit sahəsi ilə stimullaşdırılan heterogen-katalitik reaksiyalar üçün universal katalizator daşıyıcısının sintezinin elmi əsaslarının işlənib hazırlanması“. Layihənin rəhbəri – müxbir üzv Yuri Litvişkov. Layihənin mqddəti – 2014-2015-ci illər ( 24 ay). Layihənin məbləği – 80000 AZN.
12. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti. “Yanacaq elementləri üçün hidrogenin alınması və təmizlənməsi katalizatorlarının sintezi“. Layihənin rəhbəri – müxbir üzv Əjdər Məcidov. Layihənin müddəti – 2015–2016-cı illər. Layihənin məbləği – 90 000 AZN.
13. Ukrayna Elm və Texnologiya Mərkəzi. “Azərbaycan ərazisində Xəzər dənizinin sahil sularının özünü təmizləmə qabiliyyətini artırmaq üçün biotexnologiyaların hazırlanması”. Layihənin rəhbəri – Mikrobiologiya İnstitutunun b.ü.f.d. Səidə Əliyeva, iştirakçı – k.ü.f.d., dosent Elnur Məmmədov. Layihənin müddəti – 2014–2015-ci illər (12 ay). Layihənin məbləği – 9000 AZN.
14. Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Elmin İnkişaf Fondunun Gənc alim və mütəxəssislərin 3-cü qrant müsabiqəsinin qalibi. “Laylardan qalıq ağır neftlərin çıxarılması üçün koordinasion polimer əsaslı yeni kompozit materialların alınması və tədbiqi”. Layihənin rəhbəri – k.e.i. Firuzə Əliyeva. Layihənin müddəti – 2015-ci illər. Layihənin məbləği – 20.000 AZN.
15. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu. “Renium əsasında yarımkeçirici xassəyə malik yeni materialların alınması“. Layihənin rəhbəri – k.e.d. Elza Salahova. Layihənin müddəti – 12 ay ( 2015). Layihənin məbləği – 60 000 AZN.
16. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti (SOCAR). “Neft məhsullarının neft şlamlardan ayrılması prosesinin intensivləşdirilməsi və texnoloji rejimin təyin edilməsi”. Layihənin rəhbəri – AMEA-nın Geologiya və Geofizika İnstitutunun t.ü.e.d., prof. Arif Quliyev, k.e.d., prof. Gülməmməd Süleymanov (iştirakçı). Layihənin müddəti – 2014–2016-cı illər. Layihənin məbləği – 70 000 AZN.
17. Azərbaycan Respublikasinin Prezidenti Yaninda Elmin İnkişafi Fondunun Sənaye Qrantı. “Hidrotexniki qurğuların metal avadanlıqlarının istismar şəraitində korroziyaya davamlılığının proqnozlaşdırılması və mühafizəsinin təşkili”. Layihənin rəhbəri –k.ü.f.d., dosent Hilal Tahirli. Layihənin müddəti – 2014–2015-ci illər (12 ay). Layihənin məbləği – 95.000 AZN.
18. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Yanında Elmin İnkişafı Fondu. “Polimer mühitində metal nanozərrəciklərinin ölçüsünü və zeta potensialını təyin edən Zetasizer Nano ZS90 (Malver, Böyük Britaniya) markalı cihazın sifarişi”. Layihənin rəhbəri – k.ü.f.d. Şamo Tapdıqov. Layihənin müddəti – 2014–2015-ci illər. Layihənin məbləği – 50 000 AZN.

İNSTİTUTUN MUZEY ŞÖBƏSİNİN FƏALİYYƏTİ

1. 1998-ci ildə AEA-nın Kimya Texnologiyasının Nəzəri Problemləri İnstitutunun binasında akademik Murtuza Nağıyevin anadan olmasının 90 illiyi münasibətilə onun həyatı və elmi yaradıcılığına həsr olunmuş muzeyin təntənəli açılışı olmuşdur. Tədbirdə AEA-nın prezidenti Fərəməz Maqsudov və respublikanın tanınmış alimləri iştirak etmişlər. İnstitutun binasının əsaslı təmiri zamanı bu muzeyin də tam təmiri aparılmışdır.
2. Muzey görkəmli alim, kimyaçı-texnoloq akademik Murtuza Nağıyevin həyatı və elmi fəaliyyətini, xarici alimlərlə görüşlərini, onun elmi əlaqələrini əks etdirən eksponatların və alimin çoxlu sayda elmi və bibliografiya əsərlərinin nümayiş etdirilməsi üçün müasir dizayn əsasında yeni divar sərgiləri ilə təmin olunmuşdur.

KİTABXANA İŞİ

Hesabat ilində institutda aparılan əsaslı təmir işləri ilə əlaqədar kitabxana fondunun bərpası davam etdirilmişdir. Hal-hazırda fondun bərpa işlərinin 90% yerinə yetirilib. Aparılan inventarlaşdırma nəticəsində kitabxana fondu müəyyənləşdirilmişdir:
– Elmi-texniki ədəbiyyatın ümumi sayı – 22126 ədəd
O cümlədən
– Kitablar – 12709 ədəd
– Elektron informasiya daşıyıcıları – CD – 48 ədəd
– Disketlər – 16 ədəd
– Dissertasiyalar – 546 ədəd
– Avtoreferatlar – 4041 ədəd
Cari ildə abunə əsasında kitabxanaya Rusiya Federasiyasında nəşr olunan 6 ədəd elmi- texniki ədəbiyyat daxil olmuşdur (cədvəl). İnstitutun ötən illərdə komplektləşdirilmiş fondu rus dilində 72 adda, Avropa ölkələrində və ABŞ-da ingilis və digər dillərdə nəşr olunmuş 96 adda elmi jurnaldan ibarətdir.
• kitabxananın oxucularının ümumi sayı – 450
• kompüterlərin ümumi sayı – 5
• o cümlədən
• internetə çıxışı olanlar – 5
• oxucuların istifadəsində olanlar – 3
• internetdən istifadə edən şöbənin əməkdaşlarının sayı – 2
Hesabat ilində abunə əsasında kitabxanaya daxil olan elmi ədəbiyyatın siyahısı

№	Elmi ədəbiyyatın adı
1	Катализ в промышленности
2	Кинетика и катализ
3	Неорганические материалы
4	Теоретические основы химической технологии
5	Теоретическая и эксперименталньная химии
6	Успехи химии

UNİKAL VƏ MÜASİR CIHAZLARLA TƏMİNAT ÜZRƏ FƏALİYYƏT

İnstitutda Fiziki-kimyəvi analiz cihazlarından kollektiv istifadə mərkəzi fəaliyyət göstərir. Mərkəzin rəhbəri: müxbir üzv Əjdər Məcidov
Mərkəzin nəzdində aşağıdakı qruplar vardır:
- Quruluş kimyası, termiki və rentgenoqrafik analiz qrupu
- Spektral analiz qrupu
- Elektroparamaqnitrezonans qrupu
- Element analizi qrupu
- Elektron mikroskopiyası qrupu

Patent–lisenziya işləri

Elmi müəssisənin

adı

Patentə verilmiş

iddia sənədlərin

sayı

Alınmış patentlərin ümumi sayı

Ekspertizadakı

sənədlər

Xarici ölkələrdən alınmış patentlər

Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu

2015-cü ildə İnstitut əməkdaşları tərəfindən təqdim edilən 6 layihə qrantlara layiq görülmüşdür

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun qrantları:
 Yeni nəsil Günəş çevriciləri üçün yüksək fotoeffektivliyə malik CdS, CdTe nanotellərinin elektrokimyəvi yolla sintezi, optiko-fiziki parametrlərinin təyini və spirtlərin fotoelektrokatalitik çevrilməsinin tədqiqi (Rəhbər – k.e.d. Akif Əliyev, layihənin məbləği – 240 000 AZN)
 Hidrotexniki qurğuların metal avadanlıqlarının istismar şəraitində korroziyaya davamlılığının proqnozlaşdırılması və mühafizəsinin təşkili (Rəhbər –k.ü.f.d., dosent Hilal Tahirli, layihənin məbləği – 95.000 AZN)
 Mineral tullantılardan qiymətli metalları ayırıb saflaşdıran mobil pilot sisteminin qurulması və yarımsənaye sınaqlarının keçirilməsi.( Rəhbəri – k.e.d., prof. Arif Heydərov, layihənin məbləği – 80 000 AZN).
 Renium əsasında yarımkeçirici xassəyə malik yeni materialların alınması (Rəhbər – k.e.d. Elza Salahova, layihənin məbləği – 60 000 AZN).
 Laylardan qalıq ağır neftlərin çıxarılması üçün koordinasion polimer əsaslı yeni kompozit materialların alınması və tədbiqi (Rəhbər – k.e.i. Firuzə Əliyeva, layihənin məbləği – 20.000AZN)
 Modifikasiya olunmuş sintetik və təbii matrislər əsasında Pd, Pt, Ni nanokompozitlərinin formalaşması proseslərinin və katalitik xassələrinin tədqiqi (Rəhbər – k.e.i. Aytən Babayeva, layihənin məbləği – 40 000 AZN)

Onların ümumi məbləği: 1.404.000 AZN

İMPAKT FAKTORLU JURNALLARDA

ÇAP OLUNMUŞ MƏQALƏLƏR

Jurnal	İmpact factor	Məq. sayı
Nano Letters (Amerika)	13.59	1
Physical Review Letters (Amer.Phys.Soc.)	TR - 7.510	1
RSC Advances (Royal Soc.Chem.)	3.840	1
Physical Review B (Amer.Phys.Soc.)	3.664	1
New Journal of Physics (Almaniya)	3.558	1
Journal of Alloys and Compounds (Elsevier)	2.999	4
Materials Science in Semiconductor Processing (Elsevier)	1.955	1
Digest Journal of Nanomaterials and Biostructures (Rumıniya)	0.945	1
Physics of the Solid State (Springer)	0.821	2
Russian Journal of Organic Chemistry (Springer)	0.658	1
Theoretical foundations of chemical engineering (Springer)	0.576	1
Inorganic Materials. (Springer)	0.556	7
Polish J.Chemical Technology	0.536	1
Russian Journal of Inorganic Chemistry (Springer)	0.489	1
Russian Chemical Bulletin (Springer)	0.480	1
National Academy of Science Letters (Hindistan)	0.292	1
Russian Journal of Applied Chemistry (Springer)	0.276	2
Intern J. of Adv. Scientific and Technical Research	Google IF 3.54	1
Advances in Chemical Engineering and Science	0.89	3
Materials Sciences and Applications	0.83	1
J.of Materials Science and Chemical Engineering	0.58	2

“Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsinin 2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

H E S A B A T

Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Mübariz Əhmədov
Mövzu: Respublikanın filiz və qeyri-filiz mineral xammal ehtiyatlarının kompleks emal texnologiyasının elmi əsaslarının yaradılması
Mövzuya aid işlər: 1.1; 1.2; 1.3; 1.4;

LABORATORİYANIN ADI : Qeyri-filiz mineral xammalının emalı
LABORATORİYA RƏHBƏRİ : AMEA-nın müxbir üzvü Mübariz Əhmədov
Laboratoriyada 14 əməkdaş çalışır. Onlardan 9 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər e.i., 1 nəfəri k.e.i., 2 nəfər mühəndis, 1 nəfər baş laborantdır: Adil Ağayev – k.ü.f.d., a.e.i., Rəhman Həmidov – k.ü.f.d., a.e.i., Emma Teymurova – t.ü.f.d., dos., Nailə Qasımova – k.ü.f.d., a.e.i., Sevil Cəfərova – k.ü.f.d., a.e.i., Əli İbrahimov – k.ü.f.d., a.e.i., Nuranə Abbasova –k.ü.f.d., b.e.i., Sevinc Səlimova – k.ü.f.d., b.e.i., Mahirə Xəlilova – k.ü.f.d., b.e.i., Yeganə Qəhrəmanova – e.i., Rəna Vəkilova – k.e.i.
İş 1.1.: Alunit filizinnin kompleks emalına innovativ yanaşma.
MƏRHƏLƏ I: Alunit filizinin hidrokimyəvi emal üçün hazırlanması.
Cari ildə alunit filizinin hidrokimyəvi emal üçün hazırlanması məsələsinə baxılmışdır. İlk öncə filizin kimyəvi və rentgenofaz tərkibi müəyyənləşdirilmiş, termoqrafik analizi aparılmışdır. Məlum olmuşdur ki, filizin tərkibində alunit 50%-dən çoxdur. Tərkibdə 40%-dən çox kvars mineralı vardır. Alunitin tərkibindəki alüminium əsaslı sulfat duzu şəklindədir. Alunitin termiki analizi müasir cihazda aparılmış, DTA, TQA, TA əyriləri çıxarılmışdır. Analiz 20–2000C temperatur intervalında azot mühitində aparılmışdır. DTA əyrisi üzərində 3 endotermik (80–1200C), (480–5800C) və (720-8500C) və bir ekzotermik (700–7200C) effekt müşahidə olunmuşdur. Nümunədə çəki itkisi ˜19–20%-dir. Dehidratlaşma 4800C-dən 5800C-yə qədər davam edir. Tərkibdəki sulfatın parçalanması 7200C-dən sonra intensiv olaraq baş verir. Üyüdülmüş alunitin dənəvərləşdirilməsi məlum üsulla aparılmışdır. Alunit dənələrinin bərkliyinin ölçülərindən asılılığı öyrənilmiş, onların bərkliklərinin artırılması üçün yeni üsul işlənib hazırlanmışdır. Nəticədə tələbata cavab verən alunit dənələrinin əldə olunmuşdur.
MƏRHƏLƏ II: Alunit filizinin emalı prosesində alınan hidrogen-sulfidin zərərsizləş-dirilməsi.
Hesabat dövründə müxtəlif qatılıqlı hidrogen sulfid qazının zərərsizləşdirilməsi və paralel olaraq sərbəst kükürdün alınması istiqamətində tədqiqat işləri aparılmışdır. Bunun üçün mövcud ədəbiyyat materialına əsaslanaraq, H₂S-in maye fazada tutulmasına üstünlük verilmişdir.
Ədəbiyyat materialı toplanmış, laboratoriya qurğusu qurulmuşdur. Hidrogen sulfidin HNO₃ turşusu ilə qarşılıqlı təsiri öyrənilmiş və reaksiya məhsulu olan NO-nun NO₂-yə, reaksiya mühitində HNO₃-ə çevrilməsi üçün tədqiqat işləri aparılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, reaksiyanın aparılma temperaturu 250C, götürülmüş HNO₃-ün qatılığı 30%, qazın verilmə sürəti 100-200 ml/dəq. H₂S-hava nisbəti=1:4 olduqda, H₂S tamamilə kükürdə çevrilir və reaksiya mühitində HNO₃ tamamilə regenerasiya olunur.
Beləliklə, sübut edilmişdir ki, heç bir katalizator sərf etmədən, başqa reagentlər götür-mədən, nitrat turşusunu bərpa etməklə H₂S-dən kükürdün alınması və H₂S-in tam tullantı qazlarından təmizlənməsi mümkündür.
NƏTİCƏ
Sənaye tullantı qazlarını H₂S-dən təmizləməklə yanaşı sərbəst kükürdün alınması həyata keçirilmişdir. Bunun üçün oksidləşdirici kimi 30%-li HNO₃ götürülmüş, istənilən qatılıqlı H₂S heç bir katalizator və əlavə reagent sərf etmədən kükürd alınmışdır. Bu zaman hava-H₂S nisbəti - 1:1; temperatur 250C olduqda reaksiya mühitində reaksiya NO vəNO₂-nin hesabına HNO₃-ün tam bərpası baş verir.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
1. Jafarova S.T., Akhmadov M.M., Belous A.G., Pashkova E.V., Ivanitski V.P. Phase composition of the ferrite catalyst with the spinel structure and its catalytic activity in the water-gas shift reaction of carbon monoxide. Russian Chemical Bulletin, 2015, issue 2, pp. 332-336.
2. Теймурова Э.А., Ахмедов М.М., Меликова И.Г., Валиев Б.С. Исследова-ние кинетики окислительно-агломерирующего обжига высокопиритистой свинцовой шихты // Химическая промышленность. 2015, Т. 92, № 3, с.87-93.
KONFRANS MATERİALLARI
1. Əhmədov M.M., Həmidov R.H., Talıblı İ.Ə. Alunit milli sərvətimizdir. T.N.Şahtax-tinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş konfrans materialları. Bakı- 2015
2. Yalcin B., Fattulayeva P.A., Abbasov M.G., Agayeva S.A., Jafarova S., Medjidov A. Reduction of the metal nitrates by ethylenglycole and glycerine in hydrothermal conditions / International Congress on Chemical, Biological and Enviromental Sciences, Kyoto Japan Conference Proceedings, May 2015, p.884

KADR HAZIRLIĞI
1. Sevil Cəfərova – dissertant, 2012–2017-ci illər. Məsləhətçi – müxbir üzv Mübariz Əhmədov
Dissertasiyanın mövzusu: Hidrogenin nanokompozit katalizatorları üzərində alınması və təmizlənməsi.
2. Rəna Vəkilova – doktorant, 2013–2016-cı illər. Elmi rəhbərlər: müxbir üzv Mübariz Əhmədov , k.ü.f.d. Əli İbrahimov.
Dissertasiyanın mövzusu: Kükürd tərkibli qazların Klaus mərhələsində H2S-ə qədər katalitik reduksiyası və maye fazada təmizlənməsi.
3. Nailə Qasımova – dissertant, 2012–2016-ci illər. Məsləhətçi – müxbir üzv Mübariz Əhmədov.
Dissertasiyanın mövzusu: Kükürd qazından sintez qaz, texniki hidrogen və hidrogen sulfidlə (klaus prosesi) reduksiya etməklə sərbəst kükürdün alınmasının elmi əsaslarının işlənib hazırlanması.
BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏR.
Akademik Vernadski adına Ümumi və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu (Ukrayna – Kiev şəhəri)
QRANTLAR
Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti. Layihənin adı: Yanacaq elementləri üçün hidrogenin alınması və təmizlənməsi katalizatorlarının sintezi. Layihə rəhbəri – müxbir üzv Əjdər Məcidov, iştirakçı müxbir üzv Mübariz Əhmədov. Layihənin müddəti – 2014-2016. Layihənin məbləği: 90 000 AZN.

PATENTLƏR VƏ İDDİA ƏRİZƏLƏRİ
1. İbrahimov Ə.A., Əhmədov M.M., Vəkilova R.M. Hidrogen sulfiddən kükürdün alınması üsulu. a-2014 0012 (patent alınma ərəfəsindədir.)
2. İbrahimov Ə.A., Əhmədov M.M., Vəkilova R.M., Həmidov R.H. Qazların hidrogen sulfid və kükürd dioksiddən təmizlənməsi üçün absorbent. a-2015 0092(iddia ərizəsi)

LABORATORİYANIN ADI: Dəmir və titan tərkibli filiz xammalının emalı
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: Əlizadə Zaur
Kimya elmləri doktoru, prof. Məmmədov Asif
Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 4 nəfər e.i., 1 nəfər b. lab., 1 nəfər texnikdir. Qasım Səmədzadə – k.ü.f.d., a.e.i, Ofeliya Əbdülrəhimova – e.i., Tatyana İsaçenko – e.i., Ülviyyə Şərifova – e.i., Afəridə Qasımova – e.i.
İş 1.2: Acınohur qum daşlarından alınan titanmaqnetit konsentratının kompleks istifadəsi üçün dəmir ovuntusu ilə yanaşı tıtan konsentratının və “süni rutilin” alınması
MƏRHƏLƏ: Acınohur qum daşlarının flüslaşmış, reduksiya olunmuş titanmaqnetit dənəvərlərindən alınan titan konsentratının silisium, kalsium, maqnezium, alüminium və başqa qarışıqlardan hidrokimyəvi üsullarla təmizlənməsi.
Acınohur titanmaqnetitli qum daşları yatağı aşkar edildikdən sonra (Şəkil 1), 2007-ci ildən bu filizlərin emalı texnologiyasının işlənilməsinə başlanılmışdır və bu istiqamətdə titanmaqnetitli qum daşlarından konsentratların alınması, bu konsentratlarin CH4-lə reduksiyası, maqnit fraksiyasından ПЖ-3 (98%Fe) markalı dəmir ovuntusu və qeyri-maqnit fraksiyasından titan (rutil TiO₂) fraksiyasının ayrılmasının prinsipial texnologiyası işlənib hazırlanmışdır (sxem 1). Reduksiya olunmuş titanmaqnetit dənəvərlərindən titanatlar olan fraksiyası qarışıqlarının (Si, Al, Mg, Ca, Fe, Na) tərkiblərinin öyrənilməsi, silisium və alüminiumun prosesdə özünü aparması öyrənilmişdir. Titan fraksiyasının aşağıdakı tərkibdə olduğu müəyyən edilmişdir (%): TiO₂-40; SiO₂-18.5; Al₂O₃-4.1; CaO-12.5; MgO-12.5; ; Na₂O-8 və s.

Sxem 1. Acınohur qum daş-larının emalının titanmaqnetitl konsentratlarından titan fraksi-yasının ayrılması və dəmir ovuntusunun alınması prose-sinin prinsipial texnoloji sxemı.

Sxem 2. Titan konsentratından TiO2 titandioksidin alınmasının prinsipial sxemi.

Qeyri-maqnit fraksiyası dənəvərləri yuyulmuş, karbonat-vanadat məhlullarından süzül-müşdür. Titan fraksiyası olan bərk faza 100–1150C-də qurudulmuşdur. Xlorid turşusundan (15%-li) istifadə etdikdə TiO₂ və SiO₂-dən başqa praktiki olaraq oksidlərin hamısı adi şəraitdə xloridlər əmələ gətirərək məhlula keçirlər. Titan konsentratının 15%-li HCl turşusu ilə (bərk maddə:maye turşu nisbəti=1:10) ~850C-də 1 saat müddətində TiCl₄ koaqulyantından (konsentratın kütləsinin 0.01–0.05%-i qədər) istifadə olunması ilə işlənməsi TiO₂-ın konsentratda kütləsinin 40%-dən 92%-çatdırılmasına imkan vermişdir. 3%-li NaOH məhlulu (bərk:maye=1:6) ilə 15–20 dəq qaynadılmaqla (~100–1050C) konsentrat silisiumdan təmizlənmiş və bərk halda metatitan turşusu kütləsi alınmışdır. Metatitan turşusunun 850–9000C-də gözərdilməsi ilə tərkibində 96–98% TiO₂ olan rutil – texniki titan dioksid alınmışdır.

NƏTİCƏ

Titan konsentratından TiO2 titandioksidin silisium, kalsium, maqnezium, alüminium və başqa qarışıqlardan hidrokimyəvi üsullarla – xlorid turşusu və duru natrium hidroksid məhlulu ilə ayrılmasının optimal şəraiti – qatılıq, temperatur parametrləri və onların kinetik asılılığı müəyyən edilmişdir. TiO₂-nin 98%-ə qədər kütləsinin konsentratdan ayrılması mümkün olmuşdur.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
RESPUBLİKADA 1. Асадов М., Мамедов А.Н. Расчет термодинамических свойств мало-растворимых солей в пластовых водах. Азербайджанское нефтяное хозяйство. 2015. №5, c. 44–47 2. Quliyeva S.Ə., Məmmədov A.N., Cahandarov Ş.C., Cəlaləddinov F.F. Составляющее свободной энергии смешения немолекулярных соединений. Kimya problemləri, 2015, N.1(13), c. 39-42.

XARİCDƏ

1. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Tagiev D.B., Mammadov A.N. Effect of Composition on the Physical Properties of (TlInSe₂)_1-х(TlGaTe₂)_х Solid Solutions // Cambridge Journals. MRS Online Proceeding Library 01/2015; V.1766. DOI:10.1557/ opl. 2015.419.
2. Asadov M.M., Mammadov A.N., Tagiev D.B., Akhmedova N.A. Defining Borders of Vitrification Region in the Li₂O^.B₂O₃–B₂O₃–Yb₂O₃^.B₂O₃ System // MRS Online Proceedings Library, Volume 1765. 2015. imrc2014 s4a-p020. doi: 10. 1557/opl. 2015.816, Published online by Cambridge University Press 01 Oct 2015. 6 p.
3. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mamedov A.N., Aljanov M.A., Kerimova E.M. and Nadjafzade M.D. Dielectric Properties and Heat Capacity of (TlInSe₂)_{1– x}(TlGaTe₂)_x Solid Solutions // Inorganic Materials. 2015. V. 51. № 8. P. 772-778.
4. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mamedov A.N., Tagiyev D.B. Effect of Composition on the Properties of (TlInSe₂)_1–x(TlGaTe₂)_x Solid Solutions // Inorganic Materials. 2015. V. 51. № 12. P. 1232-1236.
5. Mamedov A.N., Tagiev E.R., Mashadiyeva L.F. and Babanly M.B. Thermodynamic Calculation and 3d Modeling of the Liquidus Surface of the YbTe–Sb₂Te₃– Bi₂Te₃ System. International Research Journal of Pure & Applied Chemistry.10(2): 1-5, 2016, Article no.IRJPAC.21890.ISSN: 2231-3443, NLM ID: 101647669
6. Мамедов А.Н., Салимов З.Э., Кулиева С.А., Бабанлы М.Б. 3D моделирование поверхности кристаллизации меди в тройной системе Сu-Pb-Tl. Успехи современного естествознания, 2015,N.1,,с.804-807
7. Mamedov AN, Rasulova KD, Babanly M.B. Thermodynamic equations for solving the inverse problem of phase equilibrium in the ytterbium telluride – bismuth sesquitelluride system. Intern. Journal of appl. and fundamental research. 2015;8(5):869-873.

KONFRANS MATERİALLARI

1. Садыхов Ф.М., Самедзаде Г.М., Меликова Э.Т., Мамедова И.Г., Садыгова Н.С., Гахраманов Г.С. Исследования по грануляции пылевидной глины капельным методом в стационарных условиях. Тезисы докладов республиканской науч. конф., посвящ. 90-летнему юбилею академика Тогрула Шахтахтинского Баку. Октябр 2015, с.166.
2. Садыхов Ф.М., Самедзаде Г.М., Джахандаров Ш.Д., Гахраманов Г.С., Атакишиев Р.Г., Ахмедова А.Н. Гранулирование порошкообразной глины на вибро-грануляторе. Тезисы докладов республиканской науч. конф., посвящ. 90-летнему юбилею академика Тогрула Шахтахтинского Баку. Октябр 2015, с.167. 3. Məmmədov A.N., Rəsulova K.D., Tedenac J-C., Babanlı M.B. YbTe–Sb2Te3–Bi2Te3 sistemində Sb2-xBixTe3 əsasında bərk məhlulların likvidus və solidus səthlərinin 3D modelləşdirilməsi. Müasir biologiya və kimyanın aktual problemləri elmi praktik konfransı. Gəncə. 05-06 may 2015. II hissə, s.20-21. 4. Məmmədov A.N., İbadova G.İ., Tağıyev E.R., Əliyev Z.S. YbTe-PbTe-SnTe sistemində bərk məhlul sahələrinin 3D modelləşdirilməsi. Müasir biologiya və kimyanın aktual problemləri elmi praktik konfrans. Gəncə. 05-06 may 2015. II hissə, s.49-50.
5. Məmmədov A.N., Tağıyev E.R., Rəsulova K.D., Babanlı M.B. Yb–Bi–Te sisteminin termodinamiki trianqulyasiyaı və komponentlərin qatılığının çevirici matrisaları. Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Bakı-2015. s. 95.
6. Məmmədov V.S., Bəxtiyarlı İ.B., Məmmədov A.N. Ga₂S₃–La₂O₂S–Y₂O₂S sistemində (La₂O₂S)0.48(Y₂O₂S)0.52–(Ga₂S₃)0.86(Y₂O₂S)0.14 kəsiyinin tədqiqi. Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Bakı-2015. s.100.
7. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mammadov A.N. Thermphysical properties of (TlInSe₂)_1-х(TlGaTe₂)_х // Abstracts of 19th Symposium on Thermophysical Properties. Boulder, CO, USA. Colorado, National Institute of Standards and Technology. June 21-26, 2015. PaperID 2639. P. 331.
8. Mustafaeva S.N., Asadov М.М., Mammadov A.N. Concentration dependence of thermodynamical, structural and physical properties of (TlInSe₂)_1−x(TlGaTe₂)_x // Abstracts of XX International Conference on Chemical Thermodynamics in Russia (RCCT-15). Nizhni Novgorod. 22-26 June. 2015. Section 3. P-3-36. P. 276.
9. Асадов М.М., Мустафаева С.Н., Мамедов А.Н. Корреляции между физическими свойствами и составом в системе (TlInSe₂)_1–х(TlGaTe₂)_х // Материалы Всероссийской научной конференции с международным участием «Второй Байкальский материаловедческий форум». Республика Бурятия, г.Улан-Удэ – оз.Байкал. 29 июня–5 июля 2015. Ч. 1. С. 29-30.
10. Asadov M.M, Mustafaeva S.N., Mamedov A.N. Modeling of GaS-GaSe phase diagram and properties of materials // Abstracts of 1st International Conference on Computational Design and Simulation of Materials (CDSM 2015). Shenyang, China. August 17-19, 2015. Abstract № 68. Invited, O-20. P. 6. 11. Mамедов А.Н., Расулова К.Д., Тагиев Э.Р., Бабанлы М.Б. Термодинамические уравнения решения обратной задачи для ликвидуса квазибинарных систем с общим катионом. VII Всероссийской конференции «Физико-химические процессы в конденсированных средах и на межфазных границах – ФАГРАН-2015. Воронеж. 10-13 ноябрь 2015.
12. Мамедов Н., Бахтиярлы И.Б., Асадов М.М., Мамедов В.С. и др. Характер химического взаимодействия и термодинамический анализ системы Ga₂S₃ – Eu₂O₂S – Y₂O₂S. Полифункциональные химические материалы и технологии: Матер. Межд. научной конф. 21–22 мая 2015 г. Томск: Издатель. Дом ТГУ, 2015. То 2. с.148-151.

DƏRSLİK VƏ MONOQRAFİYALAR

Dilqəm Tağıyev, Asif Məmmədov. Tək atomdan supramolekulyar kimyaya. Bakı: Elm, 2015, 315 s.
Mамедов А.Н. Термодинамика систем с немолекулярными соединениями: расчет и апроксимация термодинамических функций и фазовых диаграмм. LAP. Germany 2015. 124c.

ELMİ ƏLAQƏLƏR

1. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Geologiya və Geofizika İnstitutunun «Filiz və qeyri-filiz faydalı qazıntı yataqlarının geologiyası və Geokimyası» şöbəsi

2. Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksi Qapalı Səhmdar Cəmiyyətİ

3. A.A.Baykov adına Rusiya Elmlər Akademiyasının Metallurgiya və Materialşünaslıq İnstitutu. Kompleks filizlərin metallurguya problemləri laboratoriyası.

PATENTLƏR VƏ İDDİA SƏNƏDLƏRİ

Mustafayeva S.N, Əsədov M.M., Məmmədov A.N. Xalkopirit quruluşlu mis-indium disulfid kristallarının alınması üsulu // a2015 0028. (İlkin ekspertizanın müsbət nəticəsi.)
Mustafayeva S.N., Əsədov M.M., Kərimova E.M., Məmmədov A.N. Rentgen şüaları detektorunun rentgenhəssaslığının idarə edilməsi üsulu // a2015 0005. (İlkin ekspertizanın müsbət nəticəsi.)

İSTİNADLAR – 9.

LABORATORİYANIN ADI: Əlvan metal tərkibli mineral xammalın emalı

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, prof. Arif Heydərov

Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d, a.e.i., 1 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i., 1 nəfər mühəndis, 2 nəfər b. laborantdır. Bəkir Vəliyev – k.ü.f.d., a.e.i., Sülhiyyə Kələntərova – e.i., Aybəniz Quliyeva – k.e.i., Nailə Yusifova – doktorant, k.e.i.

İŞ 1.3: Əlvan metal tərkibli xammalın emalı zamanı qiymətli komponentlərin çıxarılması

MƏRHƏLƏ:Mis filizinin kompleks emalı zamanı alınan məhlullardan misin çıxarılması.

Mis bir çox sahələrdə tətbiq olunan ən vacib metallardan biri sayılır. Mis istehsalı üçün lazım olan ilkin xammallar ilbəil azalır. 5% misi olan filizlər misə görə çox zəngin sayıldığı halda, bir çox ölkələrin sənayesi tərkibində 0,5% mis olan filizləri emal edirlər. Respublikamızın iqtisadi potensialının yüksəldilməsi onun ərazisində kəşfiyyatı başa çatdırılmış müxtəlif faydalı qazıntı yataqlarının ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunması, emal sənayesi sahələrinin inkişaf etdirilməsi ilə bağlıdır. Hesabat dövrü ərzində Gədəbəy rayonunda «Azərbaycan Beynəlxalq Mədən Əməliyyatı» şirkətinin ərazisində olan mis kolçedan yatağından tədqiqat işlərini yerinə yetirmək üçün filiz və tullantı nümunələri gətirilmiş, onların mineraloji və kimyəvi tərkibi araşdırılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, kükürd kolçedanlı filizin 90%-dən çoxu pirit mineralından, az miqdarı isə xalkopirit, sfalerit, markozit və pirrotin mineral qarışığından ibarətdir. Mis-sinkli filizlər isə tərkibcə dəyişkən olub, xalkopirit, sfalerit və barıt kimi əsas minerallardan təşkil olunmuşdur. Təqdim olunan süxur və tullantılar əsas komponentlərin miqdarının azlığına görə fərqləndikləri halda, mineroloji tərkiblərinə görə filizdən fərqlənmirlər. Materialların mineroloji tərkibini Bruker D8 difraktometrində, nəcib metalların konsentrasiyası Varian və Perkin Elmer atom adsorbsiya cihazında, kompleks element analizi isə Bruker S2 Picofox rentgen flüoressent analizatorunda aparılmışdır. Nümunələr bir neçə sahədən götürüldüyü üçün tədqiqatlar müxtəlif tərkibli tullantı filiz nümunələri üzərində aparılmışdır.

Komponentlərin yuyulması laboratoriya şəraitində yeraltı yumaya oxşar spiralvari borularda və perkolyasiyon kolonkalarda (hündürlük – 1 metr, diametr – 10 sm) aparılmışdır. Yerləşdirilən tullantıların miqdarı 500 q-dan 5 kq-a qədər dəyişdirilmişdir. Hipoxlorit məhlulu natrium xloridin suda məhlulunun elektrokimyəvi emalından alınmışdır. Məhlulun Eh potensialı titan elektrodundan olan elektroliz qurğusunda 4 V, 100 A sabit cərəyanın təsiri ilə 15–20 dəqiqə müddətində Eh=1150–1190 mV səviyyəsinə qədər artırılır.

Şəkil 1. Yuma zamanı məhlula çıxan Cu, Au və Ag ionlarının qatılıq dəyişməsi.(Au və Ag-ün qatılığı mq/l-lə, Cu-un qatılığı qr/l-lə verilmişdir)

Şəkil 2. Yuma zamanı məhlula çıxan Cu, Au və Ag-un çıxım faizi.

Şəkil 1, 2-də mis, qızıl və gümüşün zamandan asılı olaraq yuyulma dinamikası göstərilmişdir. Alınan nəticələrdən görünür ki, ilkin saatlarda nəcib metalların konsentrasiyasının maksimal qiyməti müşahidə olunur. Süxurların fraksiyası < 0,8 mm, vaxt 80 saat olduqda yuma zamanı məhlula 81,6% Au, 29,2% Ag, 41,2% Cu keçmiş olur. Məhlulda hipoxlorit ionunun qatılığı 0,8%, oksidləşmə-reduksiya potensialı 750 mv, pH isə 8 olmuşdur. Oksidləşmiş mis süxuru 1 M HCl və 0,8%-li NaClO məhlulları ilə yuyulmuşdur. Yuyulmadan sonra məhlulun tərkibi aşağıdakı kimi olmuşdur (mq/l): Fe - 56,1; Zn - 55; Cu - 51,5; Ca - 70,5; Cd - 0,41; Pb - 0,74; Mn - 1,57; Ag - 0,54. Həllolmadan sonra məhlulun pH-ı 1,29-a, Eh-ı isə 576 mv səviyyəsinə gətirilmişdir. Hidrogen xlorid məhlulu çox aqressiv olduğuna görə ilkin saatlardan turşu mis, gümüş, sink və dəmir elementlərinin yuyulmasına sərf olunur. Təcrübələr qapalı şəraitdə getdiyindən heç bir atmosfer çirklənməsi müşahidə olunamamış və oksigensiz şəraitdə çox yaxşı nəticələr alınmışdır. Məhlullardan nəcib metalların sorbsiyası qızıla selektiv olan Amberlit D360 sorbenti ilə aparılmışdır. İlkin təcrübələr model xloridli mis və sink məhlullarında sorbsiyanın öyrənilməsi ilə aparılmışdır. Sink və mis ionlarının sorbsiyasına aid təcrübələr statistik şəraitdə izlənilmişdir. Bu ionların xlorid və hipoxloritli məhlullardan sorbsiyası üçün yüksək turşulu kationit KУ-2 və yüksək əsaslı anionit AB-17-dən istifadə edilmişdir. Sink və mis ionlarının sorbsiyası xlorid turşusunun geniş interval turşuluğunda 1x10^-6–5N və müxtəlif pH-da (1–5) aparılmışdır. İon dəyişmə sorbsiyası üçün KУ-2 kationitinin H formasından AB-17 anionitinin Cl formasından istifadə edilmişdir. İonların sorbsiyasına təsir edən ən mühüm amil məhlulların turşuluğu və metal ionlarının qatılığıdır. Ona görə də mis və sinkin sorbsiyasına turşuluğun təsiri model məhlul kimi 0,1–4 N xlorid turşusu və natrium xlorid məhlullarında öyrənilmiş və texnoloji məhlullarda yoxlanılmışdır. Alınan nəticələr göstərdi ki, xloridli məhlullardan kationitlə sinkin sorbsiyası pH azaldıqca azalır və HCl-un məhlulda qatılığı 1 N və ya daha çox olduqda dayanır. Sinkin anion formada sorbsiyası pH=2-dən başlayır.

Xlorid turşusunun qatılığı artdıqca AB-17 anioniti ilə sinkin sorbsiyası artır və 1–4 N turşuluqda maksimal qiymət alır. 4 N-dan sonra sinkin sorbsiyası azalmağa, misin sorbsiyası isə artmağa başıayır. Bu onunla izah edilir ki, sink 0,15 N-dan yuxarıda mənfi yüklü kompleks ionlar əmələ gətirdiyi halda, mis 4 N-dan artıq qatılıqda kompleks anion formalarına keçir. pH-ın 1,3 qiymətində texnogen məhlullardan təklif olunan anionitlə mis tutulmur, sink isə anion formada olduğu üçün 97,1% sorbsiya olunur. KУ-2 kationiti ilə sorbsiya olunan mis və sink isə NaCl-in 100 qr/l məhlulu ilə desorbsiya olunub qatılaşdırılır.

NƏTİCƏ

Gədəbəy mis tərkibli oksidləşmiş filizinin xlorid və hipoxlorit məhlulları ilə yuyulmasının və yuyulmadan alınan məhlullardan mis və sinkin iondəyişdirici sorbentlər vasitəsi ilə ayrılmasının optimal şəraiti müəyyən edilmişdir.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

Heydərov A.Ə., Əhmədov M.M., Yusifova N.V., Vəliyev B.S., Mahmudov M.K. Kobalt tərkibli qeyri-ənənəvi xammalın kompleks emalı prosesində kobaltın çıxarılması. Kimya Problemləri № 1, 2015, s. 69-73
Heydərov A.Ə., Əhmədov M.M., Yusifova N.V., Quliyeva A.A. Tərkibində kobalt olan əlvan metallı kekin sulfatlaşmasının tədqiqi. Kimya Problemləri 2015, №4, s. 262-266.

KONFRANS MATERİALLARI

Heydərov A.Ə., Yusifova N.V. Kobalt tərkibli Daşkəsən filizinin emalı. Ümummilli Lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 92-ci ildönümünə həsr olunmuş doktorant, magistr və gənc tədqiqatçıların “Kimyanın aktual problemləri IX Respublika Elmi konfransının” materialları. BDU-nun Kimya fakültəsi, Bakı 2015, 06-07 may.
Heydərov A.Ə., Əhmədov M.M., Yusifova N.V., Vəliyev B.S., Qurbanzadə A.X., Mahmudov M.K. Kobalt tərkibli keklərin sulfat turşusu ilə sulfatlaşmasının tədqiqi. Akademik T.N.Şahtaxtinskinin 90 illik yubleyinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı-2015, s. 92.
Heydərov A.Ə., Əhmədov M.M., Ağayev Ə.N., Kələntərova S.X., Məmmədova L.M. Xlorid və hipoxlorit tərkibli emal məhsullarından mis və sinkin sorbsiya üsulu ilə çıxarılması. Akademik T.N.Şahtaxtinskinin 90 illik yubleyinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı-2015, s. 124.
Heydərov A.Ə., Əhmədov M.M., Quliyeva L.T. Sulfatlı məhlullardan qallium və indiumun ekstraksiyası. Akademik T.N.Şahtaxtinskinin 90 illik yubleyinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı-2015, s. 93.

KADR HAZIRLIĞİ

1. Nailə Yusifova – doktorant, 2014–2017, elmi rəhbər: k.e.d., prof. Arif Heydərov

Dissertasiya mövzusu: Daşkəsən yatağının kobalt tərkibli filizindən kobaltın çıxarılması.

2. Leyla Tağıyeva – dissertant, 2014–2017, elmi rəhbər: k.e.d., prof. Arif Heydərov

Dissertasiya mövzusu: Qeyri-üzvi istehsal tullantılarından qallium və indiumun çıxarılması.

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

A.A.Baykov adına Rusiya Elmlər Akademiyasının Metallurgiya və Materialşünaslıq İnstitutu. Kompleks filizlərin metallurguya problemləri laboratoriyası. k.e.d., prof. Sadıxov H.B.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Geologiya və Geofizika İnstitutunun «Filiz və qeyri-filiz faydalı qazıntı yataqlarının geologiyası və geokimyası» şöbəsi. k.e.d., prof. Qaşqay Ç.M.

QRANTLAR

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin inkişafı Fondu. “Mineral tullantılardan qiymətli metalları ayırıb saflaşdıran mobil pilot sisteminin qurulması və yarımsənaye sınaqlarının keçirilməsi”. Layihənin rəhbəri – k.e.d., prof. Arif Heydərov. Layihənin müddəti – 2014–2015(12 ay). Layihənin məbləği – 80 000 AZN.

İSTİNADLAR – 3

Laboratorİyanın adı: Analitik kimya laboratoriyası

Laboratorİya rəhbərİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru Aydın Paşacanov

Laboratoriyada 11 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.e.d. b.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i.,
2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., e.i., 1 nəfər k.e.i., 3 nəfər mühəndis, 1 nəfər
b. laborantdır. Nuşirəvan Rüstəmov – k.e.d., prof., b.e.i., Namiq İsmayılov – k.ü.f.d. a.e.i., Mələk Ağamalıyeva – k.ü.f.d., a.e.i., Elmira Allahverdiyeva – k.ü.f.d., b.e.i.; Şahin Bayramov – k.ü.f.d., b.e.i., Gülü Abbasova – k.ü.f.d., e.i., Arzu Osmanova – k.e.i.

İŞ 1.4: Metal ionlarının mürəkkəb tərkibli obyektlərdə təyini üçün yeni səmərəli üsulların işlənib hazırlanması.

MƏRHƏLƏ: Metal ionlarının bisazobirləşmələrlə komplekslərinin və əsası boyalarla ion assosiatlarının alınması, tədqiqi və onların yeni ekstraksiyalı fotometrik və ekstraksiyalı atom-absorbsiya təyini üsullarının işlənməsi. Bəzi o-hidroksi-aril-metilketonların oksimlərinin sintezi.

Bu məqsədlə aşağıdakı elmi-tədqiqat işləri aparılmışdır.

həddində əmələ gəlir. Optimal pH 2,5÷3,0 müəyyən edilmişdir. Kompleks əmələgəlmə setilpiridinin iştirakı ilə daha yüksək turşuluqda baş verir.

Eyni və müxtəlifliqandlı komplekslərin udma spektrləri çəkilmişdir. Ge(IV)-ün stilbazo ilə eyniliqandlı kompleksi λ=400 nm-də, müxtəlifliqandlı kompleksi isə Ge(IV) stilbazo-setilpiridin λ=490 nm-də maksimum işıq udur. Setilpiridinin iştirakı ilə udma spektrində güclü batoxrom sürüşmə müşahidə olunur, intensivlik artır. Stilbazonun 0,6 ml (1,2∙10^-4) qatılığı kompleksin maksimal əmələ gəlməsinə kifayət edir. Ber qanununa tabelik 0,05–15 mkq Ge (IV) 25 ml qatılığında ödənilir. Komplekslərin analitik xarakteristikaları müəyyən edilmişdir. Molyar işıqudma əmsalı ε=39706, davamlılıq sabiti β_k=3,8∙10⁸. Kompleksin tərkibində komponentlərin mol nisbətləri izomolyar seriya metodu ilə Ge (IV):stil:SP = 1:2:4 təyin edilmişdir. Nazarenko metodu ilə Ge-un kompleksəmələgətirici formasının Ge⁺⁴ vəziyyətində olduğu müəyyən edilmişdir. Bu isə metalın hidroliz etmədiyini göstərir.

Ge-un təyininə kənar ionların təsiri: Ge-un təyininə qələvi, qələvi torpaq metalları, Cu (II), Te (III), Bi (III), tartarat, EDTA, limon turşusu, çaxır turşusu vəs. mane olmur. F^-, Zr (IV), Sb (III), Fe (III), ionları kompleksəmələgəlməyə mane olur.

Yeni işlənmiş metodika neft koksunda və buruq suyunda Ge (IV)-un təyininə tətbiq edilmişdir. Müqayisə metodu kimi fenilfluoron metodu istifadə edilmişdir.

Etoksiakridinin dietil azotörəməsinin (9-amino-4-etoksiakridin-6-azo-N=N-dietil anilin) Te (IV) xloridlə ion assosiatının əmələgəlmə şəraiti və ekstraksiyası müəyyən edilmişdir. Assosiatın ekstraksiyası üçün müxtəlif üzvi həlledicilərdən və onların müxtəlif nisbətlərdə qarışığından istifadə edilmişdir.

İon assosiatının ən yüksək ekstraksiyası xloroform-aseton 3:2 nisbətində gedir. Su və üzvi fazanın optimal həcmi eyni olub 5 ml-ə bərabərdir.

İon assosiatının əmələgəlmə şəraitinə təsir edəcək faktorlar öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, ion assosiatının ən yüksək ekstraksiyası mühitin turşuluğu 3N(HCl) olduqda baş verir. Te (IV) ionunun [TeCl₆]^2- alınması üçün mühitdə xlor ionunun 0,1 mol qatılığı kifayət edir. Ion assosiatın və reagentin spektrləri çəkilmişdir. Assosiatın maksimal işıq udması 520 nm-də müşahidə edilir. Reagentlə ion assosiatın eyni dalğa uzunluğunda işıq udması alınmış kompleksin həqiqətən ion assosiat olduğunu təsdiq edir (batoxrom yerdəyişmə yoxdur).

Aparılmış tədqiqatlar əsasında tellurun təyininin dərəcəli əyrisi qurulmuşdur. Müəyyən edilmişdir ki, Buqer-Lambert-Ber qanunu tellurun 0,5÷15,0 mkq qatılığında ödənilir. Müxtəlif spektrofotometrik üsullarla (asmusun düz xətt, tarazılığın yerdəyişməsi) assosiatın tərkibində metalla boyanın nisbətlərinin 1:1 olduğu müəyyən edilmişdir.

İon assosiatın fiziki-kimyəvi analitik xarakteristikaları müəyyən edilmişdir.

Cədvəl 1.

AEADA [TeCl₆]^2- ion assosiatının fiziki-kimyəvi və analitik parametrləri

Turşuluq,

λ_max,

ε∙10^-4

β_K.D∙10⁵

Tərkib

Tl:Cl:R⁺

520

6,2

4,7

105,8

98,64

1:6:1

Kənar ionların Te (IV) təyininə təsiri: Co (III), Cd (II), Ge (IV), Cu (II), Pb (IV), Hg(II), SCN^-, Al, CH₃- COO^-, Se (IV), SO₄^2-, C₂O₄^2-, PO₄^3-, NO₃^- NTE, Zn (II), Sb (III) ionları yüksək nisbətdə Te (IV) – təyininə mane olmur. Te (IV) – təyininə aşağıdakı ionlar mane olur: Fe (III), Sb (V), Te (III), In (III), Au (III), Ga ³⁺, askarbin turşusu.

Tellurun ərintidə təyini: Aparılmış tətqiqat işlərinə əsasən Te (IV)-un müxtəlif ərintilərdə təyini metodikası işlənib hazırlanmışdır. Bu metodika Te (IV)-ün dövlət standart nümunələrində təyininə tətbiq edilmişdir.

Üzvi birləşmələr arasında oksimlər analitik kimyada geniş istifadə olunan ilk sinifdir. Bu sinfə ayid reagentlərin imkanlarından tam istifadə olunmamışdır. Bu məqsədlə 2-hidroksiarilmetil- və 2-hidroksiarilketonların oksimləri sintez edilib.

Reaksiyalar aşağıdakı sxem üzrə aparılıb:

Sintez edilmiş 2-hidroksi-5-fluorasetofenon (I) və 2-hidroksi-5-metilbenzofenon (II) − rəngsiz kristal maddələrdir. Suda zəif, spirtlərdə və alkilhalogenlərdə (xloroformda və karbon 4-xloriddə) yaxşı həll olurlar. Maddələr təkrar kristallaşma ilə təmizlənib. Onların təmizliyi nazik təbəqəli xromatoqrafiya, quruluşu isə İQS üsulu ilə təyin olunub. Sintez olunmuş oksimlərin bəzi metal ionları ilə kompleks əmələ gətirməsi vəsfi yoxlanılıb. Fe³⁺-lə hər iki oksim suda həll olan rəngli kompleks verir. Qalan metalların oksimlərlə kompleksləri rəngli çöküntü halındadır.

Oksim fraqmenti − farmakofor qruplaşma sayılır və tərkibində olan birləşmələr müxtəlif bioloji aktivliyə malikdir. Bunu nəzərə alaraq, tərkibində flüor olan oksimin bir sıra patogen və şərti patogen mikroorqanizmlərə təsiri öyrənilib.

Müəyyən edilmişdir ki 2-hidroksi-5-flüorasetofenon bağırsaq çöpü bakteriyalarına qarşı çox aktivdir.

NƏTİCƏ

Ge(IV)-un stilbazo və səthi aktiv maddə setilpiridinlə müxtəlifliqandlı kompleksi, tellur-xlorid asidokompleksinin isə etoksiakridinin azotörəməsi ilə ion assosiatı tədqiq edilmişdir. Hər iki elementin müxtəlif nümünələrdə təyininin fotometrik, ekstraksiyalı-fotometrik və ekstraksiyalı atom-absorbsiya üsulları işlənmişdir. İki yeni bidentant oksim − 2-hidroksi-5-fluorasetofenon, 2-hidroksi-5-metilbenzofenon − sintez edilmişdir.

Nəşr olunmuş əsərlər

XARICDƏ

Pashajanov A.M. Extraction and Atomic Absorption Determination of Zirconium (IV) with Azo-Derivative Para-Tret-Butylphenol // United Kingdom, Chemistry Journal, 2015, Vol. 05, No 4, p.76-79;
Pashajanov A.M. Extraction and Atomic Absorption Determination of Palladium on the basis of the complexation reaction with 2-Hydroxy-5-T- Butylphenol-4¢-Methoxy-Azobenzene // İndia, Journal of Advances in Chemistry, 2015, Vol. 11, No 9, p. 3779-3783;

KONFRANS MATERIALLARI

Пашаджанов А.М., Агамалиева М.М., Исмаилов Н.Н. Экстракционно-атомно-абсорбционное определение ванадия и циркония с азопроизводными пикраминовой кислоты // Bakı, 2015, akademik T.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı, s.108;
Исмаилов Н.Н., Пашаджанов А.М. Азопроизводные этоксиакридина – новые реагенты для экстракционно-фотометрического определения индия (III) и теллура (IV) // Bakı, 2015, akademik T.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı, s.112.
Пашаджанов А.М. Экстракционно-атомно-абсорбционное определение некоторых d-элементов с азопроизводными пара-трет-бутилфенола // II Всероссийская конференция с международным участием по аналитической спектроскопии; Краснодар, 2015, стр.120.

KADR HAZIRLIĞI:

İntizam Əhmədov – doktorant, qiyabi 2013–2017, elmi rəhbər – k.ü.f.d. Aydın Paşacanov.

Dissertasiya mövzusu: Sirkoniumun(IV) bis-azopirokatexinlər və səthi-aktiv maddələrlə təyininin fotometrik metodikalarının işlənməsi.

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

1. Voronej şəhəri Dövlət Texnoloji Akademiyası;

2. Moskva Filiz yataqlarının Geologiyası, Petroqrafiyası, Mineralogiyası və Geokimya İnstitutu

İSTİNADLAR – 3

“Qeyri-üzvi funksional materiallar” şöbəsinin

2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Məhəmməd Babanlı

Mövzu: Yüksək texnologiyalar üçün yeni qabaqcıl qeyri- üzvi funksional materialların istiqamətli sintezinin elmi əsaslarının yaradılması

Mövzuya aid işlər: 2.1; 2.2; 2.3.1 ; 2.3.2 ; 2.4

LABORATORİYANIN ADI: Keçid elementlərinin xalkogenidləri

LABORATORİYA RƏHBƏRİ : kimya elmləri doktoru, prof. İxtiyar Bəxtiyarli

Laboratoriyada 13 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.e.d., prof., b.e.i., 4 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i.-dir. Asif Məmmədov – k.e.d., prof., b.e.i., Əminə Mirzəyeva – k.ü.f.d., a.e.i., dos., Ruksana Qurbanova – k.ü.f.d., a.e.i., dos., Ziyafət Muxtarova – k.ü.f.d., a.e.i., Faiq Məmmədov – k.ü.f.d., a.e.i., dos., Oruc Kərimli –k.ü.f.d., b.e.i., Şərafət Məmmədov – k.ü.f.d., b.e.i., Fatma Məmmədova – e.i., Vilayət Məmmədov – e.i., Şəfa Hüseynova – e.i. Şəhri Abdullayeva – k.e.i., Elnarə İsmayılova – k.e.i., Ülviyyə Həsənova – k.e.i.

İŞ 2.1: Keçid elemen tlərinin xalkogenidləri və oksixalkogenidləri əsasında yeni yarımkeçirici və lüminessent xassəli maddələrin məqsədli sintezi və tədqiqi

MƏRHƏLƏ: Ln₂S₃ –Ga₂S₃–Ln₂^/S₃(EuS) kvaziüçlü sistemlərində şüşəəmələgəlmə sahəsinin sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi və yeni fazaların fiziki-kimyəvi xassələrinin öyrənilməsi.

Spektrin İQ-ya yaxın sahəsində lantanoidlərin qarışıq kationlu sulfid matrisalarında Nd³⁺ ionunun güclü işıqlanma effektinə malik olması bu materiallardan lazer elementi kimi istifadə olunmasına imkan yaradır. Qeyd olunanları və lantanoidlərin xalkogenidli şüşələrinin spektrin İQ sahəsində akustooptiki cihazlarda optiki linza, süzgəc( filtr) kimi işlənə biləcəyini, hətta xalkogenidli şüşələrdən hazırlanmış nazik təbəqələrdə aşırma effektinin (еффект переключения) müşahidə edilməsi ilə əlaqədar onlardan EHM-nın yaddaşında istifadə olunmasına imkan yarandığını nəzərə alaraq hesabat dövründə La₂S₃–Ga₂S₃–Nd₂S₃, La₂S₃–Ga₂S₃–EuS və Sm₂S₃–Ga₂S₃–EuS sistemlərində şüşəəmələgəlmə sahələrinin sərhədləri müəyyən edilmiş və yeni fazaların fiziki-kimyəvi və termodinamiki xassələri öyrənilmişdir.

Şüşə əmələgəlmə sahələrinin nümunələri kükürd təzyiqi altında ilkin komponentlərdən 1425 K temperaturda kvars reaktora yerləşdirilmiş stekloqrafit butada aparılmışdır. Kəskin soyutma prosesi reaktoru sintez temperaturundan birbaşa otaq temperaturunda suya salmaqla həyata keçirilmişdir (şəkil 1,2).

Şəkil 2. Lantanoidlərin qalliumla sulfid şüşələri

Laboratoriyada sintez olunan nümunələr fiziki-kimyəvi analizin müasir kompleks metodları ilə (DTA Almaniyanın “NETZSCH” firmasının “Jupiter” STA449 F3 cihazında, RFA Almaniyanın “Bruker” firmasının “D2 PHASER” avtomatik rentgen difraktometrində, spektral analiz isə Perkin Elmer System FT-İr və Perkin Elmer Lambda 9 spektrometrində) tədqiq olunmuşdur.

Öyrənilən sistemlərdə şüşə əmələgəlmə sahələrinin qatılıqdan asılılığı şək.3-də göstərilmişdir.

Şəkildən görünür ki, tədqiq olunan sistemlərdə rənglənmiş şəffaf şüşə əmələgəlmə sahəsi hər iki tərəfdən ştrixlənmiş qeyri-şəffaf şüşə sahəsi ilə hüdudlanmışdır. Şüşənin qeyri-şəffaf olmasının səbəbi tərkibdə ilkin kristallaşma mərkəzlərinin əmələ gəlməsidir ki, bu da RFA-nın nəticələri ilə təsdiq edilmişdir. Alınan ikili şəffaf şüşələrin rəngi Ln³⁺ ionlarının rənglərinə uyğundur. Belə ki, lantan qızılı-sarı, niodium yasəməni-qəhvəyi, samarium moruğu, evropium (EuS) isə tünd-boz rənglidir. Tərkibə üçüncü komponentin daxil edilməsi rəngi tündləşdirir. Lantanoidlərin nüvələrinin yükünün artması istiqamətində şüşə əmələgəlmənin azalması fikrimizcə, sulfidlərin quruluşu ilə, başqa sözlə lantanoidlərin koordinasiya ədədlərinin dəyişməsi ilə əlaqədardır, çünki lantanoid birləşmələrinin xassələri ion radiusunun kiçilməsinə nisbətən metalın koordinasiya ədədinin dəyişməsinə daha həssasdır.

(Ga₂S₃)_0,65(La₂S₃ )_0,20(Nd₂S₃ )_0,15 tərkibli şəffaf şüşənin derivatoqrafik analizi göstərir ki, 880 K müşahidə edilən və şüşələrə xas olan balıqqulağıya oxşar effekt bu şüşənin yumşalma temperaturunu göstərir. 915–1200 K temperaturdakı ekzoeffektlər və kütlə itkisi şüşənin pilləli oksidləşməsini xarakterizə edir.

(Ga₂S₃)_0,65(La₂S₃)_0,35 tərkibli şüşədə t_g=895 K, t_k=950 K-dir. (Ga₂S₃)_0,70(EuS)_0,30tərkibli şüşədə isə t_g=835 K, t_k=855 K-dir. EuS-in miqdarından asılı olaraq üçlü şüşələrdə t_g-nin qiyməti 895 K-dən 835 K-ə qədər, t_k-nın qiyməti isə 890 K-dən 855 K-ə qədər azalır, uyğun olaraq H_μ-nün qiyməti 520 mPa–560 mPa intervalında artır.

Şüşələrin İQ spektrlərində Me–S rabitəsini xarakterizə edən zolaqlar ilkin kristallik komponentlərin spektrlərindəki zolaqlara nisbətən daha yüksək intensivliyə malikdir və yüksək tezlikli sahəyə tərəf sürüşmüşdür. Bu da şüşələrdə Me–S kovalent rabitəsinin güclənməsindən irəli gəlir.

Bundan başqa, hesabat dövründə (Ga₂S₃)_1-x(La₂S₃ )_x-y(Nd₂S₃)_y tərkibli şəffaf şüşədə ilk dəfə olaraq lazer xassəsini öyrənmək məqsədi ilə spektrin görünən və İQ sahəsində adsorbsiya spektrləri çəkilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, göstərilən tərkibli şüşə otaq temperaturunda 1,08 mkm dalğa uzunluğunda lazer xassəsi göstərir. Lakin müvafiq kristallik matrissalarla müqayisədə Nd³⁺ ionunun lazer xassəsi şüşələrdə zəifdir. Bu da şüşələrdə şüa itkisinin nisbətən çox olması ilə əlaqədardır. Hesab edirik ki, lazerin keyfiyyətinin yüksəldilməsi aktivatorun optimal qatılığı və nümunənin uzunluğu hesabına artırmaq mümkündür.

Bu şüşələrdən optiki linza, süzgəc (filtr), eləcə də lifli xətti rabitə sistemlərində – telekomunikasiya üçün 1,3 mkm dalğa uzunluqlu gücləndiricilərin hazırlanmasında lazer elementi kimi istifadə oluna bilər.

Tədqiq olunan sistemlərdə şüşəəmələgəlmənin termodinamiki analizi

Ln₂S₃–Ga₂S₃–EuS (Ln – Nd, Sm) və Ln₂S₃–Ga₂S₃–EuS sisteminin Ga₂S₃sahəsindəki maye ərintilərinin relaksiya sürəti soyuma sürətinə nisbətən çox kiçik olduğundan bu tərkib ərintilərdən şüşələr alınır. Şüşə kinetik dondurulmuş termodinamiki sistemdir. Şüşələlərin entalpiyası və sərbəst enerjisi kristallik haldan çox olduğundan metastabil haldadır. Tədqiq edilən sistemlərdə Kauzman və Kutsov formulları sınaqdan keçirilmişdir.

DTA və hesablamalar göstərir ki, (Ga₂S₃)_0,65(La₂S₃)_0,35 tərkibli şüşədə kristallaşma temperaturu ilə şüşə əmələgəlmə temperaturunun fərqi T_k–T_g=950–895K = 55, T_g/T_k=0.94; (Ga₂S₃)_0,70(EuS)_0,30 tərkibli şüşədə isə T_k–T_g=855–835K = 20, T_g/T_k=0.976 təşkil edir. EuS-in miqdarından asılı olaraq üçlü şüşələrdə T_g-nin qiyməti 895 K-dən 835 K-ə qədər, T_k-nın qiyməti isə 890 K-dən 855 K-ə qədər azalır. Uyğun olaraq T_g/T_k=0.93 və T_g/T_k=0.96. Müəyyən olunmuşdur ki, La₂S₃-Ga₂S₃-EuS sisteminin Ga₂S₃əsasında alınan şüşələr üçün Kauzman və Kutsov tənliklərindən kənara çıxma böyükdür. Bu La₂S₃və EuS komponentlərinin təsiri ilə struktur relaksiyasının sürətinin və şüşənin termiki stabilliyinin artması ilə izah edilir.

NƏTİCƏLƏR

Ln₂S₃–Ga₂S₃–Ln^/₂S₃(EuS) sistemlərində şüşə əmələgəlmə sahəsinin sərhədləri müəyyənləşdirilmiş və yeni fazaların dinamik şəraitdə termolizi və İQ spektrləri öyrənilmişdir.
Şüşələrin İQ spektrlərində Me–S rabitəsini xarakterizə edən zolaqlar ilkin kristallik komponentlərin zolaqlarına nisbətən daha yüksək intensivliyə malikdir və yüksək tezlikli sahəyə tərəf sürüşür. Bu da şüşələrdə kovalent rabitənin güclənməsindən irəli gəlir.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

Бахтиярлы И.Б., Асадуллаева С.Г., Тагиева К.О., Зломанов В.П. Разрез (BaSiO₃)_0.75(Er₂O₃)_0.25–(BaSiO₃)_0.75(Er₂O₃)_0.25системы Er₂O₃-ErF₃-BaSiO₃// Ж. Неорган. Материалы. 2015, т. 51, № 5, с. 538-541. (www.naukaran.ru; www.maik.ru)
Мамедов А.Н., Салимов З.Э., Кулиева С.А., Бабанлы М.Б. 3d моделирование поверхности кристаллизации меди в тройной системе Сu–Pb–Tl // Успехи современного естествознания, Москва, Академия естествознания. 2015, ч.5, №1, c. 804-807.
Mammadov A.N., Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Tagiev D.B. Effect of Composition on the Physical Properties of (TlInSe2)1-х(TlGaTe2)х // Solid Solutions. Cambridge Journals.MRS Online Proceeding Library. 10.1557/opl. 2015, p.419.

KONFRANS MATERİALLARI

Бахтиярлы И.Б., Асадуллаева С.Г., Фатуллаева Г.М., Керимли О.Ш., Мирзоева А.А. Физико-химические свойства стеклообразующих расплавов Nd₂S₃–Ga₂S₃–EuS и La₂O₃–As₂S₃–Eu₂S₃–Eu₂O₃ / Mатериалы Международной научной конференции «Полифункциональные химические материалы и технологии». Томск-2015, т.1, с.20-22.
Мамедов Ф.М., Нейматова А.В., Бахтиярлы И.Б., Исмайлова Э.Ф. Исследование разреза (Pr₂S₃)_0.15(Pr₂O₃)_0.85–(Bi₂S₃)_0.85(Pr₂O₃)_0.15 тройной системы Pr₂S₃–Bi₂S₃–Pr₂O₃ /Mатериалы Международной научной конференции «Полифункциональные химические материалы и технологии». Томск-2015, т.1, с.128-131.
Абдуллаева Ш.С., Бахтиярлы И.Б., Гасымов В.А., Мамедов Ф.М. /Физико-химические свойства соединения CuFeIn₃S₆, образовающегося в системе CuInS₂–FeIn₂S₄ / Mатериалы Международной научной конференции «Полифункциональные химические материалы и технологии». Томск-2015, т.2, с.6-8.
Мамедов А.Н., Бахтиярлы И.Б., Асадов М.М., Мамедов В.С. Характер химического взаимодействия и термодинамический анализ системы Ga₂S₃–Eu₂O₂S–Y₂O₂S/ Mатериалы Международной научной конференции «Полифункциональные химические материалы и технологии». Томск-2015, т.2, с.149-151.
Гурбанов Г.Р., Мамедов Ш.Г. Физико-химические взаимодействия в системе PbSn–Bi₄S₈–SnS / Mатериалы Международной научной конференции «Полифункциональные химические материалы и технологии». Томск-2015, т.1, с.52-55.
Исмайылова Э.Н., Курбанова Р.Д., Мамедов Ш.Г., Мухтарова З.М., Мамедов Ф.М. Исследование сечения Sn₂Sb₆S₁₁–In₂S₃ в квазитройной системе In₂S₃–SnS–Sb₂S₃ / Mатериалы Международной научной конференции «Полифункциональные химические материалы и технологии». Томск-2015, т.1, с. 98-101.
Мамедов А.Н., Бахтиярлы И.Б., Асадов М.М., Мамедов В.С. Характер химического взаимодействия и термодинамический анализ системы Ga₂S₃–Eu₂O₂S–Y₂O₂S / Mатериалы Международной научной конференции «Полифункциональные химические материалы и технологии». Томск, 2015. т. 2. с.148-151.
Бахтиярлы И.Б., Курбанов Р.Д., Керимов Р.И., Мамедова Ф.М., Исмайылова Э.Н., Абдуллаева А.С. Фазовая диаграмма разреза (Ga₂S₃)_0,75(EuS)_0,25–
(EuGa₂S₄)_0,86EuNd₂S₄)_0,14 / XIX Международная конференция «Физика прочности и пластичности материалов». Самара -2015, с. 224.

9. Гурбанов Г.Р., Мамедов Ш.Г., Мухтарова З.М., Мамедов В.С. Характер взаимодействия в системе PbBi₄S₇–Pb₂SnBi₂S₆ / Ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 92-ci ildönümünə həsr olunmuş doktorant, magistr və gənc tədqiqatçıların “Kimyanın aktual problemləri” IX respublika elmi konfransının materialları. Bakı-2015, с. 43.

10. Гурбанов Г.Р., Мамедов Ш.Г., Бахтиярлы И.Б., Исмайылова Е.Н. Исследование разреза PbBi₄S₇–PbSnBi₄S₈ в квазитройной системе SnS–Bi₂S₃–PbS / Ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 92-ci ildönümünə həsr olunmuş doktorant, magistr və gənc tədqiqatçiların “ Kimyanın aktual problemləri” IX respublika elmi konfransının materialları. Bakı-2015, с.42.

11.Kərimov R.İ., Bəxtiyarlı İ.B., Qurbanova R.C., Əliyeva S.N., Məmmədova F.M. EuGa₂S₄ və (EuGa₂S₄)_0,98(NdGaS₃)_0,02 tərkibli monokristallarda fotolüminessensiya / Ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 92-ci ildönümünə həsr olunmuş doktorant, magistr və gənc tədqiqatçiların “ Kimyanın aktual problemləri” IX respublika elmi konfransının materialları. Bakı-2015, s. 101-102

12. Мухтарова З.М., Бахтиярлы И.Б. Проекция поверхности ликвидуса системы
Ge–Te–Sm / Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri Bakı 2015,s.96

13. Fətullayeva G.M., Bəxtiyarlı İ.B., Əliyeva S.N. A₂S₃-Eu₂O₃ sistemində şüşəəmələgəlmə / Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri Bakı 2015,s.97

14. İsmayılova E.N., Qurbanova R.C., Bəxtiyarlı İ.B., Məmmədova F.M. / In₂S₃-SnS sistemində faza rarazlığına ziddiyyətli baxış. Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri Bakı 2015,s.98

15. Abdullayeva Ş.S., Bəxtiyarlı İ.B. Cu₂S-İn₂S₃-FeS kvaziüçlü sistemində trianqulyasiya / Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri Bakı 2015,s.99

16. Məmmədov V.S., Bəxtiyarlı İ.B., Məmmədov A.N. La₂O₂S–Ga₂S₃–Y₂O₂S sistemində (La₂O₂S)_0.48(Y₂O₂S)_0.52–(Ga₂S₃)_0.86(Y₂O₂S)_0.14 kəsiyinin tədqiqi /Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri Bakı 2015,s.100

17. Abdullayev A.S., Kərimli O.Ş., Bəxtiyarlı İ.B. (Ga₂S₃)_0.70(La₂S₃)_0.25(Nd₂S₃)_0.05tərkibli şüşənin lazer xassəsi / Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri Bakı 2015,s.101

18. Məmmədov F.M., Neymətova A.V., Bəxtiyarlı İ.B.. Pr₂S₃–Bi₂S₃–Pr₂O₃ kvaziüçlü sisteminin (Bi₂S₃)_0.45(Pr₂S₃)_0.55 –(Bi₂S₃)_0.45(Pr₂O₃)_0.55 qeyri-kvazibinar kəsiyinin tədqiqi / Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı 2015,s.102

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

Montan universitetinin «Qeyridəmir metallurgiyasının departamenti» (prof. Helmot Antrekowitsch, Dr. Holger Schnideritsch, Leoben, Avstriya)
RHİ-nin mərkəzi elmi tədqiqat laboratoriyası, (Leoben, Avstriya)
«Simens VAİ»-nin mərkəzi ofisi ( Dr. Martin Koch, Offenburq, Almaniya)
Moskva Dövlət Universiteti (prof.V.P.Zlomanov, Rusiya)
Belarusiya Dövlət İnformatika və Radioelektronika Universiteti (prof. İ.V.Bodnar, Minsk, Belarus)

İSTİNADLAR–16

LABORATORİYANIN ADI: Funksional materialların komponentlərinin sintezi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, prof. İmir Əliyev

Laboratoriyada 15 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.e.d., b.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər b.e.i., 1-i e.i., 1 nəfər k.e.i.-dir. Özbək Əliyev – k.e.d., b.e.i., Dilbər Əjdərova – k.e.d., b.e.i., Tamella Maksudova – k.e.d., b.e.i., Validə Rəhimova – k.ü.f.d., a.e.i., Şəfiqə Həmidova – k.ü.f.d., a.e.i., Sevil Mehdiyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Naibə Məmmədova – k.ü.f.d., b.e.i., Kəmalə Babanlı – k.ü.f.d., e.i., Gülbəstə Ağammədova – k.e.i.

İŞ 2.2: Germanium və arsen yarımqrupu elementlərinin sulfid və selenidləri əsasında fotoelektrik və optiki xassələrə malik yarımkeçirici materialların alınması.

MƏRHƏLƏ:As₂Se₃–Cr₂Se₃, CaSe–As₂Se₃, AsSe–Mn, GaAs–CdSe və PbS–Cu₂S–Sb₂S₃ sistemlərində faza tarazlığının tədqiqi, optik və maqnit xassələrinin öyrənilməsi.

Yüksək effektli optiki həssas və termoelektrik materialların alınması məqsədi ilə As₂Se₃–Cr₂Se₃, CaSe–As₂Se₃, AsSe–Mn, GaAs–CdSe və kvaziüçlü PbS–Cu₂S–Sb₂S₃ sistemin PbS–CuSbS₂ kəsiklərində faza tarazlığı tədqiq edilmişdir. Fiziki-kimyəvi analiz metodlarının nəticələrinə əsasən As₂Se₃-Cr₂Se₃ sisteminin hal diaqramı qurulmuşdur.

As₂Se₃–Cr₂Se₃ kəsiyi, Cr–As–Se üçlü sisteminin kvazibinar kəsiyi olub, evtektik diaqramlar tipinə aiddir. Sistemdə As₂Se₃ əsasında otaq temperaturunda 2 mol % qədər həllolma sahəsi əmələ gəlir. Sistemdə 365⁰C-də 15 mol% Cr₂Se₃ olan təcrübədə evtektika kristallaşır. Evtektikanın yeri qrafiki yolla Tamman üçbucağı qurmaqla da bir daha dəqiqləşdirilir. Evtektik nöqtədə nonvariant tarazlıq yaranır: M ↔ α + CrAs₃Se₆.

As₂Se₃–Cr₂Se₃ sistemində komponentlərin 3:1, 1:1 və 1:2 nisbətlərində üç yeni üçlü peritektik birləşmə əmələ gəlir.

M + CrAsSe₃↔ CrAs₃Se₆ 470⁰C-də

M + Cr₄As₂Se₉ ↔ CrAs Se₃ 500⁰C-də

M + Cr₂Se₃ ↔ Cr₄As₂Se₉ 690⁰C-də

Müəyyən edilmişdir ki, sistemdə As₂Se₃ əsasında 15 mol% Cr₂Se₃ şüşə sahəsi əmələ gəlir. Şüşə sahəsindən olan ərintilərin fiziki-kimyəvi analizi həm şüşə və həm də kristal halında aparılmışdır. Sistemdə As₂Se₃ və CrAs₃Se₆ birləşmələrinin birgə kristallaşması ikili evtektikada başa çatır, tərkibi 15 mol% Cr₂Se₃, temperaturu 365⁰C-dir. A_S2Se₃ əsasında alınmış şüşə halında olan ərintilərin termiki emaldan əvvəl mikrobərkliyi 130–146 Mpa, sıxlığın qiyməti 4,58–5,12 q/sm³, nümunələr kristallaşdırıldıqdan sonra ərintilərinin mikrobərkliyi 750–800 МPа, sıxlıqları isə 5,10–5,28 q/sm³ arasında dəyişir. Mikrobərkiiyin ölçül-məsi zamanı alınmış digər fərqli qiymətlər: 1500–1540; 1850–1900; 2150–2190 MPa isə sistemdə əmələ gələn yeni fazalara CrAs₃Se₉, CrAsSe₃ və Cr₄As₂Se₉, 2500–2580 qiymətləri isə Cr₂Se₃ fazasına uyğundur. Beləliklə, termiki və mikroquruluş analizlərinin nəticələri rentgenfaza analiz metodu ilə təsdiq edilmişdir. As₂Se₃-Cr₂Se₃ sisteminin şüşə sahəsindən olan ərintilərin qələvilərdə həll olmasının qələvinin qatılığından və vaxtdan asılı olaraq artması müşahidə edilmişdir. 5, 7 və 10 mol % Cr₂Se₃ tərkibli nümunələrin həllolma sürəti 0,5–1 N NaOH qatılıq intervalında uyğun olaraq, 1,36^.10^-9–6,5^.10^-6, 1,26^.10^-9– 8,5^.10^-7 və 3,4^.10^-9–6,6^.10^-8intervalında dəyişir.

AsSe-Mn sisteminin ərintilərinin sintezi Mn və AsSe komponentlərinin 0.1333 Pa təzyiqinə qədər havasızlaşdırılmış kvars ampulda 400-1100^oC temperatur intervalında birgə əritməklə aparılmışdır. Sistemdə AsSe birləşməsi əsasında şüşə sahəsinin olduğu müəyyən edilmişdir. Şüşəvarı ərintiləri kristallaşdırılmaq üçün 200^oC-də 750 saat müddətində termiki emal edilmişdir. AsSe–Mn sisteminin faza diaqramı qurulmuşdur. Sistemin hal diaqramı kvazibinar olub, sadə evtektik tiplidir. AsSe–Mn sistemində AsSe birləşməsi əsasında 10 mol% Mn şüşə sahəsi müəyyən edilmiş və onun yumşalma və kristallaşma temperaturu dəqiqləşdirilmişdir.

As₂Se₃-CaSe sisteminin ərintilərinin sintezi As₂Se₃ və CaSe komponentlərinin 0.1333 Pa təzyiqinə qədər havasızlaşdırılmış kvars ampulda 600-1100⁰C temperatur intervalında birgə əritməklə aparılmışdır. As₂Se₃-CaSe sisteminin ərintiləri sintezdən sonra kompakt kütlə halında alınmış qara rəngli nümunələrdir. Fiziki-kimyəvi analiz metodları vasitəsi ilə tədqiq nəticələrinə əsasən sistemin mikrodiaqramı qurulmuşdur. Mikrobərkliyin 1300–1350 MPa qiyməti şüşə halında olan As₂Se₃-nin, 1250 MPa qiyməti isə CaSe birləşməsinin mikrobərkliyinə uyğundur. Kristallaşdırıldıqdan sonra şüşəvarı ərintilərin mikrobərklikləri kristal halında olan ərintilərə nisbətən kiçik olur. Termiki emaldan sonra şüşəvarı ərintilərin mikrobərklikləri 760–800 MPa qiymətini almışdır. Sistemdə adi soyudulma zamani As₂Se₃ əsasında 20 mol % CaSe şüşə sahəsinin əmələ gəldiyi müəyyən edilmişdir.

Cd₃As₂S₃Se₃ birləşməsinin nanoölçülü nazik təbəqəsi vakuumda tozlandırma yolu ilə alınmışdır. Cd₃As₂S₃Se₃ nazik təbəqəsinin optik xassələrini öyrənmək üçün «U-5100 spektrofotometrindən» istifadə edilmişdir.

Məlum olduğu kimi yarımkeçiricilərdə düz keçid halı üçün udma əmsalı Tauç düsturu ilə ifadə olunur:

α-udma əmsalı, -fotonun enerjisi, E_g-yarımkeçiricinin gadağan olunmuş zonasının enidir.

Cd₃As₂S₃Se₃ nazik təbəqələri üçün E_g-ni müəyyən etmək üçün aldığımız qiymətlər əsasında - nın -dən asılılığı qurulmuşdur. Bu asılılığın düz xətt oblastının absis oxu ilə kəsişməsinə əsasən Cd₃As₂S₃Se₃ nazik təbəqəsinin qadağan olunmuş zonasının eni müəyyən edilmişdir: E_g= 2,16 eV. Alınan material fotorezistor kimi optik cihazlarda istifadə oluna bilər.

PbS–Cu₂S–Sb₂S₃ kvaziüçlü sisteminin PbS–CuSbS₂kəsiyində faza tarazlığı tədqiqi edilmiş, hal diaqramı qurulmuşdur (şəkil 2). Sistemdə qarşılıqlı təsir mürəkkəb xarakterli olub, komponentlərin 1:1 nisbətində tərkibi PbCuSbS₃ olan sulfoduzun əmələ gəlməsi ilə xarakterizə olunur. Bu birləşmə 1125K temperaturda konqruyent əriyir və ümumi sistemi CuSbS₂–PbCuSbS₃ və PbCuSbS₃–PbS alt sistemlərinə bölür. Göründüyü kimi, hər iki alt sistem evtektik xarakterlidir. Evtektik nöqtələrin koordinatları: 20 mol% PbS və T=675K, 70 mol% PbS və T=950K. CuSbS₂ əsasında həllolma sahəsi 6 mol% təşkil edir, PbS əsasında isə bərk məhlul praktiki olaraq müəyyən edilməmişdir. Rentgenfaza analizinin nəticələri sistemdə dördlü PbCuSbS₃ sulfoduzunun əmələ gəldiyini təsdiq edir.

Dördlü fazanın rentgenoqramının indekslənməsi onun rombik singoniyada Kristallaşmasını göstərir: a=8,162, b=8,710, c=7,810Å. Fəza qrupu Pmn²₁ olub, elementar qəfəsdə 4 mol (Z=4) yerləşir.

PbCuSbS₃ birləşməsi dəyişən tərkibli faza olub, onun həllolma sahəsi 45–53 mol% PbS qatılıq intervalında dəyişir. Rentgenoqrafik analizin nəticələrinə görə bu bərk məhlullar burnonit tipində ortorombik singoniyada kristallaşırlar. Ərintinin tərkibində qurğuşun sulfidin miqdarı artdıqca elementar qəfəsin parametrləri əvvəlcə azalır (50 mol% PbS-ə qədər), sonra isə artır. Analoji xarakter tərkibdən asılı olaraq piknometrik sıxlığın dəyişməsində də müşahidə olunur, başqa sözlə homogen sahədə PbS-in ərintidə miqdarı artdığca sıxlığın qiyməti 5,98 q/sm³-dən 5,75 q/sm³-ə qədər azalır (50 mol % PbS-də), sonra isə 5,91 q/sm³ qədər artır (tərkibində 53 mol% PbS olan ərinti). Elementar qəfəs parametrlərinin və piknometrik sıxlığın 45–53 mol% PbS qatılıq intervalında belə dəyişməsi PbCuSbS₃ birləşməsinin dəyişən tərkibli faza olduğunu göstərir. PbS–CuSbS₂ sistemində üç sıra mikrobərklik alınır: 230–244, 250–264 və 72 q/sm³. Bunlar α-bərk məhlulun (CuSbS₂ əsasında), PbCuSbS₃ və PbS-in mikrobərkliyinə uyğun gəlir. Bərk məhlul sahəsində mikrobərkliyin qiyməti artır, ikifazalı sahədə isə praktiki olaraq sabit qalır.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

Əliyev İ.İ., Həsənquliyeva Ş.Ə., İlyaslı T.M., Novruzova F.Ə. AsSe-AsMn₂ sistemində faza tarazlığı və şüşəəmələgəlmə // Azərb. kimya jurnalı. 2015. № 2. s.94-98.
Гамидова Ш.А., Кули-заде Э.С., Новрузова Ф.А., Мехтиева С.А. Стеклообразование в системах Bi₂O₃-B₂O₃-Ln₂O₃ (Ln=La, Nd, Sm,Yb,Y) // Химические проблемы. 2015. № 2. с.209-212.
Aliev O.M., Agayeva R.M., Ajdarova D,S., Maksudova T.V., Rahimova V.M., Gasymov V.A., Synthesis and study of synthetic analogues of nufteldite mineral with rare earths elements //Reports Nat. Acad. Sei. of. Azerbaijan. 2015. V.LXX1. № 1. Р.42-46.
Əliyev İ.İ., Babanlı N.B., Cem Kevser Osman, Yusibov Y.Ə., Süleymanova M.H. SnTe-AgBiTe₂ sistemində qarşılıqlı təsirin xarakteri // Kimya Problemləri. 2015. № 1. с.344-348.

XARİCDƏ

Aхмедов O.Р.,Исмаилов Ф.И.,Алиев И.И, Гасымов В.А., Мамедова И.Т. Синтез и физико-химические исследования сплавов системы (PbS)_1-X(Се)_X (х=0,01-0,7) .// Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований (Москва «Академия естествознания»). 2015. № 2. с.262-265.
Алиев И. И., Джафарова Г. З., Мамедова А. З., Велиев Дж. А. Характер химического взаимодействия по разрезу InSe–In₃Sb₂S₃Se₃ системы In–Sb–S–Se // Журн. неорган. химии. 2015. т.60. №2.с.282-285.
Yagubov N.I., Aliyev I.I., Veliyev C.A., Ali Riza KUL.Likvidus Surface Projection for the CaTe–In–Te Quasi-ternary system // Journal of Alloys and Compounds. 2015. 619. p.319-324.
ЯгубовН.И., Алиев И.И., БабанлыК.Н., АлиевО.А., Рагимова В.М. Физико-химические и физические свойства сплавов системы InSe-CaIn₂Se₄ // Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований (Москва «Академия естествознания»). 2015. № 7, часть 1, с.45-47.
Ягубов Н.И., Алиев И.И., Мамедова Н.А., Бадалли И.Ф. Фазовое равновесие в системе GaSe–CaSe // Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований (Москва «Академия естествознания»). 2015. № 3. с.18-22.
Ильяслы Т.М., Гасангулиева Ш.А., Алиев И.И., Шахбазов М.Г. Xaрактер взаимодействия в системe Se-CrAsSe₃ // Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований (Москва «Академия естествознания»). 2015. № 9. часть 1. с.92-93.
Алиев О.М., Аждарова Д.С., Рагимова В.М., Байрамова С.Т., Алиева С.И. Изучение квазитройной системы Cu₂S–PbS–Bi₂S₃ по разрезам CuBiS₂–PbS, Bi₂S₃–PbCuBiS₃, Cu₂S–PbCuBiS₃ // Междун. журн. прикладных и функциональных исследований. Москва. 2015. № 6. С.465-468.
Юсибов Ю.А, Cem Kevser Osman, Бабанлы Н.Б., Алиев И.И. Фазовoе равновесиe в системe SnTe-[AgSbTe₂] Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований (Москва «Академия естествознания»). 2015. № 10. ч. 4. с. 345-347

KONFRANS MATERİALLARI

Əliyev İ.İ., Yaqubov N.İ., Əliyev F.H., Şahbazov M.H., Əliağayeva Z.T. CaGa₂Se₄–GaSe sistemində faza tarazlığı. Ümummilli lider Heydər Əliyevin 92-ci ildönümünə həsr olunmuş ” Müasir biologiya və kimyanın aktual problemləri” Elmi-praktik konfrans. Məqalə toplusu. Gəncə 2015. s.10-13.
Yusibov Y.Ə, Cem Kevser Osman, Babanlı N.B., Əliyev İ.İ. SnTe–[AgSbTe₂] sistemində faza tarazlğı // Ümummilli lider Heydər Əliyevin 92-ci ildönümünə həsr olunmuş “Müasir biologiya və kimyanın aktual problemləri” Elmi-praktik konfrans. Məqalə toplusu. Gəncə. 2015. s.17-20.
Əliyev İ.İ., Yusibov Y.Ə., İlyaslı T.M., Həsənquliyeva Ş.Ə. Se-CrAs₃Se₆ sistemində kimyəvi qarşılıqlı təsirin xarakteri // mummilli lider Heydər əliyevin 92-ci ildönümünə həsr olunmuş “Müasir biologiya və kimyanın aktual problemləri “Elmi-praktik konfransı. Məqalə toplusu. Gəncə. 2015. s.15-17.
Алиев О.М., Аждарова Д.С., Максудова Т.М. Система СuPbSbS₃–Cu₂S // Материалы ХIХ Междун. конф. Физика прочности и пластичности материалов. Самара, Россия. 2015. С.219.
Mаксудова Т.Ф., Аждарова Д.С., Алиев О.М. Выращивание монокристаллов соединения YbSbS₃ // Материалы VI Междунар. Конф. Кристаллофизика и деформационное поведение перспективных материалов. Москва. 2015. С.202.
Əliyev İ.İ., İlyaslı T.M., Xuduyeva A.Q. As₂Se₃-Nd₂Se₃ sistemində şüşə sahəsinin tədqiqi // Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı 2015. s.122.
Aliyev I.I., Soydal U., Ahmetli G.S., Novruzova F.A. Study of chemical interaction and phаseformetion in As₂S₃-TlS system // Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı 2015. s.118.
Manafova A.İ., Əliyev İ.İ.AsSe-AsMn₂ sistemində kimyəvi qarşılıqlı təsirin xarakteri // Ümummilli Lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 92-ci ildönümünə həsr olunmuş doktorant, magistr və gənc tədqiqatçıların “Kimyanın Aktual problemləri” IX Respublika Elmi Konfransının materialları, Bakı-2015. 6-7 may. C.45.

KADR HAZIRLIĞI

Şəfəq Həsənquliyeva – doktorant, 2013–2016-ci illər. Elmi rəhbər – k.e.d., prof. İmir Əliyev

Dissertasiya mövzusu: As–Mn(Cr)–Se üçlü sistemlərində faza tarazlığı, şüşəəmələgəlmə və alınan yeni fazaların xassələrinin tədqiqi.

Dosent Nağı Yaqubov – kimya üzrə elmlər doktoru. Məslətəçi – k.e.d., prof. İmir Əliyev.

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

1.İspaniyanın Beynəlxalq Donostiya Fizika mərkəzi

2.Türkiyənin Adıyaman Universiteti

QRANTLAR

Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. Layihənin adı: “Alternativ enerji mənbələrindən istifadə və elektron texnikası üçün çoxkomponentli metal xalkogenidləri əsasında yeni funksional komponentlərin alınması və tədqiqi.”. Layihənin rəhbəri- AMEA-nın müxbir üzvü, k.e.d.. prof. M.B.Babanlı, k.e.d., prof. İ.Əliyev (iştirakçı). Müddəti 24 ay (2014-2016). Məbləğ.80 000 man.

İSTİNADLAR – 3.

LABORATORİYANIN ADI: Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru Səadət Bənənyarlı

Laboratoriyada 9 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i.,
6 nəfər k.e.i.-dir. Rəna Qasımova – k.ü.f.d., a.e.i., Samirə İmaməliyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Leyla Məşədiyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Leyla Xəlilova – k.e.i., Nigar Cəfərova – k.e.i., Şəlalə Əliyeva –k.e.i., İlahə Yusifova – k.e.i., İlahə Mehdiyeva – k.e.i., Aynur Qəhrəmanova – k.e.i.

İŞ 2.3.1. p-elementlərin birləşmələri əsasında topoloji izolyatorların, termoelektrik və maqnit xassəli funksional materialların alınması və tədqiqi (İşin rəhbəri – müxbir üzv Məhəmməd Babanlı)

MƏRHƏLƏ: Sb–Sb₂Te₃və Bi–Bi₂Te₃sistemlərinin faza diaqramlarının qurulması və tetradimitəbənzər homoloji sıranın yeni nümayəndələrinin istiqamətli sintezi.

Sb(Bi)–Te sistemlərində tetradimitəbənzər laylı quruluşa malik birləşmələrin nSb₂×mSb₂Te₃və nBi₂×mBi₂Te₃homoloji sıraları mövcuddur. Lakin həmin birləşmələrin yalnız az bir qismi bu sistemlərin faza diaqramlarında öz əksini tapmışdır. Tetradimitəbənzər quruluşlu fazaların kristalloqrafik xüsusiyyətlərini araşdırmaqla müəyyən edilmişdir ki, Sb(Bi)–Te sistemlərinin ənənəvi üsulla qurulan faza diaqramlarında homoloji sıraların ayrı-ayrı nümayəndələrinin fərdi şəkildə alınması mümkün olmur. Əridilmə və termiki emal yolu ilə alınan nümunələr, bir qayda olaraq müxtəlif birləşmələrin qarışığından ibarət olur. Onların difraksiya mənzərələri çox oxşar olduğundan faza diaqramlarının Sb–Sb₂Te₃və Bi–Bi₂Te₃ tərkib intervallarında geniş bərk məhlul sahələrinin mövcudluğu təsəvvürü yaranır. Lakin kristalloqrafik analiz göstərir ki, qeyd edilən homoloji sıraların ayrı-ayrı nümayəndələrinin geniş homogenlik sahələrinin olması mümkün deyil.

Qeyd edilənləri, həmçinin stibium və bismut telluridlərinin topoloji izolyatorlar və termoelektrik materialları kimi böyük maraq kəsb etməsini nəzərə alaraq, hesabat ilində Sb–Te və Bi–Te sistemlərinin faza diaqramları yeni yanaşma tətbiq etməklə təkrar tədqiq edilmişdir. Tətbiq edilən yanaşmada nümunələr standart metodikadan fərqli olaraq müxtəlif tərkibli maye məhlullardan istiqamətli kristallaşma yolu ilə alınmışdır. Alınan nümunələrin mayedən ilk kristallaşan hissələri rentgenfaza analizindən keçirilmiş və DTA üsulu ilə tədqiq edilmişdir.

Faza diaqramlarının yeni qurulmuş variantlarında Sb₂Te, Sb₁₀Te₆, Sb₄Te₃, Sb₆Te₅, Sb₂Te₂, Bi₁₄Te₆, Bi₂Te, Bi₅Te₃, Bi₄Te₃, Bi₆Te₅, Bi₂Te₂, Bi₆Te₇, Bi₄Te₅birləşmələri öz əksini tapmışdır. Həmin birləşmələrin hamısının peritektik reaksiya üzrə parçalanmaqla əriməsi müəyyən edilmiş və peritektik tarazlıqların koordinatları təyin edilmişdir. Şəkildə Bi–Bi₂Te₃ altsisteminin faza diaqramının yeni variantı verilir.

Şəkil. Bi-Bi₂Te₃ alt sisteminin faza diaqramının ədəbiyyatda verilən (a) və yeni qurulan (b) variantları

Ovuntu difraktoqramlarının analizi əsasında bu birləşmələrin tetradimitəbənzər laylı quruluşda kristallaşmaları müəyyən edilmiş və qəfəs parametrləri təyin edilmişdir.

Dəqiqləşdirilmiş faza diaqramları əsasında göstərilən birləşmələrin monokristallarının yetişdirilmə metodikaları işlənib hazırlanmış və onların bir neçəsi mükəmməl iri kristallar şəklində alınmış, Laue və SEM üsulları ilə onların monokristallığı təsdiq edilmişdir. Alınan monokristal nümunələri topoloji izolyator xassələrinin tədqiqi üçün beynəlxalq kolaboratorlara təqdim edilmişdir.

İŞ 2.3.2. Tərkiblərinə NTE, Bi, Zn, Cu oksidləri daxil olan üçlü borat sistemlərində şüşə əmələgəlmə, faza tarazlığının öyrənilməsi və alınan materialların istilik və elektrofiziki xassələrinin tədqiqi (İşin rəhbəri – Səadət Bənənyarlı)

MƏRHƏLƏ: Bi₂O₃-B₂O₃-Er₂O₃üçlü sistemlərini sərhədləndirən kvazibinar sistemlərin fiziki-kimyəvi tədqiqi və daxili kvazibinar kəsiklərin müəyyən edilməsi.

Cari ildə laboratoriyada aparılan elmi tədqiqat işlərinin davamı olaraq Bi₂O₃, CuO, ZnO, SiO₂, B₂O₃, Gd₂O₃, Er₂O₃ əsasında alınmış yeni fazaların elektrofiziki və istilik xassələri öyrənilmişdir. Tərkibləri 50 mol%(3CuO·B₂O₃)–50 mol%[ZnO_1-x·(Er₂O₃)_x] (x=0,02 və 0,05), və
95 mol%2Bi₂O₃·B₂O₃–5 mol% 2Bi₂O₃·3SiO₂+0,04Gd₂O₃ (0,02Gd₂O₃) olan nümunələrin elektrik müqavimətinin və dielektrik nüfuzluqlarının temperaturdan asılılıqları (T=300-740K) öyrənilmiş, mexaniki bərklikləri və sıxlığları təyin edilmişdir.

Bi₂O₃-B₂O₃–Er₂O₃üçlü sisteminin fiziki-kimyəvi tədqiqi üçün onu sərhədləndirən kvazibinar Bi₂O₃–Er₂O₃və B₂O₃–Er₂O₃ sistemlərinin nümunələri sintez edilmişdir.

NƏTİCƏLƏR

1. Faza tarazlıqlarının tədqiqinə yeni yanaşma tətbiq etməklə Sb-Sb₂Te₃və Bi-Bi₂Te₃sistemlərinin faza diaqramları dəqiqləşdirilmiş, nSb₂×mSb₂Te₃və nBi₂×mBi₂Te₃homoloji sıralarının topoloji izolyator kimi böyük maraq kəsb edən bir sıra yeni nümayəndəsi aşkar edilmiş və fərdi şəkildə alınmış, onların ərimə xarakterləri, kristal qəfəs tipləri və parametrləri təyin edilmişdir.

2.Bi₂O₃–SiO₂–B₂O₃–Gd₂O₃(Er₂O₃),CuO–ZnO–B₂O₃–Gd₂O₃(Er₂O₃) sistemlərində yüksək müqavimətli (ρ≥10⁶-10⁴ Om·sm) p-tip keçiriciliyə malik şüşəvari yarımkeçirici ərintilər alınmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, onların dielektrik nüfuzluğu T=300–500 K temperaturda 20–60, dielektrik itkisi isə 0,02–0,06 arasında dəyişir və nisbətən sabitdir. Maksimal (ε≈1100) dəyişmə T=580–630K temperatur intervalında müşahidə olunur.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

1. Aliev Z.S., Musayeva S.S., Jafarli F.Y., Babanly M.B. The phase equilibria in the Sb–Sb₂S₃–SbI₃ ternary system // Azerb. Chem. J., 2015, №2, с. 57-61.

2. Алиев З.С., Амирасланов И.Р., Бабанлы М.Б. Физико-химические аспекты разработки топологических изоляторов – нового класса функциональных материалов // Азерб. хим. журн., № 3, с. 6-37.

3. Imamaliyeva S.Z., Gasanly T.M.,Sadygov F.M.,Babanly M.B. Phase diagram of the Tl₂Te–Tl₉TbTe₆ system // Azerb.Chem. J., 2015, №3, с.93-97.

XARİCDƏ

Politano A., Silkin V.M., Nechaev I.A., Vitiello M.S., Viti L., Aliev Z.S., Babanly M.B., Chiarello G., Echenique P.M., Chulkov E.V. Interplay of surface and Dirac plasmons in topological insulators: the case of Bi₂Se₃// Phys. Rev. Lett. 2015, v.115, pp. 216802-5.

2. Pielmeier F., Landolt G., Slomski B., Mu S., Berwanger J., Eich A., Khajetoorians A., Wiebe J., Aliev Z.S., Babanly M.B., Wiesendanger R., Osterwalder J., Chulkov E.V., Giessibl F.J., Hugo Dil. Response of the topological surface state to surface disorder in TlBiSe₂ // New J. Phys., 2015, v.17, pp. 023067-8.

3. Nechaev I.A., Aguilera I., De Renzi V., di Bona A., Lodi Rizzini A., Mio A.M., Nicotra G., Politano A., Scalese S., Aliev Z.S., Babanly M.B., Friedrich C., Blügel S., Chulkov E.V. Quasiparticle spectrum and plasmonic excitations in the topological insulator Sb₂Te₃ // Phys. Rev. B, 2015, v.91, pp.245123-8.

4. Aliev Z.S., Ibadova G.I., Tedenac J.C., Babanly M.B. Phase equilibria in the YbTe–Sb₂Te₃–Te system //J. Alloys Compd., 2015, v.618, pp.167–171.

5. Bagheri S.M.,Alverdiyev I.J.,Aliev Z.S.,Yusibov Y.A., Babanly M.B. Phase relationships in the 1.5GeS₂+Cu₂GeSe₃«1.5GeSe₂+Cu₂GeS₃reciprocal system // J. Alloys Compd, 2015, v.625, pp.131–137.

6.Rasulova K.D., Aliev Z.S., Zavrajnov A.Y., Imamalieva S.Z., Babanly M.B. Phase equilibria in the system YbTe–PbTe–Bi₂Te₃// American Chemical Sciences Journal, 2015, 7(2), pp. 120–128.

7. Aliev Z.S., Rasulova K.D., Imamalieva S.Z., Babanly M.B. Phase Equilibria in the YbTe–Bi₂Te₃–Te System //Chemistry Journal, 2015, №2, p.35-39.

8.Imamaliyeva S.Z., Gasanly T.M., Amiraslanov I.R., Babanly M.B. New phase of variable composition in the Tl₉GdTe₆-Tl₉BiTe₆ system //Australian Journal of Basic and Applied Sciences, 2015, 9(23), 541-546.

9. Bananyarly S.I., Gasimova R.N., İsmayilov Sh.S., Chernisheva N.V. Nonlinear variations of electrical resistance and dielectric properties (έ and tgδ) of glasses of the 2Bi₂O₃∙B₂O₃–2Bi₂O₃∙3SiO₂ system // International Journal of Advanced Scientific and Technical Research, 2015, v3, issue 5, p65-69.

10. Имамалиева С.З., Машадиева Л.Ф., Зломанов В.П., Бабанлы М.Б. Фазовые равновесия в системе Tl₂Te–YbTe–Te // Неорганические материалы, 2015, т. 50, № 12, с.1333-1338.

11. Алиев З.С., Расулова К.Д., Имамалиева С.З., Бабанлы М.Б. Поверхность ликвидуса системы YbTe–PbTe–Bi₂Te₃// Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований, 2015, № 3, ч. 2, с.186-189.

12. Мамедов А.Н., Салимов З.Э., Кулиева С.А., Бабанлы М.Б. 3D моделирование поверхности кристаллизации меди в тройной системе Сu–Pb–Tl // Успехи современного естествознания, 2015, №1, часть 5, с.804-807.

13. Мамедов А.Н., Расулова К.Д., Бабанлы М.Б. Термодинамические уравнения решения обратной задачи фазовых равновесий в системе теллурид иттербия– сесквителлурид висмута // Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований, РАЕ, 2014, №8, ч.5, с.869-873.

KONFRANS MATERİALLARI

Hüsabat ilində laboratoriya əmərdaşları bir sıra beynəlxalq və regional konfranslarda məruzələrlə çıxış etmiş və 50-dən artıq məruzə tezisi çap olunmuşdur:

1. International Conference Applied Mineralogy and Advanced materials, AMAM-2015, (Castellaneta Marina, İtaliya),

2. 1^st International Turkic World Conference on Chemical Sciences and Technologies (Sarayevo, Bosniya),

3. XV International Conference on Physics and Technology of Thin Films and Nanosystems ICPTTFN-XV (Ivano-Frankivsk, Ukraine),

4. 5-ямеждународная конференция "HighMatTech" (Киев, Украина),

XX International Conferenceon Chemical Thermodynamic in Russia, RCCT-2015 (Nizhni Novgorod, Russia),

5. Всероссийская научная конференция с международным участием «II Байкальский материаловедческий форум», (Улан-Уде, Россия),

6. XV Всероссийская конференция "Высокочистые вещества и материалы. получение, анализ, применение" (Нижний Новгород, Россия),

7. XV International Conference on Physics and Technology of Thin Films and Nanosystems, ICPTTFN-XV (Ivano-Frankivsk, Ukraine),

8. Международная научная конференция "Полифункциональные химические материалы и технологии" (Томск, Россия),

VII Научно-практическая конференция «Современные методы в теоретической и экспериментальной электрохимии» (Плёс,Россия),

VII Всерос. Конф. "физико-химические процессы в конденсированных средах и на межфазных границах- ФАГРАН-2015" (Воронеж,Россия),

Biokimyəvi nəzəriyyələrin aktual problemləri" II-ci Beynəlxalq Konfransı (Gəncə),

Akademik T.N.Şahtantinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı (Bakı).

DƏRSLİK VƏ MONOQRAFİYALAR

Babanlı M.B., Ilyaslı T.M., Sadıqov F.M.,Yusibov Y.Ə. Fiziki-kimyəvi analizin əsasları. Bakı, Azərbaycan nəşr., 2015, 248s

KADR HAZIRLIĞI

Aynur Seyidzadə - fəlsəfə doktorluğu hazırlığı üzrə doktorant, 2014–2017-ci illər. Elmi rəhbər – müxbir üzv M.B.Babanlı.

Dissertasiya mövzusu – Stibium, bismut və qalay telluridləri əsaslnda yeni çoxkomponentli fazaların alınması və fiziki-kimyəvi tədqiqi.

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

Laboratoriya Avropa və Rusiyanın bir sıra elmi müəssisələri ilə əməkdaşlıq edir:

- Donostia Beynəlxalq Fizika Mərkəzi və Bask Ölkəsi Universiteti, İspaniya;

- Sürix Universiteti, İsveçrə;

- Calabria Universiteti, İtaliya;

- Montpellier II Universiteti, Fransa;

- Regensburg Universiteti, Almaniya;

- M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universiteti, Rusiya;

- Voronej Dövlət Universiteti, Rusiya;

- REA Sibir bölməsinin Geologiya və Mineralogiya İnstitutu, Rusiya və s.

QRANTLAR

Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. Layihənin adı: "Alternativ enerji mənbələrində istifadə və elektron texnikası üçün çoxkomponentli metal xalkogenidləri əsasında yeni funksional materialların alınması və tədqiqi". Layihənin rəhbəri-müxbir üzv M.Babanlı. Layihənin müddət-24 ay (2014-2016). Layihənin məbləği- 80 000 AZN.

İSTİNADLAR

Hesabat ilində laboratyoriya əməkdaşlarının 50-yə yaxın elmi əsərinə 140-dan artıq istinad edilmişdir.

LABORATORİYANIN ADI: Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafizə

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Hilal Tahirli

Laboratoriyada 13 əməkdaşı çalışır. Onlardan 5 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i., 1 nəfər b.laborantdır. İzida Məmmədyarova – k.ü.f.d., a.e.i., Aydın Kazımov – k.ü.f.d., a.e.i., Dilşad Səlimxanova – k.ü.f.d., a.e.i. Tamilla Ağalarova – k.ü.f.d., b.e.i, Talıb Hüseynzadə – k.ü.f.d., ap.e.i., Süleyman Verdiyev – k.ü.f.d., ap.e.i., Alfred Qayanov – e.i., Dilarə Baxışova – e.i., Solmaz Vəliyeva – e.i., Nigar Əliyeva – k.e.i., Ruqiyə Rzayeva – k.e.i., Afaq Hüseynova – k.e.i.

İŞ 2.4:Polad konstruksiyalarının korroziyadan mühafizəsi üçün bəzi d-elementlərinin karbidləri, silisidləri və nitridləri əsasında yeni kompozisiya örtük materiallarının alınması

MƏRHƏLƏ: ШХ 15 çeşidli polad üzərində termodiffuziya üsulu ilə formalaşdırılmış xromun və titanın qarışıq karbid örtüklərinin korroziya-elektrokimyəvi və fiziki-mexaniki xassələrinin öyrənilməsi

Termodiffuziya üsulu ilə poladların səthində formalaşdırılmış xromun və titanın karbidləri bir sıra aqressiv mühitlərdə poladı korroziyadan etibarlı surətdə mühafizə edir. Lakin, bəzi mühitlərdə, məsələn, xlorid turşusunda, bu örtüklər dayanıqlı olmayıb nisbətən yüksək sürətlə həll olur. Ədəbiyyat materiallarından məlumdur ki, xlorid ionları olan mühitlərdə paslanmayan poladların korroziya-elektrokimyəvi xassələrini yaxşılaşdırmaq üçün onların tərkibinə müəyyən miqdarda molibden daxil edilir ki, bu da ərintinin pittinq korroziyasının qarşısını alır. Poladın tərkibində molibdenin miqdarı 2–3% olduqda onun xlorid turşusu məhlularındakı passiv oblast intervalı xeyli genişlənir (>E=1.2 V). Titanın tərkibinə molibdenin daxil edilməsi nəticəsində onun 40%-li H₂SO₄ məhlulunda t=100⁰C tempetaturada korroziya sürəti 1000 dəfə azalır. Molibdenı alınacaq örtüyə daxil etmək üçün xromlama qarışığının tərkibinə müxtəlif miqdarda (1–5%) Mo daxil edilimişdir və t=1100⁰C temperaturada 6 saat ərzində СНОЛ tipli sobada qızdırılmışdır. Termodiffuziya prosesi başa çatdıqdan sonra polad nümunələr konteynerdən çıxarılmış, alınan örtüyün qalınlığı və bərkliyi ölçüldükdən sonra onun potensiostatik əyriləri çəkilmişdir. Təcrübədə elektrolit kimi xlorid turşusu məhluları istifadə edilmişdir. İVİUN STAT potensiostatının köməyi ilə çəkilmiş polyarlaşma əyrilərı şəkil 1-də göstrərilmişdir.

Şəkil 1.Termodiffuziya metodu ilə ШХ-15 yastıq poladı üzərində formalaşdırılmış xrom karbid (1), xromla titanın qarışıq karbidi (2) və xrom-titan qarışıqına molibden əlavə edilmiş (3) karbid örtüklərinin polyarlaşma əyriləri

Müqayisə üçün üzərində yalnız Cr (1), Cr–Ti (2) ibarət karbidlər formalaşdırılan polad nümunələrin 5%-li HCl məhlulunda alınmış potensiostatik polyarlaşma əyriləri də verilmişdir. Göründüyü kimi tərkibində molibden olan nümunə üzərində müşahidə olunan anod cərəyan sıxlığının qiyməti xromun karbidləri formalaşdırılan polad üzərində müşahidə olunan anod cərəyanından əhəmiyyətli dərəcədə (~0,5 tərtib) kiçikdir və pittinq əmələgəlmə potensialı isə Cr–Ti örtüklü polada nisbətən təqribən 200 mV müsbət tərəfə sürüşüb.

Alınmış nəticələrin təhlili deməyə əsas verir ki, molibden atomları poladın səthyanı təbəqələrinə nüfuz edərək xromla yanaşı molibdenin də karbidini əmələ gətirir, belə ki, molibdenin atom radiusunun qiyməti (r₀=1,55 A⁰) nisbətən kiçik olduğundan onun poladın daxilinə nüfuz etmə ehtimalı da kifayət qədər yüksəkdir Müqayisə üçün karbonlu poladların səthyanı təbəqələrinə asanlıqla diffuziya etmək qabilliyyətinə malik olan titanın atom radiusunu (r₀=1,614 A⁰) göstərmək olar. Molibdenin poladın səthində hansı formada – intermetallik və ya ayrıca faza şəklində paylanması haqqında məlumatlar rentgen faza və yaxud rentgen mikroanaliz metodlarının köməyi ilə aparılacaq tədqiqatlardan sonra məlum olacaqdır.

MÜHÜM NƏTİCƏ

ШХ15 poladı üzərində qarışıq Cr–Ti karbidləri formalaşdırılmış örtüyə molibdenin daxil edilməsi ilə poladın korroziyaya və eroziyaya dayanıqlığı əsaslı şəkildə yüksəldilmiş və onun pittinq əmələgətirmə potensialı 200 mV müsbət tərəfə sürüşdürülmüşdür. Termodiffuziya üsulu ilə işlənmiş bu tip poladlar sənayenin bir çox sahələrində, o cümlədən hərbi sənayedə də istifadə oluna bilər. (k.ü.f.d. Hilal Tahirli, e.i. Elşən Əkbərov)

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKA

1. Кязимов А.М., Мамедьярова И.Ф., Селимханова Д.Г., Бахышова Д.А. Антикоррозионные средства на основе нафтеновых кислот для защиты тоннельных сооружений. Азерб. хим. журн. 2015, №1, с. 79.

XARİCDƏ

Aliyev A.Sh., Tahirli H.M., Mahmoud Elrouby, Soltanova N.Sh., Tagiyev D.B. Electrochemical Synthesis of Corrosion Resistant Ternary Lead Based Alloys on the steel surface. Journal Surface Sciences, 2015 (çapa verilb).
Мамедярова И.Ф., Селимханова Д.Г., Акберов Э.М. Азотсодержащие органические соединения как ингибиторы коррозии стали. Сборник статей. LAP Lambert. Германия. 2015. 51 с.
Мамедярова И.Ф., Селимханова Д.Г., Бахышова Д.А. Азотпроизводные нафтеновых кислот как ингибиторы коррозии стали. Нефтепереработка и нефтехимия. М. 2015. №2, с.27

KONFRANS MATERİALLARI

1. Вердиев С.Ч., Тагирли Г.М., Агаларова Т.А., Велиева С.М., Акберов Э.М., Гусейнова А.С.. Влияние агрессивных ионов на эффективность защиты стали в смеси неорганических окислителей и моноэтаноламина. Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı, Bakı 2015, s. 107.

2. Агаларова Т.А., Тагирли Г.М., Вердиев С.Ч., Велиева С.М., Гусейнова А.С., Акберов Э.М. Защита стали в морской воде путем комбинирования алюминиевого протектора с ингибиторами. Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı, Bakı 2015, s. 114.

3. Мамедярова И.Ф., Селимханова Д.Г., Бахышова Д.А. Ингибиторы коррозии из промышленных компонентов перегнанных нефтей. Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı, Bakı 2015, s. 172.

BEYNALXALQ ƏLAQƏLƏR

Rusiya (Физико-Химический Институт им. Л.Я. Карпова РАН) və Ukrayna (Институт Металловедения им. И.Н.Францевича).

QRANTLAR

Azərbaycan Respublikası Prezidenti Yaninda Elmin İnkişafi Fondunun Sənaye Qrantı. “Hidrotexniki qurğuların metal avadanlıqlarının istismar şəraitində korroziyaya davamlılığının proqnozlaşdırılması və mühafizəsinin təşkili”. Layihənin rəhbəri – k.ü.f.d., dosent Hilal Tahirli. Layihənin müddəti – 2015-2016 (12 ay). Layihənin məbləği – 95.000 AZN.

İSTİNADLAR – 10

“Koordinasiya birləşmələri” şöbəsinin

2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Əjdər Məcidov

Mövzu: Molekulyar maqnitlər, keçiricilər, metal örtüklər və selektiv sorbentlərin alınması üçün komplekslər və metal üzvi birləşmələrin sintezi, quruluş və xassələrinin tədqiqi.

Mövzuya aid işlər: 3.1; 3.2; 3.3 ; 3.4.

LABORATORİYANIN ADI: Molekulyar magnitlər və keçiricilər

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü Əjdər Məcidov

Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfəri e.i., 2 nəfər k.e.i., 1 nəfər b.lab., 1 nəfəri mühəndis, 1nəfər texnikdir. Pərizad Fətullayeva – k.ü.f.d., a.e.i., Səbirə Ağayeva – k.ü.f.d., a.e.i., Mirheydər Abbasov – k.ü.f.d., a.e.i., Akif İsrafilov – e.i., Sevinc Osmanova – e.i., Şəmsiyyə İsmayilova – k.e.i., Səbinə İsmayilova – k.e.i.

İŞ 3.1: Metalların karboksilat və oksimat liqandları ilə maqnit komplekslərinin sintezi və quruluşlarının tədqiqi.

MƏRHƏLƏ I: Keçid metalların oksalat turşusu amidləri, aminturşu törəmələri və fenilendiaminlərlə komplekslərinin sintezi və tədqiqi.

Oksalat turşusu törəmələri, karbon turşularının hidrazidləri, aminturşular və onların törəmələri keçid metallarla çoxnüvəli kompleks birləşmələr əmələ gətirmək qabiliyyətinə malikdir. Buna görə də biz bu sistemlərə oxşar sintezlərlə məşğuluq.

Keçən müddət ərzində tərkibində karboksilat, oksalat və digər qruplar olan müxtəlif liqandlarla keçid metalların çoxnüvəli kompleksləri sintez olunmuşdur.

1. Salisil aldehidi ilə N,N-ditsikloheksiltsikloheksil qlisin hidrazon sintez olunmuşdur.

Bu liqandla Cu(II), Co(II), Ni(II), Mn(II) və Fe(III) kompleksləri alınmışdır. İQ, elektron absorbsion spektroskopiya, termoqravimetriya üsulları ilə müəyyən olunmuşdur ki, alınmış komplekslər iki nüvəlidir.

2. Salisilhidrazid ftalimidlə iki nüvəli metal komplekslərin sintezi və tədqiqi

3. 8-aminoxinolin törəmələri və salisil aldehidi və onun analoqları ilə əmələ gəlmiş şiff əsasları, həmçinin onun hidrogenləşmiş analoqları ilə Cu(II), Ni(II), Co(II) və Pd(II) kompleksləri sintez olunmuşdur. Bu komplekslərin tərkibində metal miqdarının analizi, eləcə də termoqravimetrik analiz, İQ, elektron spektroskopiya analizi göstərir ki, komplekslər M(L)X tərkibinə uyğundur, X – həlledici molekuludır.

Göstərilmişdir ki, şiff əsası kompleksəmələgəlmə prosesində asanlıqla oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyasına uğrayır.

4. Tərkibində fəza hərəkəti çətinləşdirilmiş amin qrupu olan 2,2,6,6-tetrametilpiperidin törəməsinin aminturşularla qarşılıqlı təsirindən gözlənilən aminturşunun əvəzinə hidroxlorid duzu alınmışdır ki, onun struktur quruluşu rentgenstruktur analizi ilə müəyyən olunmuşdur. (şəkil 1.)

Şək.1. 2,2,6,6-tetrametil-4-hidroksipiperidin hidroxloridin strukturu.

5. o- və p- fenilendiaminlərin etilen, etan və p-ksililendibromidin dihalogenli törəmələri ilə qarşılıqlı təsirindən yeni polimer birləşmələr sintez olunmuşdur. Birelektronlu oksidləşdiricilərlə oksidləşdirmək yolu ilə polimer kation radikal alınmışdır.

Sintez olunmuş birləşmələr üzvi keçirici və yarımkeçiricilərin alınmasında əsas xammal ola bilər.

NƏTİCƏ

İlk dəfə olaraq o- və p-fenilendiamin əsasında yeni potensial elektrik keçirici polimerlər alınmışdır.

MƏRHƏLƏ II: Nanoölçülü oksid kompozisiyalarının (Cu, Co, Ni, Mn, Ag, Al) hidrotermal redoks sintez üsulu ilə alınması.

Metal nitratlar və onların qarışıqlarının reduksiyası yolu ilə katalitik kompozisiyalar sintez olunmuşdur. Fərdi kobalt, nikel, mis nitratların və eləcə də onların ikili, üçlü qarışıqlarının reduksiyası tədqiq edilmişdir. Fərdi nitratların 320⁰C-də reduksiyası metallik fazaların alınmasına səbəb olur. Göstərilmişdir ki, stexiometrik miqdarda oksidləşdirici (nitrat) və reduksiyaedici (etilenqlikol və qliserin) iştirak etdikdə tam reduksiya prosesi gedir:

5M(NO₃)₂ + 6HOCH₂-CH₂OH → 5M⁰ + 12CO₂ + 5N₂ + 18H₂O

7M(NO₃)₂ + 6HOCH₂CHOHCH₂OH → 7M⁰ + 18CO₂ + 7N₂ + 24H₂O

Metal ionlarının metallik hala keçməsi temperaturdan, metalın və reduksiyaedicinin təbiətindən və asılıdır. Belə ki, qliserin iştirakı ilə metallik mis tozu 240⁰C-də əmələ gəldiyi halda kobalt ionlarının reduksiyası üçün 300⁰C-dən artıq temperatur tələb olunur. Co–Cu–Al, Ni–Co–Al, Ni–Cu–Al üçlü nitrat sistemlərdə reduksiyaedici olaraq qliserin və formaldehid iştirakı ilə hidrotermal reduksiya reaksiyası öyrənilmişdir. Kobalt, mis, alüminium nitratlarının formaldehidlə qarışığı reaksiyasında 230–250⁰C-də metallik fazaların əmələ gəlməsi hiss olunmur. İQ və UB spektrlər kobalt və mis formiatların əmələ gəldiyini göstərir. Toz nümunələrinin rentgenoqramlarında alüminium birləşmələri müşahidə olunmur. Lakin elektron mikroskopik ölçmələr (energetik dispersion rentgen spektroskopiya EDS) göstərir ki, nümunələrdə alüminium hiss olunacaq dərəcədə mövcuddur. Bu göstərir ki, alüminium birləşmələri nümunələrdə yüksək dispers (və ya amorf) haldadır. Aşağıda alınmış nəticələrdən bəzi misallar göstərilir. Bu seriyadan olan nümunələrin sonradan 500⁰C-dək kozərdilməsi mis və kobalt oksidləri fazasının əmələ gəldiyini göstərir, elektron mikroskopik ölçmələr hissəciklərin nanoölçülərini göstərir (şəkil 2, 3)

Şək.2. Kobalt, mis, alüminium nitratların formaldehidlə reduksiyası yolu ilə alınmış və 500⁰C-yə kimi közərdilmiş nümunələrinin 250⁰C-də (a), 300⁰C-də (b) və 320⁰C-də (c) difraktoqramları.

Şək.3. Kobalt, mis, alüminium nitratların formaldehidlə reduksiyası yolu ilə alınmış və 500⁰C-yə kimi közərdilmiş nümunələrin elektron mikroskopik təsviri.

NƏTİCƏ

Metal nitratlarınhidrotermal şəraitdə reduksiyası ilə metal və metal oksidi nanotozlarının sintezi katalizatorların və elektrodların alınmasında faydalı ola bilər.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

Fatullayeva P.A., Abbasov M.H., S.A.Ağayeva, A.İ.İsrafilov, Ə.Ə.Məcidov 8-aminoxinolinin tetradentat törəmələrinin Cu(II), Co(II), Ni(II) kompleksləri. // Азерб. хим. журнал, №1, 2015. S.50.

XARİCDƏ

Мамедов А.Х., Фарзалиев В.М., Кязим-заде А.К., Нагиева Э.А., Алиева М.Н., Аббасов M.Г. Cинтез и исследование азот-, сера- и карбоксилсодержащей модификации алкилфенолятной присадки // Нефтепереработка, нефтехимия, Москва, 2015. № 5.

KONFRANS MATERİALLARI

Yalcin B., Fatullayeva P.A., Agayeva S.A., Abbasov M.G., Jafarova S., Medjidov A.A. The Reduсtion of the Metal Nitrates by Ethyleneglycole and Glycerine in Hydrothermal Conditions Kioto (Japan ) Conference Proceeding. May 2015. P.884.
Məcidov Ə.Ə., İsmayılov S.Z. Malein anhidridi və salisil turşusunun hidrazidi əsasında sintez edilmiş liqandla bəzi keçid elementlərinin kompleks birləşmələrinin sintezi və tədqiqi. Akademik Ə.Quliyev adına Aşqarlar kimyası institutunun yaradılmasının 50 illiyinə həsr olunmuş "Sürtkü materialları, yanacaqlar, xüsusi mayelər, aşqar və reagentlər" mövzusunda respublika elmi konfransı.13-14 oktyabr, Bakı 2015, s.55.
Hüseynova M.T., Əliyeva M.N., İsmayılova S.Z. Ditsikloheksilaminhidrazidin salisil aldehidi əsasında metal kompleks birləşmələrinin sintezi və tədqiqi. Akademik Ə.Quliyev adına Aşqarlar kimyası institutunun yaradılmasının 50 illiyinə həsr olunmuş "Sürtkü materialları, yanacaqlar, xüsusi mayelər, aşqar və reagentlər" mövzusunda respublika elmi konfransı.13-14 oktyabr, Bakı-2015.

KADR HAZIRLIĞI

Rayyət İsmayılov – elmlər doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün (2013–2015-ci illər). Məsləhətçi müxbir üzv Əjdər Məcidov.

Dissertasiya mövzusu: Keçid metalların çoxnüvəli strinq (xətvari) kompleksləri və koordinasion birləşmələri (sintez, struktur və xassələr).

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

Mərmərə Universiteti ( Türkiyə)

QRANTLAR

Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti.“Yanacaq elementləri üçün hidrogenin alınması və təmizlənməsi katalizatorlarının sintezi“.Layihənin rəhbəri –müxbir üzv ƏjdərMəcidov. Layihənin müddəti – 2015-2016. Layihənin məbləği – 90 000 AZN.

PATENTLƏR VƏ İDDİA SƏNƏDLƏRİ

“Yüksek dispersli metal tozlarının alınma üsulu” a-2011 0024 (patent alınma ərəfəsindədir).

LABORATORİYANIN ADI: Keçid metalların metalüzvi birləşmələri

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru İltifat Lətifov

Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır. Onlardan 4 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər mühəndis, 1nəfər texnik, 1nəfər baş lobarant, 1nəfər laborantdır. Qəzənfər Cəfərov – k.ü.f.d., a.e.i., Rəfail Səlimov – k.ü.f.d., a.e.i., Sima Məmmədova – k.ü.f.d., a.e.i., Dilarə Əliyeva – k.ü.f.d., a.e.i.,

İŞ 3.2: Metalüzvi birləşmələrin sintezi, tədqiqi və onlar əsasında karbon əsaslı nanomaterialların alınması.

MƏRHƏLƏ: Dəmir, molibden və xromun mono- və ikinüvəli alkiltsiklopentadienilkarbonil komplekslərinin sintezi və tədqiqi.

İndiyədək nanomaterialların alınmasında əsasən sendviç tipli tsiklopentadienil kompleksləri (ferrosen, kobaltosen, nikelosen, rutenosen) və keçid metalların karbonilləri (Fe(CO)₅, Mo(CO)₆, Ru₃(CO)₁₂) istifadə olunmuşdur. Alkiltsiklopentadienilkarbonil komplekslərinə maraq onunla əlaqədardır ki, bu komplekslərin tərkibində keçid metal atomu eyni zamanda həm karbonil, həm də tsiklopentadienil liqandları ilə birləşmişdir. Ona görə bu komplekslər karbon əsaslı nanomaterialın alınmasında həm katalizator rolunu oynayır, həm də karbon mənbəyidir. Bu sintezlərdə məhz 1,2,4-trimetiltsiklopentadienil və üçlü-butiltsiklopentadienil liqandlarından istifadə edilməsi onların oxşar tip komplekslərdə göstərdikləri elektron və sterik qarşılıqlı təsirlə əlaqədardır. Belə ki, bu liqandlar əsasında alınmış sendviç, yarımsendviç və dimer tipli komplekslər bir çox üzvi həlledicilərdə yaxşı həll olur, nisbətən aşağı temperaturda parçalanır və yüksək uçuculuğa malik olmaqla yanaşı, tərkiblərində lazımi qədər karbon saxlayır. Hər iki kompleks 2 mərhələ üzrə sintez edilmişdir.

Bis[dikarbonil(h⁵-1,2,4-trimetiltsiklopentadienil) dəmir(I)]

[h⁵-1,2,4-(CH₃)₃C₅H₂Fe(CO)₂]₂ kompleksinin sintezi

1-ci mərhələdə Qrinyar reaksiyası üzrə 2,4-dimetiltsiklopentadien-2-on-1 ilə metilmaqnezium-yodidin qarşılıqlı təsirindən 1,2,4-trimetiltsiklopentadien liqandı sintez olunmuşdur:

2,4-(CH₃)₂C₄H₄C=O + CH₃MgI → 1,2,4-(CH₃)₃C₅H₃ + Mg(OH)I¯

2-ci mərhələdə 1,2,4-trimetiltsiklopentadien dəmir-pentakarbonillə 170⁰C-də dekan həlledicisində 12 saat ərzində qaynadılaraq 82% çıxımla [1,2,4-(CH₃)₃C₅H₂Fe(CO)₂]₂kompleksinin tünd-qonur rəngli kristalları sintez edilmişdir:

2Fe(CO)₅ + 2(CH₃)₃C₅H₃) → [h⁵-(CH₃)₃C₅H₂Fe(CO)₂]₂ + 6CO + H₂

Bu kompleks ilkin əvəz olunmamış homoloqa – [C₅H₅Fe(CO)₂]₂ dimerkompleksinənəzərən alifatik karbohidrogenlərdə orta dərəcədə həll olur. Bir çox polyar üzvi həlledicilərdə (dixlormetan, xloroform, aseton, tetrahidrofuran və s. ) yaxşı həll olur. Havada məhlulda bir sutka ərzində tam parçalanır. Bərk halda havada bir qədər davamlıdır. 204⁰C-də əriyir (parçalanaraq).Yüksək vakuumda 120–130⁰C-də sublimə olunur (qismən parçalanaraq).

İQ spektri (KBr) – 1944, 1930, 1748; [n(CO)] sm^–1.

¹H NMR spektri (CDCl₃) – δ 4,25 (sinqlet C₅H₂), δ 1,90 (4-CH₃), δ 1,75 (1,2-CH₃).

Bis[trikarbonil(h⁵-üçlü-butiltsiklopentadienil) molibden(I)]

[h⁵-üçlü-C₄H₉C₅H₄Mo(CO)₃]₂ kompleksinin sintezi

Birinci mərhələdə tsiklopentadienin alkilləşməsi ilə üçlü-butiltsiklopentadien liqandı sintez olunmuşdur. Bu məqsədlə natrium-tsiklopentadienid duzu tetrahidrofuran məhlulunda üçlü-butilbromidlə işlənilmişdir:

İkinci mərhələdə üçlü-butiltsiklopentadien molibden-heksakarbonillə birgə 150⁰C-də diqlimdə (etilenqlikolun dimetil efirində) molibden-heksarkarbonil tam qurtarana qədər qızdırılaraq 85% çıxımla [üçlü-C₄H₉C₅H₄Mo(CO)₃]₂ kompleksinin tünd-qırmızı rəngli kristalları alınmışdır:

Bu kompleks ilkin əvəzolunmamış homoloqa – [C₅H₅Mo(CO)₃]₂ dimer kompleksinə nəzərən alifatik karbohidrogenlərdə bir qədər həll olur. Polyar üzvi həlledicilərdə (dixlormetan, xloroform, aseton) və benzolda yaxşı həll olur. Havada hazırlanmış məhlulda qısa müddət ərzində parçalanır. Bərk halda havada nisbətən davamlıdır. 223°C-də əriyir (parçalanaraq). Yüksək vakuumda 140–150⁰C-də sublimə olunur (qismən parçalanaraq). İQ spektri (KBr) – 1949, 1915, 1892; 1884 [n(CO)] sm^–1. ¹H NMR spektri (CDCl₃) – d 4,95; 4,85 (C₅H₄), d 1,80, 1,70, 1,74 (CH₃). Eyni zamanda onlardan nanomaterialların alınması məqsədi ilə hər iki kompleksin tam parçalanma temperaturu, təmizlik dərəcəsi və uçuculuq qabiliyyəti müəyyən edilmişdir.

NƏTİCƏ

Yüksək çıxımla [1,2,4-(CH₃)₃C₅H₂Fe(CO)₂]₂və [üçlü-C₄H₉C₅H₄Mo(CO)₃]₂kompleksləri alınmışdır. Bu komplekslər bəzi fiziki və kimyəvi xassələrlə, İQ- və ¹H NMR-spektroskopiya üsulları ilə xarakterizə olunmuşdur.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

KONFRANS MATERİALI

Джафаров Г.М., Ибрагимова Н.З., Салимов Р.М., Мамедова С.Г., Алиева Д. Г., Лятифов И.У. Cинтез и свойства бис(трет-бутилциклопентадиенилтрикарбонил) молибдена [(трет-(CH₃)₃СC₅H₄Mо(CO)₃]₂ и бис(1,2,4-триметилциклопентадиенилдикарбонил) железа [1,2,4-(CH₃)₃C₅H₂Fe(CO)₂]₂. Akademik T.N.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş elmi konfrans. 2015 il.

KADR HAZIRLIĞI

Nigar İbrahimova – magistr, 2015–2016, Elmi rəhbər – k.e.d. İ.Lətifov. Mövzunun adı - “Alkilferrosen və alkilferrisinium sistemində oksidləşmə-reduksiya proseslərinin kinetikası”.

LABORATORİYANIN ADI: Nadir metalların kompleks birləşmələri

LABORATORİYA RƏHBƏRI v.i.e.: kimya üzrə fəlsəfə doktoru, aparıcı elmi işçi, Fədail Cəlaləddinov

Laboratoriyada 11 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i., 1 nəfər k.e.i., 1nəfər mühəndis, 1 nəfər baş laborant, 1 nəfər texnikdir. Rəhim Xudaverdiyev – k.ü.f.d., a.e.i., Esmira Quliyeva – k.ü.f.d., a.e.i., Hidayət Məmmədov – k.ü.f.d., b.e.i., Şahnaz Qəhrəmanova – e.i., Mehriban Məmmədova – e.i., Təranə Əsgərova – e.i., Tamilla Haqverdiyeva – k.e.i.

İŞ 3.3: Nadir metalların kompleks birləşmələrinin sintezi və onların termiki çevrilmələri vasitəsi ilə müxtəlif materialların səthində metal örtüklərin və nanokompozitlərin alınması.

MƏRHƏLƏ: Renium və manqanın bəzi aminturşularla kompleks birləşmələrinin sintezi, onların quruluş və xassələrinin öyrənilməsi.

Renium (ІV) və manqanın (II) m-aminbenzoy turşusu ilə bir sıra koordinasion birləşmələrinin sintez şəraiti işlənib hazırlanmışdır. Alınmış kompleks birləmələrin tərkib və quruluşları kimyəvi, İQ spektposkopiya, rentgenfaza, termoqravimetrik və işığın dinamik səpilməsi (İDS) tədqiqat metodlari ilə öyrənilmişdir.

Sintez olunmuş [NH₃-C₆H₄-COOH]₂[ReX₆] (X=Cl^-, Br^-) tərkibli kompleks birləşmələr yenidən uyğun halogenid turşularında qızdırıldıqda (50-60⁰C) tədricən dehidrohalogenləşərək Anderson qruplaşmasına məruz qalırlar və nəticədə ion formadan neytral formaya keçirlər. Bütün alınmış komplekslər halogen hidrogen turşularında yaxşı həll olur və bu məhlullarda turşuların 4mol/l-ə qədər qatılıqlarında dayanıqlıdırlar. Qeyd edək ki, sonradan turşuları durulaşdırdıqda onların qatılıqlarının 4mol/l-dən aşağı qiymətlərində, komplekslərin tədricən halogenid ionlarının hidroksil qrupları ilə əvəz olunması ilə gedən hidrolizi baş verir. Halogenid ionların hidroksil qrupları ilə tam əvəz olunmasından sonra, reniumun(ΙV) oksidi əmələ gəlməklə kompleksin tamamilə parçalanması baş verir. Alınmış kompleks birləşmələrin karboksil qrupunun kompleksəmələgətirici ilə koordinasiyasının xarakterini müəyyənləşdirmək məqsədi ilə onların İQ udma spektrləri öyrənilmiş və müəyyənləşdirilmişdir ki, kaliumheksahalogenrenatın m-aminobenzoy turşusu ilə turş mühitdə qarşılıqlı təsiri nəticəsində yalnız ion tipli kompleks birləşmələr alınır.

İDS üsulu ilə НВr/Н₂О mühitində komponentlərin müxtəlif nisbətlərində və 293–353 К temperatur intervalında p-aminbenzoy turşusunun kompleksəmələgətirməsi tədqiq edilmişdir.

Şəkil 1. İDS üsuluna görə, 298К temperaturda və aminturşusu/renium duzu=1:1 (mol/mol) nisbətində K₂ReBr₆komplekslərinin aminbenzoy turşusu ilə sulu məhlulunda hissəciklərin ölçülərə görə paylanması.

Şəkil 2. İDS üsuluna görə, 298К temperaturda və aminturşusu/renium duzu=4:1 (mol/mol) nisbətində, K₂ReBr₆komplekslərinin aminbenzoy turşusu ilə sulu məhlulunda hissəciklərin ölçülərə görə paylanması.

Göstərilmişdir ki, qeyd olunan mühitdə aminbenzoy turşusunun heksahalogenrenatlarla kompleksləri əmələ gəlir. Bu komplekslərin ölçüləri komponentlərin nisbətindən və ölçmə temperaturundan asılı olaraq 3-dən 6000 nm-ə qədər dəyişir.

EUS (elektron udma spektrləri) üsulu ilə НВr/Н₂О mühitində heksahalogenrenatların p-aminbenzoy turşusu ilə qarşılıqlı təsiri tədqiq edilmişdir.

Halogenrenatların aminbenzoy turşusu ilə qarşılıqlı təsiri zamanı onların ilkin spektrinin əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməsi göstərilmişdir. Bu komplekslər üçün səciyyəvi olan yükün daşınması zolaqları və d-d keçidləri müəyyən edilmişdir. Göstərilmişdir ki, bu mühitlərdə amin turşusu protonlaşır və kompleksin tərkibinə onium kationu kimi daxil olur.

Manqanın(II) m-aminbenzoy turşusu ilə sintez edilmiş kompleks birləşmələrinin İQ-spektrləri sərbəst liqandın spektrindən demək olar ki çox az fərqlənirlər. Lakin liqandın spektrinin aşağı tezlik sahəsində (400-550 sm^-1) müşahidə olunan bir neçə udma zolağı komplekslərin spektrlərində tamamilə itir və onların əvəzində 515 sm^-1 tezlikdə orta intensivlikli yeni udma zolağı əmələ gəlir. Bu zolaq yəqin ki, Mn-N rabitəsinin valent rəqslərinə aiddir.

Sintez olunmuş kompleks birləşmələrin tərkiblərini və termiki davamlılıqlarını müəyyənləşdirmək məqsədi ilə işdə termoqravimetrik tədqiqatlar aparılmış və məlum olmuşdur ki, onlar 80–110⁰C temperatura qədər davamlıdır. Yuxarı temperaturlarda isə komplekslərin tədricən destruksiya prosesi baş verir və bu proses bir neçə mərhələdə başa çatır. Bütün hallarda termoliz prosesinin son məhsulu metal oksidlərindən ibarət olmuşdur.

NƏTİCƏ

Renium(IV) və manqan(II) halogenid törəmələrinin m-aminbenzoy turşusu (m-NH₂C₆H₄COOH) ilə turş şəraitdə kompleks birləşmələri sintez edilmiş, onların quruluş və xassələri müasir fiziki-kimyəvi metodlarla öyrənilmişdir (k.ü.f.d. Esmira Quliyeva, e.i. Şahnaz Qəhrəmanova)

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

Məmmədov A.N., Cahandarov Ş.C., Novruzova F.Ə., Quliyeva S.A., Cəlaləddinov F.F. Qeyri-molekulyar birləşmələrin qarışma sərbəst enerjisinin konfiqurasiya hissəsi. Kimya Problemləri. 2015, №1, s. 39-44.
Shakiliyev F.I., Rustamova A.I., Kakhramanova Sh.I., Kuliyeva E.A. Extractions of some divalent metal ions with new multi coordination benzene derivatives, study of the stability constant of the resulting complexes and impact of anions on them. The Reports of National Academy of Sciences of Azerbaijan, 2015, Volume LXXI, № 2.
Osmanova S.N., Mejidov A.A., Osmanov N.S., İsmailov E.H., Gulalov O.M., Khudaverdiyev R.A. The composition and electronspectra of aqueous dispersions of manqanese(II) chloride with cysteine complexes. The Reports of National Academy of Sciences of Azerbaijan, 2015, Volume LXXI, №1, p.37-41.

XARİCDƏ

Mahmudov K.T., Sutradhar M., Martins L.M., Silva F.C., Ribera A., Nunes V.M., Kakhramanova Sh.I., Marchetti F., Pombeiroa A.L. Mn^II and Cu^IIcomplexes with arylhydrazones of active methylene compounds as effective heterogeneous catalysts for solvent- and additive-free microwave-assisted peroxidative oxidation of alcohols . RSC Advances An international journal to further the chemical sciences The Royal Society of Chemistry 2015. 525979-25987 25979
2. Кахраманова Ш.И., Кулиева Э.А., Сулейманов Г.З., Азизов И.В. Синтез комплексов марганца с аминокислотами и изучение их влияния на морфофизиологические показатели проростков пшеницы. Сборник научных трудов по материалам IX Международной научно-практической конференции. Белгорoд, 31 марта 2015, с. 35-37.

KONFRANS MATERIALLARI

Qəhrəmanova Ş.İ., Quliyeva.E.A., Süleymanov G.Z. İkivalentli manqan, sink və misin leysin, ß-alanin, qlisin və 4-tsikloheksen-3-karboksiamid o-benzoy turşu liqandlı koordinasion birləşmələrinin sintezi, xassə və quruluş xüsusiyyətlərinin tədqiqi. Akademik T.N.Şaxtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika Elmi Konfransı. Bakı, 2015.
Qəhrəmanova Ş.İ., Kərimova Ü.Ə., Quliyeva.E.A., Xudaverdiev R.A., Əsgərova T.Ə. Reniumun və manqanın m-aminobenzoy turşusu ilə komplekslərin sintezi və tədqiqi. Akademik T.N. Şaxtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika Elmi Konfransı. Bakı, 2015.
Кахраманова Ш.И., Кулиева Э.А., Сулейманов Г.З., Керимова У.А., Аскерова Т.Я. Взаимодействие марганца(II) с валином и ß-аланином. Международная молодежная научно-практическая конференция студентов, аспирантов и молодых ученых «Фундаментальные и прикладные исследования в области химии и экологии», г.Курск, с. 29-31 /www.belstu.by/.
Османова С.Н., Меджидов А.А., Османов Н.С., Ахвердиева Т.М., Сулейманова С.А., Исмаилов Э.Г. Динамическое рассеяние света водными дисперсиями комплексов хлорида марганца(II) с цистеином. Современная химическая физика XXVII Симпозиум. г.Туапсе, 2015.

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

Centro de Química Estrutural, Instituto Superior Técnico, Universidade de Lisboa, Av. Rovisco Pais,1049–001 Lisbon, Portugal

QRANTLAR

Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. “Bəzi biogen metalların kompleks birləşmələrinin sintezi və onların kənd təsərrüfatında mikrogübrə kimi istifadəsi”. Layihənin rəhbəri – Quliyeva Esmira. Layihənin müddəti 2013–2015-ci illər. Layihənin məbləği – 90 000 AZN.

LABORATORİYANIN ADI: Metal-klatrat birləşmələri

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru Mina Munşiyeva

Laboratoriyada 12 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i.-dir. Qudrət Əliyeva – k.ü.f.d., a.e.i., Əsmət Əzizova – k.ü.f.d., a.e.i., Humay Məmmədova – e.i., Nərmilə Məmmədova – e.i., Ofeliya Quliyeva – e.i., Firuzə Əliyeva – k.e.i., Sevinc Rəhmanova – k.e.i.

İŞ 3.4: Metalların çoxəsaslı aromatik karbon turşuları və bioloji aktiv liqandlarla kompleksləri əsasında klatrat birləşmələrin alınması

MƏRHƏLƏ: d- və f-elementlərin ftal turşuları və paraaminosalisil turşusu ilə komplekslərinin neftin reoloji xassələrinə təsirinin araşdırılması.

1. Məlumdur ki, neftin tərkibində küllu miqdarda mexaniki qarışıqlar (qum, gil, müxtəlif duzlar və su) var. Suyun miqdarı nəql edilən neftdə 1,0–0,3%-dən artıq olmamalıdır. Bu baxımdan neftçıxarma idarələrində ilkin emaldan əvvəl onu müxtəlif üsullarla qurudurlar. Belə üsullar arasında neftin polimer kompozisiyalarla susuzlaşdırılması xüsusi yer tutur. Təklif etdiyimiz ekoloji təmiz, laylı quruluşa malik makroskopik məsaməli polimer kompleks birləşmələrin neftin susuzlaşdırılmasına və reoloji xassələrinə təsiri öyrənilmişdir.

Mono- və ikiəsaslı karbon turşuları ilə bəzi d-elementlərin koordinasion polimerləri RFA, İQ spektroskopiya və DTA üsulları ilə öyrənilmişdir. Onlar ilk dəfə olaraq neftçıxarmaya tətbiq olunmuşlar: sahə laboratoriyalarında ayrı-ayrı neft quyularından götürülmuş neft nümunələrinə təsirləri yoxlanılmışdır. Qöstərilmişdir ki, bu tip polimerlər laylara vurulduqda neftlə təmas nəticəsində onun tərkibindəki sudan başqa heteroatomlu aromatik birləşmələrlər qeyri-valent rabitələr əmələ gətirməklə, onları kiçik hissələrə parçalayaraq neftin özlüyünü 50–60% aşagı salır.

Bu iş üzrə cari ildə Əliyeva Firuzə və Məmmədova Səbinə Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun gənc alim və mütəxəssislərin 3-çü qrant müsabiqəsinin qalibi olmuşlar.

2. p-Aminosallisil turşusundan dərman preparatı kimi geniş istifadə olunur. Bioloji aktiv liqand olan bu birləşmənin metallarla kompleksləri kifayət qədər öyrənilməyib. Bunu nəzərə alaraq, p-aminosalisil turşusu ilə keçid metalların (Cu, Zn, Cd) kompleks əmələgətirməsi tədqiq edilib. Paralel olaraq onun qələvi torpaq metalı Mg-la kompleksi alınıb. Keçid metallarla komplekslər polimer tipli olduğu üçün reaksiyanın sonunda ana məhluldan polikristallar toz şəklində çökür. Mg-la alınan kompleks suda yaxşı həll olur və fikrimizcə, bu ion tipli kompleksdir. Bu istigamətdə tədqiqatlar davam edir

3. Samaruimun(III) ftal turşusu ilə kompleksi sintez edilərək, rentgenoqrafik, derivatoqrafik və İQ spektroskopiya üsulları ilə öyrənilib. Kompleksin termiki davamlılığının tədqiqi onun dehidratratlaşmasının 100–165⁰C-də birmərhələli olmasını və 2 su molekulunun ayrılmasını göstərir. 174⁰C-dən başlayaraq onun parçalanması və stabil keçid kompleksin əmələ gəlməsi aşkar edilir. 400⁰C yuxarı bu kompleksin üzvi hissəsinin tam yanması və 700⁰C-dək qızdırıldıgda əmələ gələn Sm₂(CO₃)₃ 730⁰C-də Sm₂O₂CO₃ samarium dioksikarbonata keçir. 782⁰C-də son məhsul kimi Sm₂O₃ alınır (cədv.1).

Kompleksin qarışqa turşusu ilə klatrat birləşməsi {Sm₂[C₆H₄(COO)₂]₃·2H₂O·3HCOOH} göstərilən üsullarla tədqiq edilmişdir. Onun termiki davamlılığının öyrənilməsi göstərmişdir ki, temperaturun artması ilə əvvəlcə metalla birləşməyən “gonag” molekuları (HCOOH) itirilir, sonra isə koordinasiya olunmuş suyun və susuz kompleksin parçalanması müşahidə edilir (cəd.1)

Cədvəl 1

MƏRHƏLƏ: Platin və palladiumun tərkibində N-, S-, О-elementləri saxlayan bioloji aktiv liqandlarla komplekslərinin sintezi və tədqiqi.

Platin və palladiumun bir çox qarışıqliqandlı kompleksləri alınıb tədqiq edilmişdir. Qarışıqliqandlı komplekslərdə bəzi hallarda daimi komponent kimi helat əmələ gətirən yalnız azot tərkibli liqandlardan və S-, O-tərkibli kompleksonlardan istifadə edilmişdir. Azot tərkibli liqand kimi tetrametiletilendiamin – (CH₃)₂NCH₂CH₂N(CH₃)₂, komplekson kimi etilenditiodiasetat – HOOCH₂SCH₂CH₂SCH₂COOH (HSSH) və merkaptoetanol – HSCH₂CH₂OH istifadə edilmişdir. Merkaptoetanol tərkibli həm fərdi, həm də qarışıqliqandlı komplekslər sintez edil mişdir.

İlk dəfə müəyyən edilmişdir ki, sintez olunmuş qarışıqliqandların kompleksdə [Pt(HSSH){S(CH₂COOH)₂}₂]Cl₂etilenditiosirkə HSSH sis- vəziyyətdə kükürd atomu ilə bidentatlı, tiodisirkə turşusu isə S(CH₂COOH)_2, kükürd atomu ilə monodentat koordinasiya edir.

Bioloji fəal liqand kimi istifadə edilən β- merkaptoetanol HS-CH₂CH₂OH sistamin reduktazanın tio-modelidir. Başlanğıc maddələrin stexiometrik nisbətləri və digər fiziki-kimyəvi faktorlar tənzimlənərək ədəbiyyatda quruluş və xassəsi məlum olmayan altınüvəli [Pd₆(SCH₂ CH₂OH)_n] yeni qeyri-klaster tipli kompleks birləşmə alınmışdır. Ondan kristallar yetişdirilərək quruluşu spektoskopik və rentgen quruluş analizi üsulu ilə müəyyənləşdirilmişdir (şəkil).

Yeni alınan çoxnüvəli kompleksdə dörd ədəd Pd-O rabitəsinin anormal uzunluğa malik olması spirt hidroksil qrupunda –O-H- rabitəsinin tam qırılmaması və Pd....O ½ kovalent rabitənin yaranması müşahidə edilir Yəni oksigen – hidrogen rabitəsi tam qırılmayıb və hidrogen- metal rabitəsi tam yaranmayıb. Kompleksdə bimodal xarakterli paylanmanın müşahidə edilməsi bunu subut edir.

Şəkil. Pd(II) metkaptoetanolla kompleksinin rentgen - quruluş analizi.

nətİcə

İlk dəfə olaraq mono- və iki əsaslı aromatik karbon turşularının d-elementlərlə koordinasion polimerləri əsasında hazırlanmış kompozit materialların neftin reoloji xassələrinə təsiri öyrənilib və onun özlülüyünün 50–60% azalması müşahidə olunub.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

Алиева Ф.Б., Усубалиев Б.Т., Мурватов Ф.Т., Муншиева М.К., Мамедова З.А. Применение клатратообразования в добыче и транспортировке нефти. Azerbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi, Azərbaycan Milli Neft Komitəsi, Beynəlxalq Şərq Neft Akademiyası, Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası “Neftin, Qazın Geotexnoloji Problemləri və Kimya” ETİ. Məqalələr Toplusu. 2015.
Алиева Ф.Б., Усубалиев Б.Т., Муншиева М.К., Мурватов Ф.Т., Джалаладдинов Ф.Ф., Мамедова З.А., Сафарова П.С. Синтез и физико-химические исследования комплексного соединения моноаква-трибензоато-моножелеза (III). Azərbaycan Mühəndislik Akademiyasının Xəbərləri. Aprei-iyun 2015. Cild 7. №2. S. 82-89.

XARİCDƏ

1. Usubaliyev B.T., Ramazanova E.E., Murvatov F.T., Aliyev E.N., Salakhova Y.S., Munshiyeva M.K., Aliyev F.B., Rzayeva A.K. Application of coordination polymers to increase the reservoir oil recovery. Science and applied engineering quarterly. Jan- Feb-mar 2015. p. 16-20.

2. Azizova A.N., Gyulalov O.M., Gasimov G.S., Gasanov Kh.I. Biological activity of mixedligands complexes of platinum. The USA journal of applied sciences. 2015. p. 40-42.

3. Tagiyev D.B., Gasimov Sh.G., Gasanov Kh.I., Azizova A.N. Hexanuclear complexes of platinum (II) with cleavage product of cystamine dihydrochloride by β-mercaptoethylamine. Advances in chemical Engenering and Sciences. 2015, p.222–227. ISSN: 2160–0392. Impact Faktor –0.8.

4. Gasanov Kh.I, Rzayeva S.J., Gasimov Sh.G., Azizova A.N. Changing properties of liqands during coordinating with metals. Прикладныенаучныеразработки – 2015», Чехия, Р.35.

KONFRANS MATERİALLARI

Azizova A.N., Kasumov Sh.G., Gasanov H.I. Multinuclear palladium complexes. The second European Conference on Chemical Sciences. 20 may, 2015, Vienna.
Tagiyev D.B., Azizova A.N., Imamverdieva S.R., Asadov M.M. A Novel Bioactive Compound of Palladium(II) with Mercaptoethanol // 3rd International Conference on Nanotechnologies and Biomedical Engineering. September 23-26, 2015, Chisinau, Republic of Moldova. IFMBE Proceedings. Springer. P. 289-291. ISBN 978-981-287-735-2. DOI 10.1007/978-981-287-736-
Asadov М.М., Azizova A.N., Imamverdieva S.R. Thermodynamics of heterogeneous systems with biologically active complexes of platinum and palladium // XX International Conference on Chemical Thermodynamics in Russia. RCCT 2015. Section 3. P-3-3. Abstracts. Nizhni Novgorod. 22-26 June. 2015. P. 270.
Azizova A.N., Tagiev D.B., Asadov M.M., Imamverdieva S.R. Interaction of palladium(II) compounds with mercaptoethanol // XXIV International Materials Research Congress 2015.6G. Materials Science of Pharmaceutical Solids. 16–20 August 2015, Cancún, Mexico. 2015. Sim23-abs001. S6G-P001. P. 220.
Asadov M.M., Azizova A.N., Imamverdieva S.R., Tagiyev D.B. Calculation of the equilibrium constant of solutions containing platinum (II) complex // Abstracts of 1st International Conference on Computational Design and Simulation of Materials (CDSM 2015). Shenyang, China. August 17-19, 2015. Abstract № 70. P. 08.
Азизова А.Н., Имамвердиева С.Р., Тагиев Д.Б., Асадов М.М. Синтез, строение и расчет межмолекулярных взаимодействий комплекса палладия(II) с меркаптоэтанолом // Программа IX Международной Научно-Технической Конференции Фундаментальные и Прикладные Проблемы Физики. 16–18 ноября 2015. Саранск 2015. С. 20.
Азизова А.Н., Гасанов Х.И. Тагиев Д.Б. Смешанолигандные комплексы палладия (II) с серу- и азотсодержашими лигандами. Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı-2015, s. 103.
Tagiyev D.B., Mammadova H.F., Azizova A.N. Coordinating ways of polydentate ligands in a mixedligands complexes of platinum. AMEA-nın 70 illiyinə həsr olunan gənc mütəxəssislərin “Akademik elm həftəliyi–2015” adlı beynəlxalq multidissplinar forumu, 2015, s. 22.
Əliyeva F.B., Usubaliyev B.T., Munshiyeva M.K., Mamedova S.R. Studying of coordination compound heksaakva 1, 2, 4, 5 benzoltetracarbonat iron (II) structure. AMEA-nın 70 illiyinə həsr olunan gənc alim və mütəxəssislərin “Akademik elm həftəliyi – 2015” adlı beynəlxalq multidissiplinar forumu.

KADR HAZIRLIĞI

Əsmət Əzizova – doktorant, 2014–2019, məsləhətçi – akademik Dilqəm Tağıyev

Dissertasiya mövzusu: Platin və palladium metallarının kükürd və azotlu bioloji fəal liqanlarla komplekslərinin formalaşmasının fiziki-kimyəvi qanunauyğunluqları və bioloji aktivliyinin modelləşdirilməsi.

Səadat Cəfərova – laborant, 2015, İtaliyanın Bolonya şəhərində “Ətraf mühitin mühəndisliyi” ixtisası üzrə maqistraturaya daxil olub.

ELMİ ƏLAQƏLƏR

Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının (indiki Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti) nəzdindəki «NQGP və K» ETİ ilə elmi əməkdaşlıq.

QRANTLAR

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Elmin İnkişaf Fondunun Gənc alim və mütəxəssislərin 3-cü qrant müsabiqəsinin qalibi. “Laylardan qalıq ağır neftlərin çıxarılması üçün koordinasion polimer əsaslı yeni kompozit materialların alınması və tədbiqi”. Layihənin rəhbəri – k.e.i. Firuzə Əliyeva. Layihənin müddəti –2015. Layihənin məbləği –20.000AZN.

PatentLƏR VƏ İDDİa ƏRİZƏLƏRİ

Tağıyev D.B., Əsədov M.M., Əzizova Ə.N., İmamverdiyeva S.R. Az həll olan duzların və həll olan kompleks birləşmələrin reaksiyalarının tarazlıq sabitlərinin təyini üsulu. Azərbaycan Patenti. a2015 0007. (İlkin ekspertizanın müsbət nəticəsi).

“Koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalari” şöbəsinin

2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri : akademik Tofiq Nağıyev

Mövzu: Heterogen biomimetik katalizatorlar iştirakında hidrogen peroksid və azot 1-oksidlə koherent sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalarının

fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi və innovasion işlənilmələrin tətbiqi

Mövzuya aid işlər: 4.1; 4.2; 4.3 ; 4.4.

LABORATORİYANIN ADI : Monooksigenaz reaksiyaların modelləşdirilməsi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Lətifə Həsənova

Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır: Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər e.i.-dir. Çimnaz Mustafayeva – a.e.i., Ulduz Məmmədova – e.i., Səriyyə Ağaməmmədova – e.i., Gülşən Nəhmətova – k.e.i.

İŞ 4.1: Yeni monooksidləşdirici biomimetik katalizatorların sintezi və onların iştirakında karbohidrogenlərin hidrogen peroksidlə kimyəvi əhəmiyyətli məhsullara oksidləşməsi.

MƏRHƏLƏ: Tsikloheksanın biomimetik katalizator üzərində hidrogen peroksidlə koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşməsi reaksiyasının mexanizmi və kinetikasının tədqiqi.

Bu mərhələdə sintez olunmuş dəmirporfirin tərkibli biomimetik katalizatorların tsikloheksanın H₂O₂ ilə oksidləşməsi prosesində tərkibində tsikloheksandan başqa əlavə maddələr olan qarışıq xammala qarşı seçicilik qabiliyyətinin müəyyənləşdirilməsi və tsikloheksanın H₂O₂ ilə biomimetik oksidləşməsi reaksiyasının mexanizminin öyrənilməsi istiqamətində geniş eksperimental tədqiqatlar aparılmışdır. Tədqiqatlarda müşahidə etdiyimizə görə per-FTPhPFe(III)/Al₂O₃ biomimetik katalizatorunun iştirakında H₂O₂ ilə oksidləşmə prosesində istifadə olunan xammalın tərkibində tsikloheksandan başqa mövcud olan 2,54% metiltsikloheksan demək olar çevrilməyə məruz qalmır. Dəmirporfirin tərkibli digər biomimetik katalizator PPFe(III)/Al₂O₃ üzərində tərkibində 38-40% metiltsikloheksan olan süni hazırlanmış tsikloheksan+metiltsikloheksan qarışığının H₂O₂ ilə oksidləşməsi reaksiyasının müxtəlif temperatur şəraitində və 20%-li H₂O₂-in müxtəlif verilmə sürətlərində eksperimental tədqiqi aparılmışdır. Təcrübələr zamanı hemin/Al₂O₃ (PPFe(III)/Al₂O₃) biomimetik katalizatorunun da verilən şəraitdə tsikloheksanı sürətlə aktivləşdirdiyi, metiltsikloheksanın isə çox zəif çevrilməyə məruz qaldığı müşahidə olunur. Bu tədqiqatlardan belə nəticəyə gəlmək olar ki, sintez etdiyimiz dəmirporfirin tərkibli biomimetik katalizatorlar tsikloheksan və onun törəmələrindən ibarət qarışıq xammalla aparılan oksidləşmə prosesində tsikloheksana qarşı yüksək seçicilik qabiliyyətinə malikdirlər.

Beləliklə, tsikloheksanın H₂O₂ ilə biomimetik (per-FTPhPFe(III)/Al₂O₃) oksidləşməsi reaksiyasının mexanizminin öyrənilməsi istiqamətində aparılan tədqiqatların nəticələri göstərir ki, bu proses tsikloheksanol, tsikloheksanon və tsikloheksenin alınması ilə gedən ardıcıl-paralel reaksiyalardan ibarətdir (şəkil 1, 2) .

I Katalaz reaksiyanın mexanizmi:

Həmçinin, biomimetik katalizator səthində tsikloheksanın H₂O₂ ilə oksidləşməsi reaksiyasının elektron ötürülməsi və aralıq substrat – katalizator kompleksinin əmələ gəlməsi ilə rabitələrin zəncirvari paylanması prinsipinə əsaslanmış hər mərhələsinin mexanizmi verilmişdir.

NƏTİCƏ

Eksperimental tədqiqatların nəticələri əsasında tsikloheksanın oksidləşməsi reaksiyasının mexanizmini dəqiqləşdirmək, qarışıq xammalın oksidləşdirilməsi prosesində istifadə olunan biomimetik katalizatorların seçicilik qabiliyyətlərini müəyyənləşdirmək mümkün olmuşdur.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

Nağıyev T.M. The Theory of Coherent Synchronized Reactions: Chemical Interference Logics.// Materials Sciences and Applications, 2015, 6, 152-170. USA
Eldar Zeynalov and Tofik Nagiev. Enzymatic Catalysis of Hydrocarbons Oxidation “IN VITRO” (Review) Chemistry and Chemical Technology. 2015, Volume 9, Number 2, pp.157-164. Ukraine.

KONFRANS MATERİALLARI

1. Tofik Nagiev. The Theory of Coherent Synchronized Reactions: Chemical Interference Logics. 5th International Conference on Chemistry and Chemical Process (ICCCP 2015) Amsterdam, Netherlands, February 14-15, 2015,Table of Contents p.395, program p.18.

Session Chair: Prof. Tofik Nagiev

2. Nagiev T., Gasanova L., Nagieva I., Nasirova U. Kinetics and mechanism of coherent synchronized oxidation reactions of alkenes by hydrogen peroxide on biomimetic catalyst. Operando V, Deauville, France, May 17- 21, 2015, ID262.

3. Nasirova U., Nagieva I., Gasanova L., Nagiev T. Coherent Synchronized Monooxidation of Etylene by Hydrogen Peroxide on a Biomimetic Catalysts. XII EUROPEAN CONGRESS on Catalysis, Kazan, Russia, 30 August–4 September 2015.

4. Gasanova L.M., Agamammadova S.A., Nahmatova G.Ch., Nagiev T.M. Heterogenous bioimitators of Catalase Reaction. 34^th International Conference on Solution Chemistry ICSC 2015, 23-28 August 2015, Proque, Czech Republic.

5. Ağaməmmədova S.Ə. Tsikloheksanın hidrogen peroksidlə oksidləşməsi prosesində biomimetik katalizatorun seçiciliyinin tədqiqi. “Akademik elm həftəliyi – 2015” adlı beynəlxalq multidissiplinar forum, 2-4 noyabr 2015.

6. Nəhmətova G.Ç. Metanın dəmirtetrafenilporfirin/Al₂O₃ biomimetik katalizatoru üzərin-də monooksidləşməsi. “Akademik elm həftəliyi – 2015” adlı beynəlxalq multidissiplinar forum, 2-4 noyabr 2015.

KADR HAZIRLIĞI

1. S.Ağaməmmədova – doktorant, 2012–2016-cı illər, elmi rəhbər – akademik Tofiq Nağıyev.

Dissertasiya mövzusu: “Tsikloheksanın hidrogen peroksidlə koherent-sinxron oksidləşməsi”

2. G.Nəhmətova – doktorant, 2014–2018-ci illər, elmi rəhbər – akademik Tofiq Nağıyev.

Dissertasiya mövzusu: “Metanın modifikasiya olunmuş dəmirporfirin tərkibli biomimetik katalizator üzərində H₂O₂ilə monooksidləşməsi”.

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

Akademik Tofiq Nağıyev 2015-ci il 19-21 oktyabrda Kiyevde (Ukrayna) keçirilən “Dövlətlər və Milli Elmi Cəmiyyətlərin Beynəlxalq Təşkilatlarla Elmi Biliklərin İnkişafı və Tətbiqi üçün qarşılıqlı əlaqəsi” adlı Beynəlxalq Simpoziumda (Interactions of Governments and National Scientific Communities with International Organizations for Development and Utilization of Scientific Knowledge) iştirak etmişdir.

Eyni zamanda Kiyev şəhərində Elmlər Akademiyalarının Beynəlxalq Assosiasiyasında (International Association of Academies Sciences) Azərbaycan nümayəndəliyinin sədri AMEA-nın vitse-prezidenti akademik Tofiq Nağıyev çıxış etmişdir. 20 oktyabr 2015.

QRANTLAR

Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. ”Propilenin hidrogen peroksid iştirakı ilə propilen oksidi, akrolein, allen, metilasetilen, propion aldehidi və asetona koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşməsi”. Layihənin rəhbəri – k.ü.f.d. Lətifə Həsənova. Layihənin müddəti – 2014–2016-cı illər. Layihənin məbləği – 80 000 AZN.

İSTİNADLAR – 4

LABORATORİYANIN ADI: Biomimetik sensorlar və azot-1oksidlə oksidləşmə

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Nəhməd Əli-zadə

Laboratoriyada 5 əməkdaş çalışır: 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i. – İnarə Nağıyeva; 1 nəfər e.i. – Nuranə Məlikova; 1 nəfər k.e.i. – Badam Babayeva; 2 nəfər laborant.

İŞ 4.2: Molekulyar azotun hidrogen peroksidlə fiksasiyasından alınan azot-1oksid vasitəsilə oksigenli birləşmələrin alınması üçün səmərəli proseslərin və biomimetik sensorların işlənib hazırlanması

MƏRHƏLƏ I:Piridinin azot-1oksidlə oksidləşməsinin və kinetikasının tədqiqi.

Piridinin azot-1oksidlə oksidləşməsi reaksiyasının kinetik qanunauyğunluqlarının eksperimental tədqiqi aparılmışdır. Piridinin azot-1 oksidlə koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyasının eksperimental tədqiqi prosesin parametrlərini geniş intervalda dəyişməklə (temperatur 530–620^oC, piridinin verilmə sürəti 0.95–1.89 ml/s, azot-1 oksidinin verilmə sürəti 250–750 ml/s) tədqiq olunmuşdur.

Reaksiya məhsullarının analizi yeni “Agilent technologies 7820A” xromatokütlə-spektroskopiya cihazında aparılmışdır.

Göstərilmişdir ki, reaksiya məhsulları kimi əsasən 2,2-dipiridil (25,0%), 2,3-dipiridil (26,8%) alınır.

Bundan əlavə 2-piridon (2–3%), 4,4-dipiridil (3%), terpiridil (2–5%), 2,2-oksidipiridil (0,5%) alınır.

Hal-hazırda piridinin azot-1 oksidlə oksidləşməsi reaksiyasının mexanizminin öyrənilməsi istiqamətində tədqiqatlar davam etdirilir.

MƏRHƏLƏ II: Biomimetik sensor elektrodlarının sintezi və onların katalaz aktivliyinin öyrənilməsi.

Üzərinə dəmirporfirin tərkibli katalizator yerləşdirilmiş yarımkeçirici Si elektrodu hazırlanmış və onun katalaz aktivliyi öyrənilmişdir. Tədqiqatlar nəticəsində sulu məhlulda hidrogen peroksidin aşağı qatılıqlarının müəyyən olunması üçün katalaz tipli biomimetik elektrod sintez olunmuş və onun fiziki-kimyəvi xassələri öyrənilmişdir. Şəkil 1-də еlektrokimyəvi hücrə göstərilmişdir.

Biomimetik elektrodun katalaz aktivliyi potensiometrik metodla müəyyən edilmişdir. Bu təcrübələrin aparılması üçün istifadə olunan qurğu elektrod hissədən, hücrədən, B7- 21A voltmetrdən ibarətdir (şək.1).

Şək.1 Elektrokimyəvi hücrə

Qurğunun elektrod hissəsi müqayisə elektrodundan (AlAgClCl) və biomimetik elektroddan ibarətdir. Potensiometrik tədqiqat aşağıdakı ardıcıllıqla aparılır: müəyyən miqdar bidistillə suyu ilə (fon məhlulu) doldurulmuş hücrədə elementin e.h.q.-si (E) müəyyən olunur, sonra H₂O₂-in müxtəlif miqdarlarını əlavə etməklə alınan məhlulların e.h.q.-də (E) baş verən dəyişikliklər qeyd edilir. Bütün ölçmələr maqnit qarışdırıcı ilə fasiləsiz qarışdırılma şəraitində aparılmışdır.

Tədqiqatlar göstərir ki, fon məhlulunun elektrod potensialı H₂O₂-in suda məhlulunun
1 küt.% qatılığı üçün ∆Е=(-0,25 mV); 0,5 küt.% üçün ∆Е=(-0,30 mV); 0,1 küt.% üçün ∆Е=(-0,23 mV); 1×10^-4küt.% üçün ∆Е=(-0,231 mV); 1×10^-6küt.% üçün ∆Е= (-0,305 mV) təşkil edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, H₂O₂-in (bütün hallarda) bir neçə saniyə ərzində əlavə olunması ilə sistemin elektrod potensialının kəskin dəyişməsi müşahıdə olunur.

Silisium elektrodu əsasında hazırlanmış biomimetik sensorun davamlı və işində stabil olduğu, uzun müddət aktivliyini itirmədiyi məlum olmuşdur və bu da onun təkrar istifadəsi üçün əlverişli şərait yaradır.

MÜHÜM NƏTİCƏ

İlk dəfə olaraq əsas işçi elementi dəmirporfirin biomimetik katalizatoru olan yarımkeçirici (Si) tərkibli katalaz tipli biomimetik elektrod hazırlanmışdır. Elektrodun yüksək aktivliyi və həssaslığı H₂O₂-in məhlulda 10^-6küt.%-ə qədər qatılığını təyin etməyə imkan verir və H₂O₂-in təsirinə qarşı davamlı olub təkrar istifadə üçün əlverişlidir. ( akademik Tofiq Nağıyev, k.ü.f.d. Nəhməd Əli-zadə, e.i. Nurana Məlikova)

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

1.Ali-zadeh N.I., Malikova N.N. Nagiev T.M. Catalase biomimetic sensor on base of electrochemical electrode TPhPFe(III)/Al₂O₃/Pb and TPhPFe(III)/Al₂O₃/Si. Journal of Chemistry and Chemical Engineering (USA), №, 2015, p.67-70.

KONFRANS MATERİALLARI

Nagieva I.T., Ali-zadeh N.I., Valieva T.G., Nagiev T.M. Coherent-Synchronized oxidation of Pyridine With Nitrous Oxide to 2.2- and 2,3-Dipyridil. 19^tn European Simposium on Organic Chemistry. 12-16 July, 2015, Lisboa, Portugal, P40, p.202.
Ali-zadeh N.I., Malikova N.N., Nagiev T.M. Catalase biomimetic sensor on base of silicon electrode TPhPFe³⁺/Al₂O₃/Si. 34^thInternational on Solution Chemistry ICSC 2015, 23- 28August, Prague, Czech Republic, P41, p.21.
Ali-zadeh N.I., Malikova N.N., Nagiev T.M. Peroxidase- biomimetic sensor on base of silicon electrode TPhPFe(III)/Al₂O₃/Si.10^thEuropean Congress of Chemical Engineering 3^rdEuropean Process Intesification Conference. September 27- October 1, 2015, Nice, France, S02-317, p.1039.
Меликова Н.Н. Биомиметический сенсор каталазного и пероксидазного типов на основе кремниевого электрода. Dedicated to the 92^nd Anniversary of the National leader of Azerbaijan, Heydar Aliyev III International scientific conference of young researchers 1^st Book Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan P.203-205
Али-заде Н.И., Нагиева И.Т., Нагиев Т.М. Когерентно-сихронизированные реакции селективного окисления пиридина и его производных пероксидом водорода. Международный Конгресс «КОСТ-2015» по химии гетероциклических соединений. 18-23 Октября, 2015, Москва, РФ. Р222
Malikova N.N. Research of peroxidase biomimetic sensor AMEA-nın 70 illiyinə həsr olunan “Akademik elm həftəliyi – 2015” adlı beynəlxalq multidissiplinar forum 2-4 noyabr, 2015, s.79-80.

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

QRANTLAR

Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. ”Propilenin hidrogen peroksid iştirakı ilə propilen oksidi, akrolein, allen, metilasetilen, propion aldehidi və asetona koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşməsi”. Layihənin rəhbəri – k.ü.f.d. Lətifə Həsənova (k.ü.f.d. Nəhməd Əlizadə iştirakçı). Layihənin müddəti – 2014–2016-cı illər. Layihənin məbləği -

80 000 AZN.

LABORATORİYANIN ADI: Biomimetik katalizatorlar üçün üzvi liqandların sintezi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmlər doktoru, professor Sərdar Zeynalov

Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır. Onlardan 4 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər e.i., 1 nəfər k.e.i. E.Hüseynov – k.ü.f.d., ap.e.i., S.Şarifova – k.ü.f.d., ap.e.i., R.Budaqova – k.ü.f.d., ap.e.i., G.Sadıxova – k.ü.f.d., ap.e.i., G.Mursakulova – e.i., X.Abiyeva – e.i., İ.Lütvəlizadə – e.i., N.Abdullaeva – k.e.i.

İŞ 4.3: Hidrogen peroksidlə oksidləşmə reaksiyalarında biomimetik katalizatorlar üçün modifikasiya olunmuş üzvi liqandların sintezi.

MƏRHƏLƏ: Kraun birləşmələri əsasında biomimetik katalizatorlar üçün modifikasiya olunmuş üzvi liqandların sintezi.

Karbohidrogenlərin hidrogen peroksidlə oksidləşmə reaksiyaların getmə istigamətlərinin və sürətinin idarə edilməsini təmin edən biomimetik oksidləşmə katalizatoru üçün məqsədyönlü modifikasiya olunmuş üzvi liqandların sintezi bu günün ən aktual istiqamətlərindəndir. Bu aspektdə təbii birləşmələr – modifikasiya olunmuş aminturşular daha səmələri sayılır. Çünki məlumdur ki, aminturşular təbiətdə canlı orqanizmlərin mühüm tərkib hissəsini təşkil edirlər. Bu baxımdan serin əsasında aparılan reaksiyalar nəticəsində kompleks birləşmələr alınmışdır və onların quruluşu İQ spektroskopiya analizi ilə təsdiq olunmuşdur.

Amintirşusunun tərkibinə 3:1 nisbətində mis-fosfat ələvə olunur və reaksiya 30⁰C 4 saat müddətində davam edir. Məhlulda göy səma rəngində kristallar çökür. Alınan maddələrin quruluşu İQ spektroskopiya ilə təsdiq olunur.

Son illərin ədəbityyatından məlumdur ki, oksidləşmə proseslərində modifikasiya olunmuş kraun efirlərindən istifadə edilir. Buna görə də kraun birləşmələrinin məqsədyönlü sintezi və onların karbohidrogenlərin hidrogen peroksidlə oksidləşməsi proseslərində istifadəsi aktualdır. Ədəbiyyatdan məlumdur ki, kraun birləşmələr yüksək ekstraksiya və kompleks əmələ gətirmək qabiliyyətinə malik olan birləşmələrdir.

Ona görə də ilkin mərhələdə benzo-18-kraun-6 birləşmələrinin alınma üsulu işlənib hazırlanmışdır. Onun quruluşu PMR spektroskopiya ilə təsdiq olunmuşdur.

İkinci mərhələdə kraun birləşmələrin dəmir tərkibli kompleksinin alınması üçün aşağıdaki üsuldan istifadə olunmuşdur: FeCI₃ duzunu mütləq etanolda həll edərək, ona etilformiat əlavə edib benzo-18 kraun 6 mütləq etanolda yenidən həll etdikdən sonra heksan əlavə edirlər. Alınan sarı rəngli bərk maddəni xloroform və dietil efiri ilə yuyaraq, vakuum şəraitində P₂O₅ üstündə qurudurlar.

Alınan kompleksin quruluşu İQ spektroskopiya ilə təsdiq olunmuşdur.

NƏTİCƏ

Benzo-18-kraun-6 əsasında dəmir tərkibli kompleks birləşmələr alnmışdır.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

Будагова Р.Н., Зейналов С.Б., Садыхова Г.К., Ходжаев Г.Х. Спиро- и анса-краун соединения. Austrian journal of technical and natural Sciences., № 56. 2015, С.128-130.
Гусейнов Э.Р., Зейналов С.Б., Агаев З.З. Экстракция алюминия из щелочных растворов и разделение его от сопуствующих ионов галлия // Хим. промышленность. Раздел промышл. экология. том 92, № 4, 2015, с. 191-197.

KONFRANS MATERİALLARI

Зейналов С.Б., Шарифова С.К., Гусейнов Э.Р., Абдуллаева Ф.А. Синтез эпоксиэфиров ароматических кислот. XXV Российская молодежная научная конференция «проблемы теоретической и экспериментальной химии», г. Екатеринбург, 22–24 апреля, 2015 г., c. 446-447.
Синтез и исследование хелатных комплексов ортофосфата меди с α-аминокислотами. Междунар. Научн.конференция «Теоретическая и экспериментальная химия глазами молодежи, Иркутск – 2015г. с.54-55.
Зейналов С.Б., Гусейнов Э.Р., Шарифова С.К., Абдуллаева Ф.А. Исследование реакции образования комплекса железа с глицином. Тез. докл. респ. научн. конференции, посвящ. 90-лет. юбилею акад. Т.Н.Шахтахтинского. Oктябрь 2015, с. 168.
Зейналов С.Б., Шарифова С.К., Гусейнов Э.Р., Абдуллаева Ф.А., Мурсакулова Г.М. Исследование реакции железа с аланином в отсутствие растворителя с образованием комплексных соединений. Тез. докл. респ. научн. конференции, посвящ. 90-летнему юбилею акад. Т.Н.Шахтахтинского. Октябрь с.169.
Шарифова С.К., Гусейнов Э.Р.,Зейналов С.Б., Абдуллаева Ф.А. Получение сложных эфироаминоспиртов на основе салициловой и парааминосалициловой кислот. Тез. докл. конференции, посвящ. 50-летию Института Химии Присадок., Баку октябрь 2015.
Будагова Р.Н., Абиева Х.М., Садыхова Г.К., Лютвализаде И.С., Азимзаде P. Синтез и свойства ароматических краун-эфиров. XXV Российская молодежная научная конференция «Проблемы теоретической и экспериментальной химии», екатеринбург, 22-24 апреля, c. 435-436.
Будагова Р.Н., Зейналов С.Б. Простые эфироаминоспирты – как присадки к смазочным маслам», Тез. докл. конференции, посвящ. 50-летию Института Химии Присадок., Баку октябрь 2015, с. 53.
Будагова Р.Н., Ходжаев Г.Х., Рушиназ И.Р. Сложно-простые эфироамины как присадки к смазочным маслам. Тез. докл. конференции, посвящ. 50-летию Института Химии Присадок, Баку, октябрь, 2015, с. 54.
Будагова Р.Н., Зейналов С.Б., Ароматические азотсодержащие полиэфиры. Тез. докл. респ. научн. конференции, посвящ. 90-летнему юбилею акад. Т.Н.Шахтахтинского, октябрь 2015,с. 171.
Будагова Р.Н., Зейналов С.Б., Ходжаев Г.Х. Краун-эфиры на основе алициклических диоксимов. VIII Междун.конф.студентов, аспирантов и молодых ученых, УФА 27 сентябрь–1 октябрь, 2015, с. 184-185.
Будагова Р.Н., Ходжаев Г.Х., Хыдырова М.Ф. Комплексообразующиеся соединения на основе анилина. Междунар. научн-практич. конференция студентов, аспирантов и молодых ученых, Курск, с. 23-26, сентябрь 2015, с.11-12.
Budaqova R.N., Zeynalov S.B., Abdullayeva N.A. Synthesis of macrocyclic polyethers based on alicyclic dioximes. 1-st international turkish world conference on chemical sciences and technologies 27/x-1/x1 2015, Sarajevo.
Зейналов С.Б., Ходжаев Г.Х., Будагова Р.Н., Абдуллаева Н.А. Краун-эфиры α-фурилдиоксима. Междунар. конгресс «KOS'Т-2015 по химии гетероциклических соединений, Москва, МГУ им. Ломоносова 18/х-23/х, с.119.
Зейналов С.Б., Ходжаев Г.Х., Будагова Р.Н. Синтез азотсодержащих краун-эфиров – мономеров для полимеризации. III Всероссийская научная конференция «Теоретические и экспериментальные исследования процессов синтеза, модификации и переработки полимеров», Уфа. 28-31/Х, 2015. с. 6-7.
Будагова Р.Н., Абиева Х.М., Садыхова Г.К., Лютвализаде И.С., Азимзаде Р. Синтез и свойства макроциклических полиэфиров //Международн. научн. конференция «Теоретическая и экспериментальная химия глазами молодежи». Иркутск. 2015, с. 48-49.

PATENTLƏR VƏ İDDİA SƏNƏDLƏRİ

R.Budaqova, S.Zeynalov, H.Xocayev. Kraun efirlərinin alınma üsulu. i -2015 00 3 (Patent alınma ərəfəsindədir)

LABORATORİYANIN ADI: Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, prof. Eldar Zeynalov

Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər tex., 1 nəfər b. laborantdır. Sevər Əliyeva – k.ü.f.d., a.e.i., Firidun Məmmədov – k.ü.f.d., a.e.i., Yaqub Nağıyev – k.ü.f.d., a.e.i., Lətifə Əhmədova – k.ü.f.d., b.e.i., Mehparə Nadiri – k.ü.f.d., b.e.i., Mətanət Məhərrəmova – k.ü.f.d., b.e.i.

İŞ 4.4: Nanokatalizatorların iştirakında karbohidrogenlərin oksigenlə və hidrogen peroksidlə oksidləşməsi.

MƏRHƏLƏ: Fulleren C₆₀, N-hidroksiftalimid və nano-titan dioksid katalizatorları iştirakında izopropilbenzolun və tsikloheksanın oksidləşməsi

Oksidləşmə reaksiyalarının aparılması üçün 3 tip qurğu yığılıb işə salınmışdır.

Laboratoriya şəraitində yodometrik üsulla maddələrdə (H₂O₂) aktiv oksigenin miqdarını və məhlullarda turşu ədədinin təyini kimi analitik üsullar təşkil olunmuş və reaksiya məhsullarının analizində istifadə edilmişdir.

Tsikloheksanın və izopropilbenzolun müxtəlif katalizatorlar iştirakında oksidləşməsi proseslərinə dair Thomson Reuters, Web of Science/Knowledge, Elsevier’s Scopus, Google Scholar, Science Research elektron bazalarından müasir ədəbiyyat toplanılıb, sistemləşdirilib təhlil edilmişdir.

PC-500 anataz nano-TiO₂ və fülleren C₆₀ dudasının əlavələri kumolun molekulyar oksigenlə oksidləşmə prosesini əsaslı surətdə sürətləndirir. Fulleren dudasının qatqıları ilə aparılan reaksiyada kiçik induksiya dövrü müşahidə olunur. Katalizatorların birgə istifadəsi sinergetik effektlə səciyyələnir.

Nano-TiO₂ (PC-500) iştirakında kumolun (RH) molekulyar oksigenlə oksidləşmə prosesində uyğun reaksiya şəraitində {[RH]=6,6mol/l (25 cm³), [TiO₂] = 4q/l, reaksiyanın müddəti= 6 saat, 100^oC-də} kumolhidroperoksid əsas oksidləşmə məhsuludur.

N-hidroksiftalimid (NHFİ), ferrosen (FS) və hidrogen peroksidin (H₂O₂) iştirakı ilə aparılantsikloheksanın (TH) oksidləşmə prosesində uyğun reaksiya şəraitində {[TH] = 8,7 mol/l (50 cm³), [FS] = 1q/l (50mq), [NHFİ] = 20 q/l (1q), [H₂O₂] = 100 ml/l (5ml), reaksiyanın müddəti = 6 saat, 70⁰C-də} bir mərhələdə adipin turşusu alınır.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

Зейналов Э.Б., Надири М.И., Гусейнов И.Ш., Ахмедова Л.И., Ищенко Н.Я. Окисление циклогексана пероксидом водорода. Обзор. Нефтегазовые технологии. 2015, № 5, с. 72-77
Zeynalov E.B., Friedrich J.F., Wagner M., Hidde G. Effect of Br-grafted multi-walled carbon nanotubes on the model oxidation environment. Chemistry&Chemical Technology. 2015, 9(1), p.51-54
Zeynalov E.B., Nagiyev T.M. Enzymatic catalysis of hydrocarbons oxidation “in vitro” (Review). Chemistry & Chemical Technology. 2015, 9(2), p.157-164.
Nagiyev Ya.M. Synthesis of N-Substituted Imides of 2,3-Dichlorobicyclo [2.2.1] hept-5-ene-2,3-dicarboxylic Acid. Journal of Organic Chemistry. 2015, 51(8), p.1202-1205
Зейналов Э.Б., Магеррамова М.Я. Окисление изопропилбензола (обзор). Вестник Фонда Фундаментальных Исследований НАН Беларуси 2015, N.3[73], c.112-123

KONFRANS MATERİALLARI

Zeynalov E.B., Magerramova M.Ya. Fulleropyrrolidines as promising antioxidant moieties in polymer materials. 4th International Caucasian Symposium on Polymers and Advanced Materials, 01-04.07.2015, Batumi, Georgia. Batumi, 2015, p.124.
Zeynalov E.B., Məmmədov F.M.,.Nadiri M.İ, Əhmədova L.İ., Nağıyev Y.M. İzopropilbenzolun oksidləşmə prosesi üçün tətbiq olunan aktiv katalizatorlar. Akad. T.N.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika Elmi Konfransı, Məruzələrin tezisləri, 22 oktyabr 2015, s.29
Магеррамова М.Я., Зейналов Э.Б. Бакминстерфуллерен и его аминные производные в составе пакета аддитивов для полимерных материалов. Тезисы докладов Республиканской Научной Конференции, посвященной 90-летнему юбилею акад. Т.Н.Шахтахтинского, 22 октября 2015, с. 38
Зейналов Э.Б., Магеррамова М.Я., Салманова Н.И. Кинетический анализ природных нефтяных ингибиторов и индивидуальных углеводородов, моделирующих их структуры. Тезисы докладов Республиканской Научной Конференции, посвященной 90-летнему юбилею акад. Т.Н.Шахтахтинского, 22 октября 2015, с.170
Нагиев Я.М. Синтез галогенсодержащих норборненовых имидов на основе N-фенилимида 2,3-дихлорбицикло-[2.2.1]-гепт-5-ен-2,3-дикарбоновой кислоты и гексахлорциклопентадиена. Тезисы докладов Республиканской Научной Конференции, посвященной 90-летнему юбилею акад. Т.Н.Шахтахтинского, 22 октября 2015, с. 216
Насибова Г.Г., Фридрих Й.Ф., Зейналов Э.Б. Исследование кинетики поглощения кислорода в реакции инициированного окисления кумола в присутствии Br- содержащих углеродных нанотрубок. Тезисы докладов Республиканской Научной Конференции, посвященной 90-летнему юбилею акад. Т.Н. Шахтахтинского, 22 октября 2015, с. 39.
Искендерова С.А., Садиева Н.Ф., Зейналов Э.Б., Нуриев Л.Г., Агаев Б.К., Ждан Е.А. Сравнительная каталитическая активность микро- и наноразмерных диоксидов титана в реакции этерификации. Тезисы докладов Республиканской Научной Конференции, посвященной 90-летнему юбилею акад. Т.Н.Шахтахтинского, 22 октября 2015, с.175.
Sədiyeva N.F., İsgəndərova S.A., Zeynalov E.B., Ağayev B.K. Polivinilxlorid üçün alitsiklik plastifikatorların yeni əlverişli alınma üsulu. Akad. T.N.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika Elmi Konfransı, Məruzələrin tezisləri, 22 oktyabr 2015, s.176.

KADR HAZIRLIĞI

Moskva Dövlət Universiteti Bakı Filialının bakalavrları A.A.Tuşev «Аэробное окисление изопропилбензола в присутствии пероксида водорода и нано-TiO₂» və C.X.Zabirova «Окисление циклогексана в присутствии N-гидроксифталимида» adlı mövzular üzrə diplom işlərini laboratoriyada yerinə yetiriblər.

Nərmin Abdurəhmanova – magistr, 2015 .

ELMİ ƏLAQƏLƏR

Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetinin «Ümumi və qeyri-üzvi kimya» kafedrası ilə «Metal- və protoporfirin saxlayan karbon nanobirləşmələrinin iştirakında hidrogen-peroksid və molekulyar oksigenlə model karbohidrogenlərin oksidləşmə reaksiyalarının tədqiqi» mövzusunda birgə elmi-tədqiqat işinin aparilmasi üzrə müqavilə imzalanaraq təsdiqlənib.

BEYNƏLXALQ əlaqələr

Berlin Texniki Universiteti, Belarus Milli Elmlər Akademiyasının İstilik və Kütlə Dəyişmə İnstitutu və Böyük Britaniyanın Huddersfild Universiteti ilə birlikdə «Neft mənşəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materialları əsasında katalizatorların sintezi və tətbiqinə dair fundamental tadqiqatlar» İNTELABCAT laboratoriyası yaradılıb (AMEA-nın Rəyasət Heyətinin 24 iyun 2015-ci il tarixli qərarı.)

QRANTLAR

Azərbaycan Respublikası Elmin İnkişaf Fondu. “Müxtəlif çeşidli nano-TiO₂katalizatorlarının aktivliyinin alitsiklik karbon turşularının mürəkkəb efirlərinin alınmasında tədqiqi”. Layihənin rəhbəri – k.e.d., prof. E.Zeynalov. Layihənin müddəti – 12 ay (2015–2016). Layihənin məbləği – 80.000AZN.

İSTİNADLAR – 38

“Oksidləşdirici heterogen kataliz”şöbəsinin

2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri : akademik Ağadadaş Əliyev

Mövzu: Müxtəlif sinif karbohidrogenlərin və onların törəmələrinin, zəhərli qazların selektiv və tam oksidləşməsi üçün heterogen katalizatorların işlənib hazırlanması, katalizatorların səmərəsini yüksəltmək üçün fiziki amillərin təsirinin tədqiqi.

Mövzuya aid işlər: 5.1.1; 5.1.2; 5.2 ; 5.3.

LABORATORİYANIN ADI: Seolit katalizi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: akademik Ağadadaş Əliyev

Laboratoriyada 15 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər t.ü.f.d, a.e.i., 3 nəfər e.i., 3 nəfər mühəndis və 2 nəfər texnikdir. Ə.Səricanov – k.e.n., a.e.i., A.Hüseynova – t.ü.f.d., a.e.i., O.İsmayılov – t.ü.f.d., a.e.i., G.Əlizadə – k.ü.f.d., a.e.i, Z.Şabanova – k.ü.f.d., a.e.i, M.Bəhmənov – t.ü.f.d., a.e.i, A.Səfərov – t.ü.f.d., b.e.i, V.Yarıyev – e.i, M.Əliyeva – e.i, Ü.Nəcəf-Quliyev – e.i.

İŞ 5.1.1: Karbohidrogenlərin seolit katalizatorları üzərində oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyaları.

MƏRHƏLƏ I. Tsikloheksanın tsikloheksadienə, tsiloheksanolun tsikloheksanona oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksyalarının mexanizminin öyrənilməsi və kinetik modelinin işlənib hazırlanması.

İşin məqsədi seolitlərin məlum fiziki-kimyəvi və katalitik xassələri, eləcə də keçid elementlərinin kationlarının məlum katalitik xassələri əsasında tsikloparafinlərin (tsikloheksan, tsiklopentan, metiltsikloheksan və.s.) uyğun dien karbohidrogenlərinə və tsiklik spirtlərin (tsikloheksanol, tsiklopentanol) uyğun ketonlara (tsikloheksanon, tsiklopentanon) oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyaları üçün katalitik sistemlərin sintezindən, aktiv və selektiv katalizatorların seçilməsindən, reaksiyaların ehtimal olunan getmə mexanizminin aydınlaşdırılmasından və kinetik modellərinin tərtibindən, riyazi modelin işlənib hazırlanmasından və optimal texnoloji rejimlərin müəyyən edilməsindən ibarətdir.

Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində tsikloheksanın oksidləşdirici dehidrogenləşməsi ilə 1,3-tsikloheksadienin yüksək çıxımla (23.3% ) alınması üçün Cu, Zn, Co, Cr kationları ilə modifikasiya olunmuş təbii klinoptilolit seoliti əsasında yüksək aktiv polimetalseolit katalizatoru sintez olunmuşdur. Bu katalizator üzərində reaksiyanın kinetik qanunauyğunluqları öyrənilmişdir. CuZnCoCr-klinoptilolit katalizatoru üzərində tsikloheksanın 1,3-tsikloheksadienə selektiv oksidləşdirici dehidrogenləşməsi reaksiyasının ehtimal olunan getmə mexanizmi öyrənilmiş, nəzəri cəhətdən əsaslandırılmış kinetik modeli işlənib hazırlanmış və kinetik modelin parametrlərinin ədədi qiymətləri hesablanmışdır.

Müxtəlif keçid elementlərinin kationları ilə modifikasiya olunmuş təbii və sintetik seolitlər üzərində tsikloheksanolun tsikloheksanona oksidləşdirici dehidrogenləşməsi reaksiyası tədqiq olunmuşdur. Müəyyən olunmuşdur ki, Cu, Pd və Sn kationları ilə modifikasiya olunmuş təbii klinoptilolit üzərində optimal şəraitdə 96.6% selektivliklə 96.1% tsikloheksanon alınır. Tsikloheksanolun tsikloheksanona oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyası üçün seçilmiş aktiv metalseolit katalizatoru üzərində reaksiyanın mərhələli mexanizmi verilmiş, kinetik modeli tərtib olunmuş və onun parametrlərinin ədədi qiymətləri hesablanmışdır.

NƏTİCƏ

Tsikloheksanın 1,3 tsikloheksadienə selektiv oksidləşdirici dehidrogenləşməsi reaksiyası üçün yüksək aktiv metalseolit katalizatoru sintez olunmuş, bu prosesin nəzəri cəhətdən əsaslandırılmış kinetik modeli işlənib hazırlanmışdır

MƏRHƏLƏ II.Metanın asetilenə oksidləşməsi reaksiyasının kinetik modelinin işlənib hazrlanması.

Üzvi sintezin mühüm maddəsi olan asetilenin Respublikada asan əldə olunan və ucuz xammal – metanın Azərbaycan yataqlarının təbii seolitlərinin modifikasiya olunmuş formaları üzərində katalitik oksidləşdirici çevrilməsi ilə sintezi mühüm praktiki əhəmiyyət kəsb edir.

Labotatoriyada aparılmış tədqiqatlar nəticəsində metanın asetilenə oksidləşdirici çevrilməsi reaksiyası üçün modifikasiya olunmuş aktiv seolit katalizatoru seçilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, silikat modulu 10,8 olan və 7 kütlə % Li⁺, 8 kütlə % Ca²⁺и 8 kütlə % Mg²⁺ kationları ilə modifikasiya olunmuş təbii klinoptilolit ikipilləli reaktorda oksigenin mərhələli verilməsi ilə metanın asetilenə oksidləşdirici çevrilməsi reaksiyasında yüksək aktivlik göstərir. Təcrübi nəticələrin analizi göstərir ki, metanın etana dimerləşməsi katalizator üzərində baş verir. Asetilen reaktorun sərbəst həcmində katalizatorun üzərindən bura daxil olan etanın adi dehidrogenləşməsindən əmələ gələn etilenin katalitik oksidləşdirici dehidrogenləşməsindən alınır.

Ədəbiyyat materiallarının analizi və alınmış təcrübi nəticələr əsasında reaksiyaların ehtimal olunan getmə mexanizmləri təklif olunmuş, prosesin nəzəri əsaslandırılmış kinetik modeli tərtib olunmuşdur və kinetik modelin parametrlərinin ədədi qiymətləri hesablanmışdır.

İŞ 5.1.2. Katalitik krekinq və piroliz qazlarının emalı kompleksinin optimal layihələşdirilməsinin elmi əsaslarının yaradılması.

MƏRHƏLƏ I. Butanol-2-nin CuZnPdCaA katalizatoru üzərində metiletilketona oksidləşməsi prosesinin riyazi modelinin işlənib hazırlanması.

Butanol-2-nin metiletilketona oksidləşməsi prosesi üçün kinetik model tərtib olunmuş və onun əsasında reaktorun optimal tipi seçilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, proses tərpənməz lay katalizatorlu reaktorlarda aparılmalıdır. Məqsədli məhsula görə katalizatorun maksimal məhsuldarlığını təmin etmək üçün prosesin kinetik tənlik əsasında nəzəri optimallaşdırılması aparılmışdır. Nəzəri optimallaşdırılması nəticəsində reagentlərin optimal mol nisbətləri və prosesin optimal temperaturu müəyyən edilmişdir. Prosesin nəzəri cəhətdən əsaslandırılmış kinetik modelinin parametrlərinin ədədi qiymətlərini təyin etmək üçün alqoritm və proqram tərtib edilmişdir. Prosesin riyazi modeli qurulmuşdur.

MÜHÜM NƏTİCƏ

Krekinq və piroliz qazlarının emalı kompleksinin optimal layihələşdirilməsi misalında kimya-texnoloji sistemlərin modelləşdirilməsi və optimal layihələşdirilməsinin yeni metodu (optimal uzlaşdırılmış material və istilik axınlarının təyini) işlənib hazırlanmışdır. (akademik Ağadadaş Əliyev, t.ü.f.d., ap.e.i. Alla Hüseynova, t.ü.f.d., b.e.i. Aqil Səfərov)

NƏŞR OLUNNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

Алиев А.М., Сарыджанов А.А., Шабанова З.А. , Мамедова У.А. Парофазная этерификация уксусной кислоты этиловым и изобутиловыми спиртами на цеолитных катализаторах и изучение кинетики этих реакций // Gənc tədqiqatçı, I cild, 2015, №1, s.72.
Алиев А.М., Сафаров А.Р., Гусейнова А.М., Османова И.И. Материальный баланс химико-технологического комплекса // Азерб. хим. журн. 2015, № 4, с.16.
Алиев А.М., Сафаров А.Р., Гусейнова А.М., Османова И.И. Этиленовый регион химико-технологического комплекса по переработке газов крекинга и пиролиза // Азерб. хим. журн. 2015, № 3, с.9
Сафаров А.Р. Расчет материального баланса процесса прямой гидратации этилена и конструкционных размеров гидрататора // Хим. Проб. 2015. № 3. С.546
.Aliyev A.M, Agayev F.A. Kinetics and Mechanism of Selective Oxidative Dehydrogenation of 2-Butanol to Methyl Ethyl Ketone on a Modified Zeolite Catalyst CuZnPdCaA // Azərbaycan MEA “Məruzələr” Jurnalı 2015. LXXI Cild. №1, s.15.

XARİCDƏ

Aliyev A.M., Shabanova Z.A., Aliyev F.V. Oxidative dehydrogenation of hydrocarbons and the partial oxidation of aliphatic alcohols on modified zeolites // European Applied Sciences. 2015. № , p. 67-79.
Алиев А.М., Агаев Ф.А., Сафаров А.Р., Бахманов М.Ф., Агаевa Р.Ю. Кинетика селективного окислительного дегидрирования бутанола-2 в метилэтилкетон на модифицированном цеолитном катализаторе CuZnPdCaA // Нефтепереработка и нефтехимия. 2015. №10. С.54.
Aliyev A.M., Shabanova Z.A., Najaf-Guliyev U.M. Selection of active modified zeolite catalyst and kinetics of the reaction of selective oxidative dehydrogenation of cyclohexane to cyclohexadiene 1,3 // Modern Researches in Catalysis. 2015. №4. P. 86-97.

KONFRANS MATERİALLARI

Ağayev F.A., Əlizadə G.Ə., Əliyev A.M. Modifikasiya olunmuş CuZnPdCaA seoliti üzərində amil spirtinin valerian aldehidinə oksidləşdirici dehidrogenləşməsi // Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransının materialları. Bakı, 2015, s.25.
Ağayev V.Ş., Məmmədova Ü.Ə., Əliyev F.V. Toluolun dismutasiya reaksiyasında alınan ksilol izomerlərinin tarazlıq çıxımları əsasında katalizatorun tərkibinin təyin edilməsi // Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransının materialları Bakı, 2015, s.78.
Алиев А.М., Шабанова З.А., Керимов А.И., Наджаф-Кулиев У.М. Селективное окислительное дегидрирование метилциклогексана на модифицированных цеолитах // Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransının materialları, Bakı, 2015. s.20.
Алиев А.М., Шабанова З.А. , Алиева М.К., Сарыджанов А.А., Али-заде Г.А. Окислительное дегидрирование циклогексанола на модифицированных цеолитах / 7^аяВсероссийская цеолитная конференция "Цеолиты и мезопористые материалы: Достижения и перспективы", Тезисы докладов Звенигород, 2015, с.193.
Алиев А.М., Шабанова З.А. , Керимов А.И., Наджаф‐Кулиев У.М. Исследование каталитической активности модифицированных цеолитов в реакции окислительного дегидрирования метилциклогексана / 7^аяВсероссийская цеолитная конференция "Цеолиты и мезопористые материалы: Достижения и перспективы", Тезисы докладов. Звенигород, 2015.с.197.
Aliyev A.M., Aliyeva M.G., Shabanova Z.A., Alizade G.A.Oxidative dehydrogenation of cyclohexanol to cyclohexanone over modified zeolite // 1st International Turkic World Conferenece on Chemical Sciences and Technologies, 28 october-1 november, Sarayevo, 2015. Р.319.
Aliyev A.M., Shabanova Z.A., Karimov A.I., Najaf-Guliyev U.M. Studies of the catalytic activity of the modified zeolite in the oxidative dehydrogenation of methylcyclohexane // 1st International Turkic World Conferenece on Chemical Sciences and Technologies, 28 october-1 november, Sarayevo, 2015. Р.320.
Aliev A.M., Fuad Agayev. Effective Method For Obtaining Methyl Ethyl Ketone. 1st International Turkic World Conferenece on Chemical Sciences and Technologies, 28 october-1 november, Sarayevo, 2015. Р.322.

KADR HAZIRLIĞI

1. Solmaz Məcidova – doktorant, 2011–2015. Məsləhətçi – akademik Ağadadaş Əliyev.

Dissertasiya mövzusu: Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində C₁-C₅ alifatik spirtlərin oksidləşməsinin elmi əsasları.

2. Zümrüd Şabanova –doktorant, 2012-2017. Məsləhətçi – akademik Ağadadaş Əliyev.

Dissertasiya mövzusu: Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində naften karbohidrogenlərinin və tsiklik spirtlərin oksidləşdirici dehidrogenləşməsinin elmi əsasları

3. Aqil Səfərov – doktorant, 2012–2017. Məsləhətçi – akademik Ağadadaş Əliyev.

Dissertasiya mövzusu: Krekinq və piroliz qazlarının emalının kimya-texnoloji kompleksin optimal layihələndirilməsinin elmi əsaslarının yaradılması.

4. Fuad Ağayev – dissertant, qiyabi, 2012–2016. Elmi rəhbərlər – akademik A.M.Əliyev, k.ü.f.d. Sarıcanov Ə.Ə.

Dissertasiya mövzusu: Alifatik spirtlərin seolitlər üzərində katalitik oksidləşməsi üçün məqsədyönlü katalizatorların sintezi və onların aktivliklərinin öyrənilməsi

4. Əlibala Kərimov – dissertant, qiyabi, 2014–2018. Məsləhətçi – akademik Ağadadaş Əliyev, rəhbər: k.ü.f.d. Z.Şabanova

Dissertasiya mövzusu: Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində metiltsikloheksanın metiltsikloheksadienə selektiv oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyasının optimal layihələşdirilməsinin elmi əsaları

5. Vüsal Ağayev – dissertant, qiyabi, 2014-2018. Məsləhətçi – akademik Ağadadaş Əliyev, rəhbər – k.ü.f.d. Ü.Məmmədova

Dissertasiya mövzusu: Toluolun benzola və ksilollara dismutasiya reaksiyası üçün modifikasiya edilmiş seolit katalizatorunun seçilməsi, onun kinetika və mexanizminin öyrənilməsi

6. Mahizər Əliyeva – dissertant, 2013–2017. Məsləhətçi – akademik Ağadadaş Əliyev,

Dissertasiya mövzusu: Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində tsikloheksanolun oksidləşdirici dehidrogenləşməsi

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

ABŞ-ın Viskonsin Universiteti (professor M.Harriman Rey, Benni Xarri F.), Fransanın Leon şəhərində “Kataliz” İnstitutu (prof. Ben Taarit), Almaniyanın Köln universiteti (prof. İ.İ.Leyçkis), Türkiyənin Mərmərə Araşdırmalar Mərkəzi ilə elmi əməkdaşlıq əlaqələri olmuşdur.

QRANTLAR

Azərbaycann Dövlət Neft Şirkəti. “Metanın asetilenə və 1,4-butandiola selektiv oksidləşməsi”. Layihənin rəhbəri – akademik Ağadadaş Əliyev. Layihənin müddəti – 2013- 2015 . Layihənin məbləği – 120 000 AZN

PATENTLƏR VƏ İDDİA SƏNƏDLƏRİ

Əliyev A.M., Məcidova S.M., Nəcəf-Quliyev Ü.M., Əli-zadə G.Ə. 1.3 Tsikloheksadienin alınma üsulu. a -2011 0100 (patent alınma ərəfəsindədir)
Əliyev A.M., Məcidova S.M., Əliyeva M.Q., Əli-zadə G.Ə. Tsikloheksanonun alınma üsulu. a -2011 0183 (ilkin ekspertizanın müsbət rəyi)
Əliyev A.M., Əliyev F.V., Mətiyev K.İ., Mohammad Al-Dosari . Asetilenin alınma üsulu. a -2012 0080 (patent alınma ərəfəsindədir)
A.M.Əliyev, F.A.Ağayev, A.A.Sarıcanov, K.İ.Mətiyev. Valerian aldehidinin alınma üsulu. a- 2014 139 (ilkin ekspertizanın müsbət rəyi
A.M.Əliyev, F.A.Ağayev. Valerian turşusunun alınma üsulu. a- 2015 0047(ilkin ekspertizanın müsbət rəyi)
A.M.Əliyev, F.V.Əliyev, K.İ.Mətiyev, F.A.Ağayev, A.R.Səfərov. 1,4-butandiolun alınma üsulu. a-2015 0106 (ilkin ekspertizanın müsbət rəyi)

LABORATORİYANIN ADI: Ekoloji kataliz

LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru, professor Arif Əfəndi

Laboratoriyada 22 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər t.ü.f.d., a.e.i., 6 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 6 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i., 1 nəfər mühəndis, 2 nəfər texnik, 2 nəfər isə baş laborantdır.İradə Məlikova –t.ü.f.d., a.e.i., Fəxriyyə Nəsiri – k.ü.f.d., a.e.i., Lyudmila Kojarova – k.ü.f.d., a.e.i., Sabir Əliyev – t.ü.f.d., a.e.i., Adilə Əliyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Ceyran Rüstəmova –k.ü.f.d., b.e.i., Natəvan Aykan – k.ü.f.d., b.e.i. Firuzə Yunusova – k.ü.f.d., b.e.i. İsrafil Allahverdiyev – e.i., Tamilla İsmayılova – e.i., Təranə Şixlinskaya – e.i., Ruqiyyə Sultanova – e.i., Natəvan Əliyeva – e.i., Minayə Xıdırova – k.e.i., Elmir Babayev – k.e.i., Bilqeyis İsmayılova – k.e.i., Tərlan Yarməmmədov – e.i.

İŞ 5.2:Müxtəlif sinif karbohidrogenlərin və onların törəmələrinin, zəhərli qazların selektiv və tam oksidləşməsi üçün heterogen katalizatorların işlənib hazırlanması, katalizatorların səmərəsini yüksəltmək üçün fiziki amillərin təsirinin tədqiqi.

MƏRHƏLƏ: Seçilmiş daşıyıcıların (seolit, Al₂O₃, SiO₂) üzərinə müxtəlif üsullarla V, Mo, Sb, Co, Ni, Cu, Zn keçirilməsi və alınmış katalitik sistemlərin xlorlu karbohidrogenlərin oksidləşməsi üçün aktivləşdirilməsi.

Xlorkarbohidrogenlərin katalitik oksidləşmə reaksiyalarını tədqiq etmək üçün ilkin olaraq bir sıra katalitik sistem sintez edilmişdir. Bu katalitik sistemlər əsasən Al₂O₃ və SiO₂ üzərinə çökdürülmüş vanadium, fosfor, molibden, kobalt oksidlərindən ibarət olmuşdur.

Katalizator nümunələri əsasən ammonium vanadat (NH₄VO₃) və ammoniummolibdat (NH₄)₆Mo₇O₂₄·4H₂O), natrium hidrofosfat (Na₂HPO₄H₂O) duzlarında və ortofosfat duzlarında, bəzən də kobalt xlorid və ya Co₂O₃ əlavə edilərək oksalat və ya HCl turşusu məhlullarında həll etməklə alınmışdır. Bundan sonra alınmış katalizator hava mühitində 453–523 K temperaturda 1 saat, sonra 543–653 K-də daha 2 saat, sonra isə 773 K-ə qədər 1 saat qızdırılır. Həmçinin reaksiyadan əvvəl katalizator nümunəsi reaksiya temperaturunda 373 K yuxarı hava mühitində qızdırıldıqdan sonra, reaksiya temperaturuna (573–773 K) gətirilərək oksidləşmə reaksiyası aparılır.

Katalitik sistemlər əsasən qeyd olunan elementlərin parçalana bilən müvafiq duzlarından istifadə etməklə hopdurma və birgə çökdürmə üsulları ilə, həm də onların oksidləri ilə birgə mexaniki-kimyəvi yolla alınmışdır. Sintez olunmuş katalitik sistemlərin rentgenfaza analizi üsulu ilə faza tərkibləri müəyyən edilmişdir. Həmçinin termodesorbsiya və infraqırmızı spektroskopiya üsullarından istifadə edərək sintez olunmuş katalitik sistemlərin səthindəki aktiv mərkəzlərin təbiəti, miqdarları müəyyən edilmişdir.

Katalitik sistemlərin polixloraromatik və alkilxloraromatik birləşmələrin oksidləşməsində aktivlikləri açıqaxınlı reaktorlarda katalizatorların tərpənməz və “psevdoqaynar” laylarında öyrənilmişdir. Oksidləşmə prosesi üçün götürülmüş ilkin xloraromatik birləşmələr və alınan reaksiya məhsulları müasir fiziki-kimyəvi analiz üsullarından istifadə etməklə aparılmışdır. Reaksiya məhsulları əsasən malein anhidridi, onun xlorlu törəmələri, CO₂, HCl, Cl₂, xlorbenzoy turşusu, sirkə turşusu, xlorbenzol, xlortoluoldan ibarət olunmuşdur. Xloraromatik və xloralkilaromatik birləşmələrin sintez olunmuş katalizatorların iştirakı ilə oksidləşməsi temperaturun 573–773 K, kontakt müddətinin 0,2–1,0 san, ilkin komponentlərin qatılıqlarının ПХВ:O₂=1:1–1:30 mol nisbətində dəyişmə intervalında öyrənilmişdir. İlkin olaraq alınmış katalizatorların aktivlikləri monoxlorbenzol və 2-xlortoluolun oksidləşmə reaksiyasında yoxlanılmışdır. Alınmış nəticələr cədvəldə verilmişdir.

Nəticələrdən göründüyü kimi xlorbenzol və 2-xlortoluolun konversiyaları müxtəlif katalizatorların iştirakında 62-98% çərçivəsində dəyişir. Bu zaman alına bilən anhidridlərin miqdarı çıxımları cəm halında 30-80 arasında olur ki, bu da qənaətbəxş hesab oluna bilər.

NƏTİCƏLƏR

Xlorlu karbohidrogenlərin zərəsizləşdirilməsi üçün Al₂O₃, SiO₂ üzərinə keçirilmiş V, Mo, Sb və s. katalizator nümunələri alınmışdır, onların tərkibi müxtəlif fiziki-kimyəvi tədqiqat üsulları ilə öyrənilmişdir.
Bu katalitik sistemlərin xlorlu karbohidrogenlərin oksidləşmə prosesində aktivlikləri tədqiq edilmişdir.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

Yarməmmədov T.T., Əfəndi A.C., Aykan N.F., Məlikova İ.H., Fərəcov H.M. Neft məhsullarının heterogen-katalitik demerkaptanizasiyasının mexanizmi və kinetik modeli. //Azərb. Kim. Jurnalı. 2015, №1, s. 37–43.

XARİCDƏ

Рустамова Дж.Т., Алиева А.М., Эфенди А.Дж., Меликова И.Г., Бабаев Э.М., Исмаилова Б.А., Шихлинская Т.А., Магеррамова Л.Г. Превращение метанола на природных цеолитах и его модифицированных формах //European Journal of Analytical and Applied Chemistry. Вена. 2015, №2, р. 85–91.
Fakhriyya M. Nasiri., Fikret A. Kuliev, Arif J. Efendy, Lyudmila I. Kojarova, Farida A.Abdullayeva, Irada H. Melikova, Natevan F. Aykan. The Study of Inhibition Effect of Rhenium Thioacetic and Dithiocarbonic Acids in Oxidation Reaction // J.Advances in Chemical Engineering and Sciences. 2015. V. 5, No 3, p.338-340.

KONFRANS MATERİALLARI

Əfəndi A.J., Məlikova İ.H., Babayev E.M., Aykan N.F., İsmayılova B.A., Fərəcov H.M. Aromatik birləşmələrin katalitik zərərsizləşdirilməsi / Ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 92-ci ildönümünə həsr olunmuş “Müasir biologiya və kimyanın aktual problemləri” elmi-praktiki konfrans materialları. 05–06 may 2015, Gəncə. s. 66–69.
Əfəndi A.C., Babayev E.M., Yunisova F.Ə., İsmayılova B.A., Aykan N.F., Məlikova İ.H., Fərəcov H.M. Polixlortoluolların katalitik zərərsizləşdirilməsi. / Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı-2015, s. 30
Алиевa А.М., Рустамова Дж.Т., Эфенди А.Дж., Меликова И.Г., Юнисова Ф.А., Мамедов С.И., Магеррамова Л.Г. Каталитические превращения С₂–С₄ алканов из отходящих газов на гидридных системах на основе Ti, Zr, V. /Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı-2015, s. 31.
Рустамова Дж.Т., Эфенди А.Дж., Алиевa А.М., Юнисова Ф.А., Аллахвердиева И.К., Исмаилова Б.А. Хыдырова М.Ф., Магеррамова Л.Г. Адсорбция метанола на поверхности цеолитсодержащих катализаторов / Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı-2015, s. 32.
Насири Ф.М., Эфенди А.Дж., Кожарова Л.И., Султанова Р.С., Исмаилова Т.А., Шихлинская Т.А. Исследование реакции каталитического распада гидропероксида кумoла (ГПК) с дитиокарбоматом и ксантогенатами /Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı-2015, s. 333.
Эфенди А.Дж., Алиев С.А., Меликова И.Г., Рустамова Дж.Т., Султанова Р.С., Айкан Н.Ф. Экологическое состояние атмосферного воздуха и улучшение его каталитическим путем /Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı-2015, s. 37.
Рустамова Дж.Т., Эфенди А.Дж., Кожарова Л.И., Алиева А.М., Айкан Н.Ф., Меликова И.Г. Адсорбционные свойства природных цеолитов по двуокиси серы. The Second European Conference on Chemical Sciences. 20^th May 2015, Vienna, 2015, з.29–31.

KADR HAZIRLIĞI

Elvin Babayev – doktorant (əyani). 2014-2017-ci illər. Elmi rəhbəri k.e.d., prof. Arif Əfəndi.

Dissertasiya mövzusu: “Xlortoluolların katalitik oksidləşməsi reaksiyalarının kinetikasının öyrənilməsi” .

LABORATORİYANIN ADI: Katalizatorların hazırlanması

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü Yuriy Litvişkov

Laboratoriyada 17 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər akademik, 2 nəfər k.e.d., b.e.i., 1 nəfər k.e.d., a.e.i., 5 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 5 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 2 nəfər e.i., 1 nəfər b.laborantdır. R.Rizayev – akademik, Ə.Məmmədov – k.e.d., b.e.i., A.Süleymanov –k.e.d., b.e.i., A.Qaşqay – k.e.d., a.e.i., E.Seyidrzayeva – k.ü.f.d., a.e.i., M.Əfəndiyev –k.ü.f.d., a.e.i., Ə.Əsgərov – k.ü.f.d., a.e.i., S.Zülfüqarova – k.ü.f.d., a.e.i., N.Həsənquliyeva – k.ü.f.d., a.e.i., N.Şakunova – k.ü.f.d., b.e.i., S.Cəfərova – k.ü.f.d., b.e.i., Yu.Nağdəliyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Ə.Əsgərova – k.ü.f.d, b.e.i., P.Muradova – k.ü.f.d., b.e.i., Z.Ələsgərova – e.i., L.Quliyeva – e.i.

İŞ 5.3. Ətraf mühitin mühafizəsi və neft-kimya prosesləri üçün ifrat yüksək tezlikli (İYT), ultra-bənövşəyi (UB), rentgen, və qamma-diapazonun elektromaqnit şüallanması ilə aktivləşdirilmiş oksid və tərkibində seolit olan yeni effektiv katalizatorların alınmasının elmi əsaslarının işlənib hazırlanması.

MƏRHƏLƏ I: İYT şüalanmanı fəal udma qabiliyyətli katalizatorlar üçün alüminium, maqnetit və karbon ilə armaturlaşdırılmış alüminiumoksid və alümosilikat daşıyıcıların sintezi və tədqiqi.

İYT diapazonda elekromaqnit süalanmanı udan heterogen katalizatorlar üçün universal daşıyıcının alınma metodunun işlənib hazırlanması məqsədi ilə ən əvvəl məlum sənaye daşıyıcıların (silikagel, alüminium oksid) termotransformasion xarakteristikaları təyin olunmuşdur.

İYT şüalanmanı yüksək udmaq qabiliyyətinə, böyük səthə və məsaməli struktura malik γ-Al₂O₃/Al daşıyıcısının hazırlanması məqsədi ilə təzə çökdürülmüş alüminium hidroksidin və xirda disperslı alüminium tozunun qarışığı ardıcıllıqla hidrotermal emal olunmuş, qurudulmuş və közərdilmışdir. Bu mərhələlərdə alümooksid matrisin formalaşması baş verir. Bütün adı çəkilən mərhələlər tezliyi 2450 Мhs, rezonatorun həcmi 23 litr və maqnetronun maksimal gücü 1000 vatt olan ЕМ-G5593V «Panasonic» markalı mikrodalğalı soba əsasında hazırlanan qurğuda aparılıb. Bununla yanaşı γ-Al₂O₃matrisin maqnetit, texniki karbon və titan oksidlə armaturlaşdırılmış nümunələri də eyni şəraitdə tədqiq olunmuşdur.

Müxtəlif cərəyan keçirən materiallarla armaturlaşdırılmış alüminium oksid matrisin mikrodalğalı şüalanmanı udma və onu istiliyə transformasiya dərəcəsi öyrənilib. Mikrodalğalı şüalanmanın katalizator nümunələrinin kütləsinə nüfüzetmə dərinliyi ölçülüb.

Dietilaminin m-toluil turşusu ilə asilləşmə reaksiyası uçün γ-Al₂O₃/Al daşıyıcı üzərində Zn–B–P oksid katalizatorun İYT şüalanma sahəsində sintezinin mümkümlüyü tədqiq edilib. Kompozisiyanın termoemalı mikrodalğalı sobada maqnetronun 800 W gücündə aparılıb.

NƏTİCƏLƏR

1.Müəyyən edilmişdir ki, istilik udma qabiliyyətinə görə (qızma sürəti) bu nümunələr yuxarıda adı çəkilən sənaye daşıyıcılardan çox-çox üstündür. Bir-biri ilə müqayisədə isə istiliyi udma qabiliyyətinə görə onları belə sıralamaq olar:

TiO₂/Al₂O₃< Al/Al₂O₃<Fe₃O₄/Al₂O₃<C/Al₂O

2.Təcrübələr nəticəsində müəyyən edilib ki, Zn–B–P/γ–Al₂O₃/Al-katalizatorun termiki emalını mikrodalğalı şüalanma ilə apardıqda onun tələb olunan komponent tərkibinin formalaşması mümkümdür, vaxt və enerjinin qənaəti nöqteyi nəzərindən isə daha sərfəlidir.

3. Müəyyən edilib ki, Аl/Аl₂О₃ daçıyıcının termotransformasion xassələri və İYT şüalanmanın onun kütləsinə nüfüz dərinliyi alüminium oksid matrisində alüminium kristallitlərinin miqdarından asılıdır. Аl/Аl₂О₃ daçıyıcının İYT şüalanmanı udmaq və istiliyə transformasiya etmək qabiliyyəti matrisdə alüminiumum optimal miqdarı 1.0-1.5% (kutlə) olduqda baş verir.

4. Sintez olunmüş daşıyıcıların və onların əsasında katalizatorların tekstur xassələrinin tədqiqi SORBİ aparatında azotun adsorsiyasına görə tədqiq olunub. Nəticələr aşağıdakı cədvəldə verılib.

Nümunə S, m²/q V_məs., sm³

C/ Al₂O₃(10%) 160 0.52

Fe₃O₄/Al₂O₃(10%) 155 0.54

Аl/Аl₂О₃ (1.0%) 182 0.60

TiO₂/Al₂O₃(20%) 115 0.42

MƏRHƏLƏ II: İYT elektromaqnit sahəsində sulfatlaşdırılmış oksid katalizatorların sintezi və onların xassələrinin tədqiqi.

Sulfatlaşdırılmış sirkonium və dəmir oksidləri aşağıdakı metodla sintez olunmuşdur: əvvəlcə çökdürmə üsulu ilə bu metalların hidroksidləri alınmışdır. Bunun üçün sirkoniumun oksinitrat duzu – ZrO(NO₃)₂·2H₂O, dəmirin nitrat duzu Fe(NO₃)₂·9H₂O və ammonyak məhlullarından istifadə olunmuşdur. Alınan hidroksid çöküntüləri distillə suyu ilə yuyulduqdan sonra mikrodalgalı sobada maqnetronun 300 vatt gücündə 15 dəqiqə ərzində qurudulur. Bundan sonra hidrogellər (NH₄)₂SO₄ məhlulun hesablanmış miqdarı ilə emal olunur. Sulfatlaşdırılmış hidrogel yenə mikrodalgalı sobada 15 dəqiqə ərzində qurudulur və sonra 600⁰C közərdilir.

Müxtəlif cərəyan keçirən materiallarla (alüminium, maqnetit, texniki karbon) armaturlaşdırılmış ZrO₂–SO₄^2-katalizatorunun İYT şüalanmanı udmaq qabiliyyəti (qızma sürəti) tədqiq edilib. Bunun üçün sirkonium hidroksidi adı çəkilən materiallarla müəyyən miqdarda qarışdırılıb qurudulur. Bu mərhələ mikrodalğalı sobada aparılır. Bundan sonra qarışıq (NH₄)₂SO₄ məhlulun hesablanmış miqdarı ilə emal olunur, mikrodalgalı sobada 15 dəqiqə ərzində qurudulur və közərdilir.

NƏTİCƏLƏR

1.Sintez olunmuş ZrO₂-SO₄^2-və Fe₂O₃-SO₄^2-katalizatorların aktivlıyı heksen-1-in dimerləşmə reaksiyasında öyrənilib. Nəticələr göstərir ki, heksen-1-in dimerləşməsində ZrO₂–SO₄^2-katalizatoru daha aktivdir: C₁₂-olefinlərın çıxımı 20.8% , selektivlik isə 88% təşkil edir. Həmin göstəricilər Fe₂O₃–SO₄^2- katalizatoru üçün 5.6 və 73%-dir.

2. Müəyyən edilib ki, adı çəkilən materiallarla armaturlaşdırılmış sirkonium sulfat nümunələri kifayət qədər yuksək istilik udma qabiliyyətinə malikdirlər.

3. ZrO₂-SO₄^2-katalizatorun xüsusi səthi SORBİ MS cihazında BET metodu ilə ammonyakın adsobsiyasına görə təyin edilib. ZrO₂-SO₄^2-(5%) katalizator nümunəsinin xüsusi səthi 126 m²/q təşkil edilir.

4.İlk dəfə olaraq dietilaminin m-toluil turşusu ilə asilləşmə reaksiyası üçün Zn-B-P/γ-Al₂O₃/Al-katalizatoru 2450 Mhs tezlikli mikrodalğalı şüalanma sahəsində sintez olunub. Ənənəvi termiki təsir və İYT şüalanma ilə emal olunan katalizator nümunələrinin faza tərkibinin eyniliyi müəyyən edilib. Göstərilib ki, katalizatorların hazırlanmasında ənənəvi termiki emal üsulunun enerji sərfi onların sintezini mikrodalğalı şüalanma ilə aparılarkən sərf olunan enerjı sərfindən daha çoxdur.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

1. Литвишков Ю.Н., Гасангулиева Н.М., Нагдалиева Ю.Р., Шакунова Н.В., Аскерова А.И., Кашкай А.М., Алескерова З.Ф., Джафаров З.Р. Bлияние химического состава и условий синтеза металл-силикатной матрицы на активность цеолитсодержащих катализаторов в процессе пиролиза бензина // Kimya Problemləri, 2015, 1, c.50-56.

2. Мурадова П.А., Зульфугарова С.М., Гасанкулиева Н.М., Шакунова Н.В., Литвишков Ю.Н. Разработка и исследование характеристических параметров носителей активной массы катализаторов для реакций стимулируемых микроволновым излучением

XARİCDƏ

1. Литвишков Ю.Н., Гасангулиева Н.М., Зульфугарова С.М., Мурадова П.А., Шакунова Н.В., Кашкай А.М., Марданова Н.М. Исследование характеристических параметров СВЧ-поглощающих носителей активной массы катализаторов для реакций, стимулируемых микроволновым излучением. «Нефтепереработка и нефтехимия», Москва. 2015, № 4. c.33-37 (ISSN 0233-5727).

2. Мурадова П.А., Литвишков Ю.Н. Металлокаркасные катализаторы обезвреживания выхлопных газов автотранспорта. Автогазозаправочный комплекс и альтернативное топливо. Международный научно-технический журнал. Москва. 2015 №3(96), стр.3-13.

3. Muradova P.A., Litvishkov Yu.N. Synthesis and investigation of the activity of Cu-Cr–Co/Al₂O₃/Al-catalysts in the microwave radiation-stimulated reaction joint deep oxidation of hydrocarbons and carbon monoxide // Modern Researchs in Catalysis. 2016. V. 5.№ 1.

4. Литвишков Ю.Н., Талышинский Р.М., Зульфугарова С.М., Шакунова Н.В., Джафарова С.А., Нагдалиева Ю.Р., Алескерова З.Ф. Кислотные свойства поверхности армированных алюминием алюмооксидных носителей, сформированных в поле СВЧ. Журнал «Нефтегазохимия» Россия, Москва. 2015. В печати.

5. Мурадова П.А., Третьяков В.Ф., Зульфугарова С.М., Талышинский Р.М., Литвишков Ю.Н. Синтез Zn–B–P/Al₂O₃-катализаторов aцилирования диэтиламина м-толуиловой кислотой в условиях воздействия излучения СВЧ-диапазона. Ж. Нефтепереработка и нефтехимия. Москва. 2015. В печати

KONFRANS MATERİALLARI

1. Мурадова П.А., Литвишков Ю.Н. Кинетические закономерности стимулированной микроволновым излучением реакции деалкилирования толуола с водяным паром в присутствии Ni-Co-Cr /Al₂O₃/Al катализатора «Актуальные вопросы современной науки». Международная научная конференция МДК-2015-04, Россия, г. Москва, 14-15 сентября 2015 г.

2. Мурадовa П.А.. Интенсификация гетерогенно- каталитических реакций микроволновым излучением. Актуальные вопросы и перспективы развития математических и естественных наук Выпуск II. Сборник научных трудов по итогам международной научно-практической конференции. 7 мая 2015 г. Омск

3. Гасанкулиева Н.М., Эфендиев М.Р., Джафарова С.А., Гусейнова Э.М., Мамедов А.Б., Литвишков Ю.Н. Исследование термотрансформационных свойств армированных токопроводящими материалами алюмооксидных носителей при воздействии микроволнового излучения // Akademik T.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Bakı, 2015, oktyabr.

4. Kашкай A.M., Литвишков Ю.Н. Cтабилизация органических веществ с использованием ПАВ. // Akademik T.Şaxtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Bakı, 2015, oktyabr.

5. Шакунова Н.В., Зульфугарова С.М., Кашкай А.М., Аскерова А.И., Абдуллаева Ф.А., Литвишков Ю.Н. Bлияние природы прекурсоров и условий микроволновой термической обработки на формирование активной поверхности Co–Mn/Al₂O₃–Al-катализаторов жидкофазного окисления м-ксилола // Akademik T.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Bakı, 2015, oktyabr.

6.Зульфугарова С.М., Аскеров А.Г., Алескерова З.Ф., Литвишков Ю.Н. Mикроволновый синтез сульфатированных ZrО₂/Аl₂О₃/Аl катализаторов со свойствами сверхкислот // Akademik T.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Bakı, 2015, oktyabr.

7. Мурадова П.А., Эфендиев М.Р., Гусейнова Э.М., Нагдалиева Ю.Р., Литвишков Ю.Н. Cтимулированное СВЧ-излучением ацилирование диэтиламина м-толуиловой кислотой в присутствии Zn–B–P/Al₂O₃/Al катализатора // Akademik T.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransi. Bakı, 2015, oktyabr.

KADR HAZIRLIĞI

Pəri Muradova – dissertant, 2015–2019. Məsləhətçi – AMEA-nın müxbir üzvü, prof. Yu. Litvişkov

Dissertasiya mövzusu – “Heterogen-katalitik oksidləşmə, dealkilləşmə və asilləşmə proseslərinin intensivləşdirilməsində ifrat yüksək tezlikli (İYT) şüalanmanın tətbiqi”.

QRANTLAR

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişaf Fondu. “İfrat yüksək tezlikli (İYT) elektromaqnit sahəsi ilə stimullaşdırılan heterogen-katalitik reaksiyalar üçün universal katalizator daşıyıcısının sintezinin elmi əsaslarının işlənib hazırlanması”. Layihənin rəhbəri – müxbir üzv Yu. Litvişkov. Layihənin mqddəti – 2014-2015 ( 24 ay). Layihənin məbləği – 80000 AZN.

“Nano- və elektrokataliz” şöbəsinin

2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri : akademik Dilqəm Tağıyev

Mövzu: Katalitik, elektrokatalitik və fotoelektrokatalitik proseslər üçün oksid və polimer əsaslı nano-strukturlaşdırılmış katalizatorların işlənib hazırlanması.

Mövzuya aid işlər: 6.1; 6.2; 6.3 ; 6.4; 6.5

LABORATORİYANIN ADI: Nanokompozit katalizatorlar

LABORATORİYA RƏHBƏRİ:kimya elmləri doktoru, prof. Vaqif Əhmədov

Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər – k.ü.f.d., 2 nəfər – e.i., 3 nəfər – k.e.i., 2 nəfər – mühəndisdir. İsrafil Əhmədov – k.ü.f.d., a.e.i., Natalya Melnikova – k.ü.f.d., a.e.i., Həbulla Nurullayev – k.ü.f.d., a.e.i., İradə Cəfərova – e.i., Zaminə Əliyeva – e.i., Vüsal Əhmədov – k.e.i., Aytən Babayeva – k.e.i.

İŞ 6.1:Parafinlərdə və polisaxaridlərdə C–H, C–C və C–O əlaqələrini mülayim şəraitdə aktivləşdirmək üçün yeni nanokompozit kаtаlizаtоrların işlənib hazırlanması.

MƏRHƏLƏ I: Pt-tərkibli kompozitlərin sintezi və onların üzərində n-dekanın konversiyası.

ZSM-5, HY-seolit və ZSM-5(30%)/HY(55%)Al₂O₃(15%) tərkibli müxtəlif modifikasiyaya malik daşıyıcıların səthində Mo, Re və Pt saxlayan mono-, Re(1%)/Pt(2)/ZSM-5(30%)/HY(55%)Al₂O₃(15%) və Mo(2%)/Pt(1%)/ZSM-5(30%)/ HY(55%)Al₂O₃(15%) bi-metal saxlayan nümunələr hazırlanmışdır. Tərkibində narın tozvarı daşıyıcılar, H₂PtCl₆ və polifunksional üzvi maddə olan su mühitində formalaşan nümunələr 110-120⁰C-də qurudulduqdan sonra 370-400⁰C-də hidrogen axınında reduksiya edilmişdir. Rentgenoqrafik analizin nəticələrinə görə nümunənin tərkibində Pt hissəciklərinin ölçüsü təqribən 15-17 nm təşkil edir .

Hazırlanmış nümunələrin iştirakı ilə n-dekanın hidrokonversiya prosesinin kompleks tədqiqi nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, bu katalizatorlar mülayim temperaturlarda yüksək effektivliyə və seçiciliyə malikdirlər. Bu nümunələrin hər üçü yüksək katalitik aktivliyə malikdir. n-Dekanın 270–300⁰C-də konversiyası 93-97% təşkil edir.

Pt/ZSM-5 və Pt/HY tərkibli nümunələr n-dekanın hidrokonversiya prosesində ilkin yüksək katalitik aktivliyə malik olsalar da, onların aktivliyi 15-20 saat ərzində kəskin azalır. Re(1%)/Pt(2)/ZSM-5(30%)/HY(55%)Al₂O₃(15%) (I) və Mo(2%)/Pt(1%)/ZSM-5(30%)/HY(55%)Al₂O₃(15%) (II) kompozit sistemlər isə yüksək katalitik aktivlikliyə və stabilliyə malikdir. Bu katalizator dörd aydan çox müddətdə istifadə edildikdən sonra da yüksək katalitik aktivliliyini saxlayır. Online xromatoqraf analizi vasitəsilə reaksiya məhsullarının izoalkanlar, naften və aromatik birləşmələrdən ibarət olduğu müəyyən edilmişdir. Reaksiya məhsullarının PONA metodu ilə müəyyən edilən oktan ədədi 76,37 (I) və 86,88 (II) bərabər olduğu müəyyən edilmişdir.

MƏRHƏLƏ II: Fosforlu birləşmələrlə modifikasiya olunmuş metal oksidlərinin sellülozun çevrilməsində tədqiqi

Müasir sivilizasiyanın inkişafı keyfiyyətli maye yanacağın və mühüm kimyəvi yarımməhsulların – 5-hydroxymetilfurfural (HMF) və levulin turşusu – alınması üçün tükənməz bitki mənşəli xammala (sellüloz, heksoz karbohidratlar) keçməyi məqsədə uyğun hesab edir. Sellülozun və digər karbohidratların (KH) qiymətli texniki məhsullara çevrilməsi üçün heterogen katalitik sistemlər çoxsaylı tədqiqatçiların diqqət mərkəzindədir. Bu sistemlərlə proses nisbətən aşağı temperaturlarda (100–120⁰C), məqsədli məhsulların yüksək çıxımla, humus maddəsinin az alınmasına imkan verir, adi süzülmə yolu ilə regenerasiyası və çoxlu təkrar istifadəsi mümkün olur.

2015-ci ildə plana uyğun olaraq laboratoriyada polisaxaridlərin və digər aşağı molekul çəkili KH-ın ion mayesi – 1-n-butylmetilimidazolbromid (BMİB), DMSO, DMFA mühitində konversiyası üçün bərk daşıyıcılara hopdurulmuş CrCl₃, LaCl₃duzları əsasında heterogen katalitik sistemlər işlənmişdir. Bərk daşıyıcı olaraq təbii mordenitdən, ZSM-5 seolitindən və grafitə bənzər polimer karbon nitriddən istifadə olunmuşdur.

Təbii (mordenit) və sintetik (ZSM-5) seolitləri çoxsaylı Brensted və Lyuis turşu mərkəzlərinə malik olduğu üçün KH-ın konversiyası prosesində katalizator və daşıyıcı kimi çox maraqlıdırlar.

Polimer karbon nitrid – grafitə bənzər g-C₃N₄ – hal hazırda müxtəlif kimyəvi proseslərdə katalizator kimi çox geniş tədqiq olunur. Müəyən edilmişdir ki, KH-ın konversiyası prosesində g-C₃N₄ katalitik aktivlik göstərir və bu zaman alınan HMF-ın çıxımı 4%-dən çox olmur.g-C₃N₄ inert mühitdə 350–650⁰C-də melaminin mərhələli qızdırılması yolu ilə alınır.

Yuxarıda qeyd edilən katalitik sistemlərin effektivliyini artırmaq məqsədi ilə daşıyıcılar mineral turşularla və ya NH₄Cl-lə protonlaşdırılır və sonra PCl₃-lə modifikasiya olunur.

H-formalı g-C₃N₄ katalitik sistemi iştirakı ilə fruktozun çevrilməsi prosesindən alınan HMF-ın çıxımının adı protonlaşmamış g-C₃N₄ ilə alınan HMF-ın çıxımının müqayisəsindən qörünür ki, əsas məhsulunun çıxımı 5-7 dəfə artır.

Metal duzları H-formalı daşıyıcılaradoydurulması yolu ilə daxil edilir.

Sellülozun və KH-ın çevrilmə reaksiyası stasionar reaktorda 100–120⁰C temperaturda 5–6 saat müddətində aproton həlledicilərdə (DMSO, DMFA) və ion mayesi mühitində (BMİB) aparılır. Proses zamanı HMF-ın əmələ gəlməsi UB spektroskopiya üsulu ilə
285 nm dalğa uzunluğuna uyğun udulmaya görə nəzarət edilir. Sellülozun, saxarozun, fruktozun, qlukozun alınan katalitik sistemlərin iştirakı ilə konvertasiya reaksiyasının təcrubi nəticələri cədvəldə verilir.

İQ, UB spektroskopik və QMX üsulların nəticələri əsasında demək olar ki, alınmış heterogen katalitik sistemlərin iştirakı ilə KH-ların konvertasiya prosesinin əsas məhsulu 5-HMF-dan və levulin turşusundan ibarət olub, ümumi çevrilmə dərəcəsi nisbətən aşağı temperaturlarda (100–110⁰C) və qısa reaksiya müddətində (2–4 saat) 70–90%, məqsədli məhsulların isə 40–75% təşkil edir. Alınan katalitik sistemlər məqsədli məhsulların yüksək çıxımına, humus maddəsinin az miqdarda alınmasına imkan verir. Bu sistemlərin adi süzülmə yolu ilə regenerasiyası və 5–6 dəfə təkrar istifadəsi mümkün olur. Protonlaşmış g-C₃N₄-ün katalitik iştirakında proses aşağı temperaturda – 100⁰C qədər, reaksiya müddəti – 1,5 saat, HMF-ın çıxımı 40% çatır, katalitik sistem 3 reaksiya tsiklində aktivliyini saxlayır.

NƏTİCƏ

1.İlk dəfə olaraq oksid tərkibli bərk daşıyıcılar (seolit, alüminium oksid) əsasında poliol tipli templantlardan istifadə etməklə səthində kiçik ölçülü Pt nanohissəciklər (13-17 nm) saxlayan yüksək aktivliyə və selektivliyə malik katalizator nümunələri sintez edilmiş və onların üzərində n-parafinlərin mülayim şəraitdə (270–290⁰C, 1 atm.) oktan ədədi 85–86 olan benzin komponentlərinə birmərhələli hidrokonversiyasının mümkünlüyü göstərilmişdir.

2.Sellülozun 5-HMF-a çevrilməsi prosesi üçün bərk modifikasiya olunmuş daşıyıçılar (mordenit, ZSM-5, polimer karbon nitrid) və onlara əlavə olunmuş CrCl₃, LaCl₃ əsasında effektiv heterogen katalitik sistemlər alınmışdır. Bu sistemlər prosesi nisbətən yumşaq şəraitdə və humin birləşmələrinin azalması ilə aparmağı təmin edir və daha təmiz məqsədli məhsulun alınmasına imkan yaradır.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

Akhmedov V.M., Ahmadov I.D., Nurullayev H.G., Ahmadov V.M. Metal-free heterogeneous catalyst for selective hydrogenation of phenylacetylene. Azerb. Chem Journ. 2014, №4, s. 116-118.
Ахмедов В.М., Ахмедов И.Д., Мельникова Н.Е., Алиева З.М., Сафиева З.А., Агаева Н.A., Аббасова С.С. Усовершенствованный метод получения растворителя для процессов конвертирования целлюлозы. Азерб. хим. журнал, 2015, №1, с.67-71.

XARİCDƏ

Akhmedov V.M., Alfadul S., Maharramov A.M., Azizov A.A., Alosmanov R.M., Buniyad-Zade I.A. Modification of industrial divinyl rubber by oxidative chlorophosphorylation and assessment of metal ion removal efficiency of obtained polymer sorbent . Pol.J.Chem.Tech.,Vol.17,No.2, 2015.

KONFRANS MATERİALLARI

Akhmedov V.M., Ahmadov I., Nurullayev H., Ahmadov V. Metal-free polymer catalyst for selective semihydrogenation of alkynes. XII European Congress of Catalysis: ″Balancing the use of fossiland renewable resources″. Kazan, Russia. 30 Auqust–4 September, 2015. Abstracts, IV – PP03.
Akhmedov V., Tagiyev D. Synthesis and Application of Nano-Metal Catalysts by Metal Vapor Method.İnternational Turkish World Conference on Chemical Sciences and Technologies. 27 October–1 November 2015, Sarajvo. Plenary Lecture – OR55. Book of Abstracts,p.55.
Ахмедов В.М., Ахмедов И.Д., Мельникова Н.Е., Бабаева А.З. Аэробное и каталитичеcкое окисление N-метилморфолина в N-метилморфолин-N-оксид. V Международная научно-техническая конференция ″Альтернативные источники сырья и топлива″ (″АИСТ-2015″). Минск, Беларусь, 25-28 мая 2015 г. Тезисы докладов, с.70.
Akhmedov V.M., Akhmedov I.D., Nurullayev H.G., Ahmadov V.M.. Metal-Free polymer catalyst for selective partial hydrogenation of phenylacetylene. Abstracts of Respublican sciettific conference dedicated to the 90^th anniversary of academician T.Shakhtakhtinsky. Baku, october 2015, p. 211.
Яриев В.М., Ахмедов И.Д., Сафиева З.А., Ахмедов В.М. Получение водорода из метанола. Республиканская конференция, посвящённая 90-летнему юбилею акад. Т.Н.Шахтахтинского. Баку, октябрь 2015. Тезисы докладов,
c. 213.
Бабаева А.З., Ахмедов И.Д., Мельникова Н.Е., Нуруллаев Г.Г., Ахмедов В.М. Синтез и исследование графитоподобного C3N4 и нанокомпозитов g-C3N4 / Pd(0), g-C3N4/Pt(0). Республиканская конференция, посвящённая 90-летнему юбилею акад. Т.Н.Шахтахтинского. Баку, октябрь 2015.Тезисы докладов, c. 214.
Ахмедов И.Д., Мельникова Н.Е., Бабаева А.З., Ахмедов В.М. Новые полимерные ионные жидкости для процессов конвертирования целлюлозы. Республиканская конференция, посвящённая 90-летнему юбилею акад. Т.Н.Шахтахтинского. Баку, октябрь 2015.Тезисы докладов,c.238.

KADR HAZIRLIĞI

Aytən Babayeva – doktorant (qiyabi), 2011–2015-ci illər. Elmi rəhbərlər: k.e.d. Vaqif Əhmədov, k.ü.f.d. İsrafil Əhmədov

Dissertasiya mövzusu – Ni, Pd, Pt nanohissəcikləri daşıyan polimer komplekslərin sintezi və katalitik xassələrinin tədqiqi.

QRANTLAR

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun Gənc alim və mütəxəssislərin 3-cü qrant müsabiqəsi. ″Modifikasiya olunmuş sintetik və təbii matrislər əsasında Pd, Pt, Ni nanokompozitlərinin formalaşması proseslərinin və katalitik xassələrinin tədqiqi″. Layihənin rəhbəri – k.e.i. Aytən Babayeva. Layihənin müddəti: (12 ay) 2015. Layihənin məbləği – 40 000 AZN.

PATENTLƏR VƏ İDDİA ƏRİZƏLƏRİ

Əhmədov V., Əhmədov İ., Melnikova N., Nurullayev H., Əhmədov V. Fenilasetilenin stirola selektiv hidrogenləşmə üsulu. İxtira a 2015 0042. İlkin ekspertizanın müsbət nəticəsi.

LABORATORİYANIN ADI: Nanostrukturlaşdırılmış metal-polimer katalizatorları

LABORATORİYA RƏHBƏRİ : kimya elmlər doktoru Nizami Zeynalov

Laboratoriyada 16 əməkdaş çalışır: Onlardan 4 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 4 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i.-dir. Solmaz Bağbanlı – b.e.i, Ofeliya Bədəlova – b.e.i., Zərifə Əfəndiyeva – b.e.i., Şamo Tapdıqov – b.e.i., Rəna Süleymanova – e.i., Aytən Quliyeva – e.i., Samirə Məmmədova – e.i., Səadət Hümbətova – e.i., Aygün İsazadə – k.e.i., Mirvari Həsənova – k.e.i., Samirə Səfərəliyeva – k.e.i.

İŞ 6.2: Müxtəlif funksional qruplu təbii və sintetik polimer matrisalarında nanoölçülü metal katalizatorların və selektiv sorbentlərin alınması və tədqiqi.

MƏRHƏLƏ I :Nanoquruluşlu palladium,nikel polimer katalizatorların alınması və onların benzolun hidrogenləşməsi reaksiyasında tədqiqi.

Xitozan və qummiarabik matrisaları əsasında nikel nanohissəcikləri sintez olunmuşdur. Tikici agent kimi qlutar aldehidindən istifadə edilmişdir. Xitozan-nikel, qummiarabik-nikel nanokompozitlərinin alınması üçün kimyəvi üsuldan, yəni polimer matrisa mühitində nikel duzlarının sulu məhlullarından nikeli sıfır valent halına qədər reduksiya etməklə istifadə edilmişdir. Öz spesifik xassəsinə görə, o cümlədən yüksək sorbsiya qabiliyyətinə və reaksiya zamanı səthin aktivliyinin mümkünlüyünə görə, xitozan qummiarabikə nisbətən nikelin kimyəvi reduksiya olunması üçün yararlı matrisa sayılır. Nikelin immobilizə olunması mərhələsi suda yaxşı həll olan nikel duzlarının iştirakı ilə və tərkibində amin qrupu olan xitozan və karboksil qrupu saxlayan qummiarabikin şişmə qabiliyyətinə malik olan sistemlərdə həyata keçirilmişdir. Məhlulda Ni(II) ionunun Ni⁰-a reduksiya etmək üçün reduksiyaedici kimi NaBH₄-dən istifadə olunmuşdur. Müəyyən olunmuşdur ki, daşıyıcının müntəzəm quruluşa malik olması immobilizə olunmuş və ölçülülərinə görə kiçik nanohissəciklər almağa imkan yaradır (12-15 nm). Hissəciklərin ölçüləri RFA üsulu ilə təyin edilmişdir. Xitozan-nikel və qummiarabik-nikel nanokatalizatorları mühitində benzolun hidrogenləşməsi reaksiyası otaq temperaturu və atmosfer təzyiqində aparılmışdır. Xitozan-nikel və qummiarabik-nikel katalizatorlarının iştirakı ilə benzolun hidrogenləşməsi reaksiyasının selektivliyinə (tsikloheksana görə) reaksiya vaxtının təsiri öyrənilmişdir. Göstərilmişdir ki, hidrogenləşmə reaksiyasının ilkin mərhələsində (1–1,5 saat) tərkibində tsikloheksadien, tsikloheksen, tsikloheksan və benzol olan qarışıq alınır. Birinci iki məhsul qismən tsikloheksana çevrilir. Məlum edilmişdir ki, xitozan-nikel və qummiarabik-nikel nanokatalizatorları iştirakı ilə benzolun 5 saat ərzində hidrogenləşməsi nəticəsində tsikloheksanın miqdarı 50,2%-ə çatır. Göstərilmişdir ki, immobilizə olunmuş nikel nanokatalizatorları benzolun hidrogenləşməsi reaksiyasında yüksək aktivlik göstərir və təkrar tsikllərlə onu saxlayır. Xitozan və qummiarabik matrisaları əsasında alınan palladium nanokatalizatorları benzolun hidrogenləşməsi reaksiyasında analoji katalitik xassələr göstərirlər.

MƏRHƏLƏ II: Nanoölçülü gümüş, mis, nikel polimer kompozitlərin alınması, onların bioloji fəallığının və fiziki xassələrinin öyrənilməsi.

Xitozan və qummiarabikin 1, 3, 5 və 10% (kütlə) nisbətlərində qlutar aldehidi ilə tikilməsindən polyar və müxtəlif mühitlərdə, 1, 10, 20%-li şəkər və fizioloji (0.9% NaCl) məhlullarda yüksək şişmə qabiliyyətinə malik torvari polimerlər sintez olunmuşdur. Eyni zamanda xitozan və qummiarabik iştirakında gümüş nanohissəcikləri alınmışdır. Gümüş nanohissəciklərinin alınması prosesinə orta molekul kütləsi 40000 olan polietilenqlikolun təsiri öyrənilmişdir. Alınmış gümüş nanohissəciklərin xarakteri rentgenfaza, ultrabənövşəyi, infraqırmızı spektroskopiya, skanedici elektron mikroskop və derivatoqrafik üsullarla tədqiq edilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, xitozan və qummiarabik mühitində stabilləşən gümüş nanohissəciklərinin ölçüləri başlangıc maddələrin mol nisbəti, temperatur, reduksiya müddəti və poliakril turşusunun miqdarından asılı olaraq 14÷18 nm aralığında dəyişir.

Alınmış xitozan və qummiarabik əsaslı hidrogelər və onların gümüş nanohissəcikləri saxlayan kompozitləri ilə doksorubisin hidroxloridin su mühitindən adsorbsiyası prosesləri öyrənilmişdir. Antibiotikin sorbsiya dərəcəsi və sorbsiya tutumlarının mühitin pH-dan və doksorubisinin başlanğıc qatılığından asılılığı tədqiq edilmiş və hidrogellər ilə antibiotik arasındakı kimyəvi qarşılıqlı təsirin təbiəti infraqırmızı, ultrabənövşəyi, nüvə-maqniti rezonansı spektroskopiya üsulları ilə açıqlanmışdır. Müəyyən olunmuşdur ki, 3% qlutar aldehidi ilə tikilmiş xitozanın və onun gümüş nanohissəcikləri saxlayan kompozitinin doksorubisinə görə sorbsiya tutumları uyğun olaraq 16.8 və 18.4 mq/qr təşkil edir. UB- və İQ spektroskopiya üsulları ilə tədqiq olunmuşdur ki, hidrogellər ilə antibiotik arasında qarşılıqlı təsir hidrogen rabitəsi və elektrostatik qüvvələr hesabına baş verir.

MÜHÜM NƏTİCƏ

(k.e.d. Nizami Zeynalov, k.ü.f.d.,b.e.i. Şamo Tapdıqov, e.i. Samirə Məmmədova)

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

1. Мовлаев И.Г., Ибрагимова С.М., Зейналов Н.А., Мамедова Г.М. Использование отхода, образующегося при разработке месторождения доломита в качестве наполнителя в резиновых смесях // Азербайджанский химический журнал, 2015, № 2, с.77-80.

XARİCDƏ

1. Tapdiqov Sh.Z., Zeynalov N.A., Babayeva D.T., Nasiyyati E.F., Humbatova S.F. Copolymerization of N-vinylpyrrolidone with N,N`-methylen-bis-acrylamide: Properties and Structure// American Journal of Polymer Science, 2015, v.5, N1, pp.18-23.

KONFRANS MATERİALLARI

1. Taghiyev D.B., Zeynalov N.A.. Hydrogenation of Benzene in the Presence of Nickel Nanocatalysts Immobilized on Chitosan // XII European Congress on Catalysis ”Catalysis: Balancing the use of fossil and renewable resources”, 2015, Kazan (Russia).

2. Məmmədova S.M., Tapdıqov Ş.Z., Hümbətova S.F., Nəsiyyəti E.F., Zeynalov N.A. Doksorubisin antibiotikinin poliakril turşusu əsasli hidrogel ilə sorbsiyasi// Akademik T.N.Şahtaxtinskinin 90 illik yubilinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı, Məruzələrin tezisləri, Bakı 2015, s.236.

3. Məmmədova S.M., Tapdıqov Ş.Z., Hümbətova S.F., Babayeva D.T., Zeynalov N.A. Poliakril turşusu əsasli hidrogelin sintezi və müxtəlif mühitlərdə şişmə dərəcələri // orada, s. 237.

4. Hümbətova S.F., Tapdıqov Ş.Z., Məmmədova S.M., Nəsiyyəti E.F., Zeynalov N.A. Polietilenqlikol və qummiarabik sistemində gümüş nanohissəciklərinin sintezi// orada, s. 234.

5. Hümbətova S.F., Tapdıqov Ş.Z., Məmmədova S.M., Babayeva D.T., Zeynalov N.A. Xitozan iştirakinda gümüş nanohissəciklərinin alınmasi və stabilləşdirilməsi // orada, s. 235.

6. Сулейманова Р.Г., Зейналов Н.А., Бадалова О.Т., Шарифзаде Н.Ф., Кулибекова Л.Н. Жидкофазное окисление парафиновых углеводородов в присутствии металлополимерных комплексов // orada, s. 36.

7. Сулейманова Р.Г., Зейналов Н.А., Бадалова О.Т., Багбанлы С.И., Эфендиева З.С., Кулиева А.Р. Комплексы меди, никеля и кобальта с азотсодержащими лигандами-катализаторы окисления н-алканов // orada, s.35.

8. Zeynalov N.A., Tapdıqov Ş.Z. Xitozan–poliakril turşusu sistemində gümüş nanohissəciklərinin formalaşması, “Monomerlər və Polimerlər Kimyasının müasir problemləri” III Respublika Elmi Konfransının Materialları, Sumqayıt 2015, s.109-110.

9. Tapdıqov Ş.Z., Hümbətova S.F., Babayeva D.T., Zeynalov N.A. “Polimetakril turşusunun xitozan iştirakinda alınan gümüş nanohissəciklərinin stabilləşməsində rolu” // orada, s.136-137.

10. Бадалова О.Т., Багбанлы С.И., Эфендиева З.С., Кулиева А.Р., Шарифзаде Н.Ф., Зейналов Н.А. “Изучение кинетических закономерностей олигомеризации стирола и α-метилстирола в проточной системе” // orada, s.106-107.

11. Сулейманова Р.Г., Кулибекова Л.Н., Исазаде А.Ф., Сафаралиева С.Ф., Зейналов Н.А. “Жидкофазное окисление циклогексанона в присутствии металлополимерных катализаторов” // orada, s.58.

12. Сулейманова Р.Г., Бадалова О.Т., Кулубекова Л.Н., Сахратов Г.Х., Исазаде А.Ф., Зейналов Н.А. “Каталитическое превращение кислородсодержащих соединений в присутствии металлополимерных комплексов” // orada, s.54.

13. Бадалова О.Т., Багбанлы С.И., Эфендиева З.С., Гасанова М.Х., Зейналов Н.А. “Изучение кинетики взаимодействия металлического лития с изопреном, бутадиеном по периодической технологии в реакторах смещения” // orada, s.57.

KADR HAZIRLIĞI

1. Qafar Sahratov – doktorant, (qiyabi), 2014–2017. Elmi rəhbər – k.e.d. N.Zeynalov

Dissertasiya mövzusu – «Nanoölçülü metalpolimer katalizatorların iştirakı ilə benzolun hidrogenləşməsi»

2. Aygün İsazadə – doktorant, (əyani), 2015–2017. Elmi rəhbər – k.e.d. N.Zeynalov

Dissertasiya mövzusu – «Polimerlərdə immobilizə olunmuş nanoölçülü manqan katalizatorlarının iştirakı ilə C₆–C₈ alkanların oksidləşməsi»

3. Səadət Hümbətova – dissertant, (əyani), 2015–2018. Elmi rəhbər – k.e.d. N.Zeynalov

Dissertasiya mövzusu – «Polimer matrisalar əsasında metal nanokompozitlərin alınmasi və tətbiqi».

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

İran İslam Respublikası Beynəlxalq Tədqiqatlar və Təlim Mərkəzi Bərzəgar Zenouz İnstitutu, İran.

QRANTLAR

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Yanında Elmin İnkişafı Fondu. “Polimer mühitində metal nanozərrəciklərinin ölçüsünü və zeta potensialını təyin edən Zetasizer Nano ZS90 (Malver, Böyük Britaniya) markalı cihazın sifarişi”. Layihənin rəhbəri – k.ü.f.d. Şamo Tapdıqov. Layihənin müddəti – 2014–2015. Layihənin məbləği – 50 000 AZN.

LABORATORİYANIN ADI: Metal-üzvi birləşmələr əsasında nanokatalizatorlar

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, prof., Gülməmməd Süleymanov

Laboratoriyada 11 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.e.d., a.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i.-dir.V.Vislovskiy – k.e.d., a.e.i., T.Abbasova – k.ü.f.d., a.e.i., A.Rüstəmova – k.ü.f.d., a.e.i., R.Muradxanov – k.ü.f.d., a.e.i., İ.Cavadova – k.ü.f.d., b.e.i., F.Paşayeva – k.ü.f.d., b.e.i., A.Sərdarlı – e.i., S.Zəkiyeva – e.i., Z.Məmmədova – e.i., A.Rzayeva – k.e.i., F.İbrahimova – k.e.i.

İŞ 6.3: Keçid elementlərinin metalüzvi və karbonil liqandlı birləşmələrinin sintezi və onların əsasında nanostrukturlaşdırılmış katalizatorların alınması və tədqiqi.

MƏRHƏLƏ:Vanadium üzvi birləşməsi əsasında nanostrukturlaşdırılmış katalitik sistemlərin yaradılması və C₂–C₄ parafinlərin oksidləşdirici dehidrogenləşdirilməsi.

Hesabat ilində vanadiumun V(IV) üzvi liqandlı birləşmələri əsasında nanostrukturlaşdırılmış katalitik sistemlərin yaradılması üçün aşağı parçalanma temperaturuna malik və üzvi həlledicilərdə daha asan həll ola bilən yeni vanadium metal kompleksləri sintez edilmiş, alınan birləşmələrinin itkisiz, yüksək təmizlik dərəcəsini və parçalanmasını təmin edən metodlar işlənib hazırlanmışdır.

Qarşıya qoyulmuş elmi-tədqiqat işinin yerinə yetirilməsi üçün dörd oksidləşmə dərəcəli vanadiumun tsiklopentadienil və üzvi turşu liqandlı π- və ion tip komplekslərinin sintezi və onlardan istifadə etməklə daşıyıcı səthində nanostrukturlaşdırılmış katalitik sistemlərin yaradılması imkanları tədqiq edilib. Bunun üçün iki tip reaksiya tədqiq edilmişdir. Onlardan biri dietilaminlə aktivləşdirilmiş monotsiklopentadienin (C₅H₆) VCl₄-lə THF (tetrahidrofuran) həlledicisində (1) qarşılıqlı təsir reaksiyası əsasında bis (π-tsiklopentadien) vanadium bis (tetrahidrofuranat) dixlorid, (π-C₅H₅)₂VCl₂(OC₄H₈) I metalkompleksinin alınması reaksiyasıdır.

I metal kompleksinin çox asanlıqla oksidləşmə və hidrolizə uğraması nəticəsində nisbətən stabil II vanidil tip metal kompleksinə (π-C₅H₅)₂V²⁺=O·(THF)₅, onun (2) reaksiya mühitində qızdırılması isə onun daha stabil – III dimersolvat kompleksinə keçməsi ilə nəticələnir.

Müəyyən edilmişdir ki, I və II-dən fərqli olaraq III dioksovanadil kompleksi NMR ¹H spektrinin nəticələrinə görə δ_C5H5=6.17m.h. və δ_C5H5-6.38 m.h. kimyəvi sürüşmələrinə malik olmaları tsiklopentadil həlqələrinin vanadiumla qeyri-simmetrik və ionlaşmış formada olmalarını müəyyən edir.

Termoqravimetrik analizin nəticələrinə görə I–III tsiklopentadienil üzvi liqandlı vanadil metalkompeksləri çox aşağı ərimə (I T_ər.87–88⁰C; II T_ər.107–108⁰C; III T_ər.114–115⁰) və parçalanma (I T_parç120⁰C; II T_parç128⁰C; III T_parç170⁰C) temperaturlarına malikdirlər. Mikroanaliz metodunun nəticələrinə görə yeni sintez edilmiş I–III komplekslərin tərkiblərini təsdiq edən brutto-formul onlar üçün verilmiş nəzəri hesablamalarla üst-üstə düşür. Onların polyar və qeyri-polyar həlledicilərdə həllolma qabiyyətlərinə gəlincə, qeyd etmək lazımdır ki, hər üç metalkompleks DMSO, DMFO, aseton kimi üzvi həlledicilərdə yaxşı, qeyri-polyar həlledicilərdə isə pis həll olurlar.

Vanadiumun ion tip metalkompleksinin sintezi üçün ikiəsaslı 2,3-dihidrokarboksibutandiol karbon (çaxır) turşusu HOOCC–CH(OH)–COOH (IV) ilə vanadil kationun V²⁺=O qarşılılıqlı təsir reaksiyası nəticəsində V-bis 2,3-dihidroksibutandiol dekahidrat vanadil iki nüvəli metal kompleksi (V) sintez edilərək tədqiq edilmişdir.

(3) reaksiyası ilə əldə olunmuş V karboksilat tip vanadil kompleksinin reaksiya qarışığından ayrılması üçün maye fazalı ektraksiya metodu tədbiq etməklə yüksək çıxım (84%) və təmizlik dərəcəsi ilə açıq-göy rəngli kristallar şəklində T_ər=136–137⁰C ərimə, T_parç194⁰C, parçalanma temperaturlu V karboksilat kompleksi əldə olunmuşdur. Mik–roanalizin nəticələrinə görə V kompleksi üçün alınmış element tərkibi nəzəri hesablanmış tərkiblə üst-üstə düşür.

Beləliklə də, yeni sintez edilmiş üzvi liqandlı vanadil metal komplekslərinin reaksiya qarışıqlardan yüksək təmizliklə və itkisiz əldə olunması metodlarının işlənib hazırlanması və onların bir çox üzvi həlledicilərdə həllolma qabiliyyətinə, aşağı parçalanma temperaturlarına malik olmalarının, onların daşıyıcı (Al₂O₃, silikaqel) səthinə çökdürülməsinə imkan verir. Odur ki, geniş tədqiq edilmiş I–III və V vanadil metalkomplekslərinin daşıyıcı səthinə çökdürülməsi ilə əlaqədar tədqiqat işləri hal-hazırda davam etdirilir.

NƏTİCƏ

C₂–C₄ parafinlərin oksidləşdirici dehidrogenləşdirilməsi problemlərində vanadium əsaslı nanostrukturlaşdırılmış yeni və daha effektiv katalitik sistemlərin yaradılması üçün aşağı parçalanma temperaturlarına və üzvi həlledicilərdə yüksək həllolma qabiliyyəti göstə-
rən üzvi liqandlı π-tip bistsiklopentadienil bistetrahidrofuranat vanadil metal kompleksi

(π-C₅H₅)₂V=O(THF)₂ (I) və ikinüvəli ion tip bis-2,3 dihidrokarboksibutan dialpentahidrat divanadil kompleksi sintez edilərək tədqiq edilmişdir

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

Гасанов А.А. Массопередача при проточной экстракционной очисткe сточных вод в распылительной колонне и моделирование аппарата. Вестник Азербайджанской Инженерной Академии. Баку. 2015. №1 С.71-84.
Həsənov Ə.A. Lak-boya sənayesinin tullantı sularının qarışdırıcı və səpələyici ekstraktorlarda maye fazalı ekstraksiya üsulu ilə təmizlənməsi. Ekoenergetika. 2015. №1. S.101–113.
Hacıyeva S.R., Rzayeva A.R., Məmmədova Z.M., İbrahimova F.S., Süleymanov G.Z. Ferrosen və simantren əsasli tsiklokarbinol törəmələrinin sintezi, quruluş və tüstüazaldiciliq xassələrinin tədqiqi. Azərb. Kimya Jurnalı 2015, № 1, s. 84-90.
Shakiliyev F.I., Rustamova A.I., Gahramanova Sh.I., Quliyeva E.A. Extraction of some divalent metal ions with new multi coordination benzene derivatives, study of the stability constant of the resulting complexes and impact of anions on them. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Məruzələr. Jurnal № 2. Çаpda.

XARİCDƏ

Gasanov A.A. The mathematical description of liquid-phase extraction of the industrial waste waters in cascaded mixing machines. Letters of India National Academy of Sciences. 2015. № 6, P.32-47.
Азизов.И.В., Кахрамановa Ш.И., Гулиева Э.А., Сулейманов Г.З. Синтез комплексов марганца с аминокислотами и изучение их влияния на морфофизиологические показатели проростков пшеницы. məqalə. Теоретические и прикладные аспекты современной науки. Сборник научных трудов по материалам IX Международной научно-практической конференции. Белгород, 31 марта 2015, ч. I, с. 35-37.
Abbasova T.A., Ibrahimova F.S., Pashayeva F.K., Rustamova A.I., Javadova H.A. Synthesis and study of structure and some properties of cyclopentadienyl-carbonyl ligand chelate complexes of divalent seven-coordinate rhenium. European Applied Sciences Journal. 2015. № 1. P. 106-107. Stuttgart, Germany.

KONFRANS MATERİALLARI

Sardarly A.M., Vislovskiy V.P., Süleymanov G.Z., Tagiyev D.B. Promotion effect and role of antimony in oxidative dehydrogenation of isobutane over alumina supported V–Sb oxide catalysts. Intern. Scientific Conf. “Science, Technology and Life-2014” //Karlovy Vary – Kirov. 2015. P. 57-64.
Məmmədova Z.M., İbrahimova F.S., Qurbanov M.A., Süleymanov G.Z., Tağıyev D.B. Ferrosen törəməli yeni fotohəssas kompozit materiallarinin alınması və tədqiqi. Akademik T.N.Şahtaxtinskinın 90 illik yubleyinə həsr olunmuş respublika elmi konfrans. 2015.
Ибрагимова Ф.С. Эффект фотогашения электрической проводимости в гомо- и биядерных производных ферроцена. Cборник материалов международной научной конференции / Москва, Россия. 29-30 апреля. 2015. С. 52-53.
Sardarly A.M., Vislovskiy V.P., Süleymanov G.Z., Tağıyev D.B. Characterization and reactivity of V–Sb oxides in the oxidative dehydrogenation of isobutene. Akademik T.N.Şahtaxtinskinın 90 illik yubleyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. 2015.
Zəkiyeva S.H. Ftal anhidridinin ferrosenə birbaşa katalitik birləşmə reaksiyasinin bəzi kinetik qanunauyğunluqlarinin tədqiqi. Akademik T.N.Şahtaxtinskinın 90 illik yubleyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. 2015.

KADR HAZIRLIĞI

1. Sara Zəkiyeva – doktorant, 2012–2016. Elmi rəhbər – k.e.d., prof. Gülməmməd Süleymanov.

Dissertasiya mövzusu – “Ftalanhidridin ferrosenə katalitik birləşməsi üsulu ulə ferrosen-o-karboksibenzoil karbon turşusunun alınması və prosesin kinetik qanunauyğunluqlarının tədqiqi”.

2. Ələkbər Həsənov – 2013–2017, texnika üzrə elmlər doktoru dissertasiya işi. Məsləhətçi – k.e.d., prof. Gülməmməd Süleymanov.

Dissertasiya mövzusu – “Avtomobil sənayesinin tullantı sularının maye faza ekstraksiya üsulu ilə təmizlənməsi texnologiyasının elmi əsaslarının işlənib hazırlanması”.

ELMİ ƏLAQƏLƏR

1. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti

2. AMEA-nın Fizika İnstitutu

3. Azərnbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetinin nəznindəki

“Neftin, qazın Geotexnoloji Problemləri və Kimya” elmi tədqiqat institutu.

QRANTLAR

1. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti (SOCAR). “Laya vurulan suyun asfalten və mexaniki hissəciklərdən maye faza ekstraksiya üsulu ilə təmizlənməsi texnologiyasının işlənməsi”. Layihənin rəhbəri – müxbir üzv Qüdrət Kəlbəliyev, k.e.d., prof. Gülməmməd Süleymanov (iştirakçı). Layihənin müddəti – 2014–2016. Layihənin məbləği – 90 000 AZN.

2. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti (SOCAR). “Neft məhsullarının neft şlamlardan ayrılması prosesinin intensivləşdirilməsi və texnoloji rejimin təyin edilməsi”. Layihənin rəhbəri – AMEA-nın Geologiya və Geofizika İnstitutunun t.ü.e.d., prof. Arif Quliyev, k.e.d., prof. Gülməmməd Süleymanov (iştirakçı). Layihənin müddəti – 2014–2016-cı illər. Layihənin məbləği – 80 000 AZN.

PATENTLƏR VƏ İDDİA SƏNƏDLƏRİ

1. Süleymanov G.Z., Fariborz A.Z., Tahirli H.M., Həsənov Ə.A., Muradxanov R.M., Kəlbəliyev Q.I., Əliyev A.M. Qoruyucu örtüklərin kation elektroçökdürülməsinin çirkab sularının üzvi həlledicilərdən təmizlənməsi üsulu. Azərbaycan Patenti - i20150043.

2. Həsənov Ə.A., Süleymanov G.Z., Əliyev A.M., Muradxanov R.M., Zəkiyeva S.H. Çirkab suların üzvi həlledicilərdən ekstraksiya üsulu ilə təmizlənməsi. Azərbaycan Patenti - i 2015-0044.

3. Süleymanov G.Z., Tahirli H.M., Süleymanova İ.H., Xanlarov A.T., Məmmədov H.N., Muradxanov R.M.. Ferrosen və onun törəmələri poladın korroziyasının ingibitoru kimi. Azərbaycan Patenti. a-2012/0045 ( ilkin ekspertizanın müsbət rəyi)

İSTİNADLAR – 6

LABORATORİYANIN ADI: Nanoelektrokimya və elektrokataliz

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru Akif Əliyev

Laboratoriyada 11 əməkdaş çalışır. Onlardan 7 nəfər k.ü.f.d., 1 nəfər k.e.i., 1 nəfər mühəndis və 2 nəfər b.laborantdır. Zöhrab Həsənli – k.ü.f.d., a.e.i., Ruhəngiz Hüseynova – k.ü.f.d., a.e.i., Yaşar Nuriyev – k.ü.f.d., b.e.i., Mehman Abbasov – k.ü.f.d., a.e.i., Kəmalə Haciyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Dünya Babanlı – k.ü.f.d., a.e.i., Vüsalə Məcidzadə – k.ü.f.d., e.i., Soltanova Natəvan – k.e.i.

İŞ 6.4: Nikel, kobalt, molibden və volfram əsasında nazik təbəqələrin nanostrukturlarının elektrokimyəvi sintezi və elektrokatalitik, fotoelektrokatalitik proseslərdə tətbiqi.

MƏRHƏLƏ: Mo əsasında nazik təbəqələrin nanostrukturlarının elektrokimyəvi sintezi, onların fotoelektrokatalitik xassələrinin tədqiqi

Molibden və onun birləşmələri texnika və sənayenin müxtəlif sahələrində geniş tətbiq olunur. Bu birləşmələr içərisində molibden sulfid kristalik quruluşuna və bir sıra fiziki parametrlərinə, o cümlədən yüksək temperatur və oksidləşmə mühitində yüksək yağlılığa, stabilliyə, yarımkeçrici (E_g=1,7ev) və diamaqnetik xassələrə malik olması, onun sintezinin müxtəlif üsullarla aparılması və sənayedə tətbiq olunması sahəsində elmi-tədqiqat işlərinin genişlənməsinə səbəb olmuşdur. Bu cür materialların (MoS₂) əsas üstünlüyü, yağlayıcı maddə və effektiv fotoelektrod kimi, onlarda kristaldaxili sürüşmənin müşahidə olunması, həmçinin fotokeçidlərin molibden atomlarının rabitəsiz orbitallarında baş verməsi kimi tələblərə cavab verməsidir. MoS₂ tətbiq sahəsindən asılı olaraq müxtəlif üsullarla sintez edilir. Bu üsullarla MoS₂-nin nazik təbəqələr şəklində alınmasında müxtəlif problemlər yaranır. Buna görə də MoS₂-nin nazik təbəqə şəklində almaq üçün elektrokimyəvi üsula üstünlük verilir . Bu üsulda nisbətən ucuz avadanlıqlardan istifadə etməklə böyük səthə malik nazik təbəqələr almaq və sintez prosesini idarə etmək nisbətən asandır. Elektrokimyəvi tədqiqatlar üçelektrodlu elektrolizyorda aparılmışdır. Bu elektrolizyorlar elektrolitdən analiz üçün məhlul götürməyə, elektrolitin temperaturunu tənzimləməyə, elektrolitin içərisindən müxtəlif qazların buraxılmasına imkan verir. Elektrolizyorda temperaturu tənzimləmək üçün UTU-4 universal ultratermostatından və məhlulu qarışdırmaq üçün ALPHA maqnit qarışdırıcısından istifadə olunmuşdur. Müqayisə və köməkçi elektrod kimi uyğun olaraq gümüş/gümüş xlorid (Ag/AgCl/KCl) və platin lövhədən, işçi elektrod kimi platin naqildən (0,25 sm²) istifadə olunmuşdur. Katod polyarizasiya əyrilərinin çəkilməsi üsulu ilə molibdat ionlarının katodda elektroreduksiya prosesinin kinetika və mexanizmi müəyyən edilmişdir. Katod polyarizasiya əyriləri kompüterlə təchiz edilmiş “İviumstat Electrochemical İnterface” potensiostatının köməyi ilə çəkilmişdir.Katod polyarizasiyasının təbiəti haqqında ətraflı məlumat almaq üçun elektrod reaksiyasının temperaturdan asılılığını tədqiq etmək lazımdır. Ona görə də molıbdat ionlarının elektroreduksiya sürətinin temperaturdan asılılığı öyrənilmişdir (başqa elektroreduksiya reaksiyaları getmədiyi halda). Buna görə də katod polyarizasiyasının təbiətini müəyyən etmək üçün polyarizasiya əyrilərinin müxtəlif sahələrində temperatur–kinetik metod tətbiq olunmuşdur. Molibdat ionlarının katodda reduksiya prosesinin temperaturdan asılılığının tədqiqi göstərir ki, reduksiya prosesi temperaturun artması ilə sürətlənir. Müəyyən edilib ki temperaturun 295K-dən 343K-ə yüksəlməsi ilə katod prosesi –0.2V potensialda 1.37, –0.62V potensialda 2.48 dəfə sürətlənir. Prosesin aktivləşmə enerjisi hesablanmışdır, onun qiyməti katod potensialının artması ilə nisbətən azalır. Belə ki, –0.2V potensialda 37.28 kc-dan –0.7V potensialda 36.99 kc-a qədər (T=295K) və T=343K-də müvafiq olaraq, aktivləşmə enerjisi 44.86-dan 40.36 kc-a qədər azalmışdır. Alınmiş bu nəticələr katod prosesinin elektrokimyəvi təbiətliolduğunu göstərir. Beləliklə, laboratoriyada platin elektrodda molibdat ionlarının elektroreduksiya prosesi tədqiq olunmuşdur. Katod polyarizasiya əyrilərinin çəkilməsi üsulu ilə molibdat ionlarının elektroreduksiya prosesinin kinetika və mexanizmi öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, molibdat ionlarının elektroreduksiya prosesinin sürəti katod potensialının dəyişmə sürətindən və elektrolitin temperaturundan asılıdır. Molibden sulfit ərintisinin alınması ücün məhlulun tərkibi və elektroliz şəraiti secilmişdir:

- elektrolitin tərkibi – Na₂MoO₄⋅2H₂O – 0.1M; Na₂SO₄ – 0.1 M; NH₂–CS–NH₂ – 0.1 M

- cərəyan sıxlığı – 15–30 mA/sm²,

- temperatur – 25⁰C,

- elektroliz müddəti – 20–30 dəq.

Günəş şüasının görünən oblastında MoSO₃fotohəsaslığı tədqiq edilmişdir.

NƏTİCƏ

1. Molibdat ionlarının katodda reduksiya prosesinin kinetika mexanizmi müəyyən edilmişdir və prosesin qatılıq polyarizasiya təbiətli olduğu aşkarlanmışdır. Molibdat ionlarının katodda reduksiya prosesinin mərhələli şəkildə getdiyi müəyyənləşdirilmişdir.

MoO₄^2-+ (4-x)H₂O +(6-2x)e MoO_x–(8-2x)OH^-

Bu elektrolitdən molibdenin çökmə potensial sahəsinin –0,75÷–0,8V olduğu müəyyənləşdirilmişdir.

2. Flüorborat elektrolitindən Pb əsasında aqressiv mühitlərdə korroziyaya davamlı nazik təbəqələr alınması üçün elektrolitin tərkibi və elektrolizin şəraiti müəyyən edilmişdir. Təklif olunan elektrolitdən ilk dəfə olaraq PbSb₂Te₄ kimyəvi birləşməsi elektrokimyəvi yolla alınmışdır və müəyyən olunmuşdur ki, nazik təbəqənin korroziyaya davamlılığını artıran əsas komponent PbSb₂Te birləşməsidir.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

Mahmud Elroubi, Həsənli Z.H., Hüseynova R.H., Abbasov M.T. Flüorborat elektrolitindən platin elektrodu üzərində stibium ionlarının elektrokimyəvi reduksiyasının tədqiqi. Kimya Problemləri, 2015, №1,s.62-68.
Babanlı D.M., Hüseynov Q.M., Hüseynova R.Q., Mustafayeva A.L. Tallium yodidlərinin kükürdlə fiziki-kimyəvi qarşılıqlı təsiri. Kimya Problemləri, 2015, №2.
Babanly D.M., Aliev Z.S.,Tagiyev D.B. Tallium yodidlərin selenlə fiziki-kimyəvi qarşılıqlı təsiri. Azərb. Kimya jurnalı, 2015, №2, с.47-51.

XARİCDƏ

Mahmoud El-rouby Cafarova S.M. Electrochemical synthesis of molybdenum sulfide semiconductor. Materials Science in Semiconductor Processing. 2015, V. 32, p.31-39.
Dunya M. Babanly, Imameddin R. Amiraslanov, Andrei V. Shevelkov, Dilgam B. Tagiyev. Phase equilibria in the TL–TLI–Se system and thermodynamic properties of the ternary phases. Journal of Alloys and Compounds. 2015.
Dunya M.Babanly, Akif Sh.Aliev, Vaqif A.Gasimov, Mahmoud M.Elrouby, Dilgam B.Tagiyev. «An investigation of phase equilibria in the Tl-S-I system», Journal of Crystal Growth 2015 (çapa verilib).
Babanly D.M., Bagheri S.M., Jamalarai Z., Guseynov G.M., Tagiyev D.B. T-x-y phase diagram of the system T–TlCl-S». England, Chemistry Journal, 2015, v.05, Issue 2, p.29-34
Бабанлы Д.М. Темодинамическое исследование твердых растворов
Tl₅Te_3-_xBr_x методом ЭДС // Неорган. Материалы, 2015, том.51, №4, с.378-382
Мустафаева С.Н., Бабанлы Д.М., Асадов М.М., Тагиев Д.Б. Частотная дисперсия диэлектрических коэффициентов и проводимости кристаллов Tl₆SI_4.// Физика твердого тела, 2015, вып.51, №4, с. 1913-1915.

KONFRANS MATERİALLARI

Бабанлы Д.М., Алиев А.Ш., Тагиев Д.Б. Некоторые особенности фазообразования и фазовых равновесий в системах Tl₂Te-TlГ-TlГ' (Г, Г'-Cl, Br, I). Конференция Полифункциональные химические материалы и технологии. Томск, Россия, 21–22 мая, 2015.
Мустафаева С.Н., Бабанлы Д.М., Асадов М.М., Тагиев Д.Б. Частотная дисперсия диэлектрических коэффициентов и проводимости кристаллов Tl₆SI₄. АИСТ - 2015, Минск, с.71.
3. Babanly D.M., Aliev Z.S.,Tagiyev D.B. New non- steichiometric phases with Tl₅Te₃ structure in the Tl₂Te-TlX-TlX' (X, X'-Cl, Br, I) systems. International Conference on Applied Mineralogy and Advanced Materials. Toronto – Italy. 7-12 June, 2015.
4. Джафарова С.Ф., Солтанова Н.Ш., Исмаилов Д.Г. Электрохимическое получение тонких полупроводниковых пленок MoS₂ для преобразования солнечной энергии. АИСТ - 2015, Минск, с.71.
Cəfərova S.F., Qəribov R.Q., Soltanova N.Ş., Həsənli Z.H., Əliyev A.Ş. Molibdat ionlarının sulu məhlullardan elektroreduksiyası. Akademmik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı, məruzələrin tezisləri, Bakı, 2015, s.129.
İsmayilov C.Q., Allahverdiyev Q.R., Soltanova N.Ş., Həsənli Z.H. Eletrokimyəvi yolla məsaməli aluminium oksid katodunda nikel nanohissəciklərinin alınması prosesinin tədqiqi. Akademmik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı, məruzələrin tezisləri, Bakı, 2015, s.126.
Məcidzadə V.A. Elektrokimyəvi üsulla qələvi məhlullardan selenin nazik təbəqələrinin çökdürülməsi” AMEA-nın 70 illiyinə həsr olunan gənc alim və mütəxəssislərin “Akademik elm həftəliyi – 2015” adlı beynəlxalq multidissiplinar forumu, 2–4 noyabr 2015, Azərbaycan, Bakı, s. 150-151.
Eminov Sh.O., Tağıyev D.B., Aliyev A.Sh., Jalilova Kh.D., Hasanov İ.S. Nanostructured hybrid of photovoltaic solar cell and supercapacitor. 31st Eurpoean Photovoltaic Solar Energy Conference and Exhibition, 2015, p. 1235-1237.

KADR HAZIRLIĞI

Dünya Babanli – elmlər doktoru, 2014–2017-ci llər. Elmi məsləhətçi – k.e.d. Akif Əliyev.

Dissertsiya mövzusu – Tallium xalkogenhalogenidləri əsasında çoxkomponentli qeyri-stexiometrik fazaların alınmasının fiziki-kimyəvi əsasları.

ELMİ ƏLAQƏLƏR

Laboratoriya Gürcüstün, Russiya və Ukrayna ilə elmi əlaqələr saxlayır.

QRANTLAR

Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. “Neft və qaz sənayelərinin avadanlıqları üçün korroziyaya davamlı nazik mühafizə təbəqələrinin alınması”. Layihənin rəhbəri – k.e.d. Akif Əliyev. Layihənin müddəti – 2013–2015-ci illər. Layihənin məbləği – 70 000 AZN.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu. “Yeni nəsil Günəş çeviriciləri üçün yüksək fotoeffektivliyə malik CdS, CdTe nanotellərinin elektrokimyəvi yolla sintezi, optiko-fiziki parametrlərinin təyini və spirtlərin fotoelektrokatalitik çevrilməsinin tədqiqi”. Layihənin rəhbəri – k.e.d. Akif Əliyev. Layihənin müddəti – 2015–2017-ci illər. Layihənin məbləği – 240 000 AZN.

İSTİNADLAR – 2

LABORATORİYANIN ADI: Renium ərintilərinin elektrokimyası və elektrokatalizi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru Elza Salahova

Laboratoriyada 8 əməkdaş (2 dissertant) çalışır. Onlardan 3 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i., 2 nəfər b.laborantdır. Lidiya Quluzadə – e.i, Kəmalə İbrahimova – e.i, Pərvanə Kələntərova – e.i., Ramilə Hüseynova – k.e.i., Günay İsayeva – k.e.i., Aliyə Əsgərova – k.e.i.

İŞ 6.5: Elektrokimyəvi yolla renium tərkibli nanoölçülü təbəqələrin alınması və onların elektrofiziki elektrokatalitik xassələrinin tədqiqi

MƏRHƏLƏ: Elektrokimyəvi yolla renium əsasında üçlü ərintilərin nanoölçülü təbəqələrinin alınması prosesinin tədqiqi

Elm və texnologiyanın yüksək səviyyədə inkişafı ilə əlaqədar olaraq az material sərf etməklə yüksək keyfiyyətli və mövcud materiallardan daha yüksək effektliyə malik materialların istehsalı müasir dövrün aktual məsələlərindən biridir.

Bu məqsədlə son ildə bir sıra maddələrin nanohissəciklərinin alınması, fiziki-kimyəvi xassələri onları müasir texnikanın müxtəlif sahələrində perspektiv material kimi tədbiq olunmasına imkan yaradır. Günəş spektrinin görünən oblastında yüksək fotoeffektliyə malik yarımkeçiricilərin nazik və nanotəbəqələrinin elektrokimyəvi yolla alınması, onların xassələrinin tədqiqi bu gün aktualdır.

İşin əsas məqsədi renium əsasında üçlü ərintilərinin nazik təbəqələrinin elektrokimyəvi yolla alınması və optimal şəraitin seçilməsindən ibarətdir. Ədəbiyyatda renium xalkogen əsasında üçlü ərintilərin alınması barədə məlumat demək olar ki, yoxdur.

Bu məqsədlə reniumun, selenin və misin həmin məhluldan elektrolitik çökməsi prosesi ayrı-ayrılıqda tədqiq edilmiş və prosesin potensiostatik, tsiklik metodla polyarizasiya əyriləri çəkilmişdir. Elmi tədqiqat işi aşağıdakı istiqamətlərdə aparılmışdır:

a) reniumun sulfat məhlullarından elektrolitik çökməsi prosesinin tədqiqi

b) selenin sulfat məhlullarından elektrolitik çökməsi prosesinin tədqiqi

c) misin sulfat məhlullarından elektrolitik çökməsi prosesinin tədqiqi

d) renium-selen-misin sulfat məhlullarından elektrolitik çökməsi prosesinin tədqiqi

Renium, selen və misin sulfat turşusu məhlullarından çökməsi prosesi zamanı polyarizasiyanın təbiəti öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, verilmiş məhlulda renium elektrokimyəvi, selen və mis kimyəvi polyarizasiya ilə çökür. Hər bir elementin verilmiş məhlullardan elektrolitik çökməsi üçün optimal rejim, elektroliz şəraiti və elektrolit seçilmişdir. Misin sulfat məhlullarından çökməsi prosesinə temperaturun, misin qatılığının böyük təsiri vardır. Mis verilmiş məhlulda hədd cərəyanında çökür və misin miqdarı elektrolitdə artdıqca onun çökməsi asanlaşır və çökmə potensialı müsbət tərəfə sürüşür.

Misin sulfat məhlullarından tsiklik polyarizasiya əyriləri çəkilmiş və müəyyən edilmişdir ki, katodda misin reduksiyası baş verir.

Cu–Se-nin elektrolik çökməsi prosesi də həm potensiostatik, həm də tsiklik metodla tədqiq edilmişdir ki, Cu–Se örtüklərinin nazik təbəqələrinin alınması üçün elektroliz 75⁰C temperaturda, aşağı cərəyan sıxlığında, misin kiçik miqdarında aparılmalıdır.

Məhlula Re əlavə etdikdə isə tsiklik polyarizasiya əyrilərində bir neçə anod piki müşahidə edilir ki, bu da yeni, Re–Se–Cu kimyəvi birləşməsinin əmələ gəldiyini sübut edir. Müəyyən edilmişdir ki, bu elementlərin çökmə potensiallarının bir-birinə yaxın olması onların birgə çökməsinə və elektroliz prosesində yeni üçlü ərintinin alınmasına səbəb olur (şəkil 1.)

Şəkil 1. Platin elektrodu üzərində Re-Se-Cu ərintisinin tsiklik polyarizasiyası.

Elektrolitin tərkibi (mol/l):6,9·10^-3KReO₄+9·10^-4SeO₂+6·10^-4CuCl₂·2H₂O+2H₂SO₄; t=70°C, V=0,005 VS^-1, pH=0,1.

Daha keyfiyyətli Re–Se–Cu təbəqələrini almaq üçün müxtəlif amillərin təsiri (cərəyan sıxlığı, temperatur, komponentlərin qatılığı, məhlulun pH) öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, daha keyfiyyətli təbəqələr 75⁰C temperaturda və pH=1.0 alınır. Bundan başqa müxtəlif tsikllərdə və açılmalarda voltampermetrik polyarizasiya əyriləri çəkilmiş və çökmə prosesinin mexanizmi öyrənilmişdir.

Re–Se–Cu katod çöküntülərinin tərkibi rentgen faza analizi, Almaniyanın "Bruker" firmasının difraktometrində aparılmışdır. Re–Se–Cu nazik nanotəbəqələrinin səth analizi SEM (skan elektron mikroskopunda) aparılmışdır. Alınan Re–Se–Cu nümunələrinin ölçüləri 50–100 nm oblastında dəyişir. Nümunələrdə eyni zamanda tərkibində olan bütün elementlər kimyəvi analiz edilmişdir (şəkil 2)

Şəkil 2. Mis elektrodu üzərində alınmış Re-Se-Cu ərintisinin SEM-də analizinin nəticələri (Elektroliz şəraiti şəkil 1).

Renium, selen və mis əsasında üçlü birləşmələrin elektrokimyəvi üsulla alınması haqqında geniş ədəbiyyat materialları toplanmış və reniumun ərintilərinin alınması haqqında icmal yazılmışdır. Bu istiqamətdə elmi tədqiqat işləri davam etdirilir.

NƏTİCƏ

İlk dəfə olaraq renium xalkogenidləri əsasında ikili birləşmələrin və üçlü ərintilərin nazik örtük təbəqələrinin elektrokimyəvi alınma üsulu işlənib hazırlanmışdır. Alınmış Re–Se–Cu nazik təbəqələr diod kimi yarımkeçiricilər texnikasında və fotoelektrod materialı kimi günəş enerjisinin çevrilməsində perspektivli materiallar hesab edilir.

NƏŞR OLUNMUŞ ELMI ƏSƏRLƏR

XARİCDƏ

Salakhova E.A., Tagiyev D.B., Xankisiyeva N.N., Heybatova A.F. Mathematical Modelling and Optimization of the Process for Chalcogenides Rhenium Alloys Obtaining. IJECCE (International Journal of Electronics Communication and Computer Engineering), 2015, v. 6 , Issue-3, may p.370-374
Salakhova E.A., Tagiyev D.B. Semiconducting properties of thin coatings of rhenium chalcogenides. Materials and Technologies for Energy Efficiency, 2015. p.58-63
Salakhova E.A., Tagiyev D.B., İbrahimova K.F., Kalantarova P.E. The investigation of microstructure and the X-ray phase analysis of Re–X alloys (X = S, Se, Te). Journal of Materials Science and Chemical Engineering, 2015, p.1-8, v. 3, 10.
Salakhova E.A., Tagiyev D.B., Kalantarova P.E., Ibrahimova K.F. Physico-chemical properties of thin rhenium chalcogenides coatings. Journal MSCE, 2015, v. 4, 9.

KONFRANS MATERİALLARI

Salakhova E.A., Tagiyev D.B. Semiconducting propertics of thin coatings of rhenium chalcogenides. EMR, 2015, Spain p.107
Салахова Э.А, Ибрагимова К.Ф, Калантарова П.Э, Кулизаде Л.М, Хейбатова А.Ф. Получение сплавов Re-Se-Cu из сульфатного электролита. Конференция по электрохимии. ПЛЕСС 2015, с.171.

KADR HAZIRLIĞI

Pərvanə Kələntərova – dissertant, 2013–2016. Elmi rəhbər – k.e.d. Elza Salahova.

Dissertasiya mövzusu – Reniumun müxtəlif elektrolitlərdən çökdürülməsi prosesinin tədqiqi.

Kəmalə İbrahimova – dissertant. 2014–2017. Elmi rəhbər – k.e.d. Elza Salahova.

Dissertasiya mövzusu – Renium üçlü ərintilərinin nazik təbəqələrinin elektrokimyəvi üsulla alınması.

QRANTLAR

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu. «Renium əsasında yarımkeçirici xassəyə malik yeni materialların alınması». Layihənin rəhbəri – k.e.d. Elza Salahova. Layihənin müddəti – 12 ay ( 2015). Layihənin məbləği – 60 000 AZN.

PATENTLƏR VƏ İDDİA SƏNƏDLƏRİ

1. Tağıyev D.B., Salahova E.Ə., Kələntərova P.Ə., İbrahimova K.F. “Renium tellur misdən ibarət nazik təbəqələrin alınma üsulu.a 2015 0097 (ilkin ekspertizanın müsbət rəyi).

2. Tağıyev D.B., Salahova E.Ə., Heybətova Ə.F., Kələntərova P.Ə., İbrahimova K.F. “Reniumun üçlü ərintilərinin nazik təbəqələrinin alınma üsulu”.a 2015 0099 (ilkin ekspertizanın müsbət rəyi).

İSTİNADLAR – 3

“Kimyəvi və ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi və texnologiyası”şöbəsinin

2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəliyev

Mövzu: Kimyəvi proseslərin modelləşdirilməsi, qeyri-üzvi sistemlərdə fiziki-kimyəvi hadisələrin tədqiqi, zəhərli maddələrin zərərsizləşdirilməsi və kimya sənayesində əmələ gələn yan məhsulların emal texnologiyasının işlənib hazırlanması

Mövzuya aid işlər: 7.1; 7.2; 7.3; 7.4

LABORATORİYANIN ADI : Kimyəvi-texnoloji prоsеslərin mоdеlləşdirilməsi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ : AMEA-nın müxbir üzvü, prof. Qüdrət Kəlbəliyev

Laboratoriyada əməkdaş 16 çalışır. Onlardan 1 nəfər k.e.d., b.e.i., 1 nəfər t.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.e.i., 5 nəfər mühəndis, 3 nəfər texnik və 1 nəfər laborantdır. Eldar Məmmədov – k.e.d., b.e.i., Fatimə Novruzova – k.ü.f.d., a.e.i., Manaf Manafov – t.ü.f.d., a.e.i., Qoşqar Əliyev – k.ü.f.d., a.e.i., Kamran Mehdiyev – b.e.i., Vəfa Kərimli – k.e.i., Xuraman Hacıəhmədzadə – e.i.

İŞ 7.1: Kütlə və istilik mübadiləsi proseslərinin modelləşdirilməsi, texnoloji proseslər üçün aparatların seçilməsi və hesablanması, optimallaşdırma üsullarının işlənilməsi və paket proqramların hazırlanması.

MƏRHƏLƏ:Neft məhsulları ilə çirklənmiş suların maye fazalı ekstraksiya üsulu ilə təmizlənməsi prosesinin təcrübi tədqiqi və kütlə mübadiləsi proseslərinin modelləşdirilməsi.

Strukturlaşmış xam neftin məsaməli neft layında filtrasiya modeli işlənib hazirlanmışdır. Bu model neftin tərkibində olan asfaltenlərin koaqulyasiyası, nanoaqreqat, nanoaqreqatlar klasteri və koaqulyasyoin strukturunun yaranmasını nəzərə alır. Bununla yanaşı, strukturlaşmış qeyri-nyuton neftinin Maksvell tənliyi əsasında yeni reologi modeli də tərtib olunub və işlənib hazılanıbdır. Neft məhsulları və asfaltenlərlə çirklənmiş suların maye fazalı ekstraksiya üsulu ilə təmizlənməsi prosesinin təcrübi tədqiqi proseslərinə başlanılmışdır. Təcrübələr göstərir ki, neftin tərkibində olan asfaltenlər yüksək dərəçədə aromatik karbohidrogenlərdə həll ola bilər. Bununla əlaqədər olaraq, ekstrasiya prosesi üçün ekstraget kimi toluol secilmişdir. Bununla yanaşı prosesin kinetikası və kütlə mübadiləsi proseslərinin modelləşdirilməsi üzrə uyğun tənlik sistemlərinin tərtibatı aparılır. Tərkibində asfalten və bərk faza olan neft emulsiyalarının reoloji modellərinin işlənib hazırlanması bu istiqamətdə əsas prioritetdir. Çirkab suların neft məhsullarından maye ekstraksiya üsulu ilə təmizlənməsinin təcrübi tədqiqatları daha intensiv aparılmışdır və prosesə təsir edən əsas amillər tapılmişdır. Hesablamalar nəticəsində ekstraksiya prosesini daha effektiv aparmaq üçün ücpilləli cirkab suya görə ardıcıl, toluola görə isə çarpaz texnologi sxem təklif olunur. Turbulent axında maye toluol parçalanır, müxtəlif ölçülü damlalar şəklinə düşür. Qeyd etmək lazımdir ki, turbulent axında damlaların orta ölçüsü qarışdırıcının sürətindən asılıdır ( toluol damlalarınln orta diametri, qarışdırıcının dövr sayı). Beləliklə, qarışdırıcının sürəti artdıqca, damlaların ölçüsü də azalır, bu da su fazası ilə toluol fazası arasındakı səthi, ekstraksiya prosesinin sürətini və effektivliyini artırır. Nəticidə toluol damlalarının sayı artdıqca, onların təmas ehtimalı da artır və koalessensiya nəticəsində fazaların təbəqələnmə sürəti də artır.

Bu proseslərin riyazi emalı üçün sinif proqram təminatı zəruriliyini nəzərə alaraq, aşağıdakı işlər görülmüşdür:

kimya və neft-kimya sənayesinin əksər sinif məsələlərinin həlli zamanı rast gəlinən differensial tənliklər sisteminin həlli üçün metodlar nəzərdən keçirilmiş və analiz edilmişdir.
aparılan analiz nəticəsində Runqe-Kutta, qızıl bölgü (və ya qızıl nisbət), Brent, Piyavski üsullarının proqramlaşdırılması qərara alınmışdır. Belə ki, kimya və neft-kimya sənayesinin əksər sinif məsələlərinin həlli zamanı rast gəlinən differensial tənliklər sisteminin həlli üçün ən universal metodlardır. Qızıl bölgü (və ya qızıl nisbət) metodu və bu metodun alqoritmindən istifadə etməklə başlanan Brent metodlarının üstünlüyü ondan ibarətdir ki, bu metodlar kifayət qədər sadədir, böyük hesablama resursları tələb etmir və ən başlıcası məqsəd funksiyasının törəməsini tapmaq lazım olmur. Piyavski metoduna üstünlük verilməsinin əsas səbəbləri kimi metodun istifadəsinin asanlığını, sadə yığılma şərtlərinin olmasını və geniş sinif funksiyalara tətbiq oluna bilməsini göstərmək olar.
alqoritmik dillərin analizi və inkişaf edən kompütüer sənayesi, eləcə də, respublika və Elmər Akademiyasında mövcud kompüterləşmə durumu - c# - alqoritmik dilinin üstünlüyünü təsdiq edir və platformasından asılı olmayaraq bu dildə yazılmış proqram paketinin tətbiqi üçün əməliyyat sisteminin seçilməsinə hüdudlar qoymur. Proqram təminatının c#- alqoritmik dilində tərtib olunması qərara alınmış və artıq hazır olan bir neçə modul testlərdən uğurla keçmişdir.
həm mühəndis, həm tədqiqatçılar üçün nəzərdə tutulmiş optimizasiya proqramlarının paket şəklində hazırlanması və onlardan kimya texnologiyası proseslərinin tədqiqində (həmçinin kimyəvi reaksiyaların kinetikasının öyrənilməsində) geniş istifadə imkanının reallaşması nəticəsində tədqim edilən “optimme” paketinin ölkəmizdə analoqu yoxdur.

Təcrübi və nəzəri tədqiqatlar nəticəsində inkişaf etmiş turbulent axında maye ekstraksiya prosesində kütlə mübadiləsinin, həlledicinin damlalarının koalensensiyası və parçalanması, ekstragentin və rafinadın təbəqələnməsi, neft şlamlarının reoloji, resirkulyasiya modelləri işlənib hazırlanacaq. Bu modellər əsasında neft qalıqları ilə çirklənmiş suyun ayrılması üçün maye ekstraksiya prosesinin və neft şlamının emalı proseslərinin və rejim parametrlərinin optimal qiymətlərinin hesablanması hazırlanmış, “optimme” proqramlar paketi vasitəsi ilə qismən həyata keçirilir və test olunur. İlin sonuna başa çatdırılacaq bu paket artıq bir sıra proseslərin tədqiqində, digər tədqiqatçılar tərəfindən yoxnalınmış (Fakhriyya M. Nasiri et al. The study of inhibition effect of rhenium thioacetic and dithiocarbonic acids in oxidation reaction. Advances in chemical engineering and science, 2015, 5, 338-344)və sadə vizual həllinə görə (şəkil 1.) istifadəsi tədqiqatçıların rəğbətini qazanmışdır.

Yaradılmış “OptimME” PP-si başqalarından aşağıdakı ilə fərqlənir: 1. kimyəvi reaksiyaların və köməkçi kimyəvi xassələrin asanlıqla genişləndirilə bilən göstəricilər bazasının olması; 2. Paketin digər hesablama kodlarının əlavə edilməsinə imkan verən açıq arxitekturasının olması ilə; 3. bir sıra neft-kimya avadanlıqlarının hesablamasına və seçilməsinə imkan verən proqram kodlarının olması ilə; 4. müxtəlif tənliklərin (cəbri tənliklər, differensial tənliklər, xətti və qeyri xətti tənliklər və sistemlər) həllini həyata keçirən proqram kodlarının olması ilə; 5. inteqrallama üçün proqram kodlarının olması ilə; 6. optimallaşdırma üçün proqram kodlarının olması ilə; 7. kinetikanın düz və tərs məsələlərinin həlli üçün ayrıca interfeysin və proqram kodlarının olması ilə; 8. Kinetikanın tədqiqi üçün ekspres üsulların (maddəyə görə reaksiyanın tərtibinin tapılması, reaksiya sürəti sabitinin orta qiyməti, aktivləşmə enerjisinin tapılması və s.) proqram kodlarının olması ilə; 9. bir məsələnin müxtəlif riyazi üsullarla həlli üçün proqram modullarının olması ilə fərqlənir.

Beləliklə PP “OptimME” 1000-dən çox kimyəvi reaksiyanın kinetikasının düz məsələsini (eləcədə tərs məsələsini) həll etməyə və bir çox fiziki-kimyəvi proseslərin tədqiqi üçün effektiv bir alətdir.

Elmi-praktiki nəticələrin əsaslı olması kimyəvi kinetikanın və neft-kimya proses və aparatlarının modelləşdirilməsində müasir riyazi üsulların tətbiqi işlənib hazırlanmış alqoritm və proqramların test edilməsi və hesablama nəticələrinin məlum təcrübələrin nəticələri ilə uyğunluq əmələ gətirdiyi ilə, təmin edilmişdir.

Elmi-praktiki nəticələrin etibarlılığı kömpüterdə hesablama sınaqlarının nəticələrinin ədəbiyyatda verilmiş və təcrübələr nəticəsində alınmış göstəricilərlə üst-üstə düşməsi ilə təsdiq olunur və bu müxtəlif yanaşmaların tətbiqi ilə (o cümlədən interval üsullar) işlənib hazırlanmış alqoritm və proqramların effektivliyini isbat edir.

Əsas gözlənilən nəticələr, çirkab sularin asfaltenlərdən təmizlənmə texnologiyasının yaradılması: neft məhsulları ilə çirklənmiş suyun təmizlənməsi üçün üç mərhələli çarpaz axımlı maye ekstraksiya və təmizlənmiş suyun təkrar istifadəsi.

NƏTİCƏ

Strukturlaşmış xam neftlərin məsamməli neft layında, neftin tərkibində olan asfaltenlərin koaqulysiyası, nanoaqreqat, nanoaqreqatlar klasteri və koaqulyasion strukturun yaranmasını nəzərə alaraq, filtrasiya modeli təklif olunur. Strukturlaşmış qeyri Nyuton neflərin axımı üçün Maxvell tənliyindən istifadə etməklə, reolojı model işlənib hazırlanmışdır.

Əsas gözlənilən nəticələr: çirkab suların təmizlənmə texnologiyasının yaradılması; neft məhsulları və asfaltenlərlə çirklənmiş suyun təmizlənməsi üçün üç mərhələli çarpaz axımlı maye ekstraksiya sistemi yaradılıbdır və təmizlənmiş suyun təkrar istifadəsi. Lakin, hələlik ilkin variantda olan bu məsələlərin həlli, yalnız təcrübi tədqiqatların tam bitməsi və proqram təminatının alfa və beta testləri həyata keçirildikdən sonra təqdim ediləcəkdir.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

Kelbaliyev G.I., Rasulov S.R., Rzaev A.G., Suleymanov G.Z., Tagiyev D.B. Rheological model for flows of non-Newtonian petroleum. // National Academy of Sciences of Azerbaijan, Reports, 2015, N 1, pp.56-59.
Алиев А.М., Мамедов Э.М., Алиев Г.С., Абасова У.А. Выбор активного катализатора процесса парциального окисления пропана методом оптимального планирования эксперимента. Xəzərneftqazyataq-2014, dekabr. Elmi-təcrübi konfrans. Məqalələr toplusu. S. 190-194.
Əliyev G.S., Xəlilova H.X. Adsorbsiya üsulundan istifadə etməklə neftlə çirklənmiş suların təmizlənməsinin tədqiqi. Energetikanın problemləri jurnalı, 2015-ci il, № 1, s. 65-73.
Manafov M.R., Agamalıyev Z.Z., Aliyev G.S. Investigation of The Process of
Obtaining Synthetic Oil Acids Using The Software Package Optimme,
”Fundamental Əsərlər”, 2015, oktyabr-noyabr

XARİCDƏ

Келбалиев Г.И., Сулейманов Г.З., Бахтизин Р.Н., Рзаев А.Г., Гусейнова Л.В. Моделирование процесса осаждения асфальтосмолистых веществ при добыче, транспорте и подготовке нефти // Нефтяное хозяйство, 2015, №1,
с. 86–89.
Kelbaliev G.I., Rzaev Ab.G., Rasulov S.R., Guseinova L.V. Simulation of Anomalous Oil Filtration in a Porous Bed.// Journal of Engineering and Thermophysics, 2015, v. 88, No 2, p. 299–307, Springer New York, LCC.
Келбалиев Г.И., Рзаев А.Г., Расулов С.Р., Сулейманов Г.З., Гусейнова Л.В. Процессы агрегирования и коагуляции частиц асфальтенов в нефти и нефтяной эмульсии // Теоретические основы хим. техн., 2015, т. 49, № 3, с. 239–246.
Келбалиев Г.И., Самедли В.М., Самедов М.М. Кинетические закономерности процесса гранулирования порошкообразных материалов в барабанных грануляторах // Журнал прикладной химии, 2015, т. 88, № 5, с. 812–820.

5. Bagirzade G. A., Tagiyev D. B., Manafov M. R. Vapor Phase Ammoxidation of 4-Phenyl-o-Xylene into 4-Phenylphthalonitrile on V-Sb-Bi-Zr/g-Al₂O₃ Oxide Catalyst, Modern Research in Catalysis, v. 4, No 3, 2015, pp. 59-67.

6. Мanafov M.R., Mammadov E. M., Aliyev G. S. Application of Software Package “OptimMe” for the Study of the Process of Partial Oxidation of Propane, American Journal of Chemistry and Application, v. 2 , No 4, Jul. 2015, p. 47–51.

7.Мanafov M.R., , Rustamova C.T., Аliyev G.S., Melikova I.G., Aliyeva A.M. Study of Modified Forms of Natural Zeolites as Catalysts for Methanol Oxidation, American Journal of Chemistry and Application, 2015, oktober.

8. Bagirzade G.A., Tagiyev D.B., Manafov M.R. Kinetics Of Vapor Phase Ammoxidation of O-Xylene on V-Sb-Bi-Cr/G-Al₂o₃Oxide Catalyst I. About The Competing Ways of Formation of The Main Products, International Journal of Current Research, 2015, oktober.

9. Bagirzade G.A., Tagiyev D.B., Manafov M.R. Mechanism of the Products Formation in the Vapor Phase Ammoxidation Reaction of 4-Phenyl-o-Xylene, Advances in Chemical Engineering and Science, 2015, oktober

QRANTLAR

Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. “Kimya və neft kimyası sənayesinin proses və aparatlarının hesablanması və optimallaşdırılması üçün proqramlar paketinin işlənilməsi”. Layihənin rəhbəri – t.ü.f.d. Manaf Manafov. Layihənin müddəti – 2014-2015. Layihənin məbləği – 40 000 AZN.
Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. “Laya vurulan suyun asfalten və mexaniki hissəciklərdən maye faza ekstraksiya üsulu ilə təmizlənməsi texnologiyasının işlənməsi”. Layihənin rəhbəri – müxbir üzv Qüdrət Kəlbəliyev. Layihənin müddəti – 2014–2016. Layihənin məbləği – 90 000 AZN.

İSTİNADLAR – 41

LABORATORİYANIN ADI: Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdiril-

məsi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, prof. Mirsəlim Əsədov

Laboratoriyada 14 əməkdaş çalışır: Onlardan 1 nəfər k.e.d., 4 nəfər k.ü.f.d., 4 nəfər e.i., 2 nəfər müh., 2 nəfər b.lab., 1 nəfər texnikdir. Əli Axundov – k.e.d., b.e.i., Nailə Əhmədova – k.ü.f.d., a.e.i., Rafik Məlikov – k.ü.f.d. b.e.i., Səlim Əsədov – k.ü.f.d., b.e.i., Fəridə Hüseynova – k.ü.f.d., b.e.i., Çimnaz Şabanova – e.i., Fidan Əliyeva – e.i., Fahimə Hüseynova – e.i, Nuranə Həsənova – e.i.

İŞ 7.2: Çoxkomponentli çoxfazalı sistemlərin, o cümlədən yarımkeçirici-dielektrik materialların optimal parametrlərinin hesablanması üçün modellərin işlənməsi və məlumat bazasının hazırlanması.

MƏRHƏLƏ I: Yarımkeçirici CdTe və GeSe₂ əsasında olan fazalarda tarazlığın, stabilliyin və quruluşun optimal parametrlərini hesablamağa imkan verən modellərin işlənməsi

Hal-hazırda yarımkeçirici strukturlar, o cümlədən A²B⁶ birləşmələri əsasında olan bərk məhlullar və nanostrukturlar, fundamental elmi-tədqiqat və texniki proqramlar tətbiq üçün böyük maraq doğurur.

Onlar fotohəssas materiallar, lyüminoforlar, müxtəlif sensorların həssas və aktiv elementləri kimi elektron cihazlarda istifadə olunur.

Bu plana uyğun olan işdə obyekt olaraq Cd, Ge ιι Se, Te sistemi tədqiq edilmişdir. Məlumdur ki, kadmiumun qarışıq xalkogenidləri əsasında olan heterokeçidlər və nanostrukturlar yeni növ yarımkeçirici fotoelektrik sensorlarda aktiv materiallar kimi istifadə olunurlar. Bu əsasda yarımkeçirici materialların maksimum həssaslığı geniş sahədə, yəni spektrin infraqırmızı, görünən və ultrabənövşəyi sahəsində müşahidə olunur.

MƏRHƏLƏ II: Əhəmiyyətli sistemlər (polyar maddələr, fulleren, texnoloji katalizatorlar və digər maddələr) üçün məlumat bazasının hazırlanması.

Məlumat bazasının hazırlanması sahəsində tədqiqatlar aparılmış, AMEA Kataliz və Qeyri-Üzvi Kimya İnstitutunda materialşünaslığın nəzəri və təcrübi obyektləri sahəsində alınan bir sıra obyektlərə rəylər verilmiş və onların nəticələri ABŞ-ın Milli “Standartalar və Texnologiyalar İnstitunda (NİST)” baza məlumatları mərkəzində qəbul edilmişdir.

Qarşılıqlı olaraq NİST tərəfindən AMEA Kataliz və Qeyri-Üzvi Kimya İnstitutuna
AcerS-NİST Phase Equilibria Diagrams PC Database licenziyalı programı (bir kompüterdə işləmək üçün) ödənişsiz göndərilmişdir.

NƏTİCƏLƏR

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

1. Асадов С.М., Мамедов А.Н. Расчет термодинамических свойств малорастворимых солей в пластовых водах // Азербайджанское нефтяное хозяйство. 2015. № 5. С. 44-47.

2. Ахундов А.А., Асадов С.М. Теоретически оптимальный температурный профиль процессов окислительного дегидрирования углеводородов // Азербайджанское нефтяное хозяйство. 2015. № 6. С. 52-55.

3. Ахундов А.А., Асадов С.М. Моделирование и оптимизация каталитического процесса окислительного дегидрирования // Азерб. нефтяное хозяйство. 2015. № 7-8. С. 56-59.

XARİCDƏ

1. Mustafaeva S.N., Asadov M.M., Guseinov D.T. Enhancing Roentgensensitivity of Gold-Doped CdIn₂S₄ Thiospinel for X-ray Detection Applications // Journal of Materials. 2015. Article ID 956013, 4 pages. DOI.org/10.1155/ 2015/956013.

2. Mustafaeva S.N., Asadov M.M., Jabbarov A.I., Kerimova E.M. Electrical Conductivity and Thermoelectric Power of (TlInSe₂)_0.2(TlGaTe₂)_0.8 Crystals // Inorganic Materials. 2015, v. 51, № 3, p. 220-224.

3. Mustafaeva S.N., Asadov M.M., Guseinov D.T., Kasymoglu I. Dielectric properties of the CuInS₂single crystal in radio-frequency electric fields // Physics of the Solid State. 2015, v. 57, № 6, p. 1095-1099.

4. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mamedov A.N., Aljanov M.A., Kerimova E.M., Nadjafzade M.D. Dielectric Properties and Heat Capacity of (TlInSe₂)_{1– x}(TlGaTe₂)_xSolid Solutions // Inorganic Materials, 2015, v. 51, № 8, p. 772-778.

5. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Tagiev D.B., Mammadov A.N. Effect of Composition on the Physical Properties of (TlInSe₂)_1-х(TlGaTe₂)_х Solid Solutions // Cambridge Journals. MRS Online Proceeding Library 01/2015; V.1766. DOI:10.1557/ opl. 2015.419.

6. Asadov M.M., Mustafaeva S.N. X-ray Dosimetry of an AgGaS₂ Single Crystal // Bulletin of the Russian Academy of Sciences. Physics. 2015, v. 79, № 9, p. 1113-1117.

7. Mustafaeva S.N., Babanly D.M., Asadov M.M., Tagiyev D.B. Frequency Dispersion of the Dielectric Coefficients and Conductivity of Tl₆SI₄ Crystals // Physics of the Solid State. 2015, v. 57, № 10, p. 1963-1965.

8. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mamedov A.N., Tagiyev D.B. Effect of Composition on the Properties of (TlInSe₂)_1–x(TlGaTe₂)_x Solid Solutions// Inorganic Materials, 2015, v. 51, № 12, p. 1232-1236.

9. Ramazanova E.E., Asadov M.M., Kerimova A.G. Determining the state parameters for a given mixture of stratal gas // Encyclopedia of Chemical Engineer, 2015,
№ 2, p. 22-27.

10. Tagiyev D.B., Azizova A.N., Imamverdieva S.R., Asadov M.M. A Novel Bioactive Compound of Palladium(II) with Mercaptoethanol // 3rd International Conference on Nanotechnologies and Biomedical Engineering. September 23-26, 2015, Chisinau, Republic of Moldova. IFMBE Proceedings. Springer. P. 289-291. ISBN 978-981-287-735-2. DOI: 10.1007/978-981-287-736-9.

11. Asadov M.M., Mammadov A.N., Tagiev D.B., Akhmedova N.A. Defining Borders of Vitrification Region in the Li₂O×B₂O₃–B₂O₃–Yb₂O₃×B₂O₃ System // MRS Online Proceedings Library, Volume 1765. 2015. imrc2014 s4a-p020. DOI: 10.1557/ opl.2015.816, Published online by Cambridge University Press 01 Oct 2015. 6 p.

KONFRANS MATERİALLARI

1. Asadov М.M., Yanushkevich К.I. Equilibrium in the system MSe-GeTe, structure and magnetic properties // 5th International Advances in Applied Physics and Materials Science Congress & Exhibition. 16-19 Aprel 2015. Sentido Lykia Resort, Oludeniz/Turkey (APMAS 2015). Abstracts. ID 489. P. 456.

2. Mustafaeva S.N., Asadov M.M., Guseinov D.T., Kasumoglu I. Dielectric relaxation processes in CuInS₂ single crystals // Book of Abstracts. 5th International Advances in Applied Physics and Materials Science Congress & Exhibition (APMAS 2015). Sentido Lykia Resort, Oludeniz/Fethiye, Turkey. 16-19 April. ID-89. P. 93.

3. Мустафаева С.Н., Асадов М.М., Джаббаров А.И. Прыжковая проводимость и термо-э.д.с. в TlGdS₂ // Третья Международная научно-техническая конференция «Современные методы и средства исследований теплофизических свойств веществ». Санкт-Петербург. 20-22 мая 2015. Материалы конференции. Университет ИТМО. Санкт-Петербург. 2015. С. 87-88.

4. Мустафаева С.Н., Асадов М.М., Гусейнов Д.Т., Касымоглу И. Диэлектрическая спектроскопия монокристалла CuInS₂ // Тезисы докладов Шестой Международной конференции «Кристаллофизика и деформационное поведение перспективных материалов», посвященной 90-летию со дня рождения проф. Ю.А. Скакова на основе конференций «Кристаллофизика 21-го века» и Московские чтения по проблемам прочности материалов. Москва. 26-28 мая 2015. с. 221.

5. Мустафаева С.Н., Асадов М.М., Исмайлов А.А. Диэлектрические параметры g-облученных монокристаллов p-GaSe // Тезисы докладов Шестой Международной конференции «Кристаллофизика и деформационное поведение перспективных материалов», посвященной 90-летию со дня рождения проф. Ю.А.Скакова на основе конференций «Кристаллофизика 21-го века» и Московские чтения по проблемам прочности материалов. Москва. 26-28 мая 2015. C. 222.

6. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mammadov A.N. Thermphysical properties of (TlInSe₂)_1-_х(TlGaTe₂)_х // Abstracts of 19th Symposium on Thermophysical Properties.Boulder, CO, USA. Colorado, National Institute of Standards and Technology. June 21-26, 2015. PaperID 2639. P. 331.

7. Рамазанова Э.Э., Асадов М.М., Алиев Э.Н. Изменение концентрации СКФ CO₂ в тяжелой нефти со временем // Материалы II Международной научно-практической конференции. Нефтепромысловая Химия. РГУ нефти и газа им. И.М.Губкина. Москва. 26 июня 2015. C. 34-35.

8. Mustafaeva S.N., Asadov М.М., Mammadov A.N. Concentration dependence of thermodynamical, structural and physical properties of (TlInSe₂)_1−x(TlGaTe₂)_x // Abstracts of XX International Conference on Chemical Thermodynamics in Russia (RCCT-15). Nizhni Novgorod. 22-26 June. 2015. Section 3. P-3-36. P. 276.

9. Mustafaeva S.N., Asadov M.M., Ismailov A.A. Dielectric properties and charge transport in electron-irradiated TlGaSe₂ single crystal // Book of Abstracts. LXV International Conference «Nucleus 2015». New Horizons in Nuclear Physics, Nuclear Engineering, Femto- and Nanotechnologies. Sankt- Peterburg. Russia. June 29–July 3, 2015. P. 297.

10. Асадов М.М., Мустафаева С.Н., Мамедов А.Н. Корреляции между физическими свойствами и составом в системе (TlInSe₂)_1–х(TlGaTe₂)_х // Материалы Всероссийской научной конференции с международным участием «Второй Байкальский материаловедческий форум». Республика Бурятия, г.Улан-Удэ – оз.Байкал. 29 июня–5 июля 2015. Ч. 1. С. 29-30.

11. Mustafaeva S.N., Asadov M.M., Guseinov D.T., Kasimoglu I. Complex dielectric permittivity and conductivity of CuInSe₂ single crystals // XXIV International Materials Research Congress 2015. 5B. Structural and Chemical Characterization of Metals, Alloys and Compounds. 16–20 August 2015, Cancún, Mexico. 2015. Sim19-abs022. 5B-P057. P. 146.

12. Mustafaeva S.N., Asadov M.M. Dispersion of complex dielectric permittivity and conductivity of TlGaSe₂ single crystals at radio frequencies // Program Book. The 20th American Conference on Crystal Growth and Epitaxy (ACCGE-20) and 17th Workshop on Organometallic Vapor Phase Epitaxy (OMVPE-17) and The Second 2D Electronic Materials Symposium. Big Sky, Montana. USA. August 2-7, 2015. Detector Materials: Scintillators and Semiconductors. Poster Number: Det-7. P. 38.

13. Mustafaeva S.N., Asadov M.M., Ismailov A.A. Baric characteristics of layered TlS single crystal // Abstracts of 17^th International Conference on the Strength of Materials (ICSMA 17). Brno, Czech Republic. August 9-14, 2015. Abstract A-336-1. P. 31.

14. Mustafaeva S.N., Asadov M.M., Guseinov D.T., Kasimoglu I. Complex dielectric permittivity and conductivity of CuInSe₂ single crystals // Abstracts of XXIV International Materials Research Congress. Symposium 5B, Structural and Chemical Characterization of Metals, Alloys and Compounds. Cancun, Mexico. 16–20 August, 2015. S5B-P059. P. 146.

15. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Babanly D.M., Tagiev D.B. Dielectric spectroscopy of Tl₆SI₄ // Abstracts of XXIV International Materials Research Congress. Symposium 5B, Structural and Chemical Characterization of Metals, Alloys and Compounds. Cancun, Mexico. 16–20 August, 2015. S5B-P149. P. 160.

16. Mustafaeva S.N., Asadov M.M. Physical and physico-chemical properties of (TlGaS₂)_1-_х(TlInSe₂)_x // Abstracts of XXIV International Materials Research Congress. Symposium 7A, Advances in Functional Semiconducting Materials. Cancun, Mexico. 16–20 August, 2015. S7A-P080. P. 258.

17. Asadov M.M, Mustafaeva S.N., Mamedov A.N. Modeling of GaS-GaSe phase diagram and properties of materials // Abstracts of 1st International Conference on Computational Design and Simulation of Materials (CDSM 2015). Shenyang, China. August 17-19, 2015. Abstract № 68. Invited, O-20. P. 6.

18. Ramazanova E.E., Asadov М.М. Phase Equilibria of CO₂-Natural Hydrocarbon Systems at SCF state // VIII Scientific and Practical Conference with international participation "Supercritical Fluids (SCF): fundamentals, technology, innovation". BOOK of ABSTRACTS. 14-19 September 2015. Zelenogradsk, Kaliningrad region. Kaliningrad-2015. P2. P. 165-166.

19. Мустафаева С.Н., Керимова Э.М., Асадов М.М., Кязимов C.Б., Велибеков Х.Ш. Низкотемпературная диэлектрическая проницаемость твердых растворов системы TlInSe₂-TlGaTe₂ // Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. AMEA Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu. 22 Oktyabr 2015

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

Materialşünaslıq üzrə Elmi-Praktiki Mərkəz BEA (Belarusiya, Minsk).

D.İ. Mendeleyev adına Rusiya Kimya-Texnologiyası Universiteti (Russiya, Moskva).

REA Fizika və Texnologiya İnstitutu (Russiya, Moskva).

Moskva Dövlət “İnformasiya Texnologiyaları, Radiotexnologiya və Elektronika İnstitutu”

PATENTLƏR VƏ İDDİA SƏNƏDLƏRİ

1. Əliyev A.M., Sarıcanov Ə.Ə., Əsədov M.M. Dəniz suyunun şirinləşdirilməsi üsulu // a 2013 0096. 06.08.2013. İxtira sənədinin dərci haqqında müsbət rəy.

2. Babanlı D.M., Tağıyev D.B., İmaməliyeva S.Z., Babanlı I.M., Əsədov M.M. Kristallaşma prosesinin idarə olunması üsulu. // a2015 0002. İlkin ekspertizanın müsbət rəyi.

3. Mustafayeva S.N., Əsədov M.M., Kərimova E.M., Məmmədov A.N. Rentgen şüaları detektorunun rentgenhəssaslığının idarə edilməsi üsulu. // a2015 0005. İlkin ekspertizanın müsbət rəyi.

4. Tağıyev D.B., Əsədov M.M., Əzizova Ə.N., İmamverdiyeva S.R. Az həll olan duzların və həll olan kompleks birləşmələrin reaksiyalarının tarazlıq sabitlərinin təyini üsulu // a2015 0007. İlkin ekspertizanın müsbət rəyi.

5. Mustafayeva S.N, Əsədov M.M., Məmmədov A.N. Xalkopirit quruluşlu mis-indium disulfid kristallarının alınması üsulu // a2015 0028. İlkin ekspertizanın müsbət rəyi.

6. Kərimova E.M, Mustafayeva S.N., Əsədov M.M. Fotohessas material. // a-2015 0051. İlkin ekspertizanın müsbət rəyi.

İSTİNADLAR – 44

LABORATORİYANIN ADI: Kimya sənayesinin yan məhsullarının emalı

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: texnika elmləri doktoru, prof. Fikrət Sadıqov

Laboratoriyada 14 əməkdaş çalışır. Onlardan 1nəfər k.e.d., b.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i. Zemfira Məhərrəmova – k.e.d., b.e.i., Şəmistan Cahandarov – k.ü.f.d., a.e.i., Qasım Səmədzadə – k.ü.f.d., a.e.i., İdris Hüseynov – k.ü.f.d., a.e.i., Nurlan Heydərli – k.ü.f.d., b.e.i., Qurban Hacıyev – k.ü.f.d., b.e.i., dos.

İŞ 7.3: Kimya sənayesində əmələ gələn yan məhsulların, o cümlədən, piroliz qatranlarının, aşağımolekullu və tullantı polietilenlərin ekoloji təmiz emal texnologiyasının işlənib hazırlanması.

MƏRHƏLƏ: Benzinin etilen istehsalında pirolizindən alınan yüngül və ağır qətranların tədqiqi, onlardan əldə edilən maddələrin tətbiq sahələrinin araşdırılması.

Kimya sənayesinin həmişə həll edilməsi tələb olunan əsas problemlərindən biri istehsal proseslərinin yan məhsullarının məqsədyönlü emalı və istifadəyə yararlı maddələrə çevrilməsidir. Xam neftin tərkibində benzolun miqdarı 0.5÷1%-ə çatır. Bu səbəbdən neft karbohidrogenləri əsasında piroliz nəticəsində etilen istehsalında əmələ gələn pirokondensatdan benzolun alınması hiss olunan iqtisadi effekt verir. Bunları nəzərə alaraq, yüksək təmizliyə malik benzol istehsalının yaradılması məqsədi ilə EP-300 qurğusunda əmələ gələn yüngül qatranın kompleks emalı aparılmışdır. Yüngül qatranın xromatoqrafik üsulla tədqiqi onun tərkibində çox saylı karbohidrogenlərin – aromatik (benzolun alkil törəmələri), yan zəncirdə doymamış rabitəli aromatik, bitsiklik və s. – olduğunu göstərdi. 31%-ə qədər benzolun olduğu müəyyən edildi. Pirokondensatın karbohidrogen tərkibi cədvəldə göstərilib.

Eksperiment zamanı yüngül qatran rektifikasiya yolu ilə fraksiyalarına ayrılmışdı. Benzol fraksiyasının tərkibində onun qatılığını artırmaq üçün müxtəlif üsullar istifadə olunmuşdur. Ayrılan benzol fraksiyasının azeotrop rektifikasiyası aparılmışdır. Fraksiyada olan benzol aşağı temperaturda dondurulmuş və ayrılmışdı. Alınan benzol fraksiyası tərkibində olan doymamış karbohidrogenlərdən kimyəvi birləşmələr vasitəsi ilə təmizlənmişdir. Emal prosesində alüminium xlorid və toluol əsasında sintez olunmuş kompleks katalizator istifadə edilmişdir. Xromatoqrafik və eksperimental göstəricilərin analizindən məlum oldu ki, pirokondensatın emalı katalizatorun iştirakı ilə aparılanda doymuş və doymamış C₅–C₈ alifatik karbohidrogenlərin miqdarı azalır, benzolun və toluolun miqdarı qarışıqda artır, bu vaxt fraksiyanın tərkibində olan etilbenzol və stirolun kütləsi cuzi dəyişilir. Aromatik karbohidrogenlərin iki- üç-alkiltörəmələrinin və bitsiklik birləşmələrin faiz miqdarı kəskin azalır. Bütün təcrübələrdə çox qiymətli məhsul olan neftpolimer qatranı alınır. Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində pirokondensatdan təmizliyi 98,5% olan benzolun alınma prosesi təklif edildi. Təklif etdiyimiz üsul ədəbiyyatdan məlum olan işlərdən texnoloji cəhətdən sadəliyi, hidrodealkilləşmə mərhələsini istisna etməyi və nisbətən az enerji, material, iqtisadi əlverişli olması ilə fərqlənir.

Neft-kimya sənayesində çox istifadə olunan karbohidrogenlərdən biri olan naftalin almaq məqsədilə laboratoriyada etilen istehsalında alınan ağır qatranın tədqiqi aparılmışdır. Ağır fraksiyanın xromatoqrafik analizi göstərdi ki, onun tərkibində 5%-dən 36%-ə kimi naftalin və onun törəmələri mövcuddur. İlk növbədə, EP 300 qurğusundan müxtəlif vaxtlarda (zaman intervalı 3 ay) götürülmüş ağır qatran nümunələri heterogen-dispers hissəciklərdən sedimentasiya üsulu ilə təmizləndi. Təmizlənmiş ağır qatran nümunələri qaz-xromatoqrafik və kütlə-spektr analiz üsulları ilə araşdırıldı və müəyyənləşdirildi ki, fraksiyaların tərkibində doymuş və doymamış, fərdi və kondensləşmiş tsiklik birləşmələr üstünlük təşkil edir. Bu birləşmələrin içərisində naftalin izomerləri və onların metil, etil, izopropil törəmələri xüsusi yer tutur. Onların miqdarı tədqiq olunan ağır qatran nümunələrinin tərkibində 50%-dən çoxdur. Numunələr qovma qurğusunda 0,75÷0,85 atm vakuumda 250⁰C temperatura kimi fraksiyalaşdırıldı. Qovma zamanı 15%-ə qədər kiçikmolekullu doymuş və doymamış karbohidrogen qazların ayrılması müşahidə edildi. Əldə edilmiş fraksiyalar daha sonra adi atmosfer təzyiqində 180÷200⁰C temperaturlu quru buxar vasitəsi ilə qovuldu, nəticədə təmizliyi 98,7% olan naftalin əldə edildi. Əlavə məhsul kimi bitsiklodekapentadiyen və onun metil, etil, izopropil törəmələri alındı. Təklif olunan üsul iqtisadi cəhətdən əlverişliliyi, texnoloji nöqteyi-nəzərdən sadəliyi ilə seçilir. Müasir tikintidə və metal-konstruksiya işlərində əsas məsələlərdən biri karroziyanın neqativ təsirinin qarşısını almaq üçün izolyasiya materiallarından istifadə olunmasıdır. Məlumdur ki, bitum boyaları və lakları yaxşı adgeziyaya, yüksək izolyasiya və müxtəlif materialları bir birinə yapışdırma qabiliyyətinə görə fəqlənir. Son vaxtlar bitum boyalar və laklar neft və ağır neft məhsulları emalının kub məhsullarından alınır. Bu baxımdan laboratoriyada EP-300 qurğusunun yan məhsulu olan ağır qatran fraksiyası naftalin və onun törəmələrinin emalından sonra qalan kub məhsulunun xüsusiyyətləri məlum bitumların standart xüsusiyyətləri ilə müqayisə edildi. Nəticədə məlum oldu ki, kub məhsulunun göstəriciləri bitumun göstəricilərinə uyğundur. Müxtəlif həlledicilərin iştirakında və müxtəlif dolduruculardan istifadə etməklə bir-birindən fərqli adgeziya, bərklik, möhkəmlik xüsusiyyətlərinə, səthi örtmək qabiliyyətinə görə xarici görünüşə (parlaq və qeyri-parlaq) malik nümunələr əldə edildi. Bitum boya və laklarının əsas nöqsan cəhətini – zaman ərzində qatılaşmanı aradan qaldırmaq istiqamətində tədqiqatlar aparıldı. Ağır qatran 0,7÷0,8 atm vakuum təzyiqdə qovuldu və 240÷260⁰C intervalında fraksiya toplandı. Həmin fraksiya kub qalığı həlledici və doldurucu ilə emal edildikdə bitum laklarının yeni kompozit materialı alındı. Hal-hazırda bu materiallar sınaqdan keçirilir.

NƏTİCƏLƏR

Ağır qatrandan yüksək təmizliyi olan (98,7%) naftalinin ayrılması prosesi təklif olunur. Üsul iqtisadi cəhətdən əlverişliliyi, texnoloji nöqteyi-nəzərdən sadəliyi və özəlliyi ilə seçilir.
Yeni üsulla müxtəlif fiziki xüsusiyyətlərə malik bitum boyaları və lakları alınması tətbiq üçün yararlıdır.

MÜHÜM NƏTİCƏ

Pirokondensatın yüngül qatranından ilk dəfə olaraq yeni texnologiya ilə alkilləşmə prosesində xammal kimi istifadə edilə bilən, təmizliyi 98,5% olan benzolun alınma prosesi təklif olunur. Üsul texnoloji cəhətdən sadəliyi, hidrodealkilləşmə mərhələsini istisna etməyi, az enerji və metal tutumluğu, iqtisadi cəhətdən əlverişli olması ilə fərqlənir.(t.e.d., prof. Fikrət Sadıxov, k.ü.f.d. İdris Hüseynov, mühəndis İradə Məmmədova)

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

KONFRANS MATERİALLARI

Sadıqov F.M., Məhərrəmova Z.Y., Hüseynov İ.A., Cahandarov Ş.C., Məmmədova İ.H., Sadıqova N.S.. Etilen istehsalında alınan yüngül qatranın emalı. Akademik T. Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika Elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri, s. 163.
Садыхов Ф.М., Самедзаде Г.М., Джахандаров Ш.Д., Гахраманов Г.С., Атакишиев Р.Г., Ахмедова А.Н. Гранулирование порошкообразной глины на виброгрануляторе. Akademik T.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika Elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri, s.167
Садыгов Ф.М., Самедзаде Г.М., Меликова Э.Т., Мамедова И.Г., Садыгова Н.С., Гахраманов Г.С. Исследования по грануляции пылевидной глины капельным методом в стационарных условиях. Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika Elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri, s.166
Садыгов Ф.М., Магеррамова З.Ю., Гаджиев Г.Н., Гейдарлы Н.И., Гасан-заде Г.Г., Меликова Э.Т. О возможности получения бицикло[0,3,5]декапентаена и его производных из тяжелой смолы пиролиза. Akademik T. Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika Elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri, s.165.
Садыгов Ф.М., Магеррамова З.Ю., Гаджиев Г.Н., Гейдарлы Н.И., Гусейнов И.А., Гасан-заде Г.Г. Перспектива применения тяжелой смолы для получения гидроизолиционного битумного лака. Akademik T.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika Elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri, s.164

KADR HAZIRLIĞI

Ramil Axundov – dissertant, 2012-ci il, elmi rəhbər – t.e.d., prof. Fikrət Sadıqov

Dissertasiya mövzusu – Yağ distillatlarının hidrogenlə təmizlənmə prosesi zamanı alınan tullantıların emalı texnologiyasının işlənib hazırlanması .

LABORATORİYANIN ADI: Zəhərli kimyəvi maddələrin zərərsizləşdirilməsi

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Elnur Məmmədov

Laboratoriyada 11 əməkdaş çalışır: Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 6 nəfər e. i., 1 nəfər texnikdir. Dilarə Vəliyeva – k.ü.f.d., a.e.i., Tamilla Qulubəyova – k.ü.f.d., a.e.i., Firəngiz İbrahimova – k.ü.f.d., a.e.i., Tamilla Əliyeva – k.ü.f.d. b.e.i. Sara Hüseynova – e.i., Zibeydə Səfərəliyeva – e.i., İradə Rüşınaz – e.i., Sevinc Dadaşova – e.i., Mətanət Qaragözova – e.i. Seylana Güləhmədova – e.i.

İŞ 7.4:Saxlama müddəti başa çatmışzəhərli kimyəvi maddələrin utilizasiyası və təkrar işlənilməsi prosesinin tədqiqi.

MƏRHƏLƏ:Zəhərli kimyəvi maddələrin zərərsizləşdirilməsi üsullarının işlənilməsi.

Saxlama müddəti bitmiş raket yanacaqlarının oksidləşdirici komponentlərinin zərərsizləşdirməsi üçün eksperimental tədqiqi işlər aparılmış, komponentlərin neytirallaşdırma reaksiyasının mexanizmi və optimal şəraiti öyrənilmişdir. Zərərsizləşdirmə prosesinin ətraf mühitə ziyan vurmaması məqsədi ilə reagentlərin seçimi müəyyənləşmişdir. Raket yanacağlarıının oksidləşdirici komponentlərinin (melanj) utilizasiyası vacib iqdisadi və ekoloji problemdir.

Melanj son dərəcə ekoloji təhlükəli, yüksək aqressiv və toksiki kimyəvi maddədir, qatılaşdırılmış azot turşusunda həll olunmuş 22% nitrat oksidindən ibarətdir, üzvi və yanar maddələrlə əlaqədə olduqda alışmağa və partlayışa gətirib çıxarır.

Hal-hazırda məlumdur ki, melanjin utilizasiyası 2 istiqamətdə aparılır:

- Ləğv etmə (yandırma yolu ilə); bu üsul iqdisadi və ekoloji səbəblərdən sənaye miqyasında reallaşa bilməz

- Melanjin neytrallaşması üsulu ilə texniki təyinatlı məhsulun alınması

Raket yanacağlarıının oksidləşdirici komponentlərinin tərkibi aşağıda göstərilən kimidir:

-АК-20к: 80% HNO₃, 20% N₂O₄_,yodtərkibli inhibitor

-АК-27к: 73%HNO₃_,27% N₂O₄, yodtərkibli inhibitor

-АК- 27р: 73% HNO₃ , 27% N₂O₄, ftortərkibli inhibitor

Nitrat turşusunun və nitrat oksidinin korroziyasından qorumaq məqsədi ilə raket mühərrikinin kommunikasıyasına yod və ftor tərkibli inhibitorlar əlavə olunur.

Nitrat turşusunun əsasında oksidləşdirici komponentlər hiqroskopik və tərkibində 65% reaksiyaya qabilliyyətli oksigen olan yüksək təsirli zəhərli maddələrdir. Bu komponentlərin fiziki xassələri tərkiblərində nitrat oksidlərinin və suyun olması ilə təyin edilir. Əsas xassələri: rəngi açıq-sarıdan qonura qədər, 15,6⁰C-də sıxlığı 1,511-1,575q/sm³, qaynama temperaturu – 66–86⁰C.

Melanjın utilizasiyası nəticəsində alınan, xalq təsərrufatı sahəsində istifadə oluna bilən məhsulun, geniş və maraqlı perspektivləri var.

İşin əsas məqsədi melanjın sadə iqdisadi cəhətdən əsaslandırılmış, ekoloji təmiz və təhlukəsiz zərərsizləşdirmə üsulunun yaradılmasıdır.

Bu məsələnin həlli üçün alınan melanjı kalsium karbonatla neytrallaşdırır, sonra gübrə kimi istifadə edilən kalsium nitrata (kalsium selitrası) keçirirlər.

Melanjın bu neytrallaşma reaksiyası aşağıdakı sxemlə həyata keçirilir:

N₂O₄ + H₂O → HNO₂ + HNO₃

2HNO₃ + CaCO₃ → Ca(NO₃)₂ + CO₂ + H₂O

2HNO₂ + CaCO₃ → Ca(NO₃)₂ + CO₂ + 2H₂

2HF + CaCO₃ → CaF₂ + CO₂ + H₂O

NƏTİCƏ

Eksperimental tədqiqatların əsasında raket yanacaqlarının oksidləşdirici komponentinin (melanj) kalsium karbonatla aparılan neytrallaşma prosesi göstərir ki, melanjın zərərsiz kalsium selitrasına çevrilməsi mümkündür.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

Мамедов Э.Ш., Велиева Д.С., Ибрагимова Д.М., Дадашева С.Д., Рушиназ И.Р., Гюльахмедова С.А. Исследование реакции взаимодействия фторурацила с галогенпропенами. Химические проблемы, 2015, (13) 1 с. 93-97

XARİCDƏ

Mammadov E.Sh., Qulubeyova T.N., Veliyeva D.S., Huseynova S.E., Safaraliyeva Z.S. Thermal stability and Chemical activity to metals of ethers of xanthic, dithiophosphoric dithiocarbamine acids. European Applied Sciences, 2015, №5 Europaische Tachhochschule, p.87-90.

QRANTLAR

Ukrayna Elm və Texnologiya Mərkəzi. “Azərbaycan ərazisində Xəzər dənizinin sahil sularının özünü təmizləmə qabiliyyətini artırmaq üçün biotexnologiyaların hazırlanması”. Layihənin rəhbəri – Mikrobiologiya İnstitutunun b.ü.f.d. Səidə Əliyeva, iştirakçı – k.ü.f.d., dosent Elnur Məmmədov. Layihənin müddəti – 2014–2015 (12 ay). Layihənin məbləği – 9000 AZN.

“Sorbsiya prosesləri” şöbəsinin

2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında

HESABAT

Şöbə müdiri: AMEA-nın müxbir üzvü Əli Nuriyev

Mövzu: Qeyri-üzvi birləşmələr və təbii minerallar əsasında sorbentlərin alınması və modifikasiyası, onlarla təbii sulardan mikroelementlərin çıxarılması, tullantı sularının zəhərli komponentlərdən təmizlənməsi.

Mövzuya aid işlər: 8.1; 8.2

LABORATORİYANIN ADI: Qeyri-üzvi və sintetik sorbentler

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü Əli Nuriyev

Laboratoriyada 17 əməkdaş çalışır. Onlardan 4 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 5 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər b.e.i., 4 nəfər e.i., 1 nəfər k.e.i., 1 nəfər mühəndis, 1 nəfər b.lab.-dır. Fəxrəddin Mahmudov – k.ü.f.d., a.e.i., Zarema Cabbarova – k.ü.f.d., a.e.i., Mənzər Rəhimli – k.ü.f.d., a.e.i., Mürvət Abbasov – k.ü.f.d., a.e.i., Nərmin Əfəndiyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Validə Əliyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Səbinə Əliyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Şəlalə Əfəndiyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Elmira Teymurova – k.ü.f.d., b.e.i., Sevinc Məmmədova –b.e.i., Xuraman İlyasova – e.i., Sara Soltanova – e.i., Məhyəddin Hacıyev – e.i., Təranə Əsgərova – k.e.i., Leyla Binnətova – e.i.

İŞ 8.1: Silikat əsaslı sorbentlərin alınması və dəniz, neft, sənaye tullantı sularında mövcud olan mikroelementlərə (Co²⁺, Cu²⁺, Ni²⁺, U⁶⁺) qarşı seçiciliyinin tədqiqi.

MƏRHƏLƏ: Silikat əsaslı sorbentlərin alınma şəraitinin öyrənilməsi (kinetikası və termodinamikası)

Hal-hazırda sənaye tullantı sularının ağır metal ionlarından təmizlənməsi reagent texnologiyasından istifadə edərək, qələvi vasitəsilə ağır metal ionlarını hidroksidlər şəklində çökdürməyə əsaslanır. Belə texnologiyanın əsas çatışmayan cəhəti ondan ibarətdir ki, bu zaman çoxlu miqdarda bahalı reagentlər sərf olunmasına baxmayaraq, tam çökdürməyə nail olunmur və onların sututarlarda qatılığı buraxıla bilən qatılıq həddindən yuxarı olur. Bu zaman sorbsiya prosesləri üzrə təyinat köməyə gəlir. Sorbentlərin məsaməli strukturu və ion mübadilə xüsusiyyətləri müəyyən dərəcədə onların alınması üsullarından asılıdır. Laboratoriyada II–IV qrup elementləri əsasında zol-gel üsulu ilə iki və üc komponentli sorbentlərin sintezi üzrə tədqiqatlar aparılmışdır. Müxtəlif istiqamətli bir necə qeyri-üzvi silikat əsaslı sorbent hazırlanmışdır. Belə sorbentlərdən biri titan əsasında alınmış sorbentdir. İlkin mərhələdə TiO₂1N HCl məhlulu vasitəsilə emal olunaraq titan-xloridə kecirilir. Alınmış turş məhlul ayrı-ayrılıqda 70-80⁰C-də intensiv qarışdırılaraq həm Na₂SiO₃, həm də NH₄OH vasitəsilə peptizasiyaya uğradılır. Bu zaman iki müxtəlif sorbent alınır. Hər iki sorbent otaq temperaturunda qurudulduqdan sonra 80–120⁰C arasında qızdırılaraq sorbent halına gətirilir. Alınmış sorbentlərdə model məhlullardan Co²⁺, Nİ²⁺ və Cu²⁺ ionlarının sorbsiyasının statikası və dinamikası tədqiq olunmuşdur. İlkin kinetik tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, hər iki sorbentdə ion-mübadilə prosesi zamanı tarazlıq halının 2–4 saat müddətində yaranması müşahidə olunur. Hər iki sorbentin hər üç iona görə həm statik, həm də dinamik ion-mübadilə tutumları hesablanmışdır (cədvəl 1). Göründüyü kimi hər üç ion üçün ayrı-ayrilıqda 2,5-3,5 mq-ekv/q-a qədər ion-mübadilə tutumu alınır. İstər statik, istərsə də dinamik ion-mübadilə tutumları o qədər də bir-birindən fərqlənmir.

Laboratoriya şəraitində daha iki, Mg və Al hidroksidlərinin birgə çökdürülməsi nəticəsində qeyri-üzvi sorbent hazırlanmışdır ki, bu sorbent vasitəsilə Co²⁺, Cu²⁺və Ni²⁺ agır metal ionlarının ayrı-ayrılıqda model məhlullardan çıxarılması həyata keçiririlmişdir. İkincisi Mg²⁺ və Al³⁺ionlarına Zr⁴⁺ ionlarını əlavə etməklə MgAlZr əsaslı sorbent sintez edilmişdir. MgAlZr-hidroksidli sorbentdə Co²⁺, Ni²⁺ və Cu²⁺ ionlarına görə alınmış qabarıq izotermlər Lenqmyur tənliyi vasitəsilə xətti hala gətirilir. Alınmış xətti izotermlərdən nəzəri maksimal ion-mübadilə tutumları (A_MAKS.) və ion-mübadilə sabitləri hesablanır (K_s). Şəkil 1-də Lenqmyur tənliyi ilə tədqiq olunmuş xətti izotermlər verilmişdir. Xətti izotermlərin absis oxu ilə əmələ gətirdiyi bucagın kotangensi nəzəri ion-mübadilə tutumunun mq-ekv/q-la verilən qiymətləri olur. Xətti izotermin ordinatdan ayırdıgı parçadan ion-mübadilə sabiti hesablanır. Cədvəl 2-də ion-mübadilə tutumlarının eksperimental və nəzəri qiymətləri ilə yanaşı ion-mübadilə sabitlərinin qiymətləri verilmişdir. Nəzəri və eksperimental ion-mübadilə tutumları demək olar ki, bir-birindən fərqlənmir. Bu da aparılan eksperimentin qüsursuz oldugunu göstərən əlamətdir.

Şəkil 1. MgAlZr-hidroksid əsaslı sorbentdə Co²⁺(∘), Ni²⁺(x) və Cu²⁺(·) ionlarının Lenqmyur tənliyi vasitəsilə hesablanmış xətti izotermləri.

Tədqiq olunan sorbentlərlə məhlullardan Cu²⁺, Co²⁺ və Ni²⁺ ionlarına görə sorbsiya tutumları ilə müqayisədə sorbsion liatrop sırasını aşağıdakı kimi göstərmək olar: Silikat əsaslı sorbent > MgAlZr hidroksidli sorbent > MgAl hidroksidli sorbent

NƏTİCƏ

Sintez olunmuş qeyri-üzvi sorbentlər müxtəlif təbii və tullantı obyektlərindən Co²⁺, Ni²⁺ və Cu²⁺ ionlarının çıxarılmasında tətbiq olunması üçün təklif oluna bilər.

Nəşr olunmuş əsərlər

RESPUBLİKADA

Yaqubov Ə.İ., Alemi A., Məmmədova S.H., Nuriyev Ə.N. Daş Salahlı bentonitinin fiziki-kimyəvi xarakteristikalarına müxtəlif amillərinin təsirlərinin oyrənilməsi. Kimya Problemləri,2015,№ 2 (13), s. 213-217.
Исмайлова В.А., Ягубов А.И., Махмудов Ф.Т., Аббасов М.А., Мурадова Н.М. Закономерности кинетики сорбции ионов Pb²⁺и Mn²⁺ на природных и синтетических сорбентах. Азерб. хим. журн., № 3, 2015, с. 98-102.

XARİCDƏ

В.A.Исмайлова, X.H.Илъясова, A.И. Ягубов, A.Н.Нуриев. Исследование адсорбции ацетона на модифицированном бентоните. Журн. Химия и Xимическая промышленность №1, 2015, т. 92 с. 37-40.

KONFRANS MATERİALLARI

1. Mahmudov F.T., Nuriyev A.N., Əfəndiyeva Ş.Z., Əsgərova T.N. Modifikasiya olunmuş təbii seolitlərdə Co²⁺ ionlarının sorbsiya xüsusiyyətləri. Akademik Togrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş elmi konfransın tezisləri. Bakı, 2015, s.89.

2. Rəhimli M.Ə., Mahmudov F.T., Abbasov M.A., S.A.Əliyeva, X.Ə.İlyasova, V.X. Əliyeva. Lifli sorbentlərin məhlullardan Co²⁺ və Cu²⁺ ionlarına gorə sorbsiya xüsusiyyətlərinin tədqiqi. Akademik Togrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş elmi konfrasın tezislərı. Bakı, 2015, s.110.

3. Исмайлова В.А., Махмудов Ф.Т., Ягубов А.И., Мурадова Н.М., Аббасов М.А., Валиева Н.В. Динамика сорбции ионов Pd²⁺и Mn²⁺ из растворов на модифицированных природных сорбентах. Akademik Togrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş elmi konfransın tezisləri. Bakı, 2015,s.105.

İSTİNADLAR – 22

LABORATORİYANIN ADI: Mineral sorbentlər

LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, baş elmi işçi Əli Yaqubov

Laboratoriyada 14 əməkdaş çalışır. Onlardan 4 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 4 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 2 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i.-dir. Zenfira Ağayeva – k.e.d., b.e.i., Nişabur Muradova – k.ü.f.d., a.e.i., Səadət Məmmədova – k.ü.f.d., a.e.i., Tamilla Səlimova – k.ü.f.d., a.e.i., Nailə İmanova – k.ü.f.d., a.e.i., Gülşən Heydərzadə – k.ü.f.d., b.e.i., Sultan Məmmədova – k.ü.f.d., b.e.i., Ülvi Məmmədov – k.ü.f.d., b.e.i., Sevinc Bayramova – k.ü.f.d., e.i., Elxan Əliyev – e.i., Vüsalə İsmayılova – k.e.i., Rəfiqə Ramazanova – k.e.i., Xuraman İlyasova – k.e.i.

İŞ 8.2: Bentonit gilləri əsasında səmərəli adsorbentlərin, bentonların, nanogillərin hazırlanması, onların tullantı sularının təmizlənməsində, lak-boya sənayesi üçün koaqulyantların alınmasında tətbiqi.

MƏRHƏLƏ:Təbii bentonit əsasında alınan adsorbentlərin fiziki-kimyəvi xassələrinin tədqiqi, tərkibində olan radioaktiv elementlərin miqdarının onların xarakteristik xüsusiyyətlərinə təsirinin öyrənilməsi.

Daş Salahlı və digər yataqlardan alınmış bentonitlərdə radioaktiv elementlərin aktivliyi Canberra markalı gamma-spektrometrın köməyi ilə təyin olunmuşdur. Uranın və toriumun izotopları maye (Perkin Elmler) TriCarb 3100 TR xromotoqrafından istifadə etməklə aşkarlanmışdır.

Radioaktiv elementlərin miqdarlarının aydınlaşdırılmasina dair aparılmış tədqiqat işləri nəticəsində müəyyən edimişdir ki, bentonit gillərinin tərkibində aşkar olunan radioaktiv elementlərin (U,Ra, Th, Cs, Pb və s.) paylanması bentonit yataqlarınnın tərkibinin əsas hissəsini təşkil edən montmorillonitin miqdarından asılı olmasa da, bentonit yataqlarınnın coğrafi yerləşməsindən asılı olaraq dəyişir. Üzvi səthi aktiv maddələrlə (SAM) modifikasiya olunmuş bentonit əsaslı gillər çox geniş tətbiq sahələrini əhatə edir. Üzvi gillərin fiziki-kimyəvi xassələrinin tədqiqi aparılmışdır. Bu məqsədlə müasir analiz metodlarından (İQ spektroskopiya, rentgenoqrafiya, derivatoqrafiya) istifadə edilmişdir. Bentonitin həm üzvi, həm də su mühitində uzun zəncirli üzvi aminlərlə modifikasiyası öyrənilmişdir. Müəyyənləşdirilmişdir ki, ionogen və qeyri-ionogen üzvi boyalara qarşı bentonit mineralının sorbsiya qabiliyyəti əsaslı surətdə onun kation mübadilə tutumundan, amin duzlarının qatılığından, alkil radikalının ölçüsündən və kontakt vaxtından asılıdır. BET tənliyindən istifadə etməklə benronit mineralının və onun modifikasiya olunmuş formasının struktur məsaməlilik göstəriciləri təyin edilmişdir (cədvəl 1.). Qeyri-üzvi kationların üzvi kationlarla əvəz olunması kristal qəfəsin genişlənməsinə səbəb olur. Bu səbəbdən də qeyri-polyar üzvi molekulların adsorbentin daxilində yaranmış sərbəst boşluqlara keçməsinə şərait yaranır. Bu halın olması aminləşmiş bentonitdə xüsusi səthin böyüməsi ilə izah olunur. Xüsusi səth həm xarici, həm də daxili xüsusi səthlərin cəmi kimi hesablanır. SAM-in istifadə olunması bentonitin orqanofil təbəqələrində hissəciklərarası formalaşmaya və orqanofil təbəqənin yaranmasına səbəb olur. Bu da fazaların bölgü sərhədində səth enerjisini kiçildir, silikat təbəqələri arasında məsafəni böyüdür. Bu səbəbdən də iri həcmli molekulların bentonitin paketlərarası boşluqlarına daxil olmasını asanlaşdırır.

A_m – monotəbəqənin tutumu, S – adsorbentin xüsusi səthinin ölçüsü, V – adsorbentin məsamələrinin ümumi həcmi, r_eff– adsorbentin məsamələrinin effektiv radiusudur.

Rentgen struktur analiz metodu ilə müəyyən olunmuşdur ki, bentonitin üzvi aminlərlə modifikasiyası zamanı onun məsamələrinin ölçüsü 9,6 Å-dən 17,4 Å-ə qədər böyümüş olur. Qeyri-üzvi kationlarla mübadilə apardıqda isə kationun yükündən və ölçüsündən asılı olaraq məsamələrin ölçüsü 9,6 Å-dən 13,5 Å-ə qədər dəyişmiş olur. Hidrofoblaşdırılmış bentonitdə model məhlullardan metilen abısı, rodamin G və s. boyaların adsorbsiyası öyrənilmişdir.

Müəyyənləşdirilmişdir ki, həmin boyalara qarşı hidrofoblaşmış bentonitin sorbsiya tutumu təbii bentonitə nisbətən iki dəfədən də çox artmış olur. Pb²⁺, Mn²⁺, Cd²⁺, Co²⁺, Zn²⁺ və Cu²⁺ monokation formalı bentonit nümunələri 15 mq/l MnSO₄, Pb(NO₃)₂, rodamin G və metilen abısı (MA) məhlulları ilə işlənmişdir. Sorbent nümunələrinin sedimentasion xarakteristikaları tədqiq olunmuşdur. Göstərilmişdir ki, müxtəlif temperaturlarda [100, 200 və 400⁰C] termiki işlənmiş nümunələrdə hər iki Zn²⁺ və Cu²⁺ ionlarının müxtəlif olmasına baxmayaraq kolloid fraksiyalar arasında ciddi fərqin olması müşahidə olunmur. Müxtəlif yataqlardan olan bentonit nümunələrinin ion mübadilə üsulu ilə monokation formaları alınmışdır.

Tədqiqat nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, bentonitin tərkibində genetik bağlı qarışıqların olması onların turşu və əsas mərkəzlərinin aktivliyinə böyük təsir göstərir. Belə ki, genetik bağlı olan bentonit nümunələrində turşu və əsas mərkəzlərinin gücü kifayət dərəcədə zəifləmiş olur. Bu da öz növbəsində aktiv mərkəzlərin gücünü zəifləşdirir və nəticədə sorbsiya tutumu azalmış olur. Bu halların mümkünlüyü derivatoqrafik analiz metodlarında öz əksini göstərir. Ağdərə bentonitinin fiziki-kimyəvi xarakteristikaları tədqiq olunmuş və mühüm nəticələr əldə edilmişdir. Həmin bentonitin kolloidal xarakteristikasının öyrənilməsi sahəsində tədqiqatlar davam etdirilir. Termiki işlənmiş nanobentonitin Na və Ca formaları Elektron Səthi Analiz metodu ilə xarakterizə edilmişdir. Sink ionlarının adsorbsiyasının entropiya və entalpiya qiymətləri paylanmanın tarazlıq əmsalının temperatur asılılıqlarından istifadə etməklə hesablanmışdır. Na-bentonitdə Cu²⁺ və Zn²⁺ ionlarının filiz sularından çıxarılmasının optimal şəraiti işlənib hazırlanmış və İran İslam Respublikasında sənaye miqyasında sınaqdan keçirilmişdir. Aşağıda göstərilən qurğuda (şəkil) tullantı sularından Cu(II) ionlarının çıxarılması 90% olduğu halda, Zn ionlarınkı 95% olur.

Şəkil. Filiz emalından alınan tullantı sularının təmizlənməsi üçün istifadə olunan qurğu.

Filiz emalından sonra alınan su əvvəlcə Ca(OH)₂ vasitəsilə pH~11 qədər qələviləşdirilir, bu zaman bir sıra komponentlər çöküntü halında ayrılır və qalan su paralel olaraq içərisində aktiv kömür və Na-bentonit olan kolonlardan buraxılır. Aktiv kömür olan kolonda Cu²⁺ və Zn²⁺ ionlarının çıxarılması 60-65% olduğu halda, Na-bentonitdə 90–95% olur. Təbii bentonitə nisbətən Na-bentonitin həmin ionlara qarşı sorbsiya tutumu 1,5 dəfə yüksək olur, yəni 2,8 mq/ekv-dən 4,2 mq/ekv-ə qədər yüksəlir.

NƏTİCƏ

Sənaye tullantı sularının müxtəlif boyalardan (ionogen və qeyri ionogen) təmizlənməsində istifadə və itkisiz texnologiyanın təmin edilməsi üçün bentonit əsasında böyük həcmi səthə malik adsorbent – toz şəkilli hidrofob üzvi gil (benton) alınmışdır.

NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR

RESPUBLİKADA

İlyasova X.N., Yaqubov Ə.İ., Muradova N.M., Nuriyev Ə.N., Cəlilov F.Ş. Montmorillonitin kolloidliyinə müxtəlif amillərin təsirinin öyrənilməsi // Kimya Problemləri, № 2, 2015, s.196–199.
2. Nasseri Ş.A., Yaqubov Ə.İ., Alemi A., Məmmədova S.H., Nuriyev Ə.N. Daş Salahli bentonitinin fiziki-kimyəvi xarakteristikalarina müxtəlif amillərin təsirinin öyrənilməsi // Kimya Problemləri, № 2, 2015, s. 213-217.

3. Исмайлова В.А., Ягубов А.И., Махмудов Ф.Т., Аббасов М.А., Мурадова Н.М.Закономерности кинетики сорбции ионов Pb²⁺ и Mn²⁺ на природных и синтетических сорбентах // Azərbaycan Kimya Jurnalı, 2015, № 3, s. 98-103.

4. NaseriSh., YagubovA.İ., Alemi A., AgayevaZ.R., İsmailovaV.A., Fallahzadeh A. Abarghueeb.Using of modified nanoclay on bleaching treatment of the neutralized soybean oil // Azərbaycan Kimya Jurnalı, 2015, № 3, s.124–129.

XARİCDƏ

1. Исмаилова В.А., Ягубов А.И., Махмудов Ф.Т., Мурадова Н.М., Аббасов М.А., Нуриев А.Н.Закономерности равновесия сорбции ионов свинца (Pb²⁺) и марганца (Mn²⁺) из растворов на природных и синтетических сорбентах // Журнал Прикладной Химии, 2015, № 12, с.

2. Исмайлова В.А.., Ильясова Х.Н., Ягубов А.И., Мурадова Н.М., Нуриев А.Н. Исследование адсорбции ацетона на модифицированных формах бентонита // Журнал Химическая промышленность, т. 92, № 1, 2015, с. 37–40.

KONFRANS MATERİALLARI

Yunusov Y.U., Yaqubov Ə.İ., Əhmədov E.İ., İskəndərova K.A. Kaolinit əsaslı gil dispersiyasının istismar xassələrinə elektrolitlərin təsirinin öyrənilməsi // Ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 92-ci ildönümünə həsr olunmuş doktorant, magistr və gənc tədqiqatçıların “Kimyanın aktual problemləri” IX Respublika Elmi Konfransının Materialları, Bakı-2015, s.56.
Osmanova Ü.H., Babayeva Z.C., Yaqubov Ə.İ. Rodamin-G və metilen abısı boyalarının bentonitdə sorbsiyasının tədqiqi // Ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 92-ci ildönümünə həsr olunmuş doktorant, magistr və gənc tədqiqatçıların “Kimyanın aktual problemləri” IX Respublika Elmi Konfransının Materialları, Bakı-2015, s.67.
Sadıqova A.A., Yaqubov Ə.İ., Əhmədov E.İ., Orucova K.N. Monokation formalı Əli Bayramlı bentonitinin səthlərindəki turşu mərkəzlərinin adsorbsiya olunmuş ammonyakın vasitəsilə tədqiqi // Ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 92-ci ildönümünə həsr olunmuş doktorant, magistr və gənc tədqiqatçıların “Kimyanın aktual problemləri” IX Respublika Elmi Konfransının Materialları, Bakı-2015, s.83
Məmmədov Ə.B., İsmayılov A.Q., Qədirova S.İ., Məmmədov F.Q., Ələsgərov E.A., Məmmədov Ü.Ə. Kimyəvi silahların ətraf mühitə təsiri və ekoloji nəticələri // BDU, Heydər Əliyevin 92 illik yubileyinə həsr olunmuş “XXI əsrdə ekologiya və torpaqşünaslıq elmlərinin aktual problemləri” IV Respublika Elmi Konfransının Materialları, Bakı-2015, s.61–63.
Məmmədov Ə.B., İsmayılov A.Q., Qədirova S.İ., Məmmədov F.Q., Ələsgərov E.A., Məmmədov Ü.Ə. Atmosferi çirkləndirən zəhərli qazların əhalinin sağlamlığına təsiri // BDU, Heydər Əliyevin 92 illik yubileyinə həsr olunmuş “XXI əsrdə ekologiya və torpaqşünaslıq elmlərinin aktual problemləri” IV Respublika Elmi Konfransının Materialları, Bakı-2015, s. 36–37.
Məmmədov Ü.Ə., Yaqubov Ə.İ., Məmmədov Ə.B., Əbdurəhmanova M.B. Ağdərə bentonitindən istifadə perspektivləri // BDU, Heydər Əliyevin 92 illik yubileyinə həsr olunmuş “XXI əsrdə ekologiya və torpaqşünaslıq elmlərinin aktual problemləri” IV Respublika Elmi Konfransının Materialları, Bakı-2015, s.66-67.
Имановa Н.А., Мамедова С.А., Салимова Т.А., Оруджева К.Н., Садыхова А.А. Исследование физико-химических свойств катионообменных форм бентонита// XII Всероссийская конференция с международным участием «Проблемы сольватации и комплексообразования в растворах. От эффектов в растворах к новым материалам», 29 июня–03 июля 2015 г, г.Иваново, Россия, с.70-71.
Ягубов А.И., Биннатова Л.А., Исмайлова В.А., Мамедова С.А., Мурадова Н.М. Исследование влияния концентрации катионоактивных красителей и рН среды на адсорбционные характеристики термообработанного бентонита // XII Всероссийская конференция с международным участием «Проблемы сольватации и комплексообразования в растворах. От эффектов в растворах к новым материалам», 29 июня–03 июля 2015 г, г.Иваново, Россия, с.166.
Агаева З.Р., Ягубов А.И., Меликова И.Г., Алиев Э.М., Джабаров Э.Э. Роль азотсодержащих неионогенных поверхностно-активных веществ в условиях нефтедобычи// XII Всероссийская конференция с международным участием «Проблемы сольватации и комплексообразования в растворах. От эффектов в растворах к новым материалам», 29 июня–03 июля 2015 г, г.Иваново, Россия, с.167.

KADR HAZIRLIĞI

1.Ülviyyə Osmanova – doktorant, 2014–2018, elmi rəhbər – k.e.d.,b.e.i., Əli Yaqubov

Dissertasiya mövzusu: Hidrofoblaşmış bentonitin tullantı sularının qeyri-ionogen və ionogen boyalardan təmizlənməsində tətbiqi.

2.Xuraman İlyasova – doktorant, 2012–2016, elmi rəhbər – k.e.d.,b.e.i., Əli Yaqubov

Dissertasiyanın mövzusu: Model məhlullardan kobalt (Co²⁺) və kadmium (Cd²⁺) ionlarının bentonitdə sorbsiyasının tədqiqi.

3.Şahab Nasseri – İran İslam Respublikasının vətəndaşı, dissertant, 2011–2015, elmi rəhbər – k.e.d., b.e.i., Əli Yaqubov

Dissertasiya mövzusu: Sənaye tullantılarından metal kationlarının (Cu²⁺ və Zn²⁺) sorbsiyası.

4.Vüsalə İsmayılova – dissertant, 2013–2017, elmi rəhbər – k.e.d., b.e.i., Əli Yaqubov

Dissertasiya mövzusu: Tullantı sularından qurğuşun (Pb²⁺) və manqan (Mn²⁺) ionlarının sorbsiyası üçün yüksək selektivli sorbentlərin seçilməsi.

BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR

İran İslam Respublikası, Təbriz Universiteti.

İSTİNADLAR – 4

JURNALLAR

Faydalı linklər