M.NAĞIYEV adına
KATALİZ VƏ QEYRİ-ÜZVİ KİMYA İNSTİTUTU
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
KİMYA ELMLƏRİ BÖLMƏSİ
AKADEMİK M.NAĞIYEV adına
KATALİZ VƏ QEYRİ-ÜZVİ KİMYA İNSTİTUTU
2021-Cİ İLDƏ ELMİ VƏ ELMİ-TƏŞKİLATİ
FƏALİYYƏT HAQQINDA
H E S A B A T
BAKI – 2021
|
Məsul redaktor akademik Dilqəm Tağıyev
Tərtibçilər
Kimya üzrə elmlər doktoru Mina Münşiyeva
Kimya üzrə fəlsəfə doktoru Esmira Qulu-zadə
Kimya üzrə fəlsəfə doktoru Rəna Mirzəyeva
Elmi işçi Səadət Behbudova
|
İNSTİTUTUN ELMİ POTENSİALI
2021-ci ildə fundamental və tətbiqi xarakterli elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsində akademik – 5, müxbir üzv – 3, elmlər doktoru – 31, elmi işçi – 254, onlardan 112 fəlsəfə doktoru, həmçinin doktorant və dissertantlar iştirak etmişlər.
Əməkdaşların ümumi sayı 434 nəfərdir.
Kadr potensialı
Yaş həddi | Elmi işçilər | Onlardan alimlik dərəcəsi olanlar
| |||||||
Elmlər doktoru
| Fəlsəfə doktorları | ||||||||
cəmi | kişilər | qadınlar | cəmi | kişilər | qadın lar | cəmi | kişilər | qadın- lar | |
30 yaşa qədər | 19 | 4 | 15 | - | - | - | - | - | - |
30-39 yaşda | 48 | 6 | 42 | - | - | - | 12 | 3 | 9 |
40-49 yaşda | 32 | 4 | 28 | 1 | 1 | - | 15 | 2 | 13 |
50-59 yaşda | 34 | 6 | 28 | - | - | - | 14 | 4 | 10 |
60-69 yaşda | 52 | 17 | 35 | 9 | 7 | 2 | 34 | 11 | 23 |
70 və yuxarı yaşda | 69 | 32 | 37 | 21 | 17 | 4 | 37 | 13 | 24 |
Elmi işçilərin ümumi sayı | 254 | 69 | 185 | 31 | 25 | 6 | 112 | 33 | 79 |
İNSTİTUTDA GÖRÜLƏN ELMİ-TƏDQİQAT İŞLƏRİNİN İSTİQAMƏTLƏRİ
Elmi-tədqiqat işləri 4 istiqamət üzrə yerinə yetirilmişdir:
v Karbohidrogenlərin çevrilməsi, qaz kimyası və ətraf mühitin qorunması üçün səmərəli katalizatorların və adsorbentlərin işlənib hazırlanması.
v Kimyəvi proseslərin kinetika və mexanizminin öyrənilməsi, modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması.
v Müxtəlif təyinatlı funksional materialların, topoloji izolyatorların nanokompozitlərin, nanogellərin molekulyar maqnetiklərinvə keçiricilərin sintezi.
v Yerli mineral xammalın emalı və qiymətli metalların tullantılarından çıxarılması üçün səmərəli proseslərin yaradılması, hidrotexniki qurğuların korroziyadan mühafizəsi.
Elmİ-tədqİqat işləri planlarının yerinə yetirilməsi
Problemlər | Mövzular | İşlər |
Mərhələlər
|
Mineral və bərpa olunan xammal emalının fiziki-kimyəvi əsasları və yeni qeyri-üzvi funksional materialların sintezi | 3 | 14 | 26 |
Katalizin fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi, yeni katalizatorların və adsorbentlərin yaradılması | 3 | 14 | 24 |
Kimyəvi proseslərin texnologiyası və modelləşdirilməsi | 2 | 6 | 8 |
İNSTİTUTUN ŞÖBƏLƏRİ VƏ LABORATORİYALARI
I.“Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsi “
1. “Dəmir və titan tərkibli filiz xammalının emalı” laboratoriyası
2. “Əlvan metaltərkibli mineral xammalın emalı” laboratoriyası
3. “Analitik kimya“ laboratoriyası
II. “Qeyri-üzvi funksional materiallar” şöbəsi
1. “Keçid elementlərinin xalkogenidləri” laboratoriyası
2. “Funksional materialların komponentlərinin sintezi” laboratoriyası
3. “Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası” laboratoriyası
4. “Metal oksidləri əsasında funksional materiallar” laboratoriyası
5. “Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafizə” laboratoriyası
III. “Koordinasiya birləşmələri” şöbəsi
1. “Molekulyar maqnetiklər və keçiricilər” laboratoriyası
2. “Keçid metallarının metal-üzvi birləşmələri” laboratoriyası
3. “Nadir metalların kompleks birləşmələri” laboratoriyası
4. “Metal-klatrat birləşmələr” laboratoriyası
IV.“Koherent - sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalari” şöbəsi
1. “Monooksigenaz reaksiyalarının modelləşdirilməsi” laboratoriyası
2. “Biomimetik sensorlar və azot 1-oksidlə oksidləşmə” laboratoriyası
3. “Biomimetik katalizatorlar üçün üzvi liqandların sintezı” laboratoriyası
4. “Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə”
laboratoriyası
V.“Oksidləşdirici heterogen kataliz” şöbəsi
1. “Seolit katalizi” laboratoriyası
2. “Ekoloji kataliz“ laboratoriyası
3. “Katalizatorların hazırlanması” laboratoriyası
VI. “Nano- və elektrokataliz” şöbəsi
1. “Nanokompozit katalizatorlar” laboratoriyası
2. “Nanostrukturlaşdırılmış metal-polimer katalizatorları” laboratoriyası
3. “Metal-üzvi birləşmələr əsasında nanokatalizatorlar” laboratoriyası
4. “Nanoelektrokimya və elektrokataliz” laboratoriyası
5. “Renium ərintilərinin elektrokimyası və elektrokatalizi” laboratoriyası
VII.“Kimyəvi və ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi və texnologiyası” şöbəsi
1. “Kimyəvi-texnoloji proseslərin modelləşdirilməsi” laboratoriyası
2. “Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdirilməsi” laboratoriyası
3. “Kimya sənayesinin yan məhsullarının emalı” laboratoriyası
4. “Zəhərli kimyəvi maddələrin zərərsizləşdirilməsi” laboratoriyası
5.“Qeyri-üzvi sintetik sorbentlər” laboratoriyası
6.“Mineral sorbentlər“ laboratoriyası
Elmi-yardımçı qurumlar:
“Elmi-informasıya və patent tədqiqatları” şöbəsi
“Elmi nəşrlər” şöbəsi
“Beynəlxalq əlaqələr, qrant layihələri və innovasiya” şöbəsi
“Təhsil” şöbəsi
“Fiziki-kimyəvi analiz” şöbəsi
MÜHÜM NƏTİCƏLƏR
|
PROBLEM
Texnoloji proseslərin modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması
MÖVZU 7:Kimya və neft kimyası proseslərinin, fiziki-kimyəvi reaksiyaların modelləşdirilməsi
ƏN MÜHÜM NƏTİCƏ
Qeyri-Nyuton neftlərinə xas olan hidravlik diffuziya tənliyinin analitik həllinə əsaslanaraq, məsaməli mühitlərdə hidravlik diffuziya və keçericilik əmsallarının qiymətləndirilməsi üçün yeni ifadələr alınmış, bu neftlərin məsaməli mühitlərdə hidrodinamik süzülmə prosesi üçün yeni filtrasiya tənliyi təklif olunmuşdur.
İşraçılar: AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəliyev, t.ü.f.d.,dos. Manaf Manaflı, k.ü.f.d. Qoşqar Əliyev
G.I. Kelbaliyev, D.B.Tagiyev, M.R.Manafov. Rheology of Structured Oil Emulsion, In book: Nano-and Micro-Encapsulation-Techniques and Applications. London: Intech Open (Web of Science),Chapter 7. 2021, pp.201-236. DOI: 10.5772 /intechopen.927 70
MÜHÜM NƏTİCƏLƏR
PROBLEM
Azərbaycanın mineral xammalının kompleks emal texnologiyasının işlənilməsi və yüksək texnologiyalar üçün unikal xassəli yeni qeyri-üzvi materialların alınması.
MÖVZU 2: Yüksək texnologiyalar üçün əhəmiyyətli olan az tonnajlı və unikal xassəli qeyri-üzvi materialların alınma üsullarının təkmilləşdirilməsi, hidrotexniki qurğuların korroziyadan mühafizə üsullarının işlənilməsi, tətbiq üçün tövsiyələrin verilməsi.
MÜHÜM NƏTİCƏ
MnTe×mBV2Te3 (BV-Bi,Sb) homoloji sıralarına aid laylı birləşmələrin yeni nümayəndələri sintez edilmiş, monokristallar halında alınmış və xarakterizə edilmişlər. Alınmış kristal nümunələri tədqiq edilmiş və müəyyən olunmuşdur ki, bu materialların magnit, elektron və topoloji izolyator xassələri m əmsaılnın qiymətindən kəskin asılıdır. Bu, onlar əsasında topoloji kvant hesablamaları, həmçinin antiferromagnit və 2D spintronika üçün yeni effektiv funksional Van-der-Vaals heterostrukturları yaratmağa geniş imkanlar açır.
İcraçılar: AMEA-nın müxbir üzvü Məhəmməd Babanlı, kiçik elmi işçi Elnur Oruclu, f.ü.e.d, prof. İmaməddin Əmiraslanov (AMEA, Fizika İnstitutu), k.ü.f.d., dos. Ziya Əliyev (Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti)
PROBLEM
Kimya və neft kimya sənayeləri üçün yeni və daha səmərəli katalitik sistemlərin yaradılması.
MÖVZU 4: Yaşıl oksidləşdiricilər” vasitəsilə oksidləşmə reaksiyalarının effek-
tivliyini yüksəltmək üçün biomimetik və nanokarbon katalizatorlarının yaradılması və innovativ texnologiyaların işlənilməsi.
MÜHÜM NƏTİCƏ
Metanın qaz fazada hidrogen peroksidlə birbaşa metanola (19,2%) və onun dimetil efirinə dehidratlaşma (8,2%) ilə gedən (ümumi selektivliyi 90%-ə yaxın) oksidləşməsi üçün nanostrukturlu bifunksional biomimetik katalizator penta-FTPhPFe(III)/Al2O3 sintez edilmişdir.
İcraçılar: akademik Tofiq Nağıyev, k.ü.f.d. Lətifə Həsənova, e.i. Gülşən Nəhmətova
T.Nağıyev, L.Həsənova, G.Nəhmətova. “Metanolun alınması üsulu” a 2021 0006 nömrəli iddia sənədinə 15.09.2021 tarixində (protokol №29) ixtira qərarı alınıb.
MÜHÜM NƏTİCƏ
MÖVZU 5: Bir karbonlu birləşmələrin əlavə dəyər yarada bilən kimyəvi birləşmələrə çevrilməsi üçün yeni və səmərəli katalizatorların yaradılması və tətbiq üçün tövsiyələrin verilməsi.
Nəzəri əsaslandırılmış kinetik modellər əsasında xlorkarbohidrogenlərin katalitik oksidləşmə prosesləri üçün optimal reaktor tipi seçilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, xloretilenlərin selektiv oksidləşməsi prosesini “qaynar” katalizator laylı reaktorlarda, dərin oksidləşmə proseslərini isə “tərpənməz” laylı reaktorlarda ideal sıxışdırma modeli tərtib etməklə həyata keçirmək məqsədəuyğundur.
İcraçılar: k.e.d.,prof. Arif Əfəndi, k.ü.f.d. İradə Məlikova, k.ü.f.d. Elmir Babayev
Malikova I.G., Efendi A.J., Babayev E.M., Salakhli A.M., Musazade K.Sh., Azizova A.N., Faradjev G.M. Catalytic oxidation of dichlormetane and tetrachlorethylene over noble metal catalysts. //Journal of Chemistry and Technologies, 2021, V. 29, Issue 1-2, pp.108-118. DOI: 10. 15421/082110.
MÜHÜM NƏTİCƏ
|
MÖVZU 6: Oksid və polimer əsaslı nano katalizatorların, enteroadsorbentlərin və fotoelektrokimyəvi fəal heterosistemlərin yaradılmasında innovativ yanaşmaların tətbiqi.
Xitozanın modifikantları əsasında yeni enterosorbentlər sintez olunmuş və onların kobalt(II), mis(II), nikel(II) ionlarının sulu məhlullarından sorbsiya xüsusiyyətləri öyrənilmişdir. Xitozanın modifikantlarının bu ionların az miqdarlarına qarşı yüksək sorbsiya qabiliyyətinə malik olmaları müəyyən edilmişdir.
İcraçılar: akademik Dilqəm Tağıyev, k.e.d., prof. Nizami Zeynalov, k.ü.f.d., dos. Sevda Fətullayeva
S.Fətullayeva, D.Tağıyev, N.Zeynalov. A review on enterosorbents and their application in clinical practice: Removal of toxic metals/ Colloid and Interface Science Communications/ https://doi.org/10.1016/j/colcom.2021.100545. 2021, v. 45, Article 100545, pp.1-11.
MÜHÜM NƏTİCƏ
|
Kombinə edilmiş yolla nazik təbəqəli Fe2O3/TiO2 və FeSx/TiO2 heterosistemləri yaradılmış və onların fotoelektrokimyəvi xassələri tədqiq edilmişdir. Göstərilmişdir ki, Fe2O3/TiO2 FeSx/TiO2 nazik təbəqəşəkilli heterosistemləri fotokatalitik xassələrinə malikdir və onlar fotoelektroliz prosesində model elektrod kimi istifadə edilə bilər.
İcraçılar: akademik Dilqəm Tağıyev, k.e.d., prof. Akif Əliyev, k.ü.f.d., dos. Vüsalə Məcidzadə
V.A.Majidzade, A.Sh.Aliyev, M.Elrouby, D.M.Babanly, D.B.Tagiyev. Electrodeposition and Growth of iron from an Ethylene Glycol Solution, Acta Chimica Slovenica, 2021, V. 68,
№ 1, pp. 185-192.
PROBLEM
Texnoloji proseslərin modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması
MÖVZU 7:Kimya və neft kimyası proseslərinin, fiziki-kimyəvi reaksiyaların modelləşdirilməsi
MÜHÜM NƏTİCƏ
|
Nanoelektronika üçün maqnit xassəli yarımkeçirici qrafen nanokristallarının yaranması, onların elektron quruluşu, fiziki və fiziki-kimyəvi xarakteristikaları kvant-kimyəvi metodla modelləşdirilmişdir. Qrafen kristalına vakansiyaların və ya germanium atomunun təsiri nəticəsində kristalın enerji zonasının yenidən qurulması, Fermi səviyyəsinin yerdəyişməsi və qadağan olunmuş zonanın genişlənməsi qeyri-empirik hesablama üsulu ilə təsdiq edilmişdir.
İcraçılar: k.ü.e.d., prof. Mirsəlim Əsədov, f.ü.e.d. Solmaz Mustafaeva – AMEA-nın Fizika İnstitutu
M.M.Asadov, S.N.Mustafaeva, S.S.Guseinova, V.F.Lukichev, D.B.Tagiev. Ab Initio modeling of the effect of the position and properties of ordered vacancies on the magnetic state of a graphene monolayer. // Physics of the Solid State. 2021. V. 63. No 5. pp.797-806.https://doi.org/10.1134/S1063783421050036.
PATENT İŞİ
Hesabat ilində İnstitutun 5 ixtiraya dair iddia ərizəsi Azərbaycan Respublikasının Əqli Mülkiyyət Agentliyi Patent və Əmtəə Nişanlarının Ekspertizası Mərkəzinə göndərilmiş və İnstitutun əməkdaşları Azərbaycan Respublikasının 9 patentini almışlar.
Carı ildə laboratoriyaların əməkdaşları tərəfindən verilmiş 5 iddia ərizəsinin hamısına ilkin ekspertizanın müsbət rəyi alınmışdir.
İDDİA ƏRİZƏLƏRİ
Cədvəl 1
№ |
Lab. |
İxtiranın adı |
Müəlliflər |
İddia ərizəsinin №-si və ilkinlik tarixi |
1 |
20 |
«Natrium alüminat məhlulundan silisiumun dərin təmizlənməsi üsulu» |
A.Ə.Heydərov D.B.Tağıyev G.İ.Alışanlı L.T.Tağıyeva A.A.Quliyeva |
a 2021 0005 22.01.2021 |
2 |
12 |
«Metanolun alınması üsulu» |
T.M.Nağıyev L.M.Həsənova G.Ç.Nəhmətova |
a 2021 0006 22.01.2021
|
3 |
7 |
«Asetilenin etilenə selektiv hidrogenləşmə prosesi üçün heterogen katalizator» |
V.M.Əhmədov H.Q.Nurullayev V.M.Əhmədov D.B.Tağıyev |
a 2021 0049 27.05.2021 |
4 |
29 |
«Naftalinin alınması üsulu» |
F.M.Sadıqov Z.Y.Məhərrəmova Q.N.Hacıyev G.H.Həsən-zadə |
a 2021 0069 18.06.2021 |
5 |
10 |
«Alunit filizinin turşu ilə emal üsulu» |
R.H.Həmidov A.N.Məmmədov |
a 2021 0097 17.09.2021 |
|
|
|
|
|
2021-ci ildə alınan patentlərin müəllifləri aşağıdakı qeyd olunan laboratoriyaların əməkdaşlarıdır (Cədvəl 2)
1. Lab. № 19 – 3 patent (Lab. rəh. A.N.Məmmədov)
2. Lab. № 15 – 2 patent (Lab. rəh. A.M.Əliyev)
3. Lab. № 18,12 – 2 patent (Lab. rəh. N.İ.Əli-zadə, L.M.Həsənova)
4. Lab. № 19, 29,14 – 1 patent (Lab. rəh. A.N.Məmmədov, F.M.Sadıqov, Q.İ.Kəlbəliyev)
5. Lab. № 3 – 1 patent (Lab. rəh. A.Ş.Əliyev)
Beləliklə institutun 27 nəfər əməkdaşı 2021-ci ildə alınmış 9 patentin müəllifidir. Qeyd olunan ixtiralar üzrə iddiaçı və patent sahibi AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutudur.
2021-ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun əməkdaşları tərəfindən
alınmış patentlər
Cədvəl 2
№ |
Lab. |
İxtiranın adı |
Müəlliflər |
Patentin №-si və Dövlət reyestrində qeydiyyat tarixi |
1 |
19 |
«Kvars qumunun dəmirdən təmizlənməsi üsulu» |
R.H.Həmidov D.B.Tağıyev H.M.Tahirli A.İ.Аğayev V.Ə.Qasımov |
İ 2021 0052 09.07.2021
|
2 |
19 |
«CaCl2 və MgCl2 qarışığının ayrılma üsulu» |
R.H.Həmidov H.M.Tahirli A.İ.Аğayev
|
İ 2021 0053 09.07.2021
|
3
|
15 |
«Metiltsikloheksanonun alınma üsulu» |
A.M.Əliyev M.Q.Əliyeva Ü.M.Nəcəf-Quliyev G.Ə.Əli-zadə Z.A.Şabanova Ə.Ə.Sarıcanov F.M.Məmmədov S.R.Məmmədova |
İ 2021 0054 09.07.2021
|
4
|
12, 18
|
«Azot turşularının alınması üsulu» |
T.M.Nağıyev N.İ.Əli-zadə L.M.Həsənova İ.T.Nağıyeva N.N.Məlikova E.S.Bəhrəmov |
İ 2021 0055 09.07.2021
|
5 |
19 29 14 |
«Tozvari maddələr üçün çoxhalqalı boşqabvari dənəvərləşdirici» |
Q.M.Səməd-zadə A.N.Məmmədov F.M.Sadıqov Q.İ.Kəlbəliyev G.V.Şadlinskaya A.M.Qasımova İ.Ə.Talıblı F.S.İbrahimova İ.Q.Şərifova G.A.Paşazadə
|
İ 2021 0056 09.07.2021
|
6 |
15 |
«Metil- tsiklopentadienin alınma üsulu» |
A.M.Əliyev M.Y.Abbasov N.K.Abbasova Ü.M.Nəcəf-Quliyev Z.A.Şabanova G.Ə.Əlizadə M.Q.Əliyeva |
İ 2021 0057 09.07.2021
|
7 |
12, 18
|
«Azot-1 oksid və azot turşularının qarışığının alınması üsulu» | T.M.Nağıyev, N.İ.Əli-zadə,L.M.Həsənova, İ.T.Nağıyeva, Ç.A.Mustafayeva, N.N.Məlikova,E.S.Bəhrəmov |
İ 2021 0102 06.12.2021 |
8 |
19 |
«Alunit filizinin emalı üsulu» | R.H.Həmidov, D.B.Tağıyev, Ə.A.İbrahimov,E.A.Teymurova, A.İ.Ağayev |
İ 2021 0103 06.12.2021 |
9 |
3 |
«Termoelektrik xassəli Bi2Se3 nazik təbəqələrinin alınması üsulu» | S.P.Məmmədova V.A.Məcidzadə A.Ş.Əliyev D.B.Tağıyev |
İ 2021 0104 06.12.2021 |
İNSTİTUTUN 2021-Cİ İLDƏ TƏTBİQ OLUNAN İŞLƏRI
Tətbiqə təqdim olunmuş 3 elmi işdən ən mühümü:
“Baku Steel Company” MMC-nin və AMEA-nın akademik M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun “Keçid elementlərinin xalkogenidləri” laboratoriyasının əməkdaşlarinin birgə apardıqları elmi-tədqiqat işi nəticəsində xaricdən gətirilib şirkətin yayma istehsalatında istifadə olunan valların innovativ metallurgiya texnologiyası əsasında daxili resurslar hesabına hazırlanarkən işçi hissəsi üçün keçid elementləri ilə legirlənmiş funksional xassəli çuqun alınmışdır. Həmin çuqunun iştirakı ilə işlənmiş bimetallik valların yayma prosesində tətbiqi müəssisəyə böyük iqtisadi səmərə verir. (Akt və iqtisadi səmərənin hesabatı əlavə olunub).
Tətbiq olunan digər işlər
– 2020-ci ildən başlayaraq AMEA-nın Geologiya və Geofizika, Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya, Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutları arasında imzalanmış müqaviləyə əsasən “Yerli xammal (vulkan palçığı, yanar şist), məişət və sənaye tullantıları əsasında kompleks gübrənin hazırlanma texnologiyasının işlənilməsi” mövzusunda elmi-tədqiqat işinin tətbiqi haqqında akt hazırlanıb. Alınan üzvi mineral kompleks gübrə Səlyan rayon Xələc kəndində tətbiq edilib.Tədqiqat zamanı məlum olmuşdur ki, gübrənin istifadəsində 1 (bir) hektardan 3500 kq pambıq, başqa növ gübrənin istifadəsindən isə 1 (bir) hektardan 2800 kq pambıq alınmışdır. Müqavilə təqdim olunub.
– 2021-ci ildə bu müqavilə çərçivəsində yuxarıda gğstərilən “Elmi-tədqiqat institutları” müxtəlif mənşəli xammallar əsasında hazırlanan kompleks üzvi mineral gübrənin sınaqdan keçirilməsi ilə əlaqədar Saatlı rayonunun Azadkənd kəndində yerləşən “Fermer təsərrüfatı” ilə əməkdaşlıq edir. Qeyd olunan ərazidə üzvi mineral kompleksin müxtəlif norma və nisbətlərdə pambıq bitkisinə veriləcək fenoloji müşahidələr aparılmışdır.
– AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu Azərbaycan Respublikasının Müdafiə Nazirliyi ilə bağlanmış müqaviləyə əsasən yararsız raket yanacaqlarının zərərsizləşdirilməsi, bu prosesdən qalan tullantıların daşınması və utilizasiyası xidmətlərini yerinə yetirir.
ELMİ-TƏŞKİLATİ FƏALİYYƏT
a) Elmi Şuranın fəaliyyəti:
Hesabat dövründə Elmi Şuranın 21 iclası keçirilmiş və bu iclaslarda 2021-ci il üçün struktur bölmələrin işçi proqramları, 2021-ci ildə keçiriləcək elmi-tədqiqat işlərinin planı, İnstitutun doktorantura, dissertantura və magistraturasında təhsil alanların attestasiyasının nəticələri, 2021-ci ildə qəbul olunanların fərdi iş planları, Elmi Şuranın 2021-ci il üçün təqvim planı, Şuraya təqdim olunmuş monoqrafiyaların çapa tövsiyəsi və İnstitutda işləyən görkəmli alimin (AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəliyev) yubileyinin keçirilməsi haqqında AMEA-nın qarşısında vəsatətlərin qaldırılması və s. məsələlər müzakirə olunmuşdur.
Elmi Şura iclaslarında əməkdaşların aparıcı elmi işçi, böyük elmi işçi, elmi işçi və kiçik elmi işçi vakant vəzifələrini tutmaq üçün keçirilən müsabiqənin nəticələri müzakirə edilərək təsdiq olunub.
Elmi Şuranın iclaslarında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərman və Sərəncamlarının icrası haqqında, Azərbaycan MEA Rəyasət Heyətinin sərəncamları və qərarları, Ali Attestasiya Komissiyasının və başqa yerli və xarici elmi təşkilatların məktubları və s. müzakirə olunmuş və onlara cavablar verilmişdir. İlin sonunda struktur bölmələrin 2021-ci il üzrə elmi və elmi-təşkilati hesabatları aparılmış, “direktorluq hesabatı” təsdiq edilmiş və elmi işlərdə əldə edilən mühüm nəticələr müzakirə edilmişdir.
Elmi Şuranın iclaslarında elmi əməkdaşlıqla bağlı yeni müqavilələr müzakirə olunaraq təsdiq edilmişdir, həmçinin 2021-ci ilə qədər bağlanılmış və fəaliyyətdə olan müqavilələr əsasında aparılan elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsinə baxılmışdır. Bu müqavilələr əsasında birgə aparılan elmi tədqiqatların əlaqələndirilməsi, elmi işlərin effektivliyinin artırılması və alınan nəticələrin mühüm olması müzakirə olunaraq təsdiq edilmişdir.
b) Elmi seminarların işi:
AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunda Dissertasiya Şurasının nəzdində 2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz”, 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya “ ixtisasları üzrə Elmi Seminar fəaliyyət göstərir. “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə elmi seminarın tərkibi 7 nəfərdən (3 elmlər doktoru, 4 fəlsəfə doktoru), həmçinin “Qeyri-üzvi kimya“ ixtisası üzrə də 7 nəfərdən (3 elmlər doktoru, 4 fəlsəfə doktoru) ibarətdir. Elmi seminarlarda hesabat ilində aşağıdakı dissertasiya işləri müzakirə olunmuşdur.
“Qeyri-üzvi kimya “ ixtisası üzrə Elmi Seminar
1. 12.02.2021-ci ildə ADNSU-nun nəzdində fəaliyyət göstərən “Neftin, Qazın Geotexnoloji Problemləri və Kimya ETİ-nin dissertantı Əliyeva Firuzə Bəhram qızının “Metallarin (Fe(II), Fe(III),Co,Zn,Cu(II), benzoy, 1,2-,1,4-benzoldikarbon və 1,2,4,5-benzoltetrakarbon turşulari ilə koordinasion birləşmələrinin sintezi, quruluş-kimyəvi tədqiqi və tətbiqi” mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №1
2.17.02.2021-сi ildə Bakı Dövlət Universitetinin “Umumi və qeyri üzvi kimya” kafedrasının doktorantı Qənbərova Günel Tapdıq qızının “Nd-BV-Se(BV-Sb,Bi) üçlü sistemində kimyəvi qarşiliqlı təsirin tədqiqi və alınmış fazaların xassələri” mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №2
3. 19.02.2021-ci ildə AMEA-nın Gəncə Bölməsinin qiyabi doktorantı Alverdiyev İsfəndiyar Cavid oğlunun “Mis və gümüşün p2 elementlərlə xalkogenidlərinin və onlar əsasında çoxkomponentli fazaların alınmasının fiziki-kimyəvi əsasları”,mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya elmlər doktoru adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №3
4. 02.03.2021-ci ildə AAK-nın 02 noyabr 2021-ci il əmri ilə AMEA-nın akad. M. Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun nəzdində fəaliyyət göstərən ED1.15 Dissertasiya şurasının bazasında 2308.01 - “Elektrokimya” və 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya “ ixtisasları üzrə yaradılan BED 1.15 birdəfəlik müdafiə şurasının nəzdində birdəfəlik elmi seminarın Zoom Meetings platformasında iclası keçirilmişdir. “Nanoelektrokimya və elektrokataliz” laboratoriyasının doktorantı Cəfərova Samirə Fikrət qızının “MoS2 yarimkeçirici nazik təbəqələrin elektrokimyəvi sintezi və xassələrinin tədqiqi” mövzusunda 2308.01 - “Elektrokimya” və 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya “ ixtisasları üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №1
5.06.04.2021-ci ildəBakı Dövlət Universitetinin “Umumi və qeyri-üzvi kimya” kafedrasının sabiq doktorantı Allazova Nigar Mahmud qızının “CuInSe2-Ge(Sn,Pb)-Se sistemlərinin tədqiqi və alınmış fazaların xassələri” mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №4
6. 21.04.2021-ci ildə AMEA-nın Gəncə Bölməsinin sabiq doktorantı Qasimova Samirə Əli qızının “Benzoy turşusu törəmələrinin nadir torpaq elementləri komplekslərinin sintezi və tədqiqi”mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №5
7. 28.04.2021-ci ildə ADNSU–nun “Kimya və qeyri-üzvi maddələrin texnologiyası” kafedrasının sabiq doktorantı Bayramova Zəhra Elxan qızının “3d-keçid metalların molekulyar oksigenlə kompleks birləşmələrinin sintezi, quruluşu və xassələri”mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №6
8. 04.06.2021-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun “Molekulyar maqnetiklər və keçiricilər” laboratoriyasının qiyabi doktorantı Fətullayeva Pərizad Əmrulla qızının “Reduksiya olunmuş Şiff əsasları ilə metal kompleksləri, quruluşu, xassələri və oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyaları” mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya elmləri doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №6
9. 23.09.2021-ci ildə AMEA-nın akad. M. Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun“Xalkogenidlərin fiziki-kimyəvi tədqiqi” laboratoriyasının dissertantı Məmmədov Vilayət Sabir oğlunun «Lantanoidlərin qarışıq kationlu oksisulfidləri əsasında lüminessent fazaların alınması, onların fiziki-kimyəvi və termodinamiki xassələri» mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №7
10. 30.09.2021-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun“ Dəmir və titan tərkibli filiz xammalın emalı” laboratoriyasının dissertantı İbrahimova Fidan Samir qızının «Ag-AIV(Ge,Sn,Pb)-Se və Ag-Pb-Te sistemlərində faza tarazlıqlarının termodinamikası və 3D modelləşdirilməsi» mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №8
11. 15.10.2021-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun“Mineral maddələrin emalının kimyası və texnologiyası” laboratoriyasının doktorantı Yusifova Nailə Vaqif qızının «Daşkəsən yatağının kobalttərkibli filizindən kobaltın çıxarılması» mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №9
12. 27.10.2021-ci ildə ED1.15Dissertasiya şurasının bazasında 2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” və 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya “ ixtisasları üzrə elmi seminarların birgə iclası keçirilmişdir. AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun sabiq doktorantı Ağayev Fuad Allahverdi oğlunun “Alifatik spirtlərin oksidləşməsi reaksiyaları üçün seolitlər əsasında məqsədyönlü katalizatorların sintezi və aktivliklərinin öyrənilməsi” mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” və 2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisasları üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №1
13. 04.11.2021-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun “Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası” laboratoriyasının əyani doktorantı Oruclu Elnur Nəcəf oğlunun “SnTe-MnTe-Sb(Bi)2Te3 sistemlərində maqnit xassəli yeni topoloji izolyator fazalarının alınması, tədqiqi və multi 3D-modelləşdirilməsi” mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №10
14. 11.11.2021-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin “Umumi və qeyri üzvi kimya” kafedrasının dissertantı Mənsimova Şəbnəm Hamlet qızının “Ag2X-PbX-Sb2X3(X-Se,Te) kvaziüçlü sistemlərində faza tarazlıqları və aralıq fazaların xassələri” mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №11
15. 16.11.2021-ci ildə ADNSU-nun “Kimya və qeyri-üzvi maddələrin texnologiyası” kafedrasının sabiq doktorantı Qüdrətova Fidan Daxil qızının, “Reniumun O- və N- donor liqandlı kompleks birləşmələrinin sintezi və xassələri” mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №13
16. 09.12.2021-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun “Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası” laboratoriyasının əyani dissertantı Mehdiyeva İlahə Firudin qızının “Talliumun erbium və tuliumla telluridlərinin və onlar əsasında funksional xassəli fazaların alınması və tədqiqi” mövzusunda 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №14
“Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə Elmi Seminar
1. 30.09.2021-ci ildə Azərbaycan Qida Təhlükəsizliyi İnstitutunun dissertantı Ağayev Vüsal Şəfaət oğlunun “Toluolun benzola və ksilollara dismutasiyası reaksiyası üçün modifikasiya edilmiş seolit əsasında katalizatorun seçilməsi, kinetika və mexanizmin öyrənilməsi” mövzusunda 2316.01 - ”Kimyəvi kinetika və kataliz”ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №2
2. 05.11.2021-ci ildə ADNSU-nun “ Kimya və Qeyri-üzvi maddələrin texnologiyası” kafedrasının böyük laborantı Məmmədova Səlimə Hüseyn qızının “Tərkibində mis olan binar oksid katalizatorlar üzərində etanolun dehidrogenləşdirilməsi” mövzusunda 2316.01 - ”Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №3
3. 01.12.2021-ci ildə AMEA-nınKataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutun “Keçid metalların metal-üzvi birləşmələri” laboratoriyasının doktorantı İbrahimova Nigar Ziya qızının ” Polimetilferrosen/polimetilferrisinium sistemlərində elektron mübadilə reaksiyalarının kinetikasının tədqiqi və onlar əsasında yeni elektrokimyəvi müqayisə elektrodunun hazırlanması” mövzusunda 2316.01 - ”Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə (kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını almaq üçün) dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №4
Cari il ərzində 2 elmi seminarda 19 dissertasiya işinin (2 elmlər doktoru və17 fəlsəfə doktoru) müzakirəsi keçirilmişdir.
c) Dissertasiya Şurasının işi:
İnstitutun nəzdində 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”, 2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisasları üzrə Dissertasiya Şurası fəaliyyət göstərir. Hesabat ilində 2 nəfər kimya üzrə elmlər doktoru - Alverdiyev İsfəndiyar Cavid oğlu - (AMEA-nın Gəncə Bölməsi), Fətullayeva Pərizad Əmrulla qızı - (Kataliz və Qeyri üzvi Kimya İnstitutu), 12 nəfər isə kimya üzrə fəlsəfə doktoru – Abbasova Vüsalə Akif qızı - (AMEA-nın Gəncə Bölməsi), Dadaşova Nərmin Rasim qızı - ( AMEA-nın akademik Y.H.Məmmədəliyev adına Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu), Cəfərova Samirə Fikrət qızı - ( Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu), Əliyeva Firuzə Bəhram qızı - (ADNSU), Qənbərova Günel Tapdıq qızı - (Bakı Dövlət Universiteti), Allazova Nigar Mahmud qızı - (Bakı Dövlət Universiteti), Bayramova Zəhra Elxan qızı - (ADNSU), Məmmədov Vilayət Sabir oğlu - (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu), Ağayev Fuad Allahverdi oğlu - (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu), Oruclu Elnur Nəcəf oğlu - (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu), Ağayev Vüsal Şəfaət oğlu – (Azərbaycan Qida Təhlükəsizliyi İnstitutu), İbrahimova Nigar Ziya qızı - (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu) elmi dərəcəsi almaq üçün dissertasiya müdafiə etmişdir.
1.Abbasova Vüsalə Akif qızı - AMEA-nın Gəncə Bölməsinin doktorantı. “Cu2X-Ag2X-GeX2 (X-S, Se) sistemlərində faza tarazlıqları və aralıq fazaların bəzi fiziki-kimyəvi xassələri”. 2303.01 - "Qeyri-üzvi kimya" . 24. 06. 2021
2.Dadaşova Nərmin Rasim qızı - AMEA-nın akademik Y.H.Məmmədəliyev adına Neft Kimya Prosesləri İnstitutunun doktorantı. “Heterogenləşdirilmiş polioksometalat katalizatorlarının iştirakı ilə tsiklopentanon və onun alkiltörəmələrindən dioksalanların alınması”. 2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz”. 24.06. 2021
3.Cəfərova Samirə Fikrət qızı - AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun “Nanoelektrokimya və elektrokataliz” laboratoriyasının doktorantı. “MoS2 yarimkeçirici nazik təbəqələrin elektrokimyəvi sintezi və xassələrinin tədqiqi”. 2308.01 - “Elektrokimya” və 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” 29.06.2021
4.Əliyeva Firuzə Bəhram qızı - ADNSU-nun nəzdində fəaliyyət göstərən “Neftin, qazın geotexnoloji problemləri və kimya” ETİ-nin dissertantı. “Metallarin (Fe(II), Fe(III),Co, Zn, Cu(II), benzoy, 1,2-, 1,4-benzoldikarbon və 1,2,4,5-benzoltetrakarbon turşulari ilə koordinasion birləşmələrinin sintezi, quruluş-kimyəvi tədqiqi və tətbiqi”. 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 29. 06. 2021
5.Qənbərova Günel Tapdıq qızı - Bakı Dövlət Universitetinin Kimya fakültəsinin “Umumi və qeyri üzvi kimya” kafedrasının doktorantı. “Nd-BV-Se (BV-Sb,Bi) üçlü sistemində kimyəvi qarşiliqli təsirin tədqiqi və alinmiş fazalarin xassələri”. 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 14.10.2021
6.Allazova Nigar Mahmud qızı - Bakı Dövlət Universitetinin Kimya fakültəsinin “Umumi və qeyri üzvi kimya” kafedrasının doktorantı. “CuInSe2-Ge(Sn,Pb)-Se sistemlərinin tədqiqi və alınmış fazaların xassələri”. 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 14.10.2021
7.Alverdiyev İsfəndiyar Cavid oğlu - AMEA-nın Gəncə Bölməsinin qiyabi doktorantı. “Mis və gümüşün p2 elementlərlə xalkogenidlərinin və onlar əsasında çoxkomponentli fazaların alınmasının fiziki-kimyəvi əsasları”. 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 21.10.2021
8.Bayramova Zəhra Elxan qızı- ADNSU-nun “Kimya və qeyri-üzvi maddələrin texnologiyası” kafedrasının sabiq doktorantı. “3d-keçid metalların molekulyar oksigenlə kompleks birləşmələrinin sintezi, quruluşu və xassələri” 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 18.11.2021
9.Məmmədov Vilayət Sabir oğlu - AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri- üzvi Kimya İnstitutunun “Xalkogenidlərin fiziki-kimyəvi tədqiqi” laboratoriyasının dissertantı. «Lantanoidlərin qarışıq kationlu oksisulfidləri əsasında lüminessent fazaların alınması, onların fiziki-kimyəvi və termodinamiki xassələri». 2303.01 -“Qeyri-üzvi kimya” 18.11.2021
10.Fətullayeva Pərizad Əmrulla qızı - AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun “Molekulyar maqnetiklər və keçiricilər” laboratoriyasının qiyabi doktorantı. “Reduksiya olunmuş Şiff əsaslari ilə metal kompleksləri, quruluşu, xassələri və oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyalari”. 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 25.11.2021
11.Ağayev Fuad Allahverdi oğlu -AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun sabiq doktorantı. “Alifatik spirtlərin oksidləşməsi reaksiyaları üçün seolitlər əsasında məqsədyönlü katalizatorların sintezi və aktivliklərinin öyrənilməsi” 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” və 2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz”. 23.12.2021
12. Oruclu Elnur Nəcəf oğlu - AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun “Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası” laboratoriyasının əyani doktorantı. “SnTe-MnTe-Sb(Bi)2Te3 sistemlərində maqnit xassəli yeni topoloji izolyator fazalarının alınması, tədqiqi və multi 3D-modelləşdirilməsi”. 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 23.12.2021
13. Ağayev Vüsal Şəfaət oğlu - Azərbaycan Qida Təhlükəsizliyi İnstitutunun dissertantı. “Toluolun benzola və ksilollara dismutasiyası reaksiyası üçün modifikasiya edilmiş seolit əsasında katalizatorun seçilməsi, kinetika və mexanizmin öyrənilməsi”. 2316.01 - ”Kimyəvi kinetika və kataliz”.30.12.2021
14. İbrahimova Nigar Ziya qızı - AMEA-nınKataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutun “Keçid metalların metal-üzvi birləşmələri” laboratoriyasının doktorantı. ”Polimetilferrosen/polimetilferrisinium sistemlərində elektron mübadilə reaksiyalarının kinetikasının tədqiqi və onlar əsasında yeni elektrokimyəvi müqayisə elektrodunun hazırlanması” 2316.01 - ”Kimyəvi kinetika və kataliz” . 30.12.2021
b) Nəşriyyat fəaliyyəti:
Hesabat ilində institut əməkdaşları tərəfindən yüksək impakt faktorlu xarici jurnallarda məqalələr dərc olunmuşdur: Journal of Biological Macromolecules, Physical Review B, Colloid and Interface Science Communications, Thermal analysis and calorimetry, Journal of Solid State Chemistry, Macromolecular Research, JOM, Journal Phase Equilibria and Diffusion, Journal of Molecular Structure, Acta Chimica Slovenica, Phase transitions Russian Chemical Bulletin, Russian Journal of Inorganic Chemistry, Physics of the Solid State, Turkish Journal of chemistry, ournal Electrochemical Science and Engineering, Рhysics of the Solid State, İnorganic Materials, Russian Journal of Applied Chemistry, Theoretical and Experimental Chemistry, Journal of Chemical Technology and Metallurgy, Journal of Biomimetics, Biomaterials and Biomedical Engineering, Russian Journal of Physical Chemistry A, Advances in Intelligent Systems and Computing, Iranian Journal of Chemistry and Chemical Engineering, Russian Metallurgy, High Temperatures-High Pressures, Chemistry & Chemical Technology, Journal of chemistry and technologies, Bulletin of the University of Karaganda. Chemistry, Intelligent Systems and Computing, Nano- and Micro-Encapsulation - Techniques and Applications, Инженерно-физический журнал, Электрохимия, Physics and Chemistry of Solid State, Novel Research in Science, Fundamental Materials, Journal Of Materials Science and Chemical Engineering, Research & Development in Material Science, Russian Microelectronics, Condensed Matter and Interphases
Ümumiyyətlə bu il 161 məqalə, o cümlədən xaricdə 97, respublikada 64 məqalə çap olunmuşdur. Cari il ərzində 57 məqalə Web of Science, məqalə 42 SCOPUS, 26 məqalə isə digər bazalara daxil olan impakt faktorlu jurnallarda dərc olunmuşdur .
Dövri nəşrlər sahəsində Azerbaijan Chemical Journal və Chemical Problems 1,2, 3,4 nömrələri çap olunmuşdur. 2020-ci ildən Azerbaijan Chemical Journal, 2021-ci ilin sentyabr ayından “Chemical Problems” jurnalı (3,4 sayları) SCOPUS bazasına daxildir. 2021-ci ildə institut əməkdaşları respublikada və bir sıra xarici ölkələrdə keçirilmiş konfranslarda məruzələrlə çıxış etmiş, 149 tezis (onlardan 103- ü xaricdə) çap olunmuşdur.
Hesabat ilində 5 monoqrafiya nəşr edilmişdir:
2021-ci ildə İnstitutda AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsi ilə birgə
keçirilmiş yubiley tədbirləri. Təltiflər və mükafatlar
“Koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyaları”
şöbəsinin müdiri, akademik Tofiq Nağıyev “80 illik” yubileyi münasibətilə Azərbaycan Respublikasında elmin inkişafında böyük xidmətlərinə görə "Şərəf" ordeni”və AMEA”-nın “Fəxri fərmanı” ilə təltif olunmuşdur.
AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsinin qərarı ilə 15.11.2021-ci ildə Elmi Şuranın yubileyə həsr olunmuş iclası keçirilmişdir.
İclası AMEA-nın vitse-prezidenti, İnstitutun baş direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev açaraq qeyd etdi ki, noyabrın 13-də görkəmli kimyaçı-texnoloq, Şöhrət ordenli, AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəliyevin 75 yaşı tamam olmuşdur. Akademik yubilyarı Elmi Şura və İnstitutun kollektivi adından təbrik etdi, ona möhkəm cansağlığı və gələcək elmi fəaliyyətində uğurlar arzuladı.
AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəlievin 75 illiyi
YÜKSƏK İXTISASLI ELMİ KADRLARIN HAZIRLANMASI
İnstitutun doktorantura və dissertanturasına 2021-ci ildə 12 nəfər, doktorantura yolu ilə 8 (elmlər doktoru hazırlığı üzrə 2, fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə 6), dissertantura yolu ilə elmlər doktoru hazırlığı üzrə 4 nəfər qəbul olmuşdur.
Hesabat ilində 55 doktorant və dissertant müxtəlif ixtisaslardan öz dissertasiya işləri üzrə elmi-tədqiqat işləri aparırlar. İnstitutun doktoranturasında fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə 14 nəfər əyani təhsil alır,
2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası - 6
2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası - 2
2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası - 1
2304.01 -“Makromolekullar kimyası” ixtisası - 2
3303.01-“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası - 3
Elmlər doktoru hazırlığı üzrə 10 nəfər büdcə hesabına təhsil alır,
2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası - 5
2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası - 2
2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası - 2
3303.01-“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası - 1
İnstitutun dissertanturasında elmlər doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün 17 nəfər dissertasiya işi üzrə çalışır:
2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası - 5
2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası - 6
3303.01-“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası - 1
2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası - 2
2301.01-“Analitik kimya” ixtisası - 1
2304.01 -“Makromolekullar kimyası” ixtisası - 2
Fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün 14 nəfər:
2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası - 5
2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası - 5
2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası - 2
3303.01-“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası - 1
2019/2020-ci tədris ilində İnstitutun magistraturasına “Qeyri-üzvi kimya”, “Kimyəvi kinetika və kataliz”, “Fiziki-kimya”, “Yüksək molekullu birləşmələr kimyası”, “Kompozisiya materialları kimyası” və “Neft-kimya proseslərinin riyazi modelləşdirilməsi” ixtisaslaşmaları üzrə 10 tələbə magistratura təhsil proqramını başa vurmuş və yekun dövlət attestasiyasından müvəffəqiyyətlə keçmişlər. Onlardan 8 nəfər fərqlənmə diplomu almışdır.
1. Əliyev Emin Fərid oğlu (fərqləmə)
2. Balacayeva Albina Nəcəf qızı (fərqləmə)
3. Ganzayeva Gülbəniz Mahir qızı (fərqləmə)
4. Şıxverdiyeva Nigar Tağı qızı (fərqləmə)
5. Aslanova Həcər Fikrət qızı (fərqləmə)
6. Seyidova Çiçək Mirməhəmməd qızı (fərqləmə)
7. Musazadə Könül Şirvan qızı (fərqləmə)
8. Kərimli Pərvin İlqar qızı (adi)
9. Əsədzadə Günay Şəmil qızı (adi)
10.Salahova Aytac Mübariz qızı (fərqləmə)
İNSTİTUTDA MAGİSTRATURA TƏHSİLİ
2020/2021-ci tədris ilində İnstitutun magistraturasına “Qeyri-üzvi kimya”, “Kimyəvi kinetika və kataliz”,“Fiziki-kimya” və “Yüksək molekullu birləşmələr kimyası” ixtisaslaşmaları üzrə 7 bakalavr qəbul olmuşdur. Magistrlar I kursi müvəffəqiyyətlə başa vuraraq yüksək təqaüdə layiq görülmüşlər. Hal-hazırda II kursun III semestrində təhsil alırlar.
2021/2022-ci tədris ilində Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Prezidentinin 30.09.2021-ci il tarixli 431 №li sərəncamı ilə İnstitutun magistraturasına “Qeyri-üzvi kimya”, “Kimyəvi kinetika və kataliz” və “Kompozisiya materialları kimyası” ixtisaslaşmaları üzrə 9 bakalavr qəbul olmuşdur.
30.09.2021-ci il tarixində İnstitutun magistraturasında 5 ixtisaslaşma üzrə 16 tələbə təhsil alır.
GƏNC ALİM VƏ MÜTƏXƏSSİSLƏR ŞURASI
İnstitutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası cari ildə bir sıra tədbirlər keçirmişdir.
Cari ilin may ayında UFAZ-ın magistrantları ilə görüş keçirilmişdir. Görüşdə institutun qısa tarixi, əsas elmi istiqamətləri, aparılan tədqiqat işləri və əldə olunan nailiyyətləri haqqında, eləcə də burada çalışmış görkəmli alimlər haqqında magistrantlar məlumatlandırılmış, institutun laboratoriyalarında istifadə olunan müasir cihaz və avadanlıqlarla və onların iş pinsipləri ilə, həmçinin İnstitut əməkdaşları tərəfindən aktuallıq kəsb edən istiqamətlər üzrə yerinə yetirilən və əldə edilən elmi nəticələrlə yaxından tanış olmuşlar.
25.11.2021-ci il tarixində AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının və Azərbaycan Kimya Cəmiyyətinin (Azerbaijan Chemical Society) təşkilatçılığı ilə “Elmdə müvəffəqiyyətə səbəb olan əsas faktorlar: multidissiplinarlıq, əməkdaşlıq və effektiv ünsiyyət” mövzusunda vebinar keçirilib. Vebinarda ABŞ-da yaşayan, Emori Universiteti “Emerson adına Elmi Hesablamalar Mərkəzi”nin direktoru professor Camal Musayev “Elmdə müvəffəqiyyətə səbəb olan əsas faktorlar: multidissiplinarlıq, əməkdaşlıq və effektiv ünsiyyət” mövzusunda təqdimatla çıxış edib. Alim şəxsi təşəbbüsü ilə yaradılmış elmi mərkəzdən və orada həyata keçirilən müxtəlif istiqamətli tədqiqatlardan söz açıb.C.Musayev tədqiqat mərkəzinin nəzəri və kompüter kimyası, C-H rabitəsinin fəza funksionallaşdırılması, alternativ enerji, suyun katalitik çevrilməsi, fotokataliz sahəsində alınan nəticələrini auditoriyanın nəzərinə çatdırıb. Qeyd edək ki, professor Musayevin rəhbərliyi ilə aparılan tədqiqatların nəticələri hərbi sənayedə, farmakologiyada, alternativ və bərpaolunan enerji sahələrində geniş şəkildə tətbiq olunmaqdadır. C.Musayev birgə tədqiqat imkanları və gənclərin xaricdə təhsili barədə fikirlərini bölüşüb.
Cari ilin dekabr ayında İnstitutunun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının birgə təşkilatçılığı ilə “Davamlı inkişaf və ekologiya” mövzusunda vebinar təşkil olunub. Tədbirdə Ulu Öndərin əziz xatirəsi bir dəqiqəlik sükutla yad edilib. Vebinarda Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının sədri k.ü.f.d. Elmir Babayev Heydər Əliyevin ekoloji siyasətinə dair ilk sənəd - Dayanıqlı inkişaf prinsiplərinə əsaslanan Azərbaycan Respublikasının ekoloji konsepsiyası barədə məlumat verib. O, konsepsiyada yer alan və respublikamızda ətraf mühitin mühafizəsi baxımından üstün əhəmiyyətli olan problemlərin həlli üzrə əsas prinsiplərdən bəhs edib. Daha sonra tədbirdə Almaniyanın “Helmholtz Munich” elmi-tədqiqat mərkəzinin əməkdaşı Dr. Gülçin Abbaszadə Almaniyada çalışdığı mərkəz haqqında məlumat verib, daha sonra qlobal davamlılıq, iqlim dəyişikliyi, plastik tullantılar mövzusu ətrafında çıxış edib. Məruzəçi ekoloji problemləri və həmin problemlərin səbəb ola biləcəyi fəlakətləri xüsusi vurğulayıb, hər bir kəsin bu mövzuya həssas yanaşmalı olduğunu və üzərinə düşən vəzifəni məsuliyyətlə yerinə yetirməli olduğunu bildirib. AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsinə daxil olan Kimya İnstitutlarının və ölkənin müxtəlif elm-təhsil ocaqlarından gənc alim, tədqiqatçı, tələbə və hətta məktəbli həmvətənlərimizin iştirakı ilə keçirilən tədbir Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun, Azərbaycan Respublikasının Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsinin dəstəyi ilə baş tutub.
Cari ildə İnstitutun doktorantı Aynurə Rzayeva Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası və Fransanın Monpelye Universiteti arasında imzalanmış əməkdaşlıq sazişi çərçivəsində birgə doktorantura üzrə təqaüd proqramının qalibi olmuşdur. Həmin proqram çərçivəsində Aynurə Rzayeva iki il müddətində Monpelye Universitetinin Aqro polimer mühəndisliyi və yeni texnologiyalar birgə tədqiqat birliyi laboratoriyasına ezam olunmuşdur.
Cari ilin dekabr ayında Heydər Əliyevin anım gününə həsr olunmuş “Ulu öndər Heydər Əliyevin gənclik, təhsil və elm ənənələri” mövzusunda tədbir keçirilmişdir.
Bundan başqa il ərzində İnstitutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası “20 yanvar”, ”Xocalı soyqırımı “ kimi respublika əhəmiyyətli anım günlərinin İnstitutda qeyd edilməsinin təşkilində aktiv iştirak etmişdir.
Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunda Həmrəylik Gününə həsr olunmuş “Gənc Kimyaçıların Görüşü” adlı tədbir keçirilmişdir.
27.12.2021-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunda bu təşkilatın Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının təşkilatçılığı ilə 31 dekabr Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəyliyi Gününə həsr olunmuş “Gənc Kimyaçıların Görüşü” adlı tədbir keçirilmişdir. Tədbiri giriş sözü ilə AMEA-nın vitse-prezidenti, institutun baş direktoru akademik Dilqəm Tağıyev açaraq gəncləri Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəyliyi Günü və Yeni il münasibətilə təbrik edib, onlara uğurlar arzulayıb. Akademik AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının indiyə qədərki fəaliyyətinin qənaətbəxş olduğunu vurğulayaraq bildirdi ki, yeni seçilən idarə heyəti və onun sədrindən daha yüksək nəticələr gözlənir. Dilqəm Tağıyev qeyd edib ki, hazırda elmə marağı olan gənclərin yetişdirilməsində AMEA geniş imkanlara malikdir, institutda gənc tədqiqatçıların yüksək səviyyədə elmi araşdırmalar aparmaları üçün onlara hər cür şərait yaradılıb. Akademik ölkə başçısının gənclər siyasətinə uyğun olaraq respublika səviyyəsində gənclərə göstərilən hərtərəfli diqqət və qayğının, onlara verilən geniş imkanların gənclərin inkişafına, onların potensial qüvvəsindən səmərəli istifadə olunmasına, hər gün yeni nailiyyətlər qazanılmasına geniş şərait yaradır. Akademik gənclərə yaradılan şəraitdən maksimum yararlanmağı, qrant layihələrində, xaricdə təhsil proqramlarında iştirak etməyi, xarici dilləri yüksək səviyyədə mənimsəməyi tövsiyə etdi.
Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının sədri k.ü.f.d. Elmir Babayevin spikerliyi ilə davam edən tədbirdə “Ltscientific” şirkətinin texniki meneceri İsmayıl Qarazadə “Kimyəvi analizlərdə istifadə olunan cihazlara tələbat və onların sıradan çıxmasına təsir edən faktorlar”, ADNSU-nun tələbəsi Aygün Hüseynzadə “Neft-kimya məhsulları və ətraf mühit amili”, AMEA Aşqarlar Kimyası institutunun əməkdaşı Mir Əli İsakov “Teta dalğaların insan kimyasına təsiri”, ChampionX şirkətinin sahə rəisi Orxan Hacıyev "Müasir dövrdə sənayenin inkişafında kimyaçıların rolu", BDU-nun magistrantı Aysel Nəbiyeva “Karbonun vəsiyyəti” elmi və elmi-populyar mövzularda məruzələrlə çıxış etdilər. Məruzələr ətrafında geniş müzakirələr aparıldı, iştirakçıların çoxsaylı sualları cavablandırıldı.
Sonda AMEA İnstitutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının sədri Elmir Babayev qonaqlara dəvətlərini qəbul edib gəldiklərinə görə təşəkkür etdi. O qeyd ki, dünya azərbaycanlılıarının həmrəylik günü fəlsəfəsi ilə səsləşən belə tədbirlərin keçirilməsi və qarşılıqlı görüşlərin təşkili gənclər üçün elmi əlaqələrin qurulması və inkişaf etdirilməsi baxımından faydalıdır.
Qeyd edək ki, tədbirdə AMEA-nın Aşqarlar Kimyası, Polimer Materialları, Neft-Kimya Prosesləri, Radiasiya Problemləri İnstitutları, ADNSU, BDU, Azərbaycan Kimya Cəmiyyəti, AQTİ, LTscientific, CMT group EPO kimya, Evrika liseyi və s. təşkilatları təmsil edən gənclər iştirak etmişlər.
BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏR
İnstitut 2021-ci il ərzində Almaniya, Fransa, İspaniya, İtaliya, İsveç, Hollandiya, İsveçrə, Türkiyə, Rusiya və s. ölkələrin, həmçinin Respublikanın bir sıra elmi-tədqiqat müəssisələri və universitetləri ilə elmi əməkdaşlığı davam etdirmişdir.Əməkdaşlar yüksək İMPAKT FAKTORLU jurnallarda 20-yə yaxın birgə elmi məqalə çap etdirmişlər.
2021-ci ildə 10 saylı laboratoriyada "Metal xalkogenidləri əsasında yeni maqnit xassəli topoloji izolyatorların axtarışı, dizaynı və tədqiqi" elmi-tədqiqat proqramı üzrə Avropa birliyinin (Almaniya, İspaniya, İtaliya), Rusiyanın və Yaponiyanın bir sıra elmi müəssisələrilə birgə tədqiqatlar davam etdirilmişdir.
Cari ildə 28 saylı laboratoriyada nəzərdə tutulmuş İNRETLABCAT Beynəlxalq Laboratoriyanın planına uyğun olaraq Berlin Texniki Universiteti (prof. Joerg Friedrich), Böyük Britaniyanın Huddersfild Universiteti (prof. V.Vishnyakov) və Belarus İstilik və Kütlə Dəyişməsi İnstitutu (prof. S.Filatov) ilə birgə, metal saxlayan çoxlaylı karbon nanoborularının iştirakında neft karbohidrogenlərinin aerob və peroksid oksidləşmə proseslərinə dair tədqiqatlar aparılmış, nanometallarının bu prosesdə aktivlik sırası müəyyən edilmiş və baş verən katalitik mexanizmi irəli sürülmüşdür.
BEYNƏLXALQ VƏ DİGƏR QRANTLAR
1-ci Azərbaycan-Rusiya birgə beynəlxalq qrant müsabiqəsi
“Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi
4. Triazapentadien əsaslı komplekslərin sintezi və katalizdə tətbiqi imkanları (BDU ilə) .
55 000 AZN. Layihə həmrəhbəri: Fidail Cəlaləddinov
Avropa Komissiyasının Horizon 2020 proqramı üzrə davam edən
“Perspektiv materiallar və nanotexnologiyalar” istiqaməti və “Karbohidrogenlərin katalitik çevrilməsi” mövzusu üzrə “Metanın oksidləşdirici konversiyası və propilenə hidroformilləşməsi” (814557 №-li C123 qrant müqaviləsi) layihəsi müsabiqədə qalib gəlmişdir. Layihə üzrə İnstituta 304,062 min avro məbləğində vəsait ayrılmışdır. Qrant rəhbəri: akademik Dilqəm Tağıyev
2021-ci ildə qalib olan qrant layihələri
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun “Elm-Təhsil-Sənaye” məqsədli qrant müsabiqəsi
Sintetik naften turşularının yüksək çıxım və selektivliklə qeyri-zəncirvari reaksiya ilə alınması üçün karbon nanokatalizatorların işlənilməsi və tətbiqi. Layihənin rəhbəri: k.e.d., prof. Eldar Zeynalov - 289 000 AZN
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun Elmi-Tədqiqat layihələri üzrə əsas qrant müsabiqəsi
n-alkanların metal-polimer katalizatorları iştirakında oksidləşməsi. Layihənin rəhbəri: k.e.d. Nizami Zeynalov - 50 000 AZN
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun Gənc Alim və Tədqiqatçıların 5-ci qrant müsabiqəsi
1. Xitozan və onun modifikantları əsasında nanoölçülü daşıyıcıların sintezi və onların qalxanabənzər vəzin müalicəsində uzunmüddətli terapevtik tətbiqi. Lahiyənin rəhbəri: k.ü.f.d. Sara Cəbiyeva - 30 000 AZN
2. Manqanın və dəmir fəsiləsi elementlərinin mürəkkəb xalkogenidləri əsasında maqnit xassəli topoloji izolyator fazalarının axtarışı və sintezi. Lahiyənin rəhbəri: Oruclu Elnur -35 000 AZN)
Hesabat ilində institut əməkdaşlarının ezamiyyətləri haqqında
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Prezıdentinin 19.07.2018-ci il tarixli 494№-li sərəncamına əsasən İnstitutun fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə əyani doktorantı Aysel Məmmədova Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi və Macarıstan İnsan Resursları Nazirliyi arasında “2018-2020-ci illər üzrə İş Proqramı”na əsaslanan “Stipendium Hungaricum” təqaüd proqramının müsabiqəsində iştirak etmiş və müsabiqənin qaliblərindən biri olmuşdur. 27 avqust 2018-ci il tarixindən 4 il müddətinə Macarıstanın Budapeşt Texnologiya və Ekonomika Universitetinə ezam edildiyinə görə A.İ.Məmmədovaya akademik məzuniyyət verilmişdir.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Prezıdentinin 20.09.2021-ci il tarixli 411№li sərəncamına əsasən İnstitutun fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə əyani doktorantı Aynurə Rzayeva AMEA və Monpelye Universiteti arasında imzalanmış əməkdaşlıq sazişi çərçivəsində birgə doktorantura üzrə təqaüd proqramının qalib olmuş və həmin proqram çərçivəsində Fransanın Monpelye Universitetinin Aqro polimer mühəndisliyi və yeni texnologiyalar birgə tədqiqat birliyi laboratoriyasında tədqiqat aparmaq üçün rəsmi dəvət məktubu almışdır. Bununla əlaqədar, doktorant A.R.Rzayeva 2021-ci ilin sentyabr ayından 24 ay (01.09.2021–01.09.2023 il) müddətinə Fransanın Monpelye Universitetinə ezam edilmişdir.
– “Qeyri -üzvi sintetik sorbentlər" laboratoriyasının aparıcı elmi işçisi Cabbarova Zarema 16.06.2021-ci il tarixdən 5 gün müddətinə "Yerli xammal əsasında gübrənin hazırlan ma texnologiyasının işlənilməsi və kənd təsərrüfatında tərbiqi" mövzusu ilə əlaqədar Saatlı rayonunun Azadkənd bələdiyyəsi ərazisində yerləşən sahədə pambıq bitkisinin becərilməsi məqsədilə hazırlanmış sınaq gübrələrinin tətbiq edilməsi və cari aqrotexniki qulluq işlərinin yerinə yetirilməsi üçün Saatlı rayonuna ezam edilmişdir.
– "Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafizə" laboratoriyasının müdiri Tahirli Hilal 17.08.2020-ci il tarixdən 3 gün müddətinə “Taxtakörpü” su anbarında qoyulan təcrübələrin nəticələrini öyrənmək və polad nümunələrin korroziya vəziyyətini araşdırmaq məqsədilə,Şabran rayonu nun “Taxtakörpü” su anbarına ezam edilmişdir.
–"Qeyri-üzvi sintetik sorbentlər" laboratoriyasının aparıcı elmi işçisi Cabbarova Zarema 25.10.2021-ci il tarixdən 5(beş) gün müddətinə "Yerli xammal əsasında hazırlanmış üzvi-mineral komplekslərin balans hesablamaları əsa sında mineral gübrələrlə birlikdə tətbiqinin aqrosenozlara təsiri " mövzusu ilə əlaqədar Saatlı rayonunun Azadkənd bələdiyyəsi ərazisində tədqiqat sahəsində məhsulun yığılması və hesabatının aparılması məqsədilə Saatlı rayonuna ezam edilmişdir.
– " Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafizə" laboratoriyasının müdiri Tahirli Hilal, aparıcı elmi işçi Verdiyev Süleyman, Standartlaşdırma və metrologiya şöbəsinin müdiri İbrahimov Sadiq və 10№-li laboratoriyanın kiçik elmi işçisi Əşirov Gəray 29.10.2021-ci il tarixdən 2 gün müddətinə, Bəhramtəpə Su qovşağının və Muğan SES- nın hidrotexniki qurğularına baxış keçirilməsi, suyun mikrobioloji tərkibinin öyrənilməsi və su nümunələrinin götürülməsi məqsədi ilə İmişli rayonuna ezam edilmişlər.
– " Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafizə" laboratoriyasının müdiri Tahirli Hilal, aparıcı elmi işçisi Verdiyev Süleyman, Standartlaşdırma və metrologiya şöbəsinin müdiri İbrahimov Sadiq və 10№-li laboratoriyanın kiçik elmi işçisi Əşirov Gəray 26.11.2021-ci il tarixdən 2 gün müddətinə Bəhramtəpə Su qovşağının və Muğan SES-nın texniki avadanlıqların istismar şəraitində korroziyaya davamlılığının monitorinqini aparmaq, ultrasəs ölçmələri həyata keçirmək və qeyd olunan qurğuların beton avadanlıqlarına baxış keçirmək məqsədilə İmişli rayonuna, 16.12.2021-ci il tarixdən 3 gün müddətinə Şəmkir rayonu ərazisində yerləşən Su anbarının texniki qurğularının korroziya vəziyyəti ilə tanış olmaq və bəzi fiziki-kimyəvi tədqiqatları icra etmək üçün Şəmkir rayonuna ezam edilmişlər.
2021-ci ildə Web of Science (Clarivate Analytics), SCOPUS və digər məlumat bazalarına daxil olan məqalələr
Web of Science (Clarivate Analytics) məlumat bazasına
daxil olan jurnallarda çap olunan məqalələr
pp. 1676-1696, DOI:10.1016/j.ijbiomac.2021.05.059. CA -6,953(Q1)
15. E.N.Ismailova, L.F.Mashadieva, D.M.Babanly, A.V.Shevelkov & M.B.Babanly.Diagram of Solid-Phase Equilibria in the SnSe–Sb2Se3–Se. System and Thermodynamic Properties of Tin Antimony Selenides. Russian Journal of Inorganic Chemistry , 2021, v. 66, pp.96–103, CA-1,33(Q3)
16. F. M. Mammadov, D. M. Babanly, I. R. Amiraslanov, D. B. Tagiev, M. B. Babanly. FeS–Ga2S3–In2S3 System. Russian Journal of Inorganic Chemistry, 2021, Vol. 66, No. 10, pp.1533–154, CA-1,33(Q3)
CA-1,15(Q3)
25. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Guseinova S.S., Lukichev V.F., Tagiev D.B. Ab initio modeling of the location and properties of ordered vacancies on the magnetic state of a graphene monolayer. Рhysics of the Solid State. 2021. V. 63. № 5.
pp. 680–689. https://doi/org/10.21883/ FTT.2021.05.50822.268.CA-0,895(Q3)
CA-0,775(Q3)
CA-0,70(Q4)
CA-0,691(Q4)
41. I.I.Aliyev, C.A.Ahmedova, N.N.Mirsakulova, N.N.Abdulzade, I.I.Abbasov, A.L.Bakhtiyarov, Kh.M.Gasimov. Investigation of the glass formation region and optical properties of the phases obtained in the As2S3-CdSe. Fundamental Materials. 2021, 28, No4,
pp.701-708. СА-0,41 (Q4)
но-физический журнал. 2021, т.94. №1, с.152-160. Web of Science
Web of Science
55. Aliyev I.I., Mamedov E.I., Yusubov F.V. and Masieva L.F. Preparation of Composite materials in the system Sb2Se3-Cu2Cr4Te7. Novel Research in Science. 2021, ISSN: 2688-836X, 9(5), doi.org/10.31031/NRS.2021.09.000722 . Web of Science
SCOPUS
pp.264–277. https://doi.org/10.1134/S1063739721030021. SCOPUS-0,9
67. А.М.Алиев, А.Р.Сафаров, Э.Ф.Алиев. Математическое описание окислительного дегидрирования изопропанола в ацетон. Azerbaijan Chemical Journal. 2021, №1, с. 6-10.
68. V.A. Majidzade, G.S. Aliyev, A.Sh. Aliyev, R.H. Huseynova, Z.M. Mammadova. Mathematical modeling and optimization of the electrodeposition process of antimony-selenium system. Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 1, pp.30-36.
69. Jafarova S.T. Synthesis, characteristic and activity of nanosized Cu–Me (Me–Co, Zn, Ni) oxide systems in CO oxidation in the presence of H2.// Azerbaijan Chemical Journal. 2021. № 1, 48-54.
70. Ya. M. Nagiyev. Fungicidal properties of N-(p-Carboxyphenyl)imide-2,3-Dichlorobicyclo- [2.2.1] hept-5-ene-2,3-Dicarbxylic asid. Azerbaijan Chemical Journal. 2021, №1, pp.72-77.
71. Aliev I.I.,Ismailova S.Sh.,ShakhbazovM.H. Research chemical interactions in the CuTe-As2Te3 system. Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 1. pp.67-71.
72. S.A.Aghamammadova. Mechanism of biomimetic oxidation of cyclohexane to cyclohexanone by hydrogen peroxide. Azerbaijan Chemical Journal. №1, 2021. pp.61-66
73. Mehdiyeva İ.F. Phase equilibria in the TlTe-Tl9TmTe6 system. Azerbaijan Chemical Journal, № 1, pp. 18-22, https://doi.org/10.32737/0005-2531-2021-1-18-22
74. P.R.Məmmədli.Mis və stibium yodidlərinin fiziki-kimyəvi qarşiliqli təsiri. Azerbaijan Chemical Journal, 2021, №1, s.43-47
75. Heydarov A.A., Kashkai Ch.M., Alyshanly G.I., Jabbarova Z.A. Processing of Zaglik Alunite ore by heap and tank leaching. // Azerbaijan Chemical Journal, 2021. № 2,
pp. 42-49.
pp.94-100,
78. A.İ.Dunyamaliyeva, N.I. Kurbanova, E.B. Zeynalov. Fullerenecontaining composites based on isotactic polypropylene. Azerbaijan Chemical Journal . 2021, №2, pp.24-28
79. Malikova N.N., Ali-zadeh N.İ., Nagiev T.M. Study of catalase activity of biomimetic sensors at different temperatures and amounts of smart material. Azerbaijan Chemical Journal. 2021.№ 2. pp.50-53. DOİ:10.32737/0005-2531
80. F.M.Mammadov. Refiniment of the phase diagram of the MnTe-In2Te3 system. Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 2. s.37-41.
81. Agayeva Z.R., Mammadova B.G., Naseri Sh.A., Jabbarov E.E., Mammadova S.G., Shabanova Ch.M., Rafiyeva Kh.L., Aliyev E.M. Study of the mutual effect of phosphorus-containing fertilizers and clay minerals of aluminosilicate type on the productivity of agricultural products and the ecological condition of brownbrown soils. Azerbaijan Chemical Journal. 2021. № 2. pp. 54-58.
82. M.R.Manafov, G.S. Aliyev, A.İ. Rustamova, V.İ. Kerimli. Analysis of the current state of researches of the deposition of asphalt-resinous substances, paraffin, and modeling methods. Review part II: wax deposition. // Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 2, pp.13-23, doi.org/10.32737/0005-2531-2021-2-13-23.
83. S.Z.Imamaliyeva, G.I.Alakbarzade, A.N.Mamedov, M.B.Babanly.Modeling the phase diagram of theTl9TbTe6–Tl4PbTe3–Tl9BiTe6system. Azerbaijan Chemical Journal. 2021. No 2. pp. 6–12.
84. N.M.Allazova, T.R.Qurbanova, R.F.Abbasova, M.R.Allazov.Phase equilibrium in the Ga2Se3–CoSe system. Azerbaijan Chemical Journal. 2021. No 2. pp. 59–62.
86. Imamaliyeva S.Z. Phase equilibria along the TlTe-TlTmTe2 and Tl2Te3-TlTmTe2 sections of the Tl-Tm-Te system. Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 3, pp.54-58,.
87. S.İ.Bənənyarlı, Ş.S.İsmayılov, R.N.Qasımova, L.Ə.Xəlilova. Thermaphysical properties of alloy compositions (2Bi2O3∙B2O3)100-x(2Bi2O3∙3GeO2)x (x=0;10;50). Azerbaijan Chemical Journal, 2021, №3, pр. 44-48,
88. Mammadova S.R., Jabbarova Z.A. Extraction of palladium. Azerbaijan Chemical Journal. 2021. No 3. pp. 67–71.
89. Z.A.Shabanova.Oxidative dehydrogenation of butyl alcohols to the corresponding carbonyl compounds over modified zeolites. Azerbaijan Chemical Journal. 2021.
No 3. pp. 27–.30
90. A.M.Aliyev, M.Y.Abbasov, M.G.Aliyeva, G.A.Alizade, R.Yu.Agayeva.The kinetics and mechanism of the selective oxidative dehydrogenation reaction of methylcyclopentane. Azerbaijan Chemical Journal. 2021. No 3. pp. 12–20.
92. Aydin M. Pashajanov, Sabuhi I. Niftaliyev, Melek M. Agamaliyeva, Shahin M. Bayramov, Gulu G.Abbasova, Zumrud A. Mamedova. // Extraction concentrating of Scandium (III) in complex form with 2-Hydroxy-5-T-Butylphenol-4¢-Metoxy-Azobenzene and its determination by atomic-absorption spectrometry, Azerbaijan Chemical Journal, 2021, №4. pp.49-52
94. I.T.Nagieva, N.I.Ali-zadeh, T.М.Nagiev. Coherent synchronization of pyridine dimerization reactions and decomposition of “green oxidants” – H2O2 and N2O. Azerbaijan Chemical Journal. 2021, № 4, pp.6-11
РИНЦ və digər impakt faktorlu jurnallarda çap olunan məqalələr
// Журнал Химическая промышленность сегодня. 2021, №2, с.36-41. РИНЦ
pp.12-17. RIS
KİTABXANA İŞİ
İnstitutumuzun kitabxanasının fondu bərpa edildikdən sonra müntəzəm fəaliyyət göstərir. Aparılan inventarlaşdırmanın nəticəsinə görə kitabxananın fondunda aşağıda göstərilənlər mövcuddur.
- Kitablar -13060
- Azərbaycan və rus dilində olan jurnallar - 8252
- Xarici jurnallar - 7392
- Xarici kitablar - 465
- Avtoreferatlar - 4240
- Dissertasiyalar - 660
- Elektron informasiya daşıyıcıları – CD - 58
Cari ildə abunə yolu ilə kitabxanaya Rusiya Federasiyasında nəşr olunan 7 adda elmi-texniki jurnal daxil olmuşdur.
Cədvəl. Hesabat ilində abunə yolu ilə kitabxanaya daxil olan elmi jurnalların siyahısı
№ | Elmi jurnalların adı |
1. | Журнал прикладной химии |
2. | Катализ в промышленности |
3. | Кинетика и катализ |
4. | Неорганические материалы |
5. | Нефтехимия |
6. | Успехи химии |
7. | Химическая промышленность сегодня |
Kitabxana oxucularının ümumi sayı - 386
Kompüterlərin ümumi sayı - 5
İnternetə çıxışı olanlar - 5
Oxucuların istifadəsində olanlar - 3
Şöbənin internetdən istifadə edən əməkdaşlarının sayı - 2
Unikal və müasir cihazlarla təminat üzrə fəaliyyət
“Fiziki-kimyəvi analiz”şöbəsi
Şöbə müdiri: k.ü.f.d., b.e.i. Vaqif Qasımov
Şöbənin nəzdində aşağıdakı qruplar fəaliyyət göstərir:
- Quruluş kimyası, rentgen və termiki analiz qrupu
- Spektral analiz qrupu
- Elektron mikroskopiyası qrupu
Şöbənin tədqiqatlarının əsas istiqaməti müxtəlif sinif təbii və süni birləşmələrin rentgenoqrafik, termiki, spektral, elektron mikroskopiya və element analizlərinin aparılmasından ibarətdir. Şöbə bu tədqiqatların aparılması üçün müasir cihazlarla təmin olunmuşdur.
Quruluş kimyası, rentgen və termiki analiz qrupu
Spektral analiz qrupu
Elektron mikroskopiya qrupu
Avtomatik rentgen difraktometri Derivatoqraf
İnfraqırmızı və Ultrabənövşəyi Atom qüvvə mikroskopu
spektrometrlər
Kütlə spektrometrli qaz xromotoqrafı İnduktiv birləşmiş plazmalı kütlə spektrometr
2021-ci ildə alınan yeni cihazlar
1. Elektrokimyəvi proseslərin kinetikasını tədqiq etmək üçün istifadə olunan “Fırlanan disk elektrodu” (Rotating disc electrode).
ƏLAVƏ
Elmi-tədqiqat iş planlarının yerinə yetirilməsi
Elmi müəssisənin adı
|
| 2021-ci ildə tamamlanıb | |||||
Poblemlər | Mövzular | İşlər | Mərhələlər | Mövzular | İşlər | Mərhələlər | |
Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu | 3 | 8 | 34 | 58 | - | - | 58 |
Dərc olunmuş elmi-tədqiqat işləri
Elmi müəssisənin adı
|
| o cümlədən xaricdə dərc olunmuşdur
|
| ||||||||||
Kitabların, monoqrafiyaların, Məqalələrin, tezislərin ümumi sayı | Monoqrafiyalar, kitablar və dərs vəsaitləri | Məqalələr | Tezis və konfrans materialları | Kitablar | Monoqrafiyalar | Məqalələr | Tezis və konfrans materialları | İmpakt faktorlu jurnallarda dərc olunmuş məqalələr | Dövri elmi jurnallar | Dərsliklər və elmi-kütləvi nəşrlər | Elmi işçilərin əsərlərinə olan istinadlar | ||
Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu
| 315 | 5 | 161 | 149 |
| 1 | 97 | 103 | 125 | 2 |
| 1500 | |
Elmi-tədqiqatişlərininnəticələrinin tətbiqi
Elmi müəssisənin adı | Tətbiq olunmuş elmi tədqiqat işləri |
Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu |
3
|
Patent–lisenziya işləri
Elmi müəssisənin adı | Patentə verilmiş iddia sənədlərin sayı | Alınmış patentlərin ümumi sayı | Xarici ölkələrdən alınmış patentlər | Əsərin Qeydiyyatı Haqqında Şəhadətnamə
|
Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu | 5 | 9 | - |
- |
Kadr potensialı
Elmi müəssisənin adı
| İşçılərin ümumi sayı | Elmi işçilər | Akademiklər | Müxbir üzvlər | Elmlər doktorları | Fəlsəfə doktorları |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu |
434
| 254 | 5 | 3 | 31 | 112 |
ELMİ KADRLARIN HAZIRLANMASI
Elmi müəssisələrin adları | Doktorantu- rada təhsil alanlar
|
Xaricdə doktoranturada təhsil alanlar | Xaricdə elmi təcrübə keçənlər | Doktoranturaya yeni qəbul
| Doktoranturanı bitirib | Disserta- siya müdafiə olunub | Müdafiə- yə hazırlanıb | Dissertantlar | Magistraturada təhsil alanlar | Magistraturaya yeni qəbul | ||||||||
o cümlədən | o cümlədən | |||||||||||||||||
Fəlsəfə doktoru | Elmlər doktoru | |||||||||||||||||
Əyani | Qiyabi | Əyani | Qiyabi | Əyani | Qiyabi | Fəlsəfə doktoru | Elmlər doktoru | Fəlsəfə doktoru | Elmlər doktoru | Fəlsəfə doktoru | Elmlər doktoru | |||||||
KQüKİ | 14 | - | - | 10 | - | 2 | 6 | - | 4 | 8 | 1 | 2 | 1 | 14 | 17 | 16 | 9 |
2015–2021-ciİLLƏR ÜZRƏ MÜQAYİSƏLİ GÖSTƏRİCİLƏR
Çap olunan işlər | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | 2021 |
Monoqrafiya, kitab | 7 | 7 | 6 | 6 | 5 | 7 | 5 |
Məqalə, cəmi Respublikada Xaricdə | 146 49 68 | 162 63 71 | 158 48 89 | 196 75 114 | 165 77 88 | 137 46 91 | 161 64 97 |
Tezislər, cəmi Respublikada Xaricdə | 238 125 113 | 251 150 101 | 158 78 80 | 252 143 109 | 173 83 90
| 81 25 56 | 149 46 103 |
Patent Müsbət rəy | 2 16 | 11 4 | 10 7 | 5 10 | 6 10
| 11 3 | 9 5 |
Kadrlar cəmi | 483 | 479 | 475 | 471 | 475 | 458 | 434 |
Elmii işçilər AMEA həqiqi üzvləri AMEA müxbir üzvləri Elmlər doktoru Fəlsəfə doktoru | 308 4 6 37 152 | 299 4 5 38 143 | 292 5 5 36 139 | 291 5 4 35 134 | 289 5 4 36 133 | 279 5 3 33 132 | 254 5 3 31 112 |
Doktorantlar | 27(10+17) | 30(10+20) | 29(11+18) | 26(14+12) | 23(10+13) | 22(12+10) | 24(14+10) |
Dissertantlar | 27 | 26 | 30 | 31 | 39(12+27) | 36(21+15) | 31(14+17) |
Müdafiə olunan dissertasiya işləri Elmlər doktoru Fəlsəfə doktoru | 4 2 2 | 2 - 2 | 6 1 5 | 9 1 8 | - - - | - - - | 7
1 8 |
İMPAKT FAKTORLU JURNALLARDA ÇAP OLUNMUŞ MƏQALƏLƏR
Jurnalın adı | Məqalə sayı | Impakt faktor |
Journal of Biological Macromolecules | 1 | CA-6,953 (Q1) |
Physical Review B | 1 | СА-5,8 (Q1) |
1 | CA-4,914. (Q1) | |
Thermal analysis and calorimetry | 1 | CA-4,626 (Q2) |
Journal of Solid State Chemistry | 1 | CA-3,498 (Q2) |
Macromolecular Research | 1 | CA-2,7 (Q2) |
JOM | 3 | CA-2,471 (Q1) |
Journal of Molecular Structure. | 1 | CA-2,463 (Q3) |
Acta Chimica Slovenica | 1 | CA-1,6 (Q3) |
Journal Phase Equilibria and Diffusion | 1 | CA-1,468 (Q3) |
Phase Transitions | 1 | CA-1,452(Q3) |
Russian Journal of Inorganic Chemistry, | 4 | CA-1,33 (Q3 |
Physics of the Solid State | 1 | C A-1,3 (Q3) |
Turkish Journal of Chemistry | 1 | CA-1,239 (Q3) |
Russian Chemical Bulletin | 1 | CA-1,222 (Q3) |
Journal Electrochemical Science and Engineering | 4 | CA-1,15 (Q3) |
Рhysics of the Solid State | 1 | CA-0,895(Q3) |
İnorganic Materials | 2 | CA-0,864(Q3) |
Russian Journal of Applied Chemistry | 2 | CA-0,850(Q3) |
Therotical and Experimental Chemistry | 1 | СА-0,827 (Q3) |
Journal of Chemical Technology and Metallurgy | 1 | CA-0,806 (Q3) |
Chemistry & Chemical Technology” | 1 | CA-0,775 (Q3) |
Journal of Biomimetics, Biomaterials and Biomedical Engineering | 1 | CA-0,70(Q4) |
Russian Journal of Physical Chemistry A | 3 | CA-0,691(Q4) |
Advances in Intelligent Systems and Computing. | 1 | CA-A-0,626 |
Iranian Journal of Chemistry and Chemical Engineering | 1 | CA-0,604(Q3) |
Russian Metallurgy (Metally) | 1 | CA-0,58(Q3) |
High Temperatures- High Pressures | 1 | СА-0,571 (Q4) |
Fundamental Materials | 1 | СА-0,41 (Q4) |
Journal of Chemistry and Technologies | 1 | CA-0,357(Q3) |
Журнал Химия и химическая технология. | 1 | Web of Science |
Bulletin of the University of Karaganda. Chemistry | 3 | Web of Science |
Processes of petrochemistri and oil refining, | 2 | Web of Science |
Intelligent Systems and Computing | 1 | Web of Science |
Nano-and Micro-Encapsulation-techniques and Applications | 1 | Web of Science |
Инженерно-физический журнал. | 1 | Web of Science |
Электрохимия, | 1 | Web of Science |
Physics and Chemistry of Solid State | 2 | Web of Science |
Novel Research in Science | 1 | Web of Science |
ournal Of Materials Science and Chemical Engineering | 1 | Web of Science |
Research & develomant in Material Science | 1 | Web of Science
|
Russian Microelectronics | 2 | Scopus - 0,9 |
Condensed Matter and Interphases | 3 | Scopus |
New Materials, Compounds and Applications | 4 | Scopus |
Химические Проблемы | 2 | Scopus |
Azərbaycan Kimya Jurnalı | 31 | Scopus |
Оборудования и технологии для нефтегазового комплекса | 1 | РИНЦ - 0,89 |
Микроэлектроника | 1 | РИНЦ - 0,768 |
Бутлеровские сообшения | 2 | РИНЦ - 0,416 |
Евразийский Союз Ученых | 6 | РИНЦ - 0,338 |
Science and world, international journal | 1 | Global-0,325 |
Нефтепереработка и нефтехимия. Научно-технические достижения и передовой опыт | 2 | РИНЦ - 0,271 |
Журнал Химическая промышленность сегодня | 2 | РИНЦ |
Austrian journal of Technical and Natural Sciences | 2 | РИНЦ |
Научный Журнал Архвариус. | 2 | РИНЦ |
Журнал Химическая Промышленность | 3 | РИНЦ |
Научный электронный Журнал Академическая Публицистика | 1 | Google Scholer |
Вестник Науки и Образования | 1 | RIS |
International Journal of Innovative Science and Research Technology | 1 | Google Scholar |
Factors in Experimental Evolution of Orqanisms | 1 | Google Scholar |
“Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsinin
2021-ci ildə elmi-tədqiqatfəaliyyəti haqqında
H E S A B A T |
Şöbə müdiri: Kimya elmləri doktoru Asif Məmmədov
Mövzu: Respublikanın filiz və qeyri-filiz mineral xammal
ehtiyatlarının kompleks emal texnologiyasının
elmi əsaslarının yaradılması
Mövzuya aid işlər: 1.1; 1.2; 1.3
|
LABORATORİYA: Dəmir və titan tərkibli filiz xammalının emalı
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: Kimya elmləri doktoru, prof. Asif Məmmədov
Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i., 1 nəfər mühəndis, 1 nəfər b. lab.-dır. Qasım Səmədzadə - k.ü.f.d., a.e.i., Rəhman Həmidov - k.ü.f.d.,a.e.i., Afəridə Qasımova - k.ü.f.d., b.e.i., Mahirə Xəlilova - k.ü.f.d., b.e.i., Sevinc Səlimova-k.ü.f.d., b.e.i., Ofeliya Əbdülrəhimova - e.i., Ülviyyə Şərifova - e.i., Fidan İbrahimova - e.i.
İŞ 1.1: Alunit, dəmir və titanmagnetit tərkibli filiz xammalının kompleks emalı proseslərinin fiziki-kimyəvi əsaslarının işlənməsi
MƏRHƏLƏ I. Alunit, dəmir və titanmaqnetit tərkibli filizlərin flotasiya və kimyəvi yolla zənginləşdirilməsi proseslərinin səmərəli üsullarının fiziki-kimyəvi əsaslarının işlənməsi.
Alüminium və dəmirin susuz sulfat duzları qarışığından Al2O3-in alınması. Alüminium və dəmirin sulfat duzlarının 470-5800C temperaturlarda (15-30% H2S və 85–70%H2) qarışığı ilə reduksiyası prosesi tədqiq edilmişdir:
Al2(SO4)3+ Fe2(SO4)3∙FeSO4+14H2+H2S → Al2O3+ 3FeS+5SO2↑+15H2O (1)
Mikrodalğa üsulu ilə dehidratlaşma aparılması, qazvari reduksiyaedicilər qarışığı (hidrogen və hidrogen sulfid) tətbiq etməklə 45-60 dəq müddətində reduksiyaedici yanma temperaturunun 470-5800C-dək azalması, bu zaman sulfat kükürdünü S2 və SO2 –dək, dəmiri isə ikivalentliyədək reduksiya etməklə dəmir sulfid şlamı alaraq, alüminium oksidi qələvidə həll edərək ayırmaqla şlamın miqdarının və ətraf mühitin çirklənməsinin azaldılması, alüminium oksidin itgisinin qarşısının alınması ilə fərqlənən, alüminium tərkibli filizlərin sulfat turşusu ilə həll edilməsi, silikatsızlaşdırma, ayırma, sulfat duzlarının yuyulması, kükürd, kükürd dioksid və yanıq alınması ilə reduksiyaedici yanma və dehidratlaşdırma, sonradan yanığın su ilə emalı mərhələlərindən ibarət sulfat duzlarından təmiz alüminium oksid alınması üsulu işlənmişdir.
(1) reaksiyasının Gibbs enerjisinin temperatur asılılığı Ulix tənliyi ilə təyin edilmişdir. Tarazlıq halı üçün:
(2)
Qeyri-tarazlıq halı üçün, qaz fazasının reaksiya mühitindən kənarlaşdırdıqda:
(3)
(1 ) reaksiyasındakı maddələrin termodinamiki parametrlərini yerinə yazdıqda alıprıq:
(4)
(5)
Şəkil 1. (1) reaksiyasının Gibbs enerjisinin temperaturdan asılılığı.
1-(4); 2-(5) tənliyi.
Şəkil 1 göstərir ki, (1) reaksiyası 740÷860 K intervalında Gibbs enerjisinin yüksək mənfi qiymətlərinə malikdir və temperaturun artması ilə reaksiya daha çox sağa yönəlir.
Aşağıda 3 müxtəlif temperaturda alüminium və dəmirin susuz sulfat duzlarının reduksiyasına aid nümunələr göstərilmişdir.
1) 0,5 qr susuz Al2(SO4)3 və Fe2(SO4)3, FeSO4 duzları qarışığı hidrogenlə aşağıdakı reaksiya üzrə reduksiya edilir:
Al2(SO4)3 + Fe2(SO4)3∙FeSO4+ 14H2 → Al2O3+ 2FeS+ FeO+ 5SO2↑ + 14H2O
FeO + H2S → FeS + H2O
5800C temperaturda həllolma zamanı alüminium oksidin çıxımı 98,5%, reduksiya dərəcəsi 100%.
2) 0,5 qr susuz Al2(SO4)3 + Fe2(SO4)3∙FeSO4 duzlar qarışığı 5200C-də reduksiya edilir. Həllolma zamanı alüminium oksidin çıxımı 100%, reduksiya dərəcəsi 100%.
3) 0,5 qr susuz Al2(SO4)3 + Fe2(SO4)3∙FeSO4 duzlar qarışığı 4700C-də reduksiya edilir. Reduksiya dərəcəsi 98,2%. Həllolma zamanı alüminium oksidin çıxımı 100%.
2. Zəylik alunit filizinin ammonyakla emalı. Alunit filizinin ammonyakla emalı üsulunun çatışmayan cəhətlərindən biri emal zamanı məhlula (NH4)2SO4 -lə yanaşı Na2SO4 və K2SO4 maddələrinin keçməsidir:
(KNa)2SO4·Al2(SO4)3·2Al2O3+6NH4OH 3(NH4)2SO4+K2SO4+Na2SO4+2Al(OH)3 ↓+ 2Al2O3
Alınan sulfatlar qarışığında Na2SO4 olduğundan bu qarışıqdan gübrə kimi istifadə olunması məqsədəuyğun deyil. Bu məsələni həll etmək üçün dehidratlaşmış filiz ammonyakla işlənməzdən əvvəl zəif qələvi məhlulu ilə (0.5 mol %-li NaOH) işlənir. Bu zaman məhlula yalnız Na2SO4 və K2SO4 keçir:
(KNa)2SO4·Al2(SO4)3·2Al2O3+NaOH(0.5%-li məhlul) ®K2SO4+ Na2SO4+ Al2(SO4)3·2Al2O3
Bundan sonra məhluldan ayrılan bərk qalıq 5%-li ammonyak məhlulu ilə işlənir:
Al2(SO4)3·2Al2O3+6NH4OH ®3(NH4)2SO4+2Al(OH)3 ↓+ 2Al2O3
(NH4)2SO4 məhlulu bərk fazadan süzülərək ayrılir. Qarışıqsız (NH4)2SO4 məhlulunu gübrə kimi istifadə etmək olar. Zənginləşmiş Al(OH)3 ·2Al2O3 qələvi ilə işlənmək üçün istifadə olunur.
3. Litium-titanatlarının alınması və termodinamiki parametrlərinin təyini.
Litium-titanatlardan yalnız Li2TiO3 birləşməsi üçün termodinamik məlumatlar mövcuddur. Litium titanatların termodinamik parametrlərini təyin etmək üçün aşağıdakı qatılıq elementlərinin EMF ölçülmüşdür:
Pt│Li2O│ ZrO2+10 мас.%Y2O3, lithium. glass │(Li2O)x(TiO2)1-x│Pt (2)
Elektrik hərəkət qüvvəsinin ölçmələri əsasında Li4Ti5O12, Li1.92Ti1.04O3.04, Li2TiO3, Li2.12 Ti0.94O2.92 və Li4TiO4 birləşmələrinin əmələgəlmə termodinmaki funksiyaları hesablanmışdır (cədvəl 1).
Cədvəl 1. Litium titanatların sadə maddələrdən və Li2O, TiO2 birləşmələrindən (işarə edilmişdir*) əmələ gəlməsinin termodinamik funksiyaları və standart entropiyasının qiymətləri.
Birləşmə | ||||||
kJ∙mol-1 | J∙mol-1∙K-1 | kJ∙mol-1 | J∙mol-1∙K-1 | |||
Li4Ti5O12 | 356.1±4 | 371.1±5 | 12.51±0.2 | 5923±30 | 6287±40 | 315.7±4 |
Li2TiO3 | 115.2±1 | 120.2±2 | 4.16±0.2 | 1565±10 | 1662±20 | 84.0±2 |
Li4TiO4 | 137,9±1 | 146.1±3 | 8.82±0.2 | 2149±10 | 2286±15 | 119.1±3 |
Li4Ti5O12, Li1.92Ti1.04O3.04, Li2TiO3, Li2.12Ti0.94O2.92, Li4TiO4 birləşmələrinin Li2O və TiO2 birləşmələrindən əmələ gəlməsinin sərbəst enerjilərinin müqayisəsi, Li2TiO3 -ün ən yüksək stabilliyə malik olduğunu göstərir. Eyni zamanda, Li4Ti5O12, Li1.92Ti1.04O3.04, and Li2.12Ti0.94O2.92 birləşmələri nisbi stabilliyə malikdir.
Titanmaqnetit konsentratlarından titanın üzvi reduksiyaedici – kalium formiatla və kalium- oksalatla reduksiyası.
Dəmir (II) titanatın flüorid turşusunda həll olması və KCl tozu əlavə etməklə K2TiF6 tərkibdə məhlullardan çökdürülməsi :
FeTiO3(b) + 6HF(aq) ® FeTiF6 (aq) +3 H2O
FeTiF6 (aq) +2KCl (b) ® K2TiF6 (b) +FeCl2(aq)
Titanın kalium titan flüoriddən kalium formiat və kalium oksalatla reduksiyası:
K2TiF6(b) +2KCOOH (aq) + 2KOH(aq) ® Ti (b)+6KF (aq)+2CO2(q)+2H2O(m)
K2TiF6(b) +2K2C2O4 (aq) ® Ti (b) + 6KF(aq) + 4CO2 (q)
Bu reaksiyalarda titanın tam reduksiyası baş verir. Bununla yanaşı çox aktiv maddə flüorid turşusundan istifadə edilməsi reaksiyanın aparılması üçün xüsusi şərait tələb edir.
NƏTİCƏLƏR:
1. Alüminium sulfat, dəmir (II) sulfat və dəmir (III) sulfat duzları qarışığının15-30% H2S və 85–70%H2 qaz qarışığı ilə reaksiyasından Al2O3 alınması reaksiyasının Gibbs sərbəst enerjisinin temperatur asılılığına əsasən prosesin optimal temperatur intervalının 470÷5900C olduğu müəyyən edilmişdir. Reduksiya məhsulu SO2 qazının stasionar olaraq mühitdən çıxarıldıqda alüminium sulfatın 98%-nin alüminium oksidə çevrildiyi müəyyən olunmuşdur.
2. Dehidratlaşmış Zəylik alunit filizinin (KNa)2SO4·Al2(SO4)3·2Al2O3 ardıcıl olaraq 0.5 mol %-li NaOH və 5%-li ammonyak məhlulu ilə işlənməsindən bərk Al(OH)3 ·2Al2O3 və qarışıqsız NH4)2SO4 məhlulu ayrılır.
3. Titanmaqnetit konsentratının emalı nəticəsində alınan titandioksidin litium-karbonatla qarşılıqlı təsirindənLi4Ti5O12, Li1.92Ti1.04O3.04, Li2TiO3, Li2.12Ti0.94O2.92, Li4TiO4 birləşmələri alınmışdır. Bu birləşmələrin Elektrik Hərəkət Qüvvəsi üsulu əmələgəlmə Gibbs enerjisi, entalpiyası və entropiyası təyin edilmiş qiymətlərin əsasında litium-ion batareyalarının anodları üçün perspektiv materallar olan Li4Ti5O12, Li2TiO3, Li4TiO4 birləşmələrin stabil fazalar olduğu müəyyən edilmişdir.
4. Titanmaqnetit konsentratlarının titanın flüorid turşusu ilə emalından alınan K2TiF6 birləşməsinin üzvi reduksiyaedici– kalium formiatla və kalium- oksalatla reduksiyasından titanın 98% -ə qədər miqdarının ayrıldığı müəyyən edilmişdir.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
RESPUBLİKADA
KONFRANS MATERİALLARI (xarici - 10)
PATENT
İSTİNADLAR - 20
LABORATORİYA: Əlvan metal tərkibli mineral xammalın emalı
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru prof. Arif Heydərov
Laboratoriyada 15 əməkdaş çalışır. Onlardan 4 nəfər k.ü.f.d. ap.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d. b.e.i.; 2 nəfər elmi işçi, 5 nəfər kiçik elmi işçidir. İbrahimov Əli– k.ü.f.d. ap.e.i. dos.; Ağaev Adil–k.ü.f.d. ap.e.i. dos.; Çəfərova Sevil–k.ü.f.d. ap.e.i. dos.; Əfəndiyeva Sevda- k.ü.f.d. ap.e.i. dos.; Abbasova Nuranə.–k.ü.f.d. b.e.i. dos.; Qəhrəmanova Yeganə.–k.ü.f.d. b.e.i.; Sülhiyyə Kələntərova– e.i., Quliyeva Aybəniz – e.i., Vəkilova Rəna- e.i.; Muradova Aysel- k.e.i., Osmanova Arzu - k.e.i., Alışanlı Gülnar. - k.e.i. Bəhrəmova Şəbnəm - k.e.i., Babayeva Pərvanə- k.e.i.
İş “1.2”: Yeni alunit texnologiyası əsasında alınan aluminatlı məhlullardan kristallik alüminium fazasının hidroksidin çökdürülməsinin tədqiqi
MƏRHƏLƏ 1:Natrium alüminat məhlullarından alüminium hidroksidin hidrogen peroksidlə çökdürülməsi
Respublikamızdakı alunit filizi (Zəylik yatağı) gil-torpaq almaq üçün potensial ehtiyatlı xammal növü sayılır. İşlədilən filizin tərkibindən, onun işlənmə ardıcıllığından, alüminat məhlullarının silisiumsuzlaşdırma dərinliyindən, alınan məhsulların təmizlik dərəcəsindən asılı olaraq alüminat məhlullarından alüminium hidroksidin ayrılmasının bir neçə üsulları var.
Təqdim olunan hesabatda məqsədalunitin qələvidə həllolmasından alınan alüminat məhlullarından H2O2 vasitəsiylə alınan alüminium fazasının çökdürülməsi və bərpaedilmiş natrium hidroksidin yenidən alunitin həllolması mərhələsinə qaytarılması şəraitinin tədqiqidir.
Alüminium hidroksidin çökdürülməsi müxtəlif temperaturlarda (20-800C intervalında), daimi qarışdırılmaqla və pH-ın nəzarəti altında edilmişdir. Maye çökdürücü rolunda müxtəlif qatılıqlı H2O2 məhlulunun əlavə edilməsi müəyyən vaxt ərzində, yavaş-yavaş tökülməklə (damcılarla) aparılmışdır. Əmələ gələn çöküntü Byuxner qıfında ana məhluldan ayrılmış və isti distillə suyu ilə filtiratda sulfat ionu olmadığı ana kimi yuyulmuşdur (yumanın bitməsi BaCl2 məhlulu ilə yoxlamaqla nəzarət altında saxlanılmışdır). Nəm çöküntü 600C temperaturda 24 saat müddətində qurudulmuşdur. Çökmə zamanı məhlulun pH-ı 13-dən çox olmuşdur. Qələviyə görə qatılığı >10%-dən çox olan məhlullardan alüminium hidroksidin çökdürülməsi intensiv şəkildə O2 qazı ayrılması ilə müşahidə olunmuşdur. İlkin təcrübələr əvvəlcə Al(OH)3-in NaOH məhlulunda 900C temperaturda həllolmasından alınan sintetik alüminat məhlullarında aparılmışdır. Lazım olan qatılığı almaq üçün alüminat məhlulları su ilə durulaşdırılmışdır. Bu təcrübələrdən alınmış nəticələr alunitin 5% NaOH-də (Na2O-ə görə 42 q/l) həll olmasından alınmış məhlullarda sınaqdan keçirilmişdir: 40.53q/l Na2O, 40.8q/lAl2O3; 1.55q/lK2O; 1q/lSO2; 0.39q/lSiO2, Kα=40.53/40/80x1.64 5=1.634
Digər çökdürücülərdən fərqli olaraq, alüminat məhlulundakı alüminiumu H2O2 ilə çökdürdükdə, qələvinin də bərpasını təmin etmək olur.
Alüminium tərkibli çöküntünün natrium alüminat məhlullarından çökdürən zaman iki faktor izlənilmişdir:
1) Alüminiumun çökmə dərəcəsi
2) Qələvinin tarazlıq anında alüminiumlu faza çökəndən sonrakı qatılığı
Alüminiumlu fazanın çökməsinə təsir edən faktorlar H2O2-in və qələvinin qatılığı, H2O2-in miqdarı (həcm ilə), reaksiya müddəti, temperatur, H2O2-in həcminin alüminat məhlulunun həcminə olan nisbət, məhlulun kaustik modulu (Kα).
Hidrogen peroksidin qatılığının alüminiumun çökməsinə və Na2O-in məhluldakı qatılığına təsiri. H2O2-in qatılığının alüminiumlu fazanın çökməsinə və Na2O-in qatılığının dəyişməsinə təsirinin nəticələri şəkil 1-də verilmişdir.
Şəkil 1. Hidrogen peroksidin qatılığından asılı olaraq Na2O-in və Al2O3-in qatılığının dəyişməsi (t=200C, – 20.47 q/l, – 30.76 q/l, = 20:20 ml; qarışma sürəti – 300 dövr/dəq)
Təcrübələr H2O2-in qatılığını 5-25% arasında dəyişməklə otaq temperaturunda 5%-li NaOH-lə (qatılığı Na2O ilə ifadə etdikdə 20.47q/l) Vməh =20:20ml olmaqla, aparılmışdır. Şəkildən göründüyü kimi, Al2O3-in və Na2O-in ilkin qatılığı H2O2-in qatılığı 10% olana kimi, sürətlə azalır. Bu zaman Al2O3-in qatılığı 30.76 q/l-dən 8.21 q/l-ə qədər, Na2O-in qatılığı isə 20.47q/l-dən 12.81q/l-ə kimi azalır. Hesablamaya görə, 10%-li H2O2 ilə alüminiumun 73.26%-i çökmüş olur. H2O2-in qatılığının 25%-ə kimi qaldırılması Al2O3 qatılığının 2.66q/l-ə kimi azalmasına gətirib çıxarır. Bu zaman məhluldakı alüminiumun 91.34%-i çökmüş olur. İlkin qatılıqla müqayisədə Na2O-in qatılığı 2 dəfə azalmış olur.
Hidrogen peroksidin (30%) və natrium alüminat məhlullarınnın həcm nisbətlərinin dəyişməsindən asılı olaraq Na2O və Al2O3-in qatılığının dəyişilməsi.Na2O və Al2O3-in qatılığının dəyişilməsinin izlənilməsində ən vacib faktorlardan biri məhlula verilən H2O2-in dozasının tapılmasıdır. Bu işdə H2O2-in həcminin məhlulun həcminə olan nisbəti 0.1-dən 1.0 kimi dəyişməklə aparılmış və bu faktorların təsiri ilə Na2O və Al2O3 məhluldakı qatılıqlarının və kaustik modulunun qiymətlərinin dəyişməsi izlənilmişdir. Nəticələr şəkil 2-də verilmişdir.
Şəkil 2-dən göründüyü kimi, Al2O3-in çökməsi və ya alüminat məhlulunda Al2O3 və Na2O-in qatılığının azalması əlavə edilən H2O2-in miqdarından da asılıdır. həcm nisbəti 1:4 olduqda Al2O3-in çökməsi sürətlə başlayır, həcmlər nisbəti artdıqca çökmə dərəcəsi də artır. həcm nisbəti 1:2 olduqda Al2O3 69.85%, 1:1 olduqda isə 95% çökmüş olur. Nisbətlərin dəyişməsi Na2O-in qatılığını 48.42q/l ( 5.84%)-dən 23.675 q/l ( 3.05%)-ə çatdırır. Kaustik modulun (Na2O-in Al2O3-ə mol nisbəti) 1:1 nisbətində kəskin artması ( 16.819) Al2O3 çöküntüsünün azalmasına gətirdiyindən çökmənin Kα-nın 3.0 qiymətində aparmaq məsləhət görülür =15:20-dən yüksək)
Şəkil 2. Hidrogen peroksidin (30%) və natrium alüminat məhlulunun həcm nisbətinin dəyişməsindən asılı olaraq Na2O-in və Al2O3-in qatılığının dəyişməsi
(t=200C, – 48.42 q/l, – 46.42 q/l, Kα – 1.71, =30% (9.81 q/l); qarışma sürəti – 300 dövr/dəq).
Natrium alüminat məhlullarırndan alüminiumun H2O2-lə çökməsinə temperaturun və vaxtın təsiri. Alüminiumun natrium alüminat məhlullarından çökməsinin temperatur və vaxtdan asılılığı şəkil 3-də verilmişdir. Şəkildən görünür ki, tədqiq olunan 4 temperatur anında Al(OH)3-in intensiv çökməsi ilk dəqiqələrdə baş verir və 30 dəq müddətində maksimal həddə çatır. Temperaturların müqayisəsi göstərdi ki, ən yaxşı nəticələr otaq temperaturunda (~200C) və 400C-də müşahidə olunur. 400C-də 30 dəq müddətində məhldakı alüminiumun 74.5%-i üç saat müddətində isə 90.1% çökmüş olur. Temperaturun sonrakı artımı (600 və 800C) alüminiumun məhluldan çökmə faizini azaldır. Azalmaya səbəb temperatur atdıqca H2O2-in termiki parçalanması və alüminat məhlulundakı qələvi ilə sürətlə reaksiyasıdır
Şəkil 3. Müxtəlif vaxt və temperaturlarda H2O2 əlavə etməklə alüminiumun məhluldan çökmə faizi ( – 40.53 q/l, – 40.8 q/l, KM = 1.634, = 15:20 ml; qarışma sürəti - 300 dövr/dəq)
Şəkil 3-dən görünür ki, hidrogen peroksiddən 15%-li qatılığında, =15:20 nisbətində reaksiyanın getmə müddəti alüminiumun çökməsi üçün əsas faktor sayıla bilməz. Qələvinin müxtəlif qatılıqlarında natrium alüminat məhlullarından H2O2 vasitəsiylə alüminiumun çökdürülməsi. Qələvinin ilkin qatılığının natrium alüminat məhlullarından H2O2 ilə alüminiumun çökdürülməsinə təsirinə aid tədqiqatların nəticələri cədvəl 1-də və şəkil 4-də verilmişdir. Tədqiqatda diqqət edilən əsas amil çökmədən sonra NaOH-ın (Na2O) dövrəyə qaytarılması zamanı onun qatılığının necə dəyişməsini müəyyənləşdirməkdir. Cədvəl 1 və şəkil 4-dən göründüyü kimi, qələvinin ilkin qatılığı (Na2O-ə görə) 14q/l olduqda məhluldakı alüminiumun 82%-i çökür, qələvinin sonrakı qatılığının 42.33 q/l olması məhluldakı alüminiumun 95%-ə qədər çökməsini təmin edir. Qələvinin sonrakı qa-
tılığının 50.37%-ə kimi artması, məhluldakı çökmüş alüminiumun həllolmasına səbəb olduğundan onun çökmə faizini 82.3-ə kimi aşağı salır. Cədvəl 1-dən göründüyü kimi, məhluldakı aluminiumun qatılığı qələvinin qatılığı 11.54q/l olduqda 17.85 q/l-dən 2.64 q/l-ə kimi düşür. Maraqlı fakt odur ki, məhlulun kaustik modulu qələvinin qatılığı 42.33 q/l olduqda, 73.48 q/l-ə çatmış olur, yəni, NaOH-ın ilkin qatılığı 5.2%-dən 4.6% düşməsinə baxmayaraq, ondakı alüminiumun 95%-i çökmüş olur. Çöküntü süzülüb, yuyulduğundan
sonra alınmış qələvi məhlulunu yenidən alunitin yeni partiyasının həllolmasına göndərmək olar.
Cədvəl 1. Aşağı qatılıqlı alüminat məhlulundan qələvinin müxtəlif qatılıqlarında hidrogen peroksid vasitəsiylə Al2O3-ün çökmə nəticələri
NaOH ilkin | 1.78% | 3.56% | 4% | 5.2% | 5.8% | 6.5% |
18.07q/l | 36.97 q/l | 41.54 q/l | 54.62 q/l | 60.23 q/l | 65 q/l | |
Na2O q/l | 14 | 28.65 | 32.27 | 42.33 | 46.67 | 50.37 |
NaOH tarazlıq | 1.47% | 2.61% | 3.075% | 4.6% | 4.55% | 5.6% |
NaOH tarazlıq, q/l | 14.9 | 26.87 | 31.65 | 48.88 | 47.82 | 58.8 |
Na2O tarazlıq, q/l | 11.54 | 20.82 | 24.53 | 37.88 | 37 | 45.6 |
Al2O3 ilkin 17.85 q/l | 14.64 | 15.89 | 16.25 | 16.96 | 15.87 | 16.96 |
Al2O3 çökən, q/l | 12 | 14.14 | 14.78 | 16.11 | 14.11 | 13.96 |
Məhlulda qalan Al2O3 q/l | 2.64 | 1.748 | 1.463 | 0.848 | 1.762 | 3 |
Çökmə faizi, % | 82 | 89 | 91 | 95 | 88.9 | 82.3 |
Kaustik modul | 7.2 | 19.6 | 27.58 | 73.48 | 34.54 | 9.3 |
Şəkil 4. Natrium aluminat məhlulundan Al2O3-ün çökməsinin qatılıqdan asılılığı
(Cilkin =17.85 q/l, Vməh = 1:2.8 (20:56 ml); otaq temp. 21ºC)
Alüminium hidroksid çöküntüsünü vakuum filterlənmə yolu ilə məhluldan ayrılır, bir neçə dəfə isti distillə suyunda yuyulur. Yuma lakmus kağızının neytral rəng alınan ana kimi aparılır. Alınan çöküntü 1000C-də 24 saat müddətində qurudulur.
Şəkil 5-də otaq temperaturunda çökən Al(OH)3-in və alınan çöküntünün 800C-də 48 saat dəmlənməsindən sonrakı halının RFA-i təqdim edilmişdir.
.
a) b)
b) |
Şəkil 5. Otaq temperaturunda natrium alüminat məhlullarından alınan çöküntünün (a - amorf alüminium hidroksid) və 800C-də 48 saat alınan çöküntünün dəmlənməsindən sonrakı nümunənin (b-gibbsit və bayerit fazaları) RFA analizi
Rentgenoqrammalardan görünür ki, otaq temperaturunda çökən alüminium hidroksid amorf quruluşu malik olduğu halda 800C-dəki çöküntüdə gibbsitin 2 dəqiq pikləri ilə yanaşı aşağı kristallaşma dərəcəsi nəticəsində bayeritin kiçik pikləri müşahidə edilir.
Alınan çöküntünün morfologiyası SEM/EDS analizinin nəticələrinə əsasən şəkil 6-də aydınlaşdırılmışdır. 800C-də alınan çöküntünün EDS analizi nəticələrindən görünür ki, material alüminium hidroksid hissəciklərindən (alüminium - 52.70%, oksigen - 0.31%) təşkil olunub. Bundan başqa nümunə tozlarında Na - 46.98% kimi qarışıqların izi var.
Hidrogen peroksidlə çökdürülmüş və 800C-də yetişdirilmiş Al(OH)3 nümunəsinin SEM analizi göstərdi ki, çöküntü heksaqonal lövhələrin aqlomeratlarından təşkil olunmuşdur. Ədəbiyyat materiallarından da məlumdur ki, alüminatlı məhlullardan gibbsit heksaqonal lövhələrdən ibarət aqlomerat şəklində kristallaşır.
Şəkil 6. Alüminium hidroksidin (gibbsit və bayerit fazalar qarışığı)
SEM/EDS analizi
NƏTİCƏ
Zəylik alunit filizinin qələvi ilə emalından alınan məhlullardan alüminium hidroksidin çökdürülməsi ilk dəfə olaraq yaşıl reagent sayılan hidrogen peroksidlə aparılmışdır. Çökmənin optimal şəraiti tapılmış, həllolmaya sərf olunan qələvinin qismən bərpa edilməsi və yenidən prosesə qaytarılması mümkün olmuşdur. Alınan nəticələrin gələcəkdə Gəncə Gil-Torpaq zavodunda alunitin emal mərhələlərində istifadə edilməsi nəzərdə tutulmuşdur.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
RESPUBLİKADA
pp.42-49 doi.org/10.32737/0005-2531-2021-2-42-49.
KONFRANS MATERİALLARI (xarici – 6, yerli-4)
PATENT
KADR HAZIRLIĞI
Fəlsəfə doktorluğu elmi dərəcəsi almaq üçün Quliyeva Aybəniz Akif qızı dissertasiya işini müdafiə edib, Leyla Tağıyeva, Vəkilova Rəna ilkin müdafiədən keçib.
LABORATORİYANIN ELMİ ƏLAQƏLƏRİ
A.A.Baykov adına Rusiya Elmlər Akademiyasının Metallurgiya və Materialşünaslıq İnstitutu. Kompleks filizlərin metallurgiya problemləri laboratoriyası, k.e.d. prof. Sadıxov H.B.
İSTINADLAR - 46
LABORATORİYA: Analitik kimya laboratoriyası
Laboratorİya rəhbərİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru Aydın Paşacanov
Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i.; 2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər e.i., 1 nəfər k.e.i., 3 nəfər mühəndis, 1 nəfər b.lab.: İsmayılov Namiq - k.ü.f.d., dos., a.e.i.; Ağamalıyeva Mələk – k.ü.f.d., a.e.i.; Bayramov Şahin– k.ü.f.d., b.e.i.; Abbasova Gülü – k.ü.f.d., b.e.i.; Yusifova Nailə - e.i; Məmmədova Zümrüd – k.e.i.
İŞ 1.3. Ağır metalların üzvi liqandlarla komplekslərinin tədqiqi. Qida maddələrində və təbii sərvətlərdə bu metalların təyini üsullarının işlənilməsi»
MƏRHƏLƏ I: Ağır metalların üzvi liqandlarla komplekslərindən istifadə edərək qida məhsullarında və filizlərdə metalların təyini üsullarının işlənilməsi. Tionin əsasında yeni azometinlərin sintezi.
MƏRHƏLƏ II: Fenilqlioksal turşusu və asetilhidrazin əsasında yeni liqandın sintezi mərhələləri yerinə yetiriləcəkdir.
Metal ionlarının səthi aktiv maddələrin iştirakı ilə bisazobirləşmələrlə müxtəlifliqandlı komplekslərinin və əsasi boyalarla ion assosiatlarının alınması, tədqiqi və onların yeni ekstraksiyalı fotometrik və ekstraksiyalı atom-absorbsiya təyini üsullarının işlənməsi ən aktual məsələdir. Bu məqsədlə aşağıdakı elmi tədqiqat işləri aparılmışdır.
Qalay(IV)-ün orto-karboksibenzolazopirokatexin (o.KBAP) və setilpiridin xloridlə müxtəlifliqandlı komplekslərinin tədqiqi, onun təyininin, fotometrik və ekstraksiyalı atom-absorbsiya metodikalarının işlənməsi. Bismut (III)-un halogenid asidokomplekslərinin etoksiakridinin azotörəmələri ilə ion assosiatlarının tədqiqi, onun təyininin yeni ekstraksiyalı-fotometrik və ekstraksiyalı atom-absorbsiya üsullarının işlənməsi. Tionin əsasında yeni azometinlərin sintezi. Fenilqlioksal turşusu və asetilhidrazin əsasında yeni liqandın sintezi mərhələləri yerinə yetiriləcəkdir.
Qalay(IV)-ün orto-karboksibenzolazopirokatexin (o.KBAP) ilə eyniliqandlı və səthi aktiv maddələrin (setilpiridin-xlorid) iştirakı ilə müxtəlifliqandlı kompleksi alınıb. Bu komplekslərin əmələ gəlməsinin optimal şəraitləri öyrənilmişdir. Sn(IV) o.KBAP ilə eyniliqandlı kompleksi pH 3-6,8 intervalında əmələ gəlir, optimal pH 4,2-dir. Qalay o.KBAP-setilpiridin xloridlə müxtəlifliqadlı kompleksi isə pH 1,2-6 həddində əmələ gəlir, optimal pH 1,8. Eyni və müxtəlifliqandlı komplekslərin işıq udma spektrləri 350-700 nm dalğa uzunluğunda çəkilmişdir. Sn(IV)–ün o.KBAP ilə eyniliqandlı kompleksi 490 nm-də, müxtəlifliqandlı kompleksi isə (Sn(IV)– o.KBAP –setilpiridin-xlorid) 590 nm də maksimum işıq udur. Udma spektrində setil-piridinin iştirakı ilə 100 nm-ə qədər batoxrom sürüşmə müşahidə edilir. Komplekslərin tərkibində komponentlərin mol nisbətləri müxtəlif spektrofotometrik üsullarla təyin edilmişdir. Sn(IV):o.KBAP=1:2(Sn(IV):o.KBAP:SP=1:2:2). Komplekslərin müxtəlif fiziki kimyəvi analitik xarakteristikaları hesablanmışdır. Molyar işıq udma əmsalı εk=3,8·104. Davamlılıq sabiti 9,2∙108 . Kalibrləmə əyrisi Ber qanununa 0,08-11 mkq/25 ml Sn(IV) həddində tabe olur.
Kompleksəmələgəlməyə kənar ionların təsiri öyrənilmişdir:W(VI),Mo(VI),Ti(IV), Zr(IV) mane olur. Ca, Mg, Zn, Ni, Mn mane olmur.
Aparılmış elmi-tədqiqat işlərinə əsasən qalayın qida məhsullarında yeni təyini metodikası işlənib hazırlanmışdır. İşlənmiş metodika qalayın ət və meyvə şirələrində təyininə tətbiq edilmişdir.
Cədvəl 1. Qalayın qida məhsullarında təyini (n=5, p=0,95)
Nümunə | Müqayisə metodu | Təklif olunan metod, % | Sr
|
Ət Meyvə şirəsi | Fenilfluoron 0,29 Fenilfluoron 0,15 | 0,28 0,145 | 0,027 0,011 |
Bismut-xlorid asidokompleksinin etoksiakridinin azotörəməsi AEADEA (azoetoksiakridindietilanilin) ilə ion assosiatı alınmışdır. İon assoosiatın alınmasına təsir edən bir sıra amillər (turşuluğun təsiri, ekstragentin seçilməsi, ekstraksiya şəraitinin öyrənilməsi, boyanın qatılığının, su və üzvi fazaların təsiri) öyrənilmişdir. İon assosiatının ən yüksək ekstraksiyası dixloretan-aseton qarışığının 3:2 nisbətində 4 N HCl mühitində baş verir. Su və üzvi fazanın optimal həcmləri eyni olub 5 ml-ə bərabərdir. İon assosiatın və reagentin spektrləri çəkilmişdir. Reagentin maksimum işıqudması 435 nm-də ion assosiatının isə 530 nm-də baş verir. Müxtəlif spektofotometrik üsullarla (asmusun düz xətt, tarazlığın yerdəyişməsi) ion assosiatında metalla boyanın nisbətlərinin 1:1 olduğu müəyyən edilmişdir. Bi-un təyini üçün dərəcəli əyri qurulmuşdur. Buqer-Lambert-Ber qanunu Bi-un 0,5-20-,0 mkq5ml qatılığında ödənilir. İon assosiatının fiziki-kimyəvi və analitik xarakteristikaları təyin edilmişdir.
Cədvəl.2. Bismutun akridinin azotörəməsi AEADEA ilə əmələ gətiridiyi ion assosiatının fiziki-kimyəvi və analitik göstəriciləri:
Assosiat | Turşuluq, N | ·10͞4 | ·105 | D | R,% | Bi:Cl:R+ |
AEADEA· | 4,0 | 5,5 | 8,0 | 24,6 | 98,1 | 1:5:1 |
Kənar ionların təsiri: Cədvəldən göründüyü kimi Bi və boyanın molyar nisbətləri 1:1 kimidir. Bismutun təyininə kənar ionların və pərdəliyici maddələrin təsiri öyrənilmişdir. Bi(III)-un təyininə Cu(I), Co(III), Ni(II), Cd(II), Sn(II), Pb(II), Ge(IV), - ionları və pərdələyicilər (Askorbin turşusu, Tartrat, EDTA) mane olmur. Bi(III)- təyininə aşağıdakı ionlar mane olur: Au(III), Ga3+, Tl(III), Te(IV), İn(III), Fe(III), Hg(II). Bu ionların maneçiliyi təyinat vaxtı pərdələyici maddələrin köməyilə aradan qaldırılır. Aparılmış tədqiqatlar əsasında bismutun təyini üçün yeni ekstraksiyalı fotometrik üsul işlənmiş və bismutun müxtəlif nümunələrdə təyininə tətbiq edilmişdir. İşlənmiş üsulun düzgünlüyü tərkibi məlum olan Dövlət strandart nümunələrdə bismutu təyin etməklə təsdiq edilmişdir.
Tionin əsasında azometin birləşmələrinin sintezi aparılıb və alınan maddələrin (I) 3-(p-nitrobenziliden)amino-7-aminofenotiazinium-5-xlorid, (II) 3-(p-N-dimetilbenziliden)amino-7-aminofenotiazinium-5-xlorid quruluşu İQ spektroskopiya üsulu ilə təstiqlənib. I və II-nin İQ spekrlərində -NH2 qrupuna aid 3440-3420 sm-1 və -CH=N- qrupuna aid 1615-1630 sm-1 sahələrində valent rəqslərinin udma zolaqları tapılıb. I və II maddələrinin 340-700 nm diapazonunda spektrləri müxtəlif həlledicilərdə (dioksan, propil spirti, dimetilsulfoksid) çəkilib və udma zolaqlarının maksimum dalğa uzunluqları təyin edilib: 530nm (I) və 570nm (II). İşiq udma maksimumunun mühitin pH-dan asılılıqı öyrənilib. pH 9-11 arası gipsoxrom sürüşmə baş verir: 530 nm → 510 nm (I), 570 nm → 540 nm (II).
Fenilqlioksal turşusu və asetilhidrazin əsasında yeni Şiff əsası sintez edilmişdir. Sintez prosesi aşağıdakı sxemdə göstərilmişdir.
Sintez edilmiş liqand müxtəlif fiziki-kimyəvi üsullarla identifikasiya edilmişdir. Yeni liqandın dəmir, manqan, sink və mis ilə kompleksləri alınmış və UB, İQ-spektroskopik, termoqravimetrik üsullarla tədqiq edilmişdir.
NƏTİCƏLƏR
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
RESPUBLİKADA:
Aydin M. Pashajanov, Sabuhi I. Niftaliyev*, Melek M. Agamaliyeva, Shahin M. Bayramov, Gulu G.Abbasova, Zumrud A. Mamedova // Extraction concentrating of Scandium (III) in complex form with 2-Hydroxy-5-T-Butylphenol-4¢-Metoxy-Azobenzene and its determination by atomic-absorption spectrometry, Azerbaijan Chemical Journal, №4, 2021, pp.49-52
KADR HAZIRLIĞI
BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏR
Voronej Dövlət Texnoloji Akademiyası;
Moskva Filiz yataqlarının Geologiyası, Petroqrafiyası, Mineralogiyası və Geokimya İnstitutu
İSTİNADLAR – 20
“Qeyri-üzvi funksional materiallar” şöbəsinin
2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında
H E S A B A T |
Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Məhəmməd Babanlı
Mövzu: Yüksək texnologiyalar üçün yeni qabaqcıl qeyri-
üzvi funksional materialların istiqamətli sintezinin
elmi əsaslarının yaradılması
Mövzuya aid işlər: 2.1; 2.2; 2.3; 2.4; 2.5
|
LABORATORİYA: Keçid elementlərinin xalkogenidləri
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, prof. İxtiyar Bəxtiyarli
Laboratoriyada 14 əməkdaş çalışır. Onlardan 5 nəfər k.ü.f.d., a.e.i, 1 nəfər k.ü.f.d, b.e.i, 3 nəfər e.i, 4 nəfər k.e.i, 1 nəfər mühəndisdir. Ruksana Qurbanova - k.ü.f.d., a.e.i, Faiq Məmmədov - k.ü.f.d., a.e.i, Ziyafət Muxtarova - k.ü.f.d., a.e.i, Əminə Mirzəyeva - k.ü.f.d., a.e.i, Oruc Kərimli - k.ü.f.d., a.e.i, Şərafət Məmmədov - k.ü.f.d., b.e.i, Fatmaxanım Məmmədova - e.i, Vilayət Məmmədov - e.i, Şəfa Hüseynova - e.i, Şəhri Abdullayeva - k.e.i, Elnarə İsmayılova - k.e.i, Ülviyyə Həsənova - k.e.i., Gülnar Fətullayeva - k.e.i.,
İŞ 2.1: Hərbi sənaye kompleksləri üçün keçid metalları ilə legirlənmiş funksional xassəli çuqunun alınması və fiziki-kimyəvi xassələrinin tədqiqi
Respublikamızda aparılan iqtisadi siyasətin əsas prioritet istiqamətlərindən biri qeyri-neft sektorunun inkişaf etdirilməsidir. Belə ki, ölkəyə xaricdən gətirilən avadanlıqların və ehtiyyat hissələrinin daxili resurslar hesabına istehsal olunması, yeni texnologiyaların yaradılmasına istiqamətlənən praktiki tədqiqatların həyata keçirilməsini daha da genişləndirmək aktual problemlərdəndir.
Müasir reallığı nəzərə alaraq Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında tədqiqat istiqamətlərinin elmi, elmi-texnoloji fəaliyyətin nəticəliliyinə, milli və dövlətçilik mənafelərinə uyğunlaşdırılması sahəsində geniş islahatlar aparılır.
Bu baxımdan hesabat dövründə “Baku Steel Company” MMC şirkətinin yayma istehsalatında xaricdən gətirilib istifadə olunan valların əvəz edilməsi məqsədi ilə onların innovativ metallurgiya texnologiyası əsasında bimetallik variantda hazırlanarkən işçi hissəsi üçün funksional xassəli çuqunun alınması və fiziki-kimyəvi xassələrinin öyrənilməsi araşdırılmışdır.
Nəzərdə tutulan funksional xassəli çuqunun alınması üçün ilkin komponentlərdən matrisa kimi ağ çuqun götürülmüşdür.Ağ çuqun Fe-C faza diaqramında 2,14÷6,67 kütlə % C qatılıq intervalında olan ərintilərdir. Bizim tədqiq etdiyimiz tədqiqat obyektimiz (2,7÷3,5 kütlə %C) evtektikaya qədər ağ çuqun sahəsinə daxildir.
İlkin komponentlərdən legirləyici kimi keçid elementlətinin (Mn,Cr, Ni, Mo) ferro-ərintilərindən istifadə edilmişdir. Ferro-ərintilər komersiya reaktivi kimi götürülmüşdür.
İlkin komponentlərdən metala görə kütlə% ilə hazırlnamış şixtələr 70 МПГ markalı qrafit butada Rusiya (Novosibirsk) istehsalı olan УПИ-60-2 markalı İnduksiya Əritmə Qurğusunda 1250 və 1400o C temperaturda hər birində 2 saat saxlamaqla mərhələ ilə əridilmiş və sobanı söndürməklə soyudulmuşdur.
Nümunələri homogenləşdirmək üçün temperaturu hər saatda 25oC artırmaqla 900oC -ə çatdırdiqdan sonra 16 saat tablaşdırılmışdır. Nümunələr soyudulduqdan sonra eyni qaydada hər saatda sobanın temperaturunu 25-30oC artırmaqla 520÷560oC yığıldıqdan sonra həmin temperaturda 8 saat tabəksilmə prosesinə uğradılmışdır.Hər iki halda soyudulma havada aparılmışdır. Nəticədə metallik parıltısı olan boz rəngli legirlənmiş çuqun alınmışdır. (şək. 1)
Şəkil 1. Legirlənmiş çuqunun foto şəkili
Sintez olunmuş nümunələrin ABŞ-ın”Baird” DV-6 və Yaponiyanın “Shimadzu” firmalarının istehsalı olan PDA -7000, OES -5500 Optik Emission Spektrometrində yüksək dəqiqliklə element analizi aparılmışdır. Bizim məqsəd üçün maraqlı olan nümunələrin element analizinin nəticələri və bərklikləri cədvəldə verilmişdir.
Cədvəl. Alınan çuqunun tərkibində element analizinin və bərkliyinin tərkibi
№ | Elementlərin miqdarı, kütlə %-lə | Bərklik HRC | ||||||
С | Si | Mn | Cr | Ni | Mo | Fe | ||
1 | 2,7 | 1,8 | 1,0 | 0,5 | 2,8 | 1,0 | 90,2 | 45 |
2 | 2,7 | 1,8 | 1,2 | 0,5 | 2,9 | 1,2 | 89,7 | 46 |
3 | 2,7 | 1,8 | 1,5 | 0,5 | 3,0 | 1,5 | 89,0 | 46 |
4 | 3,0 | 2,0 | 1,0 | 0,7 | 2,8 | 1,0 | 89,5 | 46 |
5 | 3,1 | 1,6 | 1,3 | 0,5 | 3,0 | 1,5 | 89,0 | 46 |
Rokvell üsulu ilə bərklik EQUOTIP markalı elektron indikatorlu bərklik ölçən cihazda aparılmışdır.
Texniki emaldan sonra legirlənmiş çuqun fiziki-kimyəvi analizin kompleks metodları- differensial termiki (DTA), rentgen faza (RFA), mikroquruluş (MQA) və bərkliyin, mikrobərkliyin ölçülməsi ilə tədqiq edilir.
DTA-üçün cədvəldə göstərilən 5 saylı ( kütlə %-lə 3.1 - karbon; 1,6 – silisium; 1.3 – manqan; 0,5 – xrom; 3,0 – nikel; 1,5 – molibden; 89,0 - dəmir) nümunənin termoqramı şəkil 2- də verilmişdir
Şəkil 2. 5 saylı nümunənin termoqraması
Termoqramda üç ekzoeffekt ( 1260, 1145 və 725oC) müşahidə olunmuşdur ki, bunlar da Fe-C sisteminin faza diaqramında uyğun qatılıqda baş verən kimyəvi qarşılıqlı təsirə uyğundur. Belə ki, 1260oC temperatur γ (austenit) fazasının ilkin kristallaşmasını xarakterizə edən likvidus temperaturudur. 1145oC isə maye↔ γ(austenit)+Sem. (likvidus üzrə ilkin kristallaşan sementit) nonvariant evtektik tarazlığı ifadə edən izoterma temperaturudur. (Eftektika nöqtəsinin qatılığı 4,3 kütlə % C–dur). Bu eftektik tarazlıq 1145oC izoterması üzrə karbonun austenitdə maksimum həll olma nöqtəsinə qədər (2,14 kütlə%C) davam edir.
Temperatur aşağı düşdükcə bu nöqtədən başlayaraq γ (austenit)- də həll olan karbonun miqdarı γ (austenit) ↔ Sem. (Fe3C) +C (qrafit) tarazlığı üzrə azalmağa başlayır. Burada alınan Sem.(Fe3C) ikili sementit adlanır və karbonun α (ferrit) –də ifrat həll olma qatılıq nöqtəsində (0,8 kütlə % C) başa çatır. Bu nöqtə həm də γ(austenit) ↔ α (ferrit) faza çevrilməsinin eftektoid nöqtəsidir. Ona görə tərkibində 0,8 kütlə% C olan ərinti eftektoid polad və ya martenisit adlanır.
Faza diaqramında temperatur aşağı düşdükcə austenitin parçalanmasından əmələ gələn karbon (qrafit) nəzərə alınmayaraq subsolidusda iki fazanın (α (ferrit)+Sem.(Fe3C)) qarışığının çökdüyü qeyd olunmuşdur. Lakin bizim apardığımız MQA və RFA uyğun qatılıqlarda (2,7÷3,5 kütlə % C) subsolidusda fərqli fazalar qarışığının çökdüyünü aşkar etmişdir. Kütlə faizi ilə 3.1-karbon; 1,6 – silisium; 1.3-manqan; 0,5 –xrom; 3,0 –nikel; 1,5 –molibden; 89,0-dəmir (5- saylı) tərkibli nümunənin şəkil 4-də göstərilən mikroquruluşunda üç-tünd, boz və açıq faza müşahidə olunmuşdur.
Şəkil 3. 5 saylı nümunənin mikroquruluşu
Boz və açıq fazalar üçün təyin edilən 4425 və 7785 MPa mikrobərkliyi qiymətləri uyğun olaraq ədəbiyyatda göstərilən martenisit və sementit fazalarına uyğundur. Kürə şəklində yayılan tünd faza karbon (qrafit) –dur. Onun mikrobərkliyi ölçülməmişdir. Çünki həmin tünd fazada almaz piramida vasitəsi ilə alınan yuvalar (romblar) dağıldığı üçün diaqanalı ölçmək mümkün olmamışdır.
5-saylı nümunənin şəkil 4-də verilən difraktoqramasından görünür ki, subsolidusda baş verən kristallaşma prosesi daha mürəkkəbdir. Öncə qeyd etmək lazımdır ki, tərkibdə olan karbonun amorfluq dərəcəsinin yüksək olması metallik ərintinin kristallik dərəcəsini xeyli aşağı (cihaza görə 61,6%) salır. Bu amorfluq fonu faza analizini çətinləşdirir. Fonu götürdükdən sonra difraksiya mənzərəsi xeyli aydınlaşır. Difraktoqrama Beynəlxalq Difraksiya Məlumatları Mərkəzinin məlumatları ilə indekslənəndə ərintinin əsasən (▲- yaşıl) martenisit (İCDD-00-044-1291) və (♦-göy) sementit (İCDD-00-035-0772) fazasından ibarət olduğu aydın görünür (şəkil 4). MQA-dən fərqli olaraq burada üç intensiv zolaq isə (● qırmızı) α (ferrit) (ICDD-03-065-4899) fazasının izlərinin olduğu təsdiqləyir. Karbonun (İCDD-00-046-0944) difraksiya qiymətlərinə görə difraktoqrama indekslənəndə zəif intensivlikli (○-sarı) zolaqlar görünür (şəkil 4).
Aparılan DTA, MQA, RFA və mikrobərkliyin ölçülməsi göstərir ki, ərimiş nümunəni soyutduqda subsolidusda martenisit, austenit, karbon (qrafit) və α (ferrit) (izlər) çökür.
Manqanın nikelin və molibdenin miqdarı çuqunda iddia olunan sərhəddən kənara çıxdıqda valın termiki emaldan sonra bərkliyi xeyli aşağı düşür. Bu isə öz növbəsində yayma prosesində valın yeyilməyə dözümlüyünü azaldır.
Manqan və molibden elementləri iddia olunan miqdarda çuqunun strukturunda xırda dənəli yeyilməyə dözümlü karbidlərin yaranmasına səbəb olur. Bu karbidlərin bir hissəsi termik emal (tablama) prosesində austenitdə həll olsa da, qalan hissəsi isə strukturda bərabər paylanır. Çuqunda nikelin iddia olunan miqdarı onun özlülüyünü artırır və valın ağır şəraitlərdə istismar prosesində sınmasının qarşısı alınır.
Şəkil 4. 5 saylı nümunənin difraktoqraması
Çuqunun quruluşunda kürəli qrafitin mövcudluğu yayma zamanı val və pəstah arasında sürtünmədə bərk sürtkünün iştirakı şəraitinin yaranmasına gətirir. Nəticədə, bu, valın yeyilməsinin müəyyən mənada qarşısını alır. Digər tərəfdən bərk karbidlərlə zəngin olan martenisit matrisa valın çəllək hissəsinin yayma şəraitlərində yeyilməyə daha dözümlü edir. Nəticədə alınan çuqunun iştirakı ilə innovativ metallurgiya texnologiyası əsasında daxili resurslar hesabına işlənmiş bimetallik valların yayma prosesində tətbiqi müəssisəyə böyük iqtisadi səmərə verir (Resusrsaqənaətli texnologiyaların tətbiqi Aktı və iqtisadi səmərənin hesabatı əlavə olunur). Bu iş tətbiq olunan ən mühüm işdir.
NƏTİCƏLƏR
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
RESPUBLİKADA
KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə - 1, yerli - 4)
BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR
1.Montan Universitetinin « Qeyri dəmir metallurgiyasının departamenti» (prof. Helmot Antrekowitsch, Dr. Holger Schnideritsch, Leoben, Avstriya)
2. RHİ-nin mərkəzi elmi tədqiqat laboratoriyası, (Leoben, Avstriya)
3. «Simens VAİ»-nin mərkəzi ofisi ( Dr. Martin Koch, Offenburq, Almaniya)
4. Rusiya Federasiyası Sankt-Peterburq Dövlət Universitetinin Kimya İnstitutunun “Lazer kimyası və lazer materialşünaslığı” kafedrası (prof. Y.S. Tveryanoviç).
İSTİNADLAR - 25
LABORATORİYA: Funksional materialların komponentlərinin sintezi
LABORATORİYA MÜDIRI: kimya elmləri doktoru, prof. İmir Əliyev
Laboratoriyada 13 əməkdaş çalışır: Onların 3 nəfər k.ed., baş.e.i, 2 nəfər k.ü.f.d., ap.e.i., 2 nəfər k.e.f.d., b.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., e.i., 1 nəfər k.e.i., 1 mühəndis, 1 texnik, 2 laborant. Özbək Əliyev - k.e.d., baş e.i., prof., Dilbər Əjdərova - k.e.d., baş e.i., Tamilla Maksudova - k.e.d., baş e.i., Validə Rəhimova - k.ü.f.d., a.e.i., Şəfiqə Həmidova - k.ü.f.d., a.e.i., Sevil Mehdiyeva - k.ü.f.d., b.e.i., Naibə Məmmədova - k.ü.f.d., b.e.i., Kəmalə Babanlı - k.ü.f.d., e.i., Rüzgarə Məhəmmədrəhimova - k.e.i.,
İŞ 2.2:. Optiki idarəetməsistemləri üçün Cr-Cu-Sb-(S,Te) tərkibli yeni kompozit fazaların əmələ gəlməsinin və alınmasının fiziki-kimyəvi xassələrinin tədqiqi.
MƏRHƏLƏ I: Sb2S3-CuCr2Te4, Sb2S3-Cu2Cr4Te7 sistemlərində fazaəmələgəlmə və fiziki-kimyəvi xassələrinin tədqiqi. Bu sistemlərdə yeni kompozit fazaların və bərk məhlul sahələrinin araşdırılması.
MƏRHƏLƏ II: Sb2S3-Cr2Te3 dördlü sisteminin ərintilərin sintezi, rentgenoqrafik və fiziki-kimyəvi xassələrinin tədqiqi. (Sb2S3)1-x(Cr2Te3)x (X=0.01; 0.03; 0.05) tərkibli bərk məhlul ərintilərinin elektrofiziki xassələrinin öyrənilməsi.
İşin məqsədi: Sb2S3-CuCr2Te4, Sb2S3- Cu2Cr4Te7 və Sb2S3 -Cr2Te3 kvaziüçlü sistemlərində faza tarazlıqlarını tədqiq etməklə, enerji çeviriciləri üçün yararlı, optik və maqnitooptik xassəli funksional materialların sintezi və fiziki-kimyəvi əsasları. Maqnit xassəli material almaq məqsədilə (Sb2S3)1-x(Cr2Te3)x (X=0.01; 0.03; 0.05) tərkibli bərk məhlul ərintilərinin elektrofiziki xassələrinin tədqiqi.
1. Sb2S3-CuCr2Te4 sisteminin fiziki-kimyəvi tədqiqi
Sb2S3-CuCr2Te4sistemidə maqnit və fotohəssas materiallar almaq məqsədilə fiziki-kimyəvi analiz metodları vasitəsilə kimyəvi qarşılıqlı təsir tədqiq edilmiş və onun faza diaqramı qurulmuşdur. Sistemin hal diaqramı kvazibinar olub, evtektik tipidir. Sistemdə əmələ gələn fazaların tərkibi rentgenfaza, mikroquruluş, mikrobərkliyin və sıxlığın təyini ilaə araşdırılmışdır.
Müəyyən edilmişdir ki, sistemin başlanğıc komponenti Sb2S3 əsasında 4mol% CuCr2Te4 qədər sahədə bərk məhlul əmələ gəlir, CuCr2Te4 əsasında isə bərk məhlul sahəsi-
10mol % Sb2Te3 təşkil edir. Sb2S3 və CuCr2Te4 birləşmələri, tərkibi 25 mol %-CuCr2Te4 və temperaturu 420оС olan evtektika əmələ gətirir.
DTA, MSA nəticələrini təsdiqləmək üçün rentgenfaza analizi aparıldı. 4,70 və 90 mol % CuCr2Te4 tərkibli ərintilər üçün rentgenfaza analizi aparılmışdır (şəkil 1). Rentgenfaza analizinin nəticələrinə əsasən müstəvilərarası məsafələr və difraksiya maksimumlarının intensivliyi hesablanmış və ilkin komponentlərlə müqayisə edilmişdir. 70 mol % CuCr2Te4 ərintisinin difraktoqramlarında difraksiya xətləri ilkin komponentlərin difraksiya xətlərinin qarışığından ibarətdir, bu isə ərintilərin ikifazalı olduğunu. 4 mol%CuCr2Te4 ərintisinin difraksiya nümunələri, Sb2S3 birləşməsinin rentgenoqramı ilə eynidir. Bu, ərintinin Sb2S3 əsaslı bərk məhlul sahəsinə aid olduğunu göstərir. 90 mol % CuCr2Te4 nümunə də CuCr2Te4 əsasında bərk məhlul sahəsinə aiddir.
Sb2S3 20 40 60 80 CuCr2Te4 mol %
|
Ж
|
Ж+ δ
|
Ж+β
|
Ж+α
|
α
|
β+α
|
β
|
δ+α
|
200
|
400
|
600
|
800
|
1000
|
1200
|
t,oC
|
1155o
|
810o
|
|
420о
|
670о
|
|
Şəkil 1. Sb2S3- CuCr2Te4 sisteminin faza
diaqramı
Yuxarıda göstərilən fiziki-kimyəvi analiz üsulları ilə əldə edilmiş məlumatlara əsasən Sb2S3- CuCr2Te4 sisteminin T-x faza diaqramı qurulmuşdur (şəkil 2). Sb2S3- CuCr2Te4 sisteminin likvidusu sistemi α və β. fazalarınin maye ilə tarazlıqda olan monovariant tarazlıq əyrilərindən ibarətdir. α və β fazalarının birgə kristallaşması 20 mol % CuCr2Te4 tərkibli ikili evtektikada başa çatır və temperaturu 420oC-dir.
2. Sb2S3-Cu2Cr4Te7 sisteminin fiziki-kimyəvi tədqiqi
Sb2S3 və Cu2Cr4Te7 arasındakı qarşılıqlı təsirlərin öyrənilməsi üçün ərintilər geniş qatılıq sahəsində nümunələr sintez edilmiş və fiziki-kimyəvi analiz metodları vasitəsilə (DTA, RFA, MQA, həmçinin sıxlıq və mikrobərkliyin ölçmələri) vasitəsilə tədqiq edilmiş və onun faza diaqramı qurulmuşdur (şək.2). Sistemin faza diaqramı, evtektik tarazlıqla və peritektik çevrilmənin meydana gəlməsi ilə xarakterizə olunur. Sb2S3-Cu2Cr4Te7 sistemdə ilkin komponentlər əsasında məhdud sahədə bərk məhlul sahəsi aşkar edilmişdir. Otaq temperaturunda Sb2S3 əsasında2,5 mol % bərk məhlul sahəsi olduğu müəyyən edilmişdir. Cu2Cr4Te7 birləşməsi əsasında isə 12 mol % həllolma sahəsi əmələ gəlir.
Sb2S3-Cu2Cr4Te7 sisteminin hər iki komponenti əsaslanan həllolma sahələri müəyyən edilmişdir. Otaq temperaturunda Sb2S3 əsasında həllolma 2,5 mol %, Cu2Cr4Te7 birləşməsi əsasında isə həllolma 12 mol % Sb2S3 təşkil edir. Məlumdur ki, Cu2Cr4Te7 birləşməsinin yaxınlığında geniş bərk məhlul sahəsi mövcuddur. 1000oC-dən yuxarıda birləşmə aşağıdaki reaksiya ilə Cu2Cr4Te7↔L+Cr2Te3 parçalayır. Sb2S3-Cu2Cr4Te7 sisteminin likvidusu α və Cr2Te3 fazalarının mononvariant tarazlıq əyrilərindən əhatə olunmuşdur. Temperatur azaldıqca Cr2Te3 tədricən həll olunur və Cr2Te3 + β əmələ gəlir. α və Cr2Te3 birləşməsinin likvidus əyrisinin kəsişməsi 20 mol % Cu2Cr4Te7 və temperaturu 510°C-dir. Bu nöqtədə üçfazalı tarazlıq reaksiyası baş verir: М↔α+Cr2Te3. 10-35 mol % Cu2Cr4Te7 sahədə təkrar kristallaşma nəticəsində üçfazalı sahə M+α+Cr2Te3 əmələ gəlir. Solidus xəttinin altında 2,5-88 mol % Cu2Cr4Te7 konsentrasiya aralığında, ikifazalı ərintilər (α + β) kristallaşır.
3. Sb2S3-Cr2Te3 sistemində faza əmələgəlmənin fiziki-kimyəvi tədqiqi
Sb2S3-Cr2Te3 sistemində faza tarazlığını aydınlaşdırmaq üçün ilk əvvəl Sb2S3 və Cr2Te3 birləşmələri sintez edilmişdir. Daha sonra sistemin ərintiləri Sb2S3 və Cr2Se3 komponentlərindən 0,133 Pa təzyiqinə qədər havası sorulmuş kvars ampulada sintez edilmişdir. Ərintilərin sintezi 600-1100oC temperatur intervalında aparılmışdır. Nümunələrin tarazlıq halında alınmasını təmin etmək üçün onlar 500oC temperaturda 240 saat müddətində termiki emal edilmişdir.
Sistemin faz diaqramı kvazibinar olub, evtektik tiplidir (şək.3). Sistemdə Cr2Sb2S3Te3 tərkibli bir dördlü birləşmənin əmələ gəlməsi məlumdur. Cr2Sb2S3Te3 birləşməsi aşağıdakı peritektik reaksiya nəticəsində əmələ gəlir: M+Cr2Te3↔Cr2Sb2S3Te3, 610°C-də. Sb2S3-Cr2Te3 sisteminin likvidusu, Sb2S3 birləşməsi əsasında α-bərk məhlulun, yeni Cr2Sb2S3Te3 birləşməsinin və Cr2Te3 birləşməsi əsasında β-bərk məhlulun monovariant tarazlıq əyrilərindən ibarətdir. Sistemdə əmələ gələn ikili evtektikanın tərkibi 20mol%Cr2Te3 və ərimə nöqtəsi 430°C-dir.
Sb2S3-Cr2Te3 sisteminin tədqiqatların düzgünlüyünü təsdiqləmək üçün 50 mol % Cr2Te3 tərkibli ərintilərinin rentgenfaza analizi aparilmişdır (şək. 4). Şəkil 4-dən göründüyü kimi, 50 mol% Cr2Te3 nümunənin difraksiya maksimumları, müstəvilərarası məsafələrinə və intensivliklərinə görə ilkin komponentlərin difraksiya xətlərindən fərqlənirlər. Nəticədə Cr2Sb2S3Te3 tərkibli yeni dördüncü birləşmənin əmələ gəldiyi baş verir (şəkil 2).
Cr2Te3
|
3
|
Şəkil.4. Sb2S3-Cr2Te3 sisteminin ərintilərinin rentgen difraktoqramı.
1- Sb2S3, 2- 50 (Cr2Sb2S3Te3), 3-100 mol% Cr2Te3.
Sistemdə α-bərk məhlulun kristallaşması 0-20 mol % Cr2Te3 tərkibdə ikili evtektika nöqtəsində başa çatır. Likvidus əyrisinin altında (M + α) fazası əmələ gəlir. Solidus xəttinin altında isə (α+Cr2Sb2S3Te3)-dən ibarət ikifaizli ərintilər 0-50 mol % Cr2Te3 aralığında kristallaşır. İkifazalı (β+Cr2Sb2S3Te3) və birfazalı β-faza 50-100 mol % Cr2Te3 aralığında solidus xəttinin altında kristallaşır.
4. (Sb2S3)1-x (Cr2Te3)x bərk məhlul nümunələrinin elektrofiziki xassələri
Nümunələrin elektrik keçiriciliyinin temperatur asılılığı kompensasiya metodu ilə 20-250oC temperatur intervalında ölçülmüşdür.
(Sb2S3)1-x(Cr2Te3)x (x=0,01; 0,02; 0,03) tərkibli bərk məhlul ərintilərinin elektrik keçiriciliyinin temperatur asılılığı şək.5-də verilmişdir.
Şəkil 5-dən göründüyü kimi Sb2S3-ə əlavə edilən Cr2Te3 birləşməsinin miqdarını artırdıqca elektrik keçiriciliyi temperaturdan asılı olaraq artır və tərkibdən asılı olaraq isə azalır. Bu hal onunla əlaqədardır ki, yüksək müqavimətli Cr2Te3 birləşməsinin Sb2S3-ə əlavə edilməsi müqavimətin artmasına və deffektlərin dolmasına səbəb olur və yükdaşıyıcıların konsentrasiyasının azalması nəticəsində keçiricilik azalır. Sb2S3 kristalı laylı dolduğu üçün Cr2Te3 birləşməsinin kristalın layları arasında yerləşməsi daha ehtimallıdır.
Temperaturdan asılı olaraq bərk məhlul ərintilərinin xüsusi müqavimətinin azalması yarımkeçirici maddələrə xarakterikdir (Şək.6). Tərkibdən asılı olaraq xüsusi müqavimətin artması isə onunla izah olunur ki, Sb2S3 birləşməsinə əlavə edilən Cr2Te3–un müqaviməti Sb2S3-ə nisbətən şaha çoxdur. Ona görə də Cr2Te3-un miqdarı artdıqca nümunələrin xüsusi müqaviməti də artır və buna uyğun olaraq, elektrik keçiriciliyi azalır.
-7,5 -7,5
|
-7,0 -7,0
|
-6,5 -6,5
|
2,0 2,5 3,0 3,5 103/T,K
103/T,K
|
lgσ, Om-1sm-1 lgσ, Om-1sm-1
|
1 1
|
2 2
|
3 3
|
1-99%Sb2S3 -1% CrTe 2-98 %Sb2S3 -2 % CrTe 3-97%Sb2S3 -3 % CrTe
1-99%Sb2S3 -1% CrTe 2-98 %Sb2S3 -2 % CrTe 3-97%Sb2S3 -3 % CrTe
|
1-99 %Sb2S3 -1 % Cr2Te3 2- 98 %Sb2S3 -2 % Cr2Te3 3- 97 %Sb2S3 -3 % Cr2Te3
1-99 %Sb2S3 -1 % Cr2Te3 2- 98 %Sb2S3 -2 % Cr2Te3 3- 97 %Sb2S3 -3 % Cr2Te3
|
150
150
|
100
100
|
200
200
|
250
250
|
300
300
|
ρ, 105 Om.sm
ρ, 105 Om.sm
|
2,0 2,5 3,0 3,5 103/T,K
2,0 2,5 3,0 3,5 103/T,K
|
3
3
|
1
1
|
2
2
|
Şəkil.5. Sb2S3-Cr2Te3 sisteminin ərintilərinin xüsusi müqavimətinin temperatur asılılığı.
1–1 mol % Cr2Te3, 2–2 mol % Cr2Te3, 3–mol % Cr2Te3.
Sb2S3 əsasında alınan bərk məhlullar 20-250oC temperatur intervalında ,,n”- tip yarımkeçiricidirlər. Yarımkeçirici maddələrə xas olan xüsusiyyətlər ondan ibarətdir ki, onlara aşqar əlavə etdikdə, əvvəlcə aşqar keçiricilik sonra temperaturun müəyyən qiymətində isə məxsusi keçiricilik meydana gəlir. Yarımkeçiricilərdə sərbəst elektronların mövcud olması nəticəsində əmələ gələn keçiriciliyə elektron keçiriciliyi deyilir və n-tip olur.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
Xaricdə
c. 14-17. DOI: 10.31618/ESU.2413-9335.2021.1.87.1389
RESPUBLİKADA
KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə - 1, daxildə - 4)
KADR HAZIRLIĞI
Doktorant İsmayılova Sənəm Arsen-xrom–mis xalkogenidlərindən ibarət şüşəvarı maqnitooptik materialların sintezi və tədqiqi”mövzusunda işlərini davam etdirir.
LABORATORİYADA APARILAN DİGƏR ELMİ TƏDQİQAT İŞLƏRİ
Qeyd edilən plan işlərində tədqiq edilən sistemlərin ərintilərinin sintezi, diferensial-termik, mikroquruluş analizi, eləcə də sıxlığın və mikrobərkliyin təyini laboratoriyada aparılır.
İSTİNADLAR – 15
LABORATORİYA: Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü, k.e.d., prof. Məhəmməd Babanlı
Laboratoriyada 9 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nədər e.i., 5 nəfər k.e.i., 1 nəfər b. laborantdır. Samirə İmaməliyeva - k.ü.f.d, b.e.i., Leyla Məşədiyeva - k.ü.f.d, b.e.i., İlahə Mehdiyeva - e.i., Elvin Əhmədov - k.e.i., İlahə Qocayeva - k.e.i., Elnur Oruclu - k.e.i., Aytən Ağazadə - k.e.i., Gəray Əşirov - k.e.i.
İş 2.3. Metal xalkogenidləri əsasında yeni maqnit xassəli topoloji izolyatorların və qarışıq ion-elektron keçiricilərinin alınması və tədqiqi
MƏRHƏLƏ I:Mn-Bi-Te sisteminin maqnetik topoloji izolyator xassəli birləşmələri əsasında Mn-Sn əvəzləməli bərk məhlulların alınması və tədqiqi.
DTA, RFA və SEM üsulları ilə SnTe-MnTe-Bi2Te3 sistemində faza tarazlıqları öyrənilmişdir. Sistemin faza diaqramının bir sıra politermik və izotermik kəsikləri, həmçinin likvidus səthinin proyeksiyası qurulmuş, fazaların ilkin kristallaşma və homogenlik sahələri, non- və monovariant tarazlıqların tipləri və koordinatları təyin edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, sistemdə MnBi2Te4-SnBi2Te4, MnBi4Te7-SnBi4Te7 və MnBi6Te10-SnBi6Te10 kəsikləri üzrə fasiləsiz bərk məhlul sıraları, həmçinin MnBi8Te13, MnBi10Te16, MnBi12Te19 və Bi2Te3 birləşmələri əsasında geniş bərk məhlul sahələri əmələ gəlir (Şək.1.).
Faza diaqramı üzərindəki bütün faza sahələri RFA (şək.2) və SEM üsulları ilə təsdiq edilmişdir.
Şəkil 1. SnTe-MnTe-Bi2Te3 sisteminin bərkfaza tarazlıqları diaqramı
Şəkil 2. MnBi2Te4-SnBi2Te4 və MnBi4Te7-SnBi4Te7 politermik kəsiklərində bəzi nümunələrin toz difraktoqramları
Cədvəl 1-də bir sıra seçilmiş tərkiblər üçün Rietveld metodu ilə müəyyən edilmiş qəfəs parametrləri verilmişdir.
Cədvəl 1. Mn1-xSnxBi2Te4, Mn1-xSnxBi4Te7 və Mn1-xSnxBi6Te10 ərintilərinin kristal qəfəs parametrləri.
Tərkib, mol% | Heksaqonal qəfəs paramterləri, Å | |
a | c | |
0 (MnBi2Te4) | 4.3304(2) | 40.919(4) |
20 | 4.3455(6) | 41.021(3) |
40 | 4.3578(3) | 41.146(6) |
60 | 4.3769(1) | 41.295(1) |
80 | 4.3864(7) | 41.412(8) |
100 (SnBi2Te4) | 4.4035(1) | 41.511(3) |
| ||
0 (MnBi4Te7) | 4.3541(1) | 23.772(4) |
20 | 4.3656(6) | 23.832(5) |
40 | 4.3744(3) | 23.884(5) |
60 | 4.3883(2) | 23.925(7) |
80 | 4.3909(2) | 23.973(8) |
100 (SnBi4Te7) | 4.3995(8) | 24.031(1) |
| ||
0 (MnBi6Te10) | 4.3745(6) | 101.985(2) |
25 | 4.3798(2) | 102.087(5) |
50 | 4.3841(3) | 102.205(5) |
75 | 4.3893(3) | 102.356(7) |
100 (SnBi6Te10) | 4.3947(4) | 102.481(3) |
Beləliklə, SnTe-MnTe-Bi2Te3 sistemində faza tarazlıqları mənzərəsi müəyyən edilmiş, maqnetik Tİ materialları kimi maraq doğuran laylı birləşmələr əsasında geniş bərk məhlul sahələri aşkar edilmişdir.
MƏRHƏLƏ II. Ag-Si-Ge-X (X-S, Se, Te) sistemlərində yeni qarışıq ion –elektron keçirici fazaların alınması və tədqiqi
Yeni qarışıq ion –elektron keçiricilərinin alınması məqsədilə Ag-Si-Ge-X (X-S,Se,Te) sistemlərinin Ag2X-Ag8SiX6-Ag8GeX6 qatılıq müstəviləri üzrə faza tarazlıqları öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, bu sistemlərin faza diaqramlarının Ag8SiX6-Ag8GeX6 kəsikləri kvazibinardır və ilkin birləşmələrin yüksək temperaturlu kubik modifikasiyaları arasında fasiləsiz bərk məhlul sırası əmələ gətirirlər (Şək.3). Alınmş yeni bərk məhlluların kristal qəfəs tipləri və parametrləri təyin olunmuşdur. Həmçinin AI8SiX6 (AI-Cu,Ag; X-S, Se)birləşmələri sintez və identifikasiya edilmiş, onların polimorf çevrilmə və ərimə termodinamik funksiyaları DSK üsulu ilə təyin olunmuşdur (Cədvəl 2). Müəyyən edilmişdir ki, bütün bu birləşmələrin polimorf çevrilmə entropiyaları anomal yüksək qiymətlərə malikdir və bu, həmin keçidlər zamanı Cu+ və Ag+ kationlarının delokallaşması ilə bağlıdır.
Şəkil 3. Ag8SiS6-Ag8GeS6, Ag8SiSe6-Ag8GeSe6, Ag8SiTe6-Ag8GeTe6 sistemlərinin faza diaqramları
.
Cədvəl 2 .AI8SiX6 birləşmələrinin polimorf çevrilmə termodinamik funksiyaları
Birləşmə | Polimorf keçid temperaturu, К | DНf.k, кC/mol | DSf.k., C/(mol×К) |
Cu8SiS6 | 338 | 12,36±0,49 | 36,31±1,45 |
Cu8SiSe6 | 355 | 14,74±0,59 | 45,39±1,82 |
Ag8SiS6 | 507 | 19.64±0.52 | 38,73±1,62 |
Ag8SiSe6 | 313 | 14.99±0.63 | 47,89±1,95 |
MÜHÜM NƏTİCƏ
MnTe×mBV2Te3 (BV-Bi,Sb) homoloji sıralarına aid laylı birləşmələrin yeni nümayəndələri sintez edilmiş, monokristallar halında alınmış və xarakterizə edilmişlər. Alınmış kristal nümunələri tədqiq edilmiş və müəyyən olunmuşdur ki, bu materialların magnit, elektron və topoloji izolyator xassələri m əmsaılnın qiymətindən kəskin asılıdır. Bu, onlar əsasında topoloji kvant hesablamaları, həmçinin antiferromagnit və 2D spintronika üçün yeni effektiv funksional Van-der-Vaals heterostrukturları yaratmağa geniş imkanlar açır.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
RESPUBLİKADA
pp.94-100,
KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-38, yerli-10)
BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏR
1. Moskva Dövlət Universiteti, Rusiya
2. Voronej Dövlət Universiteti, Rusiya
3. Kiyev Milli Univrsiteti, Ukrayna
İSTİNADLAR - 822
LABORATORİYA: Metal oksidləri əsasinda funksional materiallar
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru Səadət Bənənyarlı
Laboratoriyada 6 nəfər çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., ap.e.i., 1 nəfər f.ü.f.d , 1 nəfər e.i., 1 nəfər b. laborant, 1 nəfər texnik, 1 nəfər mühəndis. Qasımova Rəna - k.ü.f.d., ap. e.i., İsmayılov Şərif - f.ü.f.d ,e.i., Xəlilova Leyla - k.e.i.
İş 2.4. Bi2O3-B2O3-GeO2(Ln2O3) sistemlərində yeni oksid fazalarının alınması, onların elektrofiziki, istilik və optik xassələrin öyrənilməsi. (İşin rəhbəri AMEA-nın müxbir üzvü M.Babanlı)
MƏRHƏLƏ: Bi2O3-B2O3-GeO2(Ln2O3) sistemində alınmış nümunələrin elektrofiziki, istilik və optiki xassələrinin öyrənilməsi.
2021-ci ilin planında lantanoid oksidləri ilə aşqarlanmış [(2 Bi2O3·B2O3)90–(2Bi2O3·3Ge O2)10] +Ln2O3 sistem ərinitilərinin elektrofiziki və optik xassələrinin öyrənilməsi, o cümlədən praktik əhəmiyyət kəsb edən tərkiblərin təyin olunması istiqamətində elmi-tədqiqat işlərinin aparılması nəzərdə tutulmuşdur.
Bu məqsədlə (2 Bi2O3·B2O3)90–(2Bi2O3·3GeO2)10 tərkibli maddə seçilmiş, həmin maddəyə lantanoid oksidləri: Gd2O3,Dy2O3 və Er2O3 (ayrı-ayrılıqda) 0,05 mol% əlavə edilmiş nümunələr, 1000°C temperaturda 6-12 saat müddətində sintez olunmuşlar. Alınmış nümunələr sarı-narıncı rəngli, şəffaf şüşəvari maddələrdir. Sintez olunmuş şüşəvari nümunələri T=300ᵒC temperaturda 30-35 saaat ərzində tablama aparıldıqdan sonra onların elektrofiziki parametrlərindən: elektrik keçiriciliyi (σ); dielektrik nüfuzluğu (ε) və dielektrik itkisi (tgσ), volt -amper xarakteristikası (VAX) T=300-600 K temperaturunda ölçülmüşdür (bəzi ölçmələr tablamadan sonra təkrar aparılmışdır).
1.1[2Bi2O3·B2O3]90 – [2Bi2O3·3GeO2]9,95 + [Ln2O3]0,05 tərkibli
Şəkil 1. [2Bi2O3·B2O3]90 – [2Bi2O3·3GeO2]9,95 + [Ln2O3]0,05 ərintisi üçün elektrik keçiriciliyinin temperaturdan asılılığı.
1- Ln=0; 2–Ln=Gd2O3 0,05% ; 3–Ln=Dy2O3 0,05% ; 4–Ln=Er2O3 0,05%
Nümunələrin tablamadan sonra alınmış nəticələri ilkin nəticələr fərqlənməmişdir (eksperiment xətası daxilində). Alınan nəticələr aşağıdakı kimi olmuşdur. Şəkildən göründüyü kimi tədqiq olunan hər üç nümunədə temperaturun artmasına uyğun olaraq elektrik keçiriciliyin qiyməti də artır. Bu artım temperaturdan asılı olaraq dəyişir və əsasən bu dəyişməni iki hissəyə bölmək olar: 1-ci hissədə 300-380K temperaturu əhatə edir və σ~T0,8 qanunu ilə dəyişir. 2-ci hissə isə 400-600 K əhatə edir, σ~Tn (n= 0,6-1,4) qanunu ilə; başqa sözlə desək Arrenius qanununa yaxın ( təcrübi xətaları nəzərə alsaq) asılılıqla dəyişir. Qrafiklərdən göründüyü kimi əlavə etdiyimiz nadir torpaq metal oksidləridən (Ln2O3,Ln= Gd,Er,Dy) asılı olaraq σ(T) müxtəlif formada dəyişir. Gd2O3 oksidi ilə aşqarlanmış nümunənin elektrik keçiriciliyi σ(T) tədqiqat apardığımız temperatur intervalında digər nümunələrin σ(T) qiymətlərinə nəzərən kiçikdir (1-ci şəkil, 2-ci əyri) dielektrik nüfuzluğu isə nisbətən artır. Er2O3 oksidi ilə aşqarlanmış nümunənin elektrik keçiriciliyi tədqiqat apardığımız temperatur intervalında nisbətən yüksəkdir və T≥400 K temperaturunda σ(T) asılılığı σ~T1,30 qanunu ilə dəyişir.T=300-400 K temperaturunda isə σ~T0,48 qanunu ilə artır. Burada göründüyü kimi T≥400K temperaturunda yükdaşıyıcıların aktivləşmə enerjisi təxminən 3 dəfə artmışdır.Uyğun olaraq digər tərkiblərdə də oxşar hallar müşahidə olunur.
Şəkil 2. [2Bi2O3·B2O3]90 –[2Bi2O3·3GeO2]9,95 + [Ln2O3]0,05 ərintisinin elektrik keçiriciliyinin tezlikdən asılılığı (T=300K).
1- Ln=0; 2–Ln=Gd2O3 0,05% ; 3–Ln=Dy2O3 0,05% ; 4–Ln= Er2O3 0,05%
Elektrik keçiriciliyinin T=300 tezlik asılılığı qrafikindən göründüyü kimi (şəkil 2) σ(ν) asılılığı ν≤103h intervalında σ-nın qiyməti ν-tezliyində sabit qalır σ=const. Lakin tezliyin daha böyük qiymətlərində σ-nın qiymətləri ν tezliyindən asılı olaraq artır. Bu artım tədqiq etdiyimiz tərkiblərdən asılı olaraq müxtəlifdir. Gd2O3 oksidi ilə aşqarlanmış nümunə σ~ν0,24 qanunu ilə dəyişir ( 2-ci şəkil 2-ci əyri). Ana maddə ilə Er2O3 nümunəsinin σ(ν) asılılığı təxminən eyni olub σ~ν0,3 qanunu ilə dəyişir (2- ci şəkil 4-cü əyri).
Şəkil 3. [2Bi2O3·B2O3]90 – [2Bi2O3·3GeO2]9,95 + [Ln2O3]0,05 ərintisinin elektrik
keçiriciliyinin tezlikdən asılılığı (T=380K).
● – 1=0,0; Δ – 2=0,05% Gd2O3 ; х – 3=0,05% Dy2O3 ; o – 4= 0,05% Er2O3
Elektrik keçiriciliyin sahənin tezliyindən asılılığı maraq kəsb etdiyindən, nümunələrin tezlik asılılıqları T=380K temperaturunda təkrar ölçülmüşdür və nəticələr 3-cü şəkildə verilmişdir. Şəkildən göründüyü kimi nisbətən yuxarı temperaturda σ(ν) asılılığı nisbətən zəifləyir. Yuxarı temperaturda aparılan təcrübədə də aşağı tezliklərdə (ν≤103h) σ-nın qiyməti nisbətən sabit qalır.
Şəkil 4. [2Bi2O3·B2O3]90 – [2Bi2O3·3GeO2]9,95 + [Ln2O3]0,05 tərkiblərin dielektrik nüfuzluğunun temperaturdan asılılıq qrafiki.
1-Ln=0; 2–Ln=Gd2O3 0,05%; 3–Ln=Dy2O3 0,05% ; 4–Ln= Er2O3 0,05%
(2 Bi2O3·B2O3)90–(2Bi2O3·3GeO2)10 tərkibli maddədən fərqli olaraq həmin maddənin lantanoid oksidləri ilə aşqarlanmış nümunələrində dielektrik nüfuzluğunun (ε′) qiyməti azalır.Nisbətən ən çox azalma Er2O3 oksidi ilə aşqarlanmış nümunədə baş verir.Ana maddəyə məxsus olan (300K-də) ε′=65 qiymətindən fərqli olaraq bu Er2O3-lə aşqarlanmış tərtibdə (4-cü şəkil, 4-cü əyri) ε′qiyməti 23% azalır (T=300K).
Qeyd edək ki,ana maddədə T=480K temperaturunda müşahidə olunan kəskin pik (75ε′) aşqar daxil edilmiş tərkiblərdə zəifləyir və 4-cü əyridə (Er2O3- tərkibli nümunədə) demək olar ki, müşahidə olunmur.
Şəkil 5. [(2 Bi2O3·B2O3)90 – (2Bi2O3·3GeO2)10 ] +Ln2O3 sistem nümunələrinin 300 K temperaturunda VAX- nın Ln2O3 aşqarlarından asılılığı.
1. x-0,0 ; 2.x-Gd2O3; 3. x– y2O3 ; 4.x- Er2O3
[(2 Bi2O3·B2O3)90–(2Bi2O3·3GeO2)10]+Ln2O3(Ln2O3–Gd2O3;Dy2O3; Er2O3) tərkibli nümunələrin volt-amper xarakteristikaları öyrənilmişdir. Tədqiq etdiyimiz nümunələr üçün VAX ölçülmüş (T=300K) və alınan nəticələr qrafikdə verimişdir. Qrafiklərdən göründüyü kimi tədqiq etdiyimiz tərkiblərdə cərəyan sıxlığının sahə gərginliyindən asılılığı i~Un (n=1,2-2) şəklində dəyişir. Gərginliyin kiçik qiymətlərində (U≤102V) Om qanunu ödənilir (i~U).Lakin gərginliyin nisbətən böyük qiymətlərində (U˃120 -130V) cərəyan sıxlığının kəskin artması müşahidə olunur. Bu artım ana maddədə daha çoxdur. Ana maddədən lantanoid oksidləri ilə aşqarlanmış tərkiblərə keçdikdə artım sürəti nisbətən zəifləyir. Buradan göründüyü kimi tədqiq etdiyimiz tərkiblər üçün U≥125 V güclü elektrik sahəsi olduğunu demək olar.Qeyd edək ki, tədqiq etdiyimiz nümunələr eyni həndəsi ölçüdə olmamışdır.Nümunələrin qalınlığı d=3-6 mm arasında olmuşdur.Eni isə 5-8 mm; uzunluğu 12-16 mm arasında dəyişib. Buradan göründüyü kimi xarici sahənin gücü tərkiblər üçün müxtəlif olmuşdur. Er2O3 – oksidi ilə aşqarlanmış tərkib istisna olmaqla, digər tərkiblərdə (№ 2, 3 və 1) klasterlərin və o cümlədən xaotik paylanmış defektlərin bir qismi lantanoid oksidləri ilə əvəz olunur.Bu səbəbdən tərkiblərdə klaster-ionluq nizamlılığım artır. Ona görə də № 2 və 3 nümunələrində Om qanunu geniş elektrk sahəsində daha yaxşı ödənilir.
NƏTİCƏLƏR
1. Müəyyən edilmişdir ki, nümunələrdə keçiricilik mexanizminin yaranması xaotik həyəcanlanmış klaster mərkəzlərinin dissosasiyası hesabına baş verir.
2. Nümunələrdə klaster mərkəzlərinin dissosasiyası nəticəsində keçiricilik əhəmiyyətli dərəcədə artır.
3. Keçiricilik deşiklərdə müəyyən edilir və onların hərəkətliliyi temperaturun artması ilə azalır.
4. (2Bi2O3·B2O3)1-x–(2Bi2O3·3GeO2)x sistemindən alınmış ərintilər nizamsız quruluşlu klaster mərkəzləri əsasında kristallaşır.
5. Tərkiblərin elektrik keçiriciliyi klasterlər arası fononlu və sıçrayışlı keçidlər hesabına baş verdiyi ehtimal olunur.
6. Lantonoid oksidləri ərintilərdə bir növ anion vakansiya mərkəzlərini zəiflədir və qismən nizamlılıq yaradır. Bu isə tərkiblərin keçiriciliyini məhdudlaşdırır.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
RESPUBLİKADA
S.I.Bananyarli, Sh.S.Ismayilov, R.N.Qasimova, L.A.Khalilova, Thermaphysical properties of alloy compositions (2Bi2O3∙B2O3)100-x(2Bi2O3∙3GeO2)x(x=0;10;50), Azerbaijan Chemical Journal, 2021, №3, pp.44-48
KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə-1)
KADR HAZIRLIĞI
Fəlsəfə doktorluğu hazırlığı üzrə, dissertant, Leyla Xəlilova (elmi rəhbər: S.İ.Bənənyarlı). Dissertasiya mövzusu: B2O3-Bi2O3-GeO2(Nd2O3) sistemlərində dielektrik, optiki xassələrə malik oksid materialların alınması və tədqiqi .
LABORATORİYA: Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafizə
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Hilal Tahirli
Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i. Tamilla Ağalarova - k.ü.f.d., b.e.i, Süleyman Verdiyev - k.ü.f.d., ap.e.i., Səadət Məmmədova - k.ü.f.d., ap.e.i., Dilarə Baxışova - e.i., Solmaz Vəliyeva - e.i., Ruqiyə Rzayeva - k.e.i.
İŞ 2.5: Karbonlu və azkarbonlu poladların korroziyadan mühafizəsi üçün onların səthində kompleks üsulla kompozisiya örtüklərinin formalaşdırılması və bu örtüklərin korroziya-elektrokimyəvi xassələrinin öyrənilməsi”
MƏRHƏLƏ I:”PCD32 poladı üzərində reduksiyaedici mühit yaratmaqla, qarışıq xrom və titan karbidlərinin formalaşdırılmasının tədqiqi”
İşin adı: Respublika ərazisindəki hidrotexniki qurğularin metal avadanliqlarinin isitmismari şəraitində korroziyasinin tədqiqi və mühafizə üsullarinin seçilməsI.
MƏRHƏLƏ II: Şəmkir və Yenikənd SES-lərdəki hidrotexniki qurğuların metal avadanlıqlarının korroziya vəziyyətinin tədqiqi.
Müasir dövrdə yüksək metal tutumlu sənaye sahələrində istehsal prosesinin sərtləşdiyi şəraitində, metal konstruksiyaların korroziyadan eroziyadan və digər fiziki- kimyəvi, proseslər nəticəsində baş verən metal itkisindən mühafizə etmək üçün axtarışlar davam etdirilir. Istənilən istehsal prosesində istifadə edilən dəmir əsaslı poladlar aqressiv mühitlərdə termodinamiki baxımdan dayanıqlı olmayıb korroziyaya uğrayırlar. Bu prosesin qarşısını almaq üçün uzun illər poladları bəzi asan passivləşən metallarla həcmi legirləməyə uğradırlar. Lakin bu metalların yer qabağındakı ehtiyatı məhdud olduğuna görə, həcmi legirləmə üsulu kifayət qədər bahalı bir usul olmaqla yanaşı, heç də həmişə konstruktiv tələblərə cavab vermir. Məlumdur ki, korroziya prosesi iki fazanın sərhəddində və olduqca nazik səth təbəqələrinin təmas xəttində baş verir. Ona görə metalın aqressiv mühitlə (məs. elektrolitlə) təmasda olduğu səth təbəqəsinin korroziya müqavimətini artırmaqla metalı korroziyadan mühafizə etmək olar. Bu məqsədlə son 30 ildə tədqiqatçılar səthi legirləmə üsuluna üstünlük verməklə, poladları korroziya və eroziyadan mühafizə etməyi təklif etmişlər. Üsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, metal üzərində korroziyaya davamlı nazik (20-30 mkm) təbəqə formalaşdırmaqla onları mühafizə etmək mümkündür. Bu üsulla metalları mühafizə etməyə cavab verən metodlardan biri termodiffuziya üsulu ilə onların səthində bəzi d-elementlərinin karbidlərini formalaşdırmadır. Qeyd olunan üsulla adətən karbonlu və yüksək karbonlu poladları mühafizə etmək üçün istifadə olunur. Lakin azkarbonlu poladların səthlərində termodiffuziya yolu ilə karbid örtüyünün yaradılmasına həsr olunmuş elmi-tədqiqat işlərinə az rast gəlmək olar. Ona görə də bu işdə azkarbonlu PCD32 çeşidli poladın səthində Cr-un karbidlərinin formalaşdırılmasının fiziki-kimyəvi xüsusiyyətləri tədqiq olunmuşdur.
Termodiffuziya prosesi 900-9500C temperaturda xrom ovuntusundan, NH4CI və Al2O3 qarşığından ibarət olan şixtada 6 saat müddətində aparılmış, alınan örtüklərin rentgen faza difraktometrində (RFD) rentgenoqramması və skan elektron mikroskopunda spektirləri çəkilmiş və səth təbəqələrinin element tərkibi müəyyənləşdirilmişdir.
Hidrotexniki qurğular (HQ) dünya ölkələrinin iqtisadiyyatında mühüm rol oynamaqla yanaşı həm də böyük təhlüklə mənbəələridir. Onların necə bir təhlükləli qurğu olduğunu bilmək üçün bu yaxınlarda Yensey çayı üzərində qurulmuş Sayano- Şuşenskidə baş verən qəzanı yada salmaq kifayətdir. HQ-də potensial qəza səbəblərindən biri də bu qurğuların (SES-lər, su anbarları, estakadalar, körpülər və s.) korroziya nəticəsində dağılıb sıradan çıxmalarıdır. Ona görə də qeyd olunan qəzaların baş verməməsi üçün mütamadi olaraq HQ-in korroziya vəziyyətinin monitoringi aparılması və belə bir təklükənin yarana biləcəyi şəraitində qabaqlayıcı tədbirlər görülməlidir.
Laboratoriyada HQ-in monitoringi istiqamətində aparılan işlərə 2015-ci ildən başlanmışdır. HQ- qurğuların istismar şəraitində korroziay vəziyyətinin monitorinqini aparmaq üçün respublikanın bir sıra su elektrik stansiyalarında su kanal və qovşaqlarında elmi-tədqiqat işləri aparılmış və onların nəticələri elmi mətbuatlarda və hesabatlarda öz əksini tapmışdır.
Cari hesabat ilində Şabran rayonunda yerləşən Taxtakörpü SES-də aparılan elmi-tədqiqat işləri başa çatdirilmış və məlum olmuşdur ki, Cт3 çeşidli polad mövsümdən asılı olaraq müxtəlif sürətlə korroziyaya uğrayırlar, yəni payız və qış aylarında 0,04q/m2 saat, yaz və yay aylarında isə 0,1q/m2 saat sürətlə korroziya prosesinə məruz qalırlar.
Anoloji işlərin Şəmkir və Yenikənd SES-lərdə aparılmasına Respublika Prezidentinin “Su ehtiyatlarından səmərəli istifadənin təmin edilməsi ilə bağlı əlavə tədbirlə haqqında 202-ci il iyul tarixli 2178 nömrəli sərəncamı təkan verilmişdir. Bu işlərin respublika əhəmiyyətli olduğunu nəzərə alaraq bizim institutla “Azərenerji ASC “Şəmkir SES MMC arasında “Şəmkir və Yenikənd SES-lərin HQ-də olan metal avadanlıqların atmosfer və su mühitlərində korroziya davamlılığının tədqiqi” mövzusunda müqavilə bağlanmışdır. Iyul ayından başlayaraq digər HQ-də aparılan elmi-tədqiqat işləri qeyd olunan SES-lərdə icra edilmişdir. Korroziya nəticəsində poladların mexaniki xassələrinin pisləşməsinin qiymətləndirilməsi istiqamətində də işlər aparılmışdır. Bu işlərlə yanaşı adi cəkilən SES-lərin su anbarlarının kimyəvi və mikro bakteroloji analizi də aparılmışdır. Bu analizlər “ Azərsu ASC” laboratoriyasında icra edilmişdir. Tədqiqatlar hal-hazırda davam etdirilir və bu işlərin nəticələri 2022-ci ilin hesabatında öz əksini tapacaqdır.
NƏTİCƏLƏR:
1. Gəmiqayırmada geniş istifadə olunan azkarbonlu (0,11%) РСД 32 poladı üzərində termodiffuziya üsulu ilə 900 və 9500C temperaturda korroziyaya və eroziyaya davamlı karbid örtükləri formalaşdırılmışdır.
2. РСД 32 poladı üzərində əmələ gətirilən karbid örtüyünün RFA rengenoqramması çəkilmiş və SEM spektroskopiyasının köməyi ilə səth təbəqələrinin kimyəvi tərkibi analiz edilmişdir. Məlum olmuşdur ki, polad üzərində formalaşdırılmış örtük əsas etibarilə xromun karbidlərindən və az miqdarda dəmirin və digər elementlərrin karbidlərindən ibarətdir.
3. Taxtakörpü SES-in su anbarının hidrotexniki qurğularının istismarı şəraitində aparılan korroziya sınaqları başa çatdırılmış, onun su anbarındakı suyunun kimyəvi analizi aparılmışdır.
4. Bir il müddətində suda və su anbarının atmosferində aparılan korroziya sınaqları nəticəsındə məlum olmuşdur ki, poladın korroziya sürəti suyun temperaturdan asılı olub mövsümi xarakter daşıyır, yəni yaz yay aylarında nisbətən yüksək, payız-qış aylarında isə nisbətən kiçik sürətlə korroziyaya uğrayır (0,04q/m2.saat). Atmosfer şəraitində isə polad kiçik sürətlə korroziyaya uğrayır (0,006 q/m2.saat).
5. SES-lərdə geniş istifadə olunan misin, latunun, alüminiumun dinamik şəraitdə aparılan laboratoriya sınaqları nəticəsində məlum olmuşdur ki, mis və latun qeyd olunan sularda çox kiçik, (0,001-0,002) alüminium isə daha yüksək sürətlə korroziyaya uğrayırlar (0,03 q/m2.saat).
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
Мамедов М.И., Мамедова С.А. Влияние совместного внесения в почву минеральных удобрений с бентонитом с целью предотвращения потерь питательных элементов и перехода их в усвояемые формы. // Агрохимический вестник. Химия в сельском хозяйстве, 2021, №1, с.54-59.
RESPUBLİKADA
KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə - 1, yerli - 1)
PATENTLƏR
1.Həmidov R.H.,Tağıyev D.B., Tahirli H.M., Ağayev A.İ., Qasımov V.Ə. Kvars qumunun dəmirdən təmizlənmə üsulu. Patent İ 2021 0052.
2.Həmidov R.H., Tahirli H.M., Ağayev A.İ. CaCl2 və MgCl2 qarışığının ayrılma üsulu .
Patent İ 2021 0053.
“Koordinasiya birləşmələri” şöbəsinin
2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında
H E S A B A T |
Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Əjdər Məcidov
Mövzu: Molekulyar maqnitlər, keçiricilər, metal örtüklər və
selektiv sorbentlərin alınması üçün komplekslər və
metal üzvi birləşmələrin sintezi, quruluş və xassələ-
rinin tədqiqi
Mövzuya aid işlər: 3.1; 3.2; 3.3 ; 3.4.
|
LABORATORİYA: Molekulyar magnetiklər və keçiricilər
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü Əjdər Məcidov
Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfər e.i., 1 nəfər mühəndis, 1 nəfər texnik, 1 nəfər magistrdir. Pərizad Fətullayeva - k.ü.f.d., a.e.i., Səbirə Ağayeva - k.ü.f.d., a.e.i., Sevinc Osmanova - e.i., Səbinə İsmayilova - e.i.,
İŞ 3.1. Elektrod materialları və üzvi diod xassəli kompleks birləşmələrin, ferromaqnit xassəli nanokompozitlərin hidrotermal sintezi; keçid metalların bioloji aktiv turşu hidrazidlərinin törəmələri ilə yeni kompleks birləşmələrinin alınması
MƏRHƏLƏ I: Elektrod materialları və üzvi diod xassəli kompleks birləşmələrin sintezi
p- fenilendiamin törəmələri əsasında laylarla əhatə edilən nazik təbəqələrin alınmasi üzrə tədqiqatlar aparılmişdir (100-500 nm). Sintez olunmuş p-fenilendiaminin törəmələrinin üzvi işıq diodları kimi sınaqdan keçirilməsi üçün qurğu yığılmışdır. Tədqiqatlar davam edir.
MƏRHƏLƏ II. Ferromaqnit xassəli nanokompozitlərin hidrotermal sintezi
Mn, Fe, Co, Ni, Bi, La-nitratlarının hidrotermal reduksiyası ilə yüksək dispersli metal/metal oksid əsaslı nanostrukturlu kompozitlərin sintezi və xassələrinin tədqiqi
Hal-hazırda, perspektiv maqnit materialları arasında nanostrukturlu bərk kompozit materiallar və onların maye fazalı kolloidləri xüsusi maraq kəsb edir. Artıq bu tip materiallar elektronikadan tutmuş tibbə kimi istifadə edilir. Son illərdə maqnit xassələri tənzimlənə bilən kompozit materiallara maraq kəskin artıb. İlk növbədə bu nanostrukturlu kompozit materiallar bir sıra, o cümlədən maqnit rezonansı tomoqrafları üçün kontrast materialların, ünvanlı dərman daşıyıcılarının hazırlanması ilə əlaqədar olan məsələlərin həllində mühüm rol oynayır. Ümumiyyətlə, maqnit xassəli kompozit materialların sintezi istiqamətində hal-hazırda dünyanın bir çox aparıcı laboratoriyalarında tədqiqat işləri aparılır və qeyd etmək lazımdır ki, bu tədqiqat işlərinin əsas hissəsi tələb olunan xassəli maqnit materialların sintezi və tətbiqi ilə əlaqədardır.
2.1.Rentgeno-difraktometrik tədqiqatlar. Metal nitratların etilenqlikol və qarışqa turşusu mühitində hidrotermal reduksiyası zamanı ilkin mərhələdə Me-oksalatlar və karbonatlar əmələ gəlir. Göstərilmişdir ki, bu prekursor kimi götürülmüş nitratlların etilenqlikol/qarışqa turşusu mühitlərində 2000C temperaturda avtoklavda hidrotermal şəraitdə parçalanması zamanı bərk qalıq kimi oksalat və karbonatlar, metal və metal oksidləri əmələ gəlir. Bu haqda əvvəlki hesabat dövründə ətraflı məlumat verilmişdir.
İşığın dinamik səpilmə spektrləri.
Sintez olunmuş maddələrin maye fazada ultradispers hissəciklərinin ölçüləri işığın dinamik səpilməsi (İDS) metodu ilə öyrənilmişdir. Şəkil 1, a və b -də ikili [Mn:Bi (1:1)/(CH2OH)2] və üçlü [Mn:Bi:La] Mn-lı sistemlərin hidrotermal reduksiya məhsullarının (CH2OH)2 mühitində ultradispers hissəsinin işığın dinamik səpilmə histoqramları verilmişdir.
1 və 2-cu şəkillərin müqayisəli təhlili göstərir ki, bu sistemlər üçün dispers mühitin təbiətinin zərrəciklərin ölçülərinə görə paylanmasına və zərrəciklərin orta ölçüsünə təsiri böyükdür və bu fərq dispers mühitin – etilen-qlikolun və izopropil spirtinin bu kolloidlərdə olan zərrəciklərdən ibarət olan aqreqatlarla qarşılıqlı təsirin müxtəlifliyindədir. Hesab etmək olar ki, etilen-qlikolun bu aqreqatlarla qarşılıqlı təsir enerjisi daha böyükdür və bu qarşılıqlı təsirin nəticəsində etiilen-qlikol mühitində orta ölçüsü daha kiçik olan aqreqatlar stabilləşir.
Şəkil 1, a. Ikili Mn:Bi (1:1) sistemin hidrotermal reduksiya məhsullarının (CH2OH)2 mühitində ultradispers hissəsinin işığın dinamik səpilmə histoqramı
Şəkil 1, b. Üçlü Mn:Bi:La (1:1:1) sistemin hidrotermal reduksiya məhsullarının etilen-qlikol mühitində ultradispers hissəsinin işığın dinamik səpilmə histoqramı
MƏRHƏLƏ III. Keçid metalların bioloji aktivliyə malik turşu hidrazidlərinin törəmələri ilə yeni kompleks birləşmələrinin sintezi/
H2sahz)2liqandı və onunla Cu(II) və VO(II) kompleksləri sintez olunmuşdur. (H2sahz)2 N-salisiloil-N'-2-hidroksi-3,5-ditretbutil benziliden potensial 4-dentatlı liqanddır və aromatik halqa ilə bağlı olan 2 hidroksil qrupu və enol strukturu əmələ gətirə bilən hidrazid qrupunun oksigeni hesabına özünü 3-yüklü anion kimi aparır.
Şəkil. 3. (H2sahz)2 liqandının molekulyar quruluşu
Hidrazin qrupunun azot atomları ilə di-tert-butil salisil aldehidinin fenol hidrogeni ilə 2 hidrogen rabitəsi və hidrazin qrupunun oksigeni ilə salisil turşusunun karboksil qrupunun hidrogenləri arasında daha iki hidrogen rabitəsi mövcuddur.
Сu[H2sahzNO3H2O] kompleksinin quruluşu
Сu[H2sahzNO3H2O] kompleksinin kristalları, Cu (II) nitratın metanol-etanol mühitində ligandla reaksiyası ilə əldə edilmişdir. Rentgenstruktur analizinə yararlı kristallar metanol məhlulundan yenidən kristallaşdırma yolu ilə əldə edilmişdir (şək. 4).
Şəkil 4. Сu[H2sahzNO3H2O] kompleksinin molekulyar quruluşu
Cu(II) ionu ilə koordinasiya edən sərbəst ligandda 1634 cm-1 müşahidə olunan karbonil qrupunun udulma zolağı daha aşağı tezliklərə doğru sürüşür və 1625 cm-1-də müşahidə edilir. Hidrazid fraqmentinin (NH) udma zolağı kompleksəmələgəlmə nəticəsində nəzərəçarpacaq dərəcədə daralır və eyni zamanda daha yüksək tezliklərə doğru nəzərəçarpacaq dərəcədə sürüşür və 3210 cm-1-də müşahidə olunur. Bu dəyişiklik karbonil qrupunun metal ionu ilə koordinasiyaya daxil olduğunu göstərir. [Сu(sahzNO3H2O)] kompleksinin İQ spektrində ~ 3400cm-1-də koordinasiya olunmuş su molekulunun hidroksil qrupunun udulma zolağı vardır.
50-1020C temperatur intervalında Cu(II) kompleksinin termoqramında, endotermik təsirlə müşayiət olunan və higroskopik su itkisinə uyğun gələn 7.30% kütlə itkisi müşahidə olunur. 102-1670C intervalında, koordinasiya etmiş su molekulunun itkisinə uyğun olaraq 5.43% kütlə itkisi müşahidə olunur. 2400C-dən yuxarı temperaturda, kompleksin termooksidləşdirici destruksiyası baş verir və dalğavari şəkildə üzvi qalıqların yanması prosesinə çevrilir. Proses, 3400C bölgəsindəki DTA əyrisində maksimum sürüşkən bir ekzotermik təsir ilə müşayiət olunur. Nümunənin parçalanma prosesi 940°C -də kütləsinin 92,21% -i itirilməsi ilə başa çatır. Qalan metal kütləsi 7.8%, kompleksdəki metal:ligand 1: 1 nisbətinə uyğundur.
3.3. VO(II) kompleksinin quruluşu
Vanadil sulfatın N-salisiloil-N'-2-hidroksi-3,5-di-tert-butil benziliden ilə reaksiyasında VO2+ kompleksləri əmələ gəlir.
Vanadil kompleksinin ikinüvəli quruluşu iki qeyri ekvivalent monomer kompleksdən ibarətdir. Hər iki halda vanadium ionu +4 oksidləşmə dərəcəsinə malikdir. Bu monomer vahidlərdən birində vanadium ionu ekvatorial müstəvidə üç oksigen atomu ilə koordinasiyaya daxil olur: O1 (di-tert-butilfenol fraqmentinin fenol oksigen), O2-hidrazid oksigeni və O6 (deprotonlaşmış etanol oksigeni). Dördüncü mövqeyi azometin qrupunun azot atomu tutur- C=N-Aksial vəziyyətdə iki oksigen atomu yerləşir-spirt molekulunun oksigeni və vanadil oksigeni.
V2 atomunun ekvatorial müstəvili koordinasiyası eynilə V1-dəki kimidir, lakin aksial vəziyyətdə “vanadil” oksigeni ilə koordinasiya etanol molekulunun oksigeni ilə deyil, qonşu molekulun (V=O) oksigeni ilə həyata keçir. Bu rabitənin uzunluğu adi rabitələrə nisbətən uzundur (2.47 Å)-dir. Lakin bu ikinüvəli kompleksin əmələ gəlməsi üçün kifayətdir.
Mis kompleksində olduğu kimi vanadil kompleksində də salisil fraqmentindəki fenol oksigeni vanadium ionu ilə koordinasiyada iştirak etmir.
Şəkil.5. [(VO)2(H2sahz)2(C2H5O)2(C2H5OН)] kompleksinin molekulyar quruluşu
3.4. N,N’-xlor diasetilin salisil hidrazonu və komplekslərinin sintezi
Hidrazid, hidrazonlar və onların kompleksləri katalizatorlar, sensorlar, dərman maddələri kimi faydalıdır. Bu xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq N,N’-xlor diasetil hidrazidi və N,N’-xlor diasetilin salisil hidrazonu sintez edilmişdir. Sintez edilmiş maddənin quruluşu İQ- və UB- spektroskopiya vasitəsilə öyrənilib.
Liqand ( L) N,N’-xlor diasetil hidrazid ilə salisil aldehidin qarşılıqlı təsirindən alınmışdır. Liqandin quruluş formulu aşağıdakı kimidir:
Liqand L
Bioloji aktiv N,N’-xlor diasetilin salisil hidrazonu və onunla Cu(II), Ni(II) və Co(II) komplekslərinin sintez olunmuş, onların fiziki-kimyəvi xassələri müxtəlif üsullarla öyrənilmişdir.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
KİTAB
А.А.Меджидов, Д.Б.Тагиев. Физические методы в химии. 2021, Баку, «Элм», 195 с.
XARİCDƏ
1.Ismailov, E.H., Abbasov, Y.A., Osmanova, S.N. et al. Oxidative Addition of C–H Acids to bis(1,5-cyclooctadiene) Ni(0)Ni(COD)2 Complex. Theor Exp Chem. 56, pp.412–416 (2021). https://doi.org/10.1007/s11237-021-09670-w
2. Ш.Ф.Тагиева, С.Н.Османова, Э.Г.Исмаилов, А.Д.Кулиев, М.А.Гусейнова, Р.Д. Гасымов Фазовый состав, магнитные и каталитические свойства наноструктурных Fe-Ni/γ-Al2О3оксидных систем в реакции метанирования диоксида углерода. // Журнал Химическая промышленность сегодня Москва, 2021, №2, с.36-41.
3. Mansura Huseynova, Vaqif Farzaliyev, Ajdar Medjidov, Mahizar Aliyeva, Mücahit Özdemir, Parham Taslimi, Yunus Zorlu, Bahattin Yalçın, Onur Şahin.Synthesis, Biological and Theoretical Properties of Crystal Zinc Complex withThiosemicarbazone of Glyoxylic Acid. Journal of Molecular Structure. 2021.131470, https://doi.org/10.1016/j. molstruc.2021.131470
RESPUBLIKADA
Fatullayeva P.A. Complexes of metals with hydrazone hydrazide salicylic acid Chemical Problems, 2021, № 2,(19), pp.79-83. DOI: 10.32737/2221-8688-2021-2-79-83
KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə - 5, yerli - 1)
BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏR
Mərmərə Universiteti ( Türkiyə)
Moskva Dövlət Universiteti (Rusiya)
İSTİNADLAR - 5
LABORATORİYA: Keçid metalların metalüzvi birləşmələri
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru İltifat Lətifov
Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 k.ü.f.d. a.e.i., 1 kiçik elmi işçi, 1 mühəndis, 1 texnikdir,. Qəzənfər Cəfərov – k.ü.f.d., a.e.i., Rəfail Səlimov – k.ü.f.d., a.e.i., Dilarə Əliyeva – k.ü.f.d., a.e.i., Nigar İbrahimova - elmi işçi, Qafarova Ayşən - k.e.i.
İŞ 3.2: «Heksa-, okta- və dekametilferosen redoks sistemlərinin kinetik və elektrokimyəvi tədqiqat nəticələrinin müqayisəsi ilə üzvi həlledici mühitində işləyən perspektivli elektrodun işlənib hazırlanması»
Hesabat dövründə polimetilferrosen/polimetilferrisinium (MenFc/MenFc+, n=6,8,10) sistemlərinin heterogen fazada dönərlik şərtinə cavab verib-vermədiyini müəyyən etmək məqsədilə dekametilferrosen/dekametilferrisinium (Me10Fc/Me10Fc+) və ferrosen /ferrisinium (Fc/Fc+) redoks sistemlərin elektrokimyəvi tədqiqi tsiklik voltampermetriya üsulu ilə həyata keçirilmişdir. Əldə olunan nəticələr keçən ilin hesabatında 2 redoks sistemin – heksametilferrosen/heksametilferrisinium (Me6Fc/Me6Fc+) və oktametilferrosen/oktametilferrisinium (Me8Fc/Me8Fc+) redoks sistemlərinin nəticələri ilə müqayisə edilərək bu 4 sistemdən hansından və ya hansılardan daha davamlı müqayisə elektrodun hazırlanmasının məqsədəuyğun olduğu aydınlaşdırılmışdır.
Aşağıda bu ilin tədqiqat obyektləri olan ferrosen/ferrisinium (Fc/Fc+)və dekametilferrosen/dekametilferrisinium (Me10Fc/Me10Fc+) sistemlərinin tsiklik voltammoqrammaları (şəkil 1) və oradan hesablanmış parametrlər (cədvəl 1) verilmişdir.
a) |
b) |
Şəkil 1. Fc/Fc+ və Me10Fc/Me10Fc+ sistemlərinin müxtəlif skan sürətlərində
(0.02; 0.05; 0.1; 0.2 V×s–1) çəkilmiş tsiklik voltammoqrammaları
Cədvəl 1-də müqayisə məqsədilə həmçinin keçən hesabat ilində Me6Fc/Me6Fc+ və Me8Fc/Me8Fc+ redoks sistemlərinə dair əldə olunmuş nəticələr də verilmişdir.
Cədvəldəki məlumatların təhlili və ümumiləşdirilməsi nəticəsində aşağıdakı qənaətə gəlirik:
Polimetilferrosen/polimetilferrisinium MenFc/MenFc+ (n=6,8,10) sistemlərinin tsiklik voltampermetriya üsulu ilə tədqiqi sübut edir ki, bu sistemlərin hər biri IUPAC-ın müqayisə elektrodlarına qoyulan elektrokimyəvi dönərlik tələbatına (6-cı təlabata) tam cavab verir.
Bu nəticənin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, MenFc/MenFc+ (n = 6,8,10) sistemləri Fc/Fc+ sistemi kimi üzvi həlledicilərdə elektrokimyəvi tədqiqatın aparıldığı müddət ərzində davamlı sistemlərdir, çünki əldə etdiyimiz nəticələr sistemdə heç bir yan (əlavə) kimyəvi prosesin baş vermədiyini göstərir.
Bununla yanaşı, cədvəl 1-dən həmçinin görünür ki, MenFc/MenFc+ (n = 6,8,10) sistemlərin redoks potensialları hazırda istifadə olunan Fc/Fc+ elektrodunun potensialına yaxın sahədə, yəni əlverişli diapazonda (cədvəl 2) yerləşir.
Cədvəl 1. MenFc/MenFc+ (n=0,6,8,10) redoks-sistemlərin asetonitrildə tsiklik voltammoqrammalarının xarakteristikaları
ν (V×s–1) | *Epa (V) | Epc (V) | DEp (V) | E1/2 (V) | |||
Fc/Fc+ | |||||||
0.02 0.05 0.10 0.20 | 0.457 0.460 0.467 0.472 | 0.390 0.392 0.394 0.398 | 0.067 0.068 0.073 0.074 | 0.424 0.426 0.431 0.435 | |||
Me6Fc/Me6Fc+ | |||||||
0.02 0.05 0.10 0.20 | 0.136 0.142 0.147 0.151 | 0.067 0.071 0.074 0.076 | 0.069 0.071 0.073 0.075 | 0.102 0.107 0.111 0.113 | |||
Me8Fc/Me8Fc+ | |||||||
0.02 0.05 0.10 0.20 | 0.054 0.055 0.057 0.058 | - 0.009 - 0.010 - 0.010 - 0.011 | 0.063 0.065 0.067 0.069 | 0.0225 0.023 0.0235 0.024 | |||
Me10Fc/Me10Fc+ | |||||||
0.02 0.05 0.10 0.20 | - 0.046 - 0.044 - 0.043 - 0.042 | - 0.109 - 0.112 - 0.113 - 0.116 | 0.063 0.069 0.070 0.074 | -0.0775 -0.078 -0.078 -0.079 | |||
* Potensiallar asetonitril məhlulunda gümüş-xlorid (Ag/AgCl) müqayisə elektroduna nəzərən çəkilmişdir (bufer məhlulu – 0.10 mol/l, (C4H9)4N(PF6).
Cədvəl 2. MenFc/MenFc+ (n=0,6,8,10) redoks sistemlərdə yarımdalğa potensialının qiymətləri (skan sürətin 0.1 V×s–1 qiymətində)
Redoks sistem
| Fc/Fc+ | Me6Fc/Me6Fc+ | Me8Fc/Me8Fc+ | Me10Fc/Me10Fc+ |
E1/2(mV)
| 431 | 111 | 23 | – 77 |
Ona görəMenFc/MenFc+ (n = 6,8,10) sistemləri 7-ci tələbata da tam cavab verdikləri üçün aşağıdakı ümumi nəticəni ifadə etmək olar:
MenFc/MenFc+ (n = 6,8,10) sistemləri IUPAC-ın yeddi tələbatının hər birinə tam cavab verdikləri üçün müqayisə elektrodu kimi istifadə oluna bilər.
Elektrokimyəvi tədqiqatlar aparılan MenFc/MenFc+ (n=0,6,8,10)sistemlərində reagent və bufer sisteminin qatılıqları elə seçilmişdir ki, məhlul-elektrod arasında kütlə daşınması yalnız diffuziya prosesi nəticəsində baş versin, miqrasiya və konveksiya prosesləri kütlə daşınmasında iştirak etməsin. Elektrokimyanın nəzəri əsaslarına görə bu tip redoks sistemlərdə anod və katod pik cərəyanları (ipa, ipc) potensialın skan sürətinin kvadrat kökündən (u1/2) Rendl-Sevçik tənliyinə uyğun şəkildə asılıdır:
ip = 2,686 ×105×n3/2×A×c×D1/2×n1/2 (1)
Bu tənliyin bizim sistemlərdə doğru olduğunu aşağıdakı düzxəttli asılılıqlardan görmək olar:
a) |
b) |
Şəkil 2. Me6Fc/Me6Fc+ (a) və Me8Fc/Me8Fc+ (b) redoks sistemlərində
ipa – n1/2 asılılıqların qrafikləri
Ona görə Rendl-Sevçik tənliyindən istifadə edərək reagentlərin diffuziya əmsalları tapılmış və onların müqayisəsi əsasında redoks sistemlərdə baş verən molekullararası qarşılıqlı təsir haqqında məlumatlar əldə olunmuşdur. Bunun üçün MenFc/MenFc+ (n=0,6, 8,10)redoks sistemlərində müşahidə olunan katod (və anod) pik cərəyanlarının (ipk, ipa) qiymətləri nəzərə alınaraq (1)-düsturundan hər bir reagentin diffuziya əmsalı [D(MenFc) və [D(MenFc+)] hesablanmış və cədvəl 3-dəgöstərilmişdir.
Cədvəl 3. MenFc/MenFc+ (n=0,6,8,10) sistemlərində reagentlərin diffuziya əmsalının (D) qiymətləri (sm2/s ilə, həlledici – asetonitril, temperatur – 25°C)
D Reagent | D n = 0 | D n = 6 | D n = 8 | D n = 10 |
MenFc | 6.4 × 10–5 | 1.68 × 10–5 | 0.84 × 10–5 | 0.48 × 10–5 |
MenFc+ | 3.6 × 10–5 | 1.23 × 10–5 | 0.58 × 10–5 | 0.36 × 10–5 |
Cədvəldəki məlumatlar əsasında müəyyən edilmişdir ki, oksidləşdirici və reduksiyaedicinin diffuziya əmsalının qiymətlərinin bir-birinə yaxın olması Nernst tənliyində standart elektrod potensialının (Eo) sistemin çox asan əldə olunan yarımdalğa potensialına (E1/2) bərabər olmasına (E0» E1/2) şərait yaradır.
Hesabat ilində həmçinin MenFc/MenFc+(n = 6, 8, 10) sistemlərinin yarımdalğa potensialının (E1/2) qiymətinə müxtəlif təbiətli həlledicilərin təsirini müəyyənləşdirmək məqsədilə Me8Fs/Me8Fs+sisteminin donor ədədi (DƏ) və özlülüyü (η) bir-birindən kəskin fərqlənən 3 həlledicidə – asetonitril (ASN), dimetilsulfoksid (DМSО) və dixlormetanda (DXМ) tsiklik voltammoqrammaları çəkilmiş (şəkil 3) və tədqiqiqatın nəticələri müqayisəli şəkildə araşdırılmışdır.
Şəkil 3. Me8Fc/Me8Fc+ sisteminin asetonitrildə (ASN) (a), dimetilsulfoksiddə (DMSO) (b) və dixlormetanda (DXM) (c) müxtəlif skan sürətlərində (0.02; 0.05; 0.1; 0.2 V×s–1) çəkilmiş tsiklik voltammoqrammaları
Cədvəl 4. İstifadə edilmiş həlledicilərin donor ədədi (DƏ) və özlülüyü (η)
Həlledici | DƏ (kC×mol–1) | η (mPa×s) |
Dimetilsulfoksid (DМSО) | 124.7 | 1.989 |
Asetonitril (ASN) | 59.0 | 0.341 |
Dixlormetan (DXМ) | 4.2 | 0.410 |
Cədvəl 4-dən görünür ki, hər bir həlledicidə DEp kəmiyyətinin qiymətləri (4-cü kolon) nəzəri hesablanmış qiymətə (0,060 V) yaxındır, yarımdalğa potensialının (E1/2) (5-ci kolon) qiymətləri isə skan sürətindən (n) asılı deyil. Bu iki fakt ona dəlalət edir ki, təcrübədə ilk olaraq götürülən Me8Fc kompleksi üç həlledicinin hər birində dönən birelektronlu oksidləşməyə uğrayır:
Ме8Fc « Ме8Fc+ + e−
həlledici: asetonitril, dixlormetan, dimetilsulfoksid
Me8Fc/Me8Fc+sisteminin DEp qiyməti yalnız dixlormetan məhlulunda 0,060 V-dan bir qədər böyükdür (0,086–0,107 V). Bu onu göstərir ki, məhz bu həlledicidə elektron keçidi bir qədər ləng baş verir.
Yarımdalğa potensialının qiymətinə həlledicinin təbiətinin təsirini araşdırmaq məqsədilə skan sürətinin 0.1 V×s–1 qiymətində üç həlledicidə çəkilmiş tsiklik voltammoqrammalar eyni qrafikdə (şəkil 4),tsiklik voltammoqrammalardan əldə olunmuş yarımdalğa potensialının (E1/2) qiymətləri isə cədvəl 5-də göstərilmişdir.
3 |
2 |
1 |
Şəkil 4. Me8Fc/Me8Fc+ sisteminin müxtəlif həlledicilərdə (1–ASN; 2–DXM; 3–DMSO)
skan sürətinin 0.1 V×s–1 qiymətində çəkilmiş tsiklik
voltammoqrammalarının müqayisəsi
Cədvəl 5.Me8Fc/Me8Fc+ redoks sistemin müxtəlif həlledicilərdə yarımdalğa potensialının qiymətlərinin müqayisəsi (skan sürəti 0.1 V×s–1-dir)
Həlledici
| ASN | DXM | DMSO |
E1/2(mV)
| 23 | 48 | 93 |
Həm spektrdən, həm də cədvəl 5-dən görünür ki, Me8Fc/Me8Fc+ sistemində yarımdalğa potensialının qiyməti ASN®DXM®DMSO ardıcıllığında müsbət potensiallar istiqamətindəbir qədər (D = 93 – 23 = 70 mV) sürüşür.
Tədqiqatda aldığımız nəticənin (D=70 mV) eksperimentin xətası (±10 mV) ilə müqayisədə böyük olmasına baxmayaraq hazırda bu sürüşmənin sayca qiyməti tətbiq baxımdan qənaətbəxşdir, çünki hazırda müqayisə elektrodu kimi tətbiq edilən Fc/Fc+ sisteminin E1/2 qiymətinin sürüşməsi həlledicinin təbiətindən və şəraitdən asılı olaraq 317–633 mV təşkil edir.
Başqa sözlə, MenFc/MenFc+ (n=6,8,10)sistemləri əsasında hazırlanmış müqayisə elektrodunun oksidləşmə-reduksiya potensialı müxtəlif üzvi həlledicilərin təsirindən Fc/Fc+ sisteminə nəzərən təxminən 4–9 dəfə az dəyişir.
Bu da bizə elektrokimyəvi tədqiqatlarda əldə olunmuş məlumatların elmi araşdırmasının nəticəsini aşağıdakı kimi ifadə etməyə əsas verir:
MenFc/MenFc+ (n=6,8,10) redoks-sistemləri qeyri-su mühitində müqayisə elektrodu kimi, əvvəllər təklif olunmuş ferrosen-ferrisinium (Fc/Fc+) sistemindən daha perspektivli sistemlərdir.
NƏTİCƏLƏR
1. Heterogen fazada MenFс/MenFс+ (n = 6,8,10) redoks sistemlərində baş verən elektron mübadilə reaksiyası diffuziya ilə məhdudlaşmışbirelektronlu dönən prosesdir və redoks cütlərin hər biri IUPAC-ın müqayisə elektroduna qoyulan yeddi təlabata tam cavab verir.
2. Ferrosen və ferrisiniumun diffuziya əmsalının qiymətlərinin bir-birinə yaxın olması Nernst tənliyinə uyğun olaraq bu redoks sistemləri çox asan əldə olunan yarımdalğa potensialı (E1/2) ilə səciyyələndirməyə imkan verir.
3. MenFc/MenFc+ (n=6,8,10) redoks-sistemləri müxtəlif təbiətli üzvi həlledicilərdə müqayisə elektrodu kimi, hazırda tətbiq edilən ferrosen-ferrisinium sistemindən daha perspektivli sistemlərdir və praktikada onunəvəzinə uğurla istifadə oluna bilərlər.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARICDƏ
N.Z.İbrahimova, G.М.Jafarov, D.B.Tagiyev, I.U.Lyatifov. Electrochemical reversibility of Me6Fc/Me6Fc+PF6– and Me8Fc/Me8Fc+PF6– redox systems in acetonitrile. // Journal of Electrochemical Science and Engineering, 2021, 11(4), pp.221-225.
KADR HAZIRLIĞI:
Dissertant İbrahimova Nigar Ziya qızı “Polimetilferrosen və polimetilferrisinium sistemlərində elektron mübadilə reaksiyalarının kinetikasının tədqiqi və yeni elektrokimyəvi müqayisə elektrodlarının hazırlanması” mövzusu üzrə elmi-tədqiqat işləri aparır.
Dissertant Qafarova Ayşən İlqar qızı “Dəmir və kobaltın tsiklopentadienil, tsiklopentadienilkarbonil komplekslərinin sintezi və onlar əsasında karbon nanoborularının alınması” mövzusu üzrə elmi-tədqiqat işləri aparır.
LABORATORİYA: Nadir metalların kompleks birləşmələri
LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya üzrə fəlsəfə doktoru Fidail Cəlaləddinov
Laboratoriyada 9 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər b.e.i., 3 nəfər e.i.,1nəfər mühəndis, 1 nəfər baş laborant, 1nəfər texnikdir. Esmira Quliyeva – k.ü.f.d.,a.e.i., Hidayət Məmmədov – b.e.i., Şahnaz Qəhrəmanova – k.ü.f.d., b.e.i., Mehriban Məmmədova – e.i., Təranə Əsgərova – e.i., Tamilla Haqverdiyeva – e.i., Əliyeva Cavahir – müh., Əhmədova Zərifə – b.lab., Cahandarova Janetta – tex.
İŞ 3.3: “Keçid metalların (Fe,Zn, Mn,Co Ni) heksilrezorsinlə (C12H18O2) alınmış kompleks birləşmələr əsasında bioloji aktiv funksional materialların (boy stimulyatorları, adoptegen və məhsuldar xassəli) alınması və tədqiqi”
MƏRHƏLƏ I: Keçid metalların (Zn,Mn,) heksilrezorsinlə (C12H18O2) alınmış kompleks birləşmələrin sintezi
Mn(II) və Zn(II) salisil-rezorsin spirti və salisil turşusu ilə komplekslərinin sintezi və tədqiqi
Bir çox keçid metallarının benzoy turşusu, salisil turşusu, rezorsin, bipiridin, poliaminopolifosfin turşuları kimi üzvi liqandlarla koordinasiya birləşmələri həyati vacib mikroelementlərin və biomolekulların donorları olduqları üçün bioloji aktivlik nümayiş etdirirlər və buna görə də şiş hüceyrələrinə qarşı yüksək sitotoksik aktivlik göstərirlər və müxtəlif dərmanların istehsalında geniş istifadə olunurlar.
Komplekslərin bioloji aktivliyi yalnız metal ionunun və liqandların təbiəti ilə deyil, həm də sintez şərtləri, xarici və daxili koordinasiya sahələrinin tərkibi və əldə edilən birləşmələrin quruluşu ilə müəyyən edilir. Məhz buna görə də işimizin əsas məqsədi qeyd olunan xassələrə malik birləşmələrin alınmasıdır.
Mn(II) və Zn(II) - nin salisil-rezorsin spirti və salisil turşusu ilə neytral mühitdə kompleksləri [MnL2(H2O)2] H2O, [MnL2Cl2],[ZnL2SO4]sintez edilmişdir. Alınan komplekslərin tərkibi və quruluşu kimyəvi, rentgen -faza, İQ-spektral və termoqravimetrik analiz üsulları ilə öyrənilmişdir. Termoqravimetrik və rentgen-faza analizlərinin məlumatlarına əsasən, termal parçalanma prosesinin üç mərhələdə baş verdiyi və termolizin son məhsulunun metal oksidi olduğu müəyyən edilmişdir.
Yuxarıda göstərilənləri nəzərə alaraq, Mn(II) və Zn(II) komplekslərinin salisil-rezorsin spirti və salisil turşusu ilə sintezi və öyrənilməsinə həsr olunmuş bu iş bu gün aktualdır.
Fiziki ölçmələr
Alınan sintez məhsullarının tərkibi və kimyəvi quruluşu fiziki-kimyəvi analiz üsulları ilə öyrənilmişdir: Rentgen-faza analizi (diffraktometr Almaniya D-2 Phaser Bruker firması), IQ spektroskopiyası ("Specord M-80" markası Carl Zeiss). Reaksiya məhlullarının UB spektrləri ABŞ-ın Evolution 60S spektrofotometrində qeydə alınmışdır. Diferensial termoqravimetrik analiz (NETZSCH STA 449F3 STA449FSA-0622-M) üzərində aparılmışdır.
1.1 Mn(II) və Zn(II)-nin salisil-rezorsin spirti və salisil turşusu ilə sintez metodları
[MnL2Cl2] birləşməsinin sintezi
[MnL2Cl2] birləşməsini sintez etmək üçün 0,6 q (0,03 mol) MnCl2· 2H2O 30 ml etanolda (1:1 nisbətində) 60°C temperaturda həll edilərək alınan məhlulun üzərinə 40 ml salisil-rezorsin spirti əlavə edilmişdir, bir saat sonra, ağ, iynəyə bənzər kristallar ayrılır, alınmış birləşmə bir neçə dəfə efirlə yuyulur və sabit bir çəki alınana qədər sulfat turşusu üzərində eksikatorda qurudularaq,kimyəvi analiz olunur. Analizin nəticələri aşağıdakı kimidir (%- lə, cədvəl 1):
Cədvəl 1. [MnLCl2] birləşməsinin sintezi1:2 nisbəti
Komplekslər | Tapılmış, % | Hesablanmış, % | ||||||
Mn | Zn | Cl | N | Mn | Zn | Cl | N | |
[MnL2(H2O)2] H2O | 18.19 |
|
| 6.84 | 18.13 |
|
| 6.89 |
[MnL2Cl2] | 17.68 |
| 10.89 | 6.80 | 17.72 |
| 10.92 | 6.85 |
[ZnL2SO4] |
| 19.45 |
| 7.20 |
| 19.10 |
| 7.15 |
[MnLCl2] birləşməsinin sintezi1:2 nisbətində yuxarıda göstərilən metodikaya uyğun aparılmışdır.
[MnL2(H2O)2] Н2О birləşməsinin sintezi ( L-salisil turşusu)
2,760 q salisil turşusu 20 ml etanolda həll edildikdən sonra, məhlul 20 ml distillə suyunda həll edilmiş 1,259 q manqan (II) xloridə əlavə edilir və 4-5 saat qaynadılır. Alınmış çöküntü süzülür, etanolda yuyulur və susuz kalsium-xlorid üzərində bir həftə eksikatorda qurudulur. Hər iki birləşmənin alınması prosesi neytral mühitdə aparılır.
[MnL(H2O)2] Н2О birləşməsinin sintezi (L-salisil turşusu) 1:2 nisbətində yuxarıda göstərilən metodikaya uyğun aparılmışdır.
[ZnL2SO4] kompleksinin sintezi ( L-salisil turşusu)
Kompleksi sintez etmək üçün 0.6 qr (0.005 mol) ZnSO4 20 ml suda 450 C temperaturda tam həll edildikdən sonra, alınmış məhsulun üzərinə 0.8 qr (0.005 mol) salisil turşusunun əvvəlcədən 15 ml suda həll edilmiş məhlulu əlavə edilmişdir. Alınmış məhlul 2 saat müddətində verilmiş temperaturda qızdırıldıqdan sonra, otaq temperaturuna qədər soyudulmuş və kristallaşmaq üçün saxlanılmışdır. Təqribən 7-8 saatdan sonra çökmüş kristallar eksikatorda NaOH üzərində qurudulmuşdur.
1.2. Alınmış komplekslərin fiziki-kimyəvi metodlarla tədqiqi
Liqandın kompleks əmələgətirici maddə ilə əlaqələndirilməsinin təbiətini müəyyən etmək üçün əldə edilən komplekslərin İQ spektral təhlili aparılmışdır ki, bu da kompleksin sərbəst liqand spektrinə nisbətən əhəmiyyətli spektral dəyişikliklərlə müşayiət olunduğunu göstərmişdir (şəkil1).
Alınan mürəkkəb birləşmələrin [MnL2Cl2] və ilkin maddələrin İQ -spektrlərinin müqayisəsi göstərdi ki, kompleksdəki karbonil qrupunun udma zolaqları ionlaşmış formadadır, çünki, deprotonlaşmış karboksil qrupunun asimmetrik və simmetrik titrəmələrinin udma zolaqları 1659–1510 sm-1 və 1445–1377 sm-1 aralığında görünür.
Şəkil 1. İlkin maddənin İQ- spektri
Şəkil 2. Mn (II)-nin salisil-rezorsin spirti ilə kompleksinin İQ spektri
İonlaşmış karboksil qrupunun (COO–) asimmetrik və simmetrik udma titrəmələri arasındakı fərq 220 sm-1-dən azdır ki, bu da onun əmələ gələn kompleks birləşmədə olan manqan ionu ilə dəqiq koordinasiyasını göstərir. Bu səbəbdən liqandın karboksilat qrupunun oksigen atomu ilə manqan (II) ionu arasındakı əlaqənin ion tipli olduğu qənaətinə gəlmək olar.
Termiki analiz nəticələri alınmış kompleksdə su molekulunun olmadığını təsdiqləyir, çünki, dehidratlaşmaya uyğun 200 ° C -ə qədər heç bir dəyişiklik müşahidə edilmir.
Alınan məlumatlar bu komplekslərin [MnL2(H2O)2] H2O (L - salisil turşusu və salisil-rezorsin spirti) və [ZnL2SO4] əmələ gəlməsini təsdiq edir.
Tədqiq olunan komplekslərin tərkibini və temperatura davamlılığını təyin etmək üçün element analizi, rentgen-faza analizi, İQ spektral və termoqravimetrik analizlər aparılmışdır (şəkil 2,3).
Şəkil 3. Zn(II)- nin salisil turşusu ilə kompleksinin İQ spektri
Şəkil 4-də istilik sabitinin və sintez edilmiş komplekslərin tərkibinin təyin edilməsinin [MnL2Cl2] termoqravimetrik əyrisi verilmişdir.
Şəkil 4. L-salisil-rezorsin spirti Mn (II) kompleksinin derivatoqramması
Differensial termiki analiz metodu vasitəsilə alınmış kompleks birləşmələrin [MnL2Cl2] tərkibi və sabitliyi təyin olundu və komplekslərin 1500C-yə qədər istiliyə davamlı olduğu müəyyən edildi.
Şəkil 5. Mn(II)-nin salisil turşusu ilə kompleksinin termoqraviqramması.
DTA analiz metodu vasitəsilə [MnL2(H2O)2] H2O, (L - salisil turşusu),[ZnL2SO4] (L - salisil turşusu),kompleks birləşmələrinin tərkibi və sabitliyi öyrənildi və kompleksin 160°С temperatura qədər davamlı olduğu təyin edildi. Yüksək temperaturda kompleks tədricən parçalanır və bu proses bir neçə mərhələdə başa çatır və bütün hallarda termoliz prosesinin son məhsulu metal oksidlərindən ibarət olur (şəkil 5,6).
Şəkil 6. Zn(II) salisil turşusu ilə kompleksinin termoqraviqramması.
Ultrabənövşəyi spektroskopiya
0.01 M [MnL2(H2O)2] H2O kompleksinin UB spektral analizi aparılmışdır, kompleksin tərkibində su molekulu qalır. Nümunə göstərir ki, d-d keçidi 480-560 nm dalğa uzunluğuna malikdir (şəkil 7.8).
Şəkil7. [MnL2(H2O)2]H2O kompleksinin 0.01 M məhlulunun
ultrabənövşəyi udma spektri.
Şəkil 8. L-salisil-rezorsin spirti Mn (II) kompleksinin 0.01 M məhlulunun ultrabənövşəyi udma spektri.
Rentgen-faza analizi
Şəkil 9-də sintez məhsulunun rentgenoqrammasının nəticəsi göstərilib. Alınan məlumatlar [MnL2(H2O)2]H2O kompleksinin əmələ gəlməsini təsdiqləyir.
Şəkil 9. [MnL2(H2O)2]H2O kompleksinin L-salisil turşusu ilə
difraksiya nümunəsi.
Kristal qəfəs parametrləri bir-birindən fərqləndiyinə görə demək olar ki, (şəkil 10), Mn-salisil turşusunun koordinasiya kompleksi yaranıb. Salisil turşusunun pikləri Mn-salisil turşusunda görünmədiyi üçün demək olar ki, bütün salisil turşusu kompleksinin yaranmasında iştirak edib.
Tədqiq olunan komplekslərin tərkibini və istilik sabitliyini təyin etmək üçün element analiz, rentgen- faza analizi, İQ- spektral və termoqravimetrik analiz aparmışıq. Araşdırmaların nəticələri göstərdi ki, bütün hallarda komplekslərin termiki parçalanmasının son məhsulu metal oksididir. Beləliklə, işdə istifadə olunan fiziki-kimyəvi üsulların nəticələrinə görə, əldə edilmiş komplekslərin tərkibi və quruluşunun birbaşa ilkin məhsulların nisbətindən asılı olduğu müəyyən edilmişdir.
a) b)
Şəkil 10. Mn(II)-nin salisil-rezorsin spirti ilə kompleksin kristallarının mikroskop altında görünüşü: a) adi halda, b) böyüdülmüş
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə - 1, yerli - 2)
İSTİNADLAR - 3
LABORATORİYA: Metal-klatrat birləşmələri
LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru Mina Munşiyeva
Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 5 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i.-dir, 1 mühəndis, 1 texnik. Qüdrət Əliyeva - k.ü.f.d., a.e.i., Əsmət Əzizova - k.ü.f.d., a.e.i., Humay Məmmədova - e.i., Nərminə Məmmədova – e.i., Ofelya Quliyeva - e.i., Firuzə Əliyeva - e.i., Sevinc Rəhmanova - k.e.i., Səbinə Məmmədova - k.e.i.
İŞ 3.4: Bəzi d- və f-elemetlərinin ftal turşuları ilə kompleksləri əsasında supramolekulyar birləşmələrinin sintezi və quruluş-kimyəvi tədqiqi
MƏRHƏLƏ I:f-elementlərinin ftal turşuları ilə komplekslərinin klatrat əmələgətirmə
qabiliyyəti.
2012-ci ildən başlayaraq keçid d- metallarının kompleksləri əsasında supramolekulyar birləşmələrin sintezi və tədqiqi üzrə elmi işlər aparılır və bir dissertasiya işi müdafiə edilib.
Bu işlərin davamı kimi f-elemetlərin əsasında supramolekulyar birləşmələr sintez edilib və quruluş-kimyəvi analizləri aparılıb.
Carı ilin tədqiqatı lantan və neodimin o-ftal turşusu ilə komplekslərinin öyrənilməsinə həsr olunub. Tədqiqat zamanı element analizi, rentgenfaza, İQ-spektroskopiya və termoqravimetriya metodlarından istifadə edilmişdir. Sintez olunmuş birləşmələrin rentgenoqrammları şəkil 1a və b göstərilmişdir.
Rentgenoqrafik analiz göstərir ki, alınan birləşmələr birfazalıdır və yüksək kristallikdir. Bütün difrakltoqram boyunca səpələnmiş maksimumlar birləşmələrin yüksək simmetriyaya malik olduqlarını sübut edir. Difraktoqramlardakı Ln-ftalat üçün 13,29;13,8; 7,51A0 maksimumları və Nd-ftalat üçün 13.98; 10.94; 6.02 A0 maksimumları yaxşı identifikasiya olunur. Göstərilən difraktoqramdan və elementar hücrənin parametrlərindən görünür ki, onlar identik deyil, baxmayaraq ki, bu nadir torpaq elementləri (La, Nd) birinci izoquruluş qrupunda, yəni lantanoidlər sırasında birinci beşlikdə yerləşir.
Kimyəvi element analizinin nəticələrindən belə görünür ki, sintez olunan birləşmələrin tərkibi hepta-akva-triftalatodilantan (III) və heptaakva-triftalatodineodiumun (III) kimyəvi formuluna uyğundur və onlar izoquruluşlu deyillər (şəkil 1 a və b).
Şəkil 1. La2(o-C6H4 (COO)2)3(H2O)7 və Nd2(o-C6H4(COO)2)3(H2O)7 difraktoqramları.
Kompleks birləşmələrin termiki destruksiyasını təyin etmək üçün 20–9000C temperatur intervalında termoqrafimetrik analiz aparılmışdır. Kompleks birləşmələrin derivatoqrammlarından görünür ki, lantan ftalatın parçalanması 102.40C temperaturda başlayır və 1.5 molekul suyun itməsinə gətirir. Bununla bərabər kütlənin itirilməsi ümumi kütlənin təcrübi olaraq 3.23% (hesablanıb 3.01%) təşkil edir. Sonra 237.20C temperaturda 5.5 molekul suyun itməsi müşahidə olunur.
3000C temperaturdan başlayaraq susuz kompleks birləşmələrin parçalanması 343.30C temperaturda endotermik effektlərin müşahidə olunması ilə baş verir. Termoanalizin son məhsulu La2O3 təcrübi olaraq 32.12% təşkil edir (hesablanıb 36.35%). Qeyd etmək lazımdır ki, lantan oksidinin alınması zamanı ancaq karboksil anionunun oksigenindən istifadə olunur. Çünki derivatoqramın TQ əyrisində kütlə artımı müşahidə olunmur.
Yeddi su molekulu olan Nd-ftalat kompleksi 1480C temperaturadək davamlıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, yeddi su molekullu La-ftalat kompleksi 800C temperatura qədər davamlıdır. 1480C-dən sonra kompleks birləşmənin 177.30C-də maksimum aydın lakin dayaz endotermik effektlə müşahidə olunan parçalanması başlayır. Molekulun üzvi hissəsinin intensiv yanması 510–6000C temperatur intervalında baş verir.
Beləliklə, aparılan tədqiqatların nəticəsi göstərdi ki, kompleks birləşmələr eyni kimyəvi formula malik olmasına baxmayaraq, müxtəlif quruluşludurlar və termiki destruksiya fərqli sxemlərlə baş verir.
Kompleks birləşmələrin termoqraviqrammlarının müqayisəsindən aydın oldu ki, lantan ftalat kompleksində su molekulu kristallik qəfəsi 800C-dən aşağı temperaturda tərk edir. (endotermik effektin maksimumu 102.40C), bu da onun lantanın mərkəzi atomunun koordinasiyasına daxil olmadığını və kristalloqrafik məsamələrdə yerləşdiyini göstərir. Bütün bu deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, hər lantan atomunun koordinasiyasına 3su molekulunun 3 oksigen atomu və helat tipli 3 karboksil qrupunun 6 oksigen atomu daxil olur. Beləliklə, hər lantan atomunun koordinasiya ədədi 9-a bərabər olur, bu da lantan üçün xarakterikdir. Sintez olunmuş komplekslər üçün təhmin olunan (şəkil 2).
Sxematik quruluşdan göründüyü kimi kompleks birləşmə ziqzaq şəkilli 2D polimer qatlardan ibarətdir. Kristalloqrafik məsamələrdə yerləşən su molekulu həm molekuldaxili, həm də molekulxarici hidrogen rabitəsi əmələ gətirərək polimer qatlarını bir-birinə tikir və bunun nəticəsində 3D quruluşlu supramolekula yaranır.
Neodium kompleksinin əmələ gəlməsi zamanı bütün su molekulları çox yüksək temperaturda kristal qəfəsi 2 mərhələdə tərk edir, yəni endotermik effektin sonu ikinci endotermik effektin başlanğıcıdır. Ona görə belə təhmin etmək olar ki, bütün su molekulları neodiumun mərkəzi atomlarının koordinasiyasında iştirak edir.
Şəkil 2. Neodium ftalatın təsvir olunmuş sxematik quruluşu
Beləliklə, neodiumun hər mərkəzi atomunun koordinasiyasına 3 su molekulunun oksigen atomu və helat tipli 3 karboksil qrupunun 6 oksigen atomu daxil olur. Bir su molekulu isə müxtəlif ziqzaqvari polimer qatlarda yerləşən neodium atomları arasında körpü əmələ gətirir və bununla da 2D quruluşu 3D quruluşuna çevrilir. Deməli neodium atomunun koordinasiyasına 3 su molekulunun 3 oksigen atomu, helat tipli 3 karboksil qrupunun 6 oksigen atomu və körpü molekulunun bir oksigeni daxil olur. Neodium ftalatın lantan ftalatla müqyisədə yüksək termiki davamlılığa malik olması bununla izah olunur.
MƏRHƏLƏ II: Bəzi metalların ftal turşuları ilə kompleksləri əsasında pirazinlə supramolekulyar birləşmələrin sintezi.
Stronsiumun o-ftal turşusu ilə kompleksləri əsasında pirazin adduktları alınmışdır, onların rentgenoqrafik, derivatroqrafik və İQ-spektroskopik analiz metodları ilə fiziki-kimyəvi xassələri öyrənilib. Rentgenofaza analizindən görünür ki,alınan məhsul bir fazalı və yüksək kristallığa malikdir. Piklərin bütün difratoqramm boyunca paylanması adduktun yüksək simmetriyaya malik olmasını göstərir və elementar qəfəsin parametrləri a=12,727A0; b=11,42 A0; c=9,039 A0 bərabərdir. Termoqrafik analizin nəticəsi göstərir ki, birləşmə 2160C –yə qədər davamlıdır (şəkil 3).
Şəkil 3.Stronsium-ftal-pirazin kompleksinin termoqramması.
90-1260C temperatur intervalında endotermik effekt müşahidə olunur. Bu mərhələdə kristal qəfəsin suyu və pirazin adduktu qəfəsi tərk edir ( çəki itkisi 13 % olur). Maksimum 5160C olan 435-548,20C temperatur intervalında adduktsuz kompleksin parçalanması prosesi gedir və 848,70C-də son məhsul olaraq SrO alınır.
MƏRHƏLƏ III: Platin və palladiumun kükürd və azot tərkibli komplekslərinin formalaşması.
İlk dəfə olaraq ikivalentli platin və palladiumun bioloji sistemlərə xas olan funksional qruplara malik bioloji fəal merkamin və β-merkaptoetanol liqandları ilə çoxnüvəli koordinasion birləşmələri alınmış, onların strukturları öyrənilmiş, quruluş və bioloji fəalliq (radioprotektor, onkoloji, dermatoloji) arasında korrelyasiya müəyyən edilmişdir.
Şəkil 4. Pt (a) və Pd (b) merkaptoetanolla komplekslərinin quruluşu.
Hesabatın təqdim olunan hissəsi sistematik aparılan Pt və Pd merkaptoetanollakompleks işlərinin RQA – üsulu ilə tədqiqatının davamıdır. Hesabat dövründə iki valentli platin və palladiumun kükürd-oksigen və heterotsiklik azot atomu saxlayan aromatik karbohidrogenlərlə bir və altı nüvəli kompleks birləşmələr alınaraq quruluşları İQ və RQA-üsulları ilə öyrənilmişdir. Kükürd-oksigen tərkibli bioloji fəal liqand kimi merkaptoetanoldan istifadə edilmişdir.
Palladiumun merkaptoetanolla alınmış klaster tipli altınüvəli tac tipli kompleksində, altı ədəd palladium atomu sadə altıbucaqlı əmələ gətirir. Hər bir palladium atomi bir-biri ilə disulfid körpüsü ilə birləşərək molekulyar quruluşu əmələ gətirir. Hər bir palladium atomu qoş konformasiyaya uyğun yastı kvadrat formada koordinasion poliedr əmələ gətirirlər. Ayrı-ayrı molekulyar quruluşlar bir-biri ilə merkaptoetanol molekulunun hidroksil qrupları ilə hidrogen rabitəsi yaradaraq birləşirlər. Merkaptoetanolun hidroksil qrupu koordinasiyada iştirak etmir. Kristallik quruluşun bəzi parametrləri İQ spektrin nəticələri ilə eynilik təşkil etdiyi sübut edilmişdir. Bioloji fəal liqand kimi istifadə edilən b-merkaptoetanol HS–CH2CH2OH sistein reduktazanın tio-modelidir. Qarışılıqlı təsirdə olan başlanğıc maddələrin stexiometrik nisbətlərini və digər fiziki-kimyəvi faktorlarını tənzimləyərək ədəbiyyatda quruluş və xassəcə məlum olmayan altınüvəli [Pd6(SCH2CH2OH)8] yeni qeyri-klaster tipli kompleks birləşmə alınmışdır. Alınan kompleks birləşmədən kristallar yetişdirilərək quruluşu rentgen quruluş analiz üsulu ilə müəyyənləşdirilmişdir.
RQA-nəticələrindən aydın olur ki, altı palladium atomundan dördü səkkiz ədəd beşüzlü metal helat tsikli əmələ gətirir. Səkkiz ədəd liqandın dördü mərkəzi atomla ½ Pd–O rabitəsi yaradaraq kompleks molekulu neytrallaşdırır. Kompleks iki ədəd kəsişən kreslonu xatırladır. İki ədəd palladium atomu isə kəsişmədə koordinator rolunu oynayırlar.Helat tipli komplekslərdə adduktların koordinasion sferadan helat əmələgətiriciləri sıxışdırıb cıxarması ftal turşusu misalinda tədqiq edilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, ftal turşusu digər helat əmələgətirici liqand-merkaptoetanolla xarici sferaya sıxışdırılaraq çıxarılır.Nəticədə ftal turşusu karboksil qruplarından birinin karbonil oksigen atomu ilə merkaptoetanolun hidroksil qrupunun hidrogen atomu ilə hidrogen rabitəsi (2,481 Å) yaradır. Altı ədəd su molekulu isə Van-der-Vaals qüvvəsi hesabına kristal qəfəsində boşluğu doldurmuşlar.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə -1 , yerli -1 )
KADR HAZIRLIĞI
Əsmət Əzizova - doktorant. Dissertasiya mövzusu: “Platin və palladium metallarının kükürd və azotlu bioloji fəal liqandlarla komplekslərinin formalaşmasının fiziki-kimyəvi qanunauyğunluqları və bioloji aktivliyinin modelləşdirilməsi.” Tədqiqatlar başa catmaqdadır.
Qüdrət Əliyeva - doktorant. Dissertasiya mövzusu: “Bioloji aktiv paraaminosalisil turşusu ilə metalların supramolekulyar birləşmələrinin sintezi, quruluş-kimyəvi tədqiqi, amin turşularının optiki izomerlərinin ayrılmasında tətbiqi.” Tədqiqat işləri aparılır.
Səbinə Məmmədova - dissertant. Dissetasiya mövzusu: “Lantanoidlərin ftal turşuları ilə komplekslərinin sintezi və prosesin kompyuter modelləşdirilməsi”. Tədqiqat işləri aparılır.
“Koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalari” şöbəsinin
2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında
H E S A B A T |
Şöbə müdiri: akademik Tofiq Nağıyev
Mövzu: Heterogen biomimetik katalizatorlar iştirakında
hidrogen peroksid və azot 1-oksidlə koherent
sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalarının
fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi
və innovasion işlənilmələrin tətbiqi
Mövzuya aid işlər: 4.1; 4.2; 4.3; 4.4.
|
LABORATORİYA: Monooksigenaz reaksiyaların modelləşdirilməsi
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Lətifə Həsənova
Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır: Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d.,a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d.,e.i., 2 nəfər e.i., 4 nəfər laborantdır. Çimnaz Mustafayeva - k.ü.f.d., a.e.i., Ulduz Məmmədova - k.ü.f.d., e.i., Səriyyə Ağaməmmədova - e.i., Gülşən Nəhmətova - e.i.,
İŞ 4.1:Metanın hidrogen peroksidlə monooksidləşməsi prosesində alınan metil spirtinin aralıq məhsul kimi çevrilməsi mexanizmlərinin dəqiqləşdirilməsi məqsədilə metanolun H2O2-lə biomimetik oksidləşməsi reaksiyasının tədqiqi.
Metanın birkarbonlu maye oksigenli birləşmələrə birbaşa çevrilməsi proseslərinin inkişafına marağın artması Yer qatında yeni böyük tutumlu təbii qaz yataqlarının kəşfi ilə bağlıdır. “British Petrolium” kompaniyası tərəfindən hazırlanmış 2019-cu ilin statistikasına görə Yer kürəsinin təbii qaz resurslarının ümumi həcmi 200 trln m3-ə çatmışdır ki, onun 24%-i Rusiya, 16%-i İran, 12% Qətər, 8%- Türkmənistan, 5%- ABŞ , 1.4%- Azərbaycanın payına düşür.
Metanın natamam oksidləşməsi yolu ilə birbaşa çevrildiyi maye oksigenli birləşmələrin əsasını geniş tətbiq sahəsinə malik metanol təşkil edir. Bu istiqamətdə tədqiqatlar sırasında laboratoriyamızda aparılan metanın biomimetik hidroksidləşməsi üzrə tədqiqatlar və bu tədqiqatlarda alınan nəticələr perspektiv əhəmiyyət kəsb edir. Laboratoriyada 1990-cı illərin sonunda metanın monooksidləşməsi prosesinə tətbiq olunan hem tərkibli biomimetik katalizatorlardan davamlılığı ilə fərqlənən dəmirtetrafenilporfirin/Al2O3, dəmirtetrafenilporfirin/NaX və flüorlaşdırılmış dəmirtetrafenilkompleksli tetrakis/Al2O3 və tetrakis/NaX bioimitatorlarının təbii qazın və eləcə də kimyəvi təmiz metanın hidrogen peroksidlə birbaşa metanola çevrilməsi prosesində tədqiqi aparılmışdır.
Cədvəl 1. Etrakis/Al2O3 katalizatorunun daha yüksək aktivliyi
Katalizatorlar | t,°C | CH2O2, % | VCH4, l/saat | VH2O2, ml/saat | CH3OH,CH4-a görə çıxım,% |
Tetrakis/Al2O3
| 200 250 300 350 | 30 30 30 30 | 0.35 0.35 0.35 0.35 | 1.8 1.8 1.8 1.8 | 7.8 12.4 16 19.2 |
TPhPFe3+/Al2O3 | 300 | 30 | 0.48 | 2.1 | 12.5 |
Tetrakis/NaX | 250 300 350 | 30 30 30 | 0.472 0.472 0.472 | 2.4 2.4 2.4 | 4.6 7.5 11.48 |
TPhPFe3+/ NaX | 280 280 | 30 30 | 0.24 0.24 | 2.4 1.65 | 13.72 9.63 |
Alınan nəticələrdən tetrakis/Al2O3 katalizatorunun daha yüksək aktivliyə malik olduğu görünür (cədvəl1).
Seçilmiş tetrakis/Al2O3 katalizatorunun aktivliyinə temperatur, kontakt müddəti və oksidləşdiricinin qatılığının təsiri geniş öyrənilmiş və alınan nəticələrin bir qismi şək.1-də əks etdirilmişdir. Əks olunmuş nəticələrdən görünür ki, metanın birbaşa çevrilməsi prosesində metanolla yanaşı formaldehid və nəzərə çarpacaq miqdarda dimetil efiri alınır (şək.1). Temperaturdan asılı olaraq alınan bu nəticələrdən göründüyü kimi, temperatur artdıqca metanolun çıxımı artır və onunla yanaşı dimetil efirinin də alınma sürəti artır. Müxtəlif temperaturlarda (digər parametrlər dəyişməz qalmaqla) temperaturun 300°C-ə qədər yüksəlməsi dimetil efirinin çıxımının artmasına səbəb olsa da, temperaturun sonrakı artımı ilə metanolun çıxımının artmasına baxmayaraq dimetil efirinin çıxımı azalır. Bu da, suda həll olmuş şəkildə alınan reaksiya məhsulları qarışığında dimetil efirinin yüksək temperatur şəraitində həllolma qabiliyyətinin azalması ilə izah oluna bilər. Yüksək temperatur şəraitində formaldehidin çıxımı azalır və karbon qazlarının alınması isə sürətlənir.
Şəkil.1. Metanın H2O2 ilə biomimetik oksidləşməsi reaksiyası
məhsullarının çıxımına temperaturun təsiri:
VCH4=0,35l/saat; VH2O2=1,8ml/saat; CH2O2=30%;
CH4:H2O2=1:1; τ=2,45 san.
1-СH3OH; 2-CH2O; 3-CH3OCH3; 4-CO2; 5- CH4-nın konv.;
6-H2O2-in katalaz reaksiyada sərfi
Eyni temperaturda isə zamandan asılı olaraq metanolun çıxımının artması ilə dimetil efirinin alınması da artır (şək.2).
Şəkil.2.Tetrakis/ Al2O3 biomimetik katalizatoru üzərində metanın H2O2 ilə
monooksidləşməsi reaksiyasının gedişinə kontakt müddətinin təsiri:
Скат = 0.64мг/г; t = 250°C; CH2O2 = 30%;
1-СH3OH; 2-CH2O; 3-CH3OCH3; 4-CO2; 5- CH4-nın konv.;
6-H2O2-in katalaz reaksiyada sərfi
Şəraitdən asılı olaraq formaldehidin miqdarının minimuma enib, reaksiya nəticəsində ancaq metanol və dimetil efirinin alınması halları da müşahidə olunmuşdur.Bu baxımdan, metanın H2O2-lə biomimetik çevrildiyi maddələrin alınması istiqamətlərinin müəyyən edilməsi, həmçinin reaksiya məhsullarının alınması mexanizmlərinin təsviri məqsədilə eyni şəraitdə metanolun H2O2-lə eyni bioimitator iştirakında oksidləşməsi prosesinin tədqiqi aparılmışdır. Təcrübələrin nəticələri göstərmişdir ki, eyni şəraitdə metanoldan 100% selektivliklə dimetil efiri alınır (şək.3). Beləliklə, metanın hidrogen peroksidlə çevrilməsi prosesinin istiqamətlərini aşağıdakı kimi təsvir etmək olar:
CH4 + H2O2 |
bioimitator |
CH2O
|
CH3OH
|
+ CH3OH |
CH3 –O–CH3 |
- H2O |
- H2O |
CO, CO2
|
+ H2O2 |
+ H2O2 |
a
3 |
1 |
2 |
b
1
|
3 |
Şəkil.3.Metanın biomimetik monooksidləşməsi reaksiyası (a) və
metanolun çevrilməsi məhsullarının (b) xromatoqrammaları.
1-CH3OCH3 ; 2- CH2O; 3- CH3OH
Eyni zamanda istifadə etdiyimiz daşıyıcıların heterogen biomimetik katalizatorların sintezində və aktivliyində mühüm rol oynayan struktur quruluşlarının geniş tədqiqi aparılmışdır. Bu tədqiqatın əsasını daşıyıcı və katalizator nümunəsinin xüsusi aktiv səthi, adsorbsiya qabiliyyəti, strukturu, məsamələrinin xarakter və ölçülərinin təyini təşkil edir. Bu işdə, bizim laboratoriya ilə sıx əməkdaşlıq edən Rusiya Federasiyasının Tomsk Dövlət Universitetinin “Katalitik tədqiqatlar” laboratoriyasının böyük əməyi vardır. Onların köməkliyi ilə daşıyıcı və sintez olunmuş katalizator nümunəsinin struktur tədqiqi adsorbsiya metodu ilə müasir 3Flex cihazında avtomatlaşdırılmış analizator vasitəsilə aparılmışdır. Adsorbsiya 77.3K temperaturda maye azotla yerinə yetirilib.
İlk növbədə maksimum adsorbsiya miqdarına görə BET metodu ilə daşıyıcı və katalizatorun xüsusi səth sahələri təyin edilmişdir: Al2O3 üçün 239m2/q, tetrakis/Al2O3 katalizatoru üçün –216.9 m2/q .
Adsorbatın (maye N2) nisbi və ya parsial təzyiqindən asılı adsorbsiya nəticələrinə görə adsorbsiya və desorbsiya izotermləri qurulmuşdur (Şək.4).
Quantity Adsorbed (mmol/g) |
Absolute Pressure (kPa) |
Şəkil.4. Al2O3 daşıyıcısı səthində mütləq təzyiqdən asılı adsorbsiya və
desorbsiya izotermləri.
Adsorbsiya və desorbsiya izoterm əyrilərinə diqqət yetirildikdə parsial təzyiqin 67.39-96.33kPa intervallarında adsorbsiyanın maksimal qiymətlərində (4.653-14.105 mmol/q) eyni təzyiqlərdə adsorbsiya və desorbsiyanın fərqlənərək, “histerezis petləsi”nin əmələ gəlməsi görünür. Bu isə, daşıyıcının mezoməsaməli və məsamələrin açıq silindrik formasında olduğunu göstərir, yəni belə məsamələrdə kapilyar kondensləşmə zamanı adsorbsiya və desorbsiya meniskləri formaca fərqləndiyindən “histerezis petləsi” yaranır.
Digər vacib tədqiqatlardan biri də məsamələrin ölçülərinin hesablanmasıdır ki, bu da daşıyıcının mezoməsamələrinin həcmi ilə orta diametrləri arasındakı asılılığı təyin etməyə imkan verir. Şək.5-dən görünür ki, daşıyıcı səthində diametri 2-22.2 nm olan mezoməsamələr əsas həcmi təşkil edir və aktiv kompleksin (16-18 nm ölçülü) adsorbsiyası da məhz 12-22.2 nm diametrli mezoməsamələrdə baş verir. Diametri 30nm-dən böyük məsamələrin tutduğu həcm isə vahiddən kiçik olub sıfra yaxınlaşır.
Həmçinin, daşıyıcı və katalizator səthində adsorbsiyanın miqdarından asılı olaraq yaranan adsorbsiya qatının qalınlığı hesablanmışdır.
Şəkil 6-dən görünür ki, adsorbsiya miqdarı təmiz daşıyıcı səthində məhz mezoməsamələr yerləşdiyi zonalarda katalizator səthindəki adsorbatın miqdarından fərqlənir. Katalizatorun aktiv sahəsi də məhz bu oblastda – aktiv kütlənin yerləşdiyi zonadadır.
Average Diameter (nm) |
Cumulative Pore Volume (cm³/g) |
Şəkil.5. Məsamələrin orta diametrləri ilə həcmləri arasındakı asılılıq
Şəkil.6. Al2O3 daşıyıcısı və tetrakis/ Al2O3 katalizatorunun səthi üzərində
Adsorbsiya miqdarı
Beləliklə, adsorbsion analiz metodu ilə daşıyıcı və daşıyıcı ilə birlikdə katalizatorun struktur quruluşu üzrə aparılan bu tədqiqatlar əsasında daşıyıcının mezoməsaməli olması, onların diametri və orta həcmləri haqqında alınan göstəricilərin heterogen biomimetik katalizatorun sintezində çox böyük rolu olmaqla onun aktivliyi və seçiciliyinin müəyyən edilməsinə imkan yaradır. Əlbəttə 16-22nm diametrli məsamələrinin (aktiv kompleksin ölçüsünə uyğun) ümumi həcmi daha çox olan daşıyıcıların istifadəsi daha aktiv katalizatorların sintezinə səbəb ola bilər və daha yüksək nəticələr əldə etmək olar.
MÜHÜM NƏTİCƏ
Metanın qaz fazada hidrogen peroksidlə birbaşa metanola (19,2%) və onun dimetil efirinə dehidratlaşma (8,2%) ilə gedən (ümumi selektivliyi 90%-ə yaxın) oksidləşməsi üçün nanostrukturlu bifunksional biomimetik katalizator penta-FTPhPFe(III)/Al2O3 sintez edilmişdir.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
L.M.Gasanova. Mental-Computing Based İnvestigation of Kinetic and Mechanisms of Homogeneous Gas-Phase Oxidation of Methane by Hydrogen Peroxide. // “Advances in Intelligent Systems and Computing” , 2021, volume 1323, pp.377-384.
RESPUBLİKADA
S.A.Aghamammadova. Mechanism of Biomimetic Oxidation of Cyclohexane to Cyclohexanone by Hydrogen Peroxide . // Azərbaycan Kimya Jurnalı, 2021, №1, s.61-66.
KONFRANS MATERİALLARI (xarici - 2)
PATENT
T.M.Nağıyev, L.M.Həsənova, G.Ç.Nəhmətova. a 2021 0006 -“ Metanolun alınması üsulu” adlı ixtiraya patent alınmaq mərhələsindədir.
KADR HAZIRLIĞI
1. Səriyyə Ağaməmmədovanın - kimya üzrə fəlsəfə doktoru almaq üçün dissertasiya işi
hazır vəziyyətdədir
3. Gülşən Nəhmətova -“Metanın modifikasiya olunmuş dəmirporfirin tərkibli biomimetik katalizator üzərində H2O2 ilə monooksidləşməsi” mövzusunda dissertasiya işini davam etdirir.
BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR
Rusiya Federasiyasının Tomsk Dövlət Universitetinin “Katalitik tədqiqatlar” laboratoriyası ilə elmi-təcrübi əməkdaşlıq.
İSTİNADLAR - 13
LABORATORİYA: Biomimetik sensorlar və azot-1oksidlə oksidləşmə
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə elmlər doktoru, dosent Nəhməd Əli-zadə
Laboratoriyada 2 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər e.i., 1 nəfər laborantdır: Nuranə Məlikova – b.e.i.,
İŞ 4.2: Ag-elektrodlu biomimetik sensorun sintezi və onun fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi.
MƏRHƏLƏ: Biomimetik sensorun işlənib hazırlanması və elektrokimyəvi hücrənin yığılması. Нazırlanmış biomimetik sensorun katalaz aktivliyinin öyrənilməsi.
Ag elektrodlu biomimetik sensoru sintez olunmuşdur və hazırlanmış biomimetik sensorun katalaz aktivliyinin öyrənilməsi istiqamətində tədqiqatlar başlanmışdır. Ag elektrodu üzərinə dəmirporfirin tərkibli katalizator yerləşdirilmiş və onun katalaz aktivliyi öyrənilmişdir. Biomimetik sensorun katalaz aktivliyi potensiometrik metodla müəyyən edilmişdir. Bu təcrübələrin aparılması üçün istifadə olunan təcrübi qurğu elektrod hissədən, hücrədən, B7-21A voltmetrdən ibarətdir (şək.1). Qurğunun elektrod hissəsi müqayisə elektroddan (AlAgClCl) və biomimetik sensordan ibarətdir. Tədqiqatlar nəticəsində sulu məhlulda hidrogen peroksidin aşağı qatılıqlarının müəyyən olunması üçün katalaz tipli biomimetik sensor sintez olunmuş və onun hidrogen peroksidinin kiçik qatılıqlarının aşkarlanması öyrənilmişdir. Şəkil 1-də еlektrokimyəvi hücrə göstərilib.
Şəkil.1. Elektrokimyəvi hücrə
Tədqiqatlar nəticəsində sulu məhlulda H2O2-in müəyyən olunması göstərilmişdir. Hal-hazırda tərkibində dəmirtetrafenilporfirin olan biomimetik sensorun həssaslığına H2O2-in aşağı qatılıqlarının miqdarının təsirinin öyrənilməsi istiqamətdə tədqiqatlar aparılır. Şəkil 2-də hidrogen peroksidinin 1,0küt.%, 0,1küt.%. 2-ci şəkildə əyri 2,3 göstərir, ki sistemə hidrogen peroksidinin əlavə olunması zamanı əvvəlcə sistemin potensialının cüzi dəyişməsi baş verir və sonradan potensial praktiki olaraq dəyişmir
Şəkil 2-də 2-3 əyrilərini nəzərdən keçirən zaman görünür ki, əyri 1-dən fərqli olaraq birsaniyədən az müddətdən sonra bütün əyrilər maksimuma çatır. Sonra biomimetik sensor //H2O2/Ag/AgCl/Cl sistemində elektrokimyəvi potensial H2O2-ni tam parçalanana qədər dəyişməkdə davam edir.
Aşkar olunmuşdur ki, əsas işçi elementi smart biomimetik materialı (dəmirtetrafenilporfirin) və Ag elektrodu əsasında hazırlanmış biomimetik sensor yüksək aktivliyi ilə 1,0küt.%, 0,1küt.% - qədər hidrogen peroksidinin qatılığını təyin etməyə imkan yaradır və həssaslığını itirmir. Biomimetik sensorların unikal xüsusiyyətlərindən biri onların təyin olunan maddələrin ən aşağı qatılıqlarına qarşı yüksək həssaslığıdır, yəni həssaslıq həddidir.
Bununla əlaqədar olaraq, işlənib hazırlanmış biomimetik sensorun (TphPFe3+/Al2О3/Ag ) H2O2-in nə qədər aşağı qatılığını aşkarlamağa imkan verdiyini, yəni həssaslıq həddidinin təyin etmək məqsədi ilə təcrübələrin aparılması bizim üçün böyük maraq kəsb etmişdir.
Hidrogen peroksidinin sulu məhlulda çox aşağı (izi) qatılığlarında aparılmış təcrübələrin nəticələri 3-cü şəkildə verilmişdir.
3-cü şəkildən görünür ki, sistemdə hidrogen peroksidinin cüzi mövcudluğu potensialının dəyişməsinə gətirib çıxarır. Elektrokimyəvi sistemdə müxtəlif qatılıqlarda hidrogen peroksidinin olması (10-4küt.%, 10-6küt.%, 10-8küt.%) hər üç halda (1saniyədən az) sistemin potensialının kəskin dəyişməsinə qətirib çıxarır. Potensialın bu cür dəyişməsi ilk növbədə sensor-məhlul sərhədində yeni səth təbəqəsinin əmələ qəlməsi ilə əlaqədardır. Sonra biomimetik sensor- H2O2-Ag/AgCl/Cl sistemində elektrokimyəvi potensial dəyişməkdə davam edir. Bu fakt katalaz reaksiyasının getməsi ilə izah olunur. Artıq bir neçə dəqiqədən sonra sistemin elektrokimyəvi potensialı sabitləşir (şəkildə göstərilməyib), bu fakt katalaz reaksiyasının bitdiyini göstərir. Hər üç halda məhlulun pH-nın qiyməti təxminən fon məhlulunun (su) pH-a çatır. Bu fakt reaksiya mühitində H2O2-in qatıliğının azalması ilə izah olunur. Beləliklə işlənib hazırlanmış TPhPFe3+/Al2О3/Ag biomimetik sensor tədqiq olunan elektrokimyəvi sistemdə aktivlik göstərir və sulu məhlulda 10-8küt.% həssaslıq həddində H2O2-in çox aşağı (izi) qatılığını aşkarlamağa imkan verir.
NƏTİCƏ
Smart biomimetik material və Ag əsasında işlənib hazırlanmış biomimetik sensor uzunmüddətli stabilliyi, yüksək həssaslığı, oksidləşdiriciyə qarşı davamlı, təkrar istifadəsi ilə və H2O2-in çox aşağı (izi) qatılığını (10-8 küt.%) su məhlulunda təyin etməyə imkan verir.
NƏŞR OLUNMUŞ MƏQALƏLƏR
KİTAB
Tofik M.Nagiev. Conjugated reactions in chemistry and iologi in the context of modern ideas. Generis Publishing B. 2021. P.171
XARICDƏ
Tofik.Nagiev. A Discussion on the Theory of Cojugate Reactions in the Context of Modern İdeas. // Current Perspectives Sciences. 2021. Vol.5. pp.39-75.
RESPUBLIKADA
1. Malikova N.N., Ali-zadeh N.I., Nagiev T.M. Study of catalase activity of biomimetic sensors at different temperatures and amounts of smart material. / Azerbaijan Chemical Journal. 2021. №2. pp.50-53
2. T.M.Nagieva, N.I.Ali-zadeh, T.М.Nagiev. Coherent synchronization of pyridine dimerization reactions and decomposition of “green oxidants” – H2O2 and N2O. Azerbaijan Chemical Journal. 2021, № 4, pp.6-11
PATENTLƏR
1. Patent İXTİRA İ 2021 0055 “Azot turşularının qarışığlarının alınması üsulu” Azərbaycan Respublikası Əqli Mülkiyyət Agentliyi terəfindən verilib. Dövlət reyestrində 09.07.2021-ci ildə qeyd olunub.
2.“Azot-1 oksid və azot turşularının alınması üsulu”. Patent İ 2021 0102
3.“2,2-dipiridil 3,3-dimetil və 3,3-etilendipiridinin alinmasi üsulu”-na a 2019 0159 №-li iddia sənədi 22.11.2020 tarixində ekspertizadan keçib və patent almaq ərəfəsindədir.
KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə - 1)
Sərdar Zeynalov |
LABORATORİYA: Biomimetik katalizatorlar üçün üzvi liqandların sintezi
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, professor
Laboratoriyada 6 əməkdaş çalışır. Onlardan 4 nəfər k.ü.f.d.,a.e.i., 2 nəfər e.i., Elçin Hüseynov-k.ü.f.d., ap.e.i., Səidə Şərifova - k.ü.f.d., ap.e.i., Rəhilə Budaqova - k.ü.f.d., ap.e.i. Gülarə Sadıxova - k.ü.f.d., ap.e.i. İmruzə Lütvəlizadə - e.i., Xoşbəxt Abiyeva - e.i.
İŞ 4.3: Manqan tərkibli nanokarbon katalizatorlarının aminturşuların əsasında hazırlanması və onları naften turşuların alınma prosesində tətbiqi
MƏRHƏLƏ I: Manqan tərkibli birləşmələrin sintezi və onları nanokarbon katalizatorları
ilə birğə iştirakı əsasında karbohidrogenlərin oksidləşmə proseslərinin tədqiqi
"Metal-ligand" sistemində kimyəvi qarşılıqlı təsir proseslərinin öyrənilməsi orqanizm üçün keyfiyyətcə yeni və faydalı dərmanların axtarışının əsas açarıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, biokataliz metabolik proseslərdə əsas rol oynayır və biomolekulların təxminən 30%-i metallofermentlərdir. Buna görə də, belə bioloji sistemlərin səmərəli və sərfəli süni rekonstruksiyası müasir elm aləmində texnoloji inqilab yaratmağa qadirdir.
Hal-hazırda, tədqiqatçıların səyləri fermentlərin əsas xüsusiyyətlərinin səviyyəsi baxımından hələ də mövcud olan sintetik katalizatorların geriliyini aradan qaldırmağa yönəldilmişdir. Bir tərəfdən, aktiv mərkəzin quruluşunun və fermentlərin, xüsusən metallofermentlərin təsir mexanizminin aydınlaşdırılması üzərində iş müstəsna əhəmiyyətə malikdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, bioqeyri-üzvi katalizin aktual sahələrindən biri fermentativ proseslərə yönəldilmiş müdaxilə üçün metal kompleks katalizatorların istifadəsidir. Söhbət bioloji prosesə müdaxilə etmək üçün lazım olan bioloji substratların müəyyən katalitik transformasiyalarını həyata keçirərkən, bioloji şəraitdə işləyə bilən belə metallokompleks katalizatorların yaradılmasından gedir.
Aminturşularının metalkompleksləri canlı orqanizmlərin qidalanmasında əhəmiyyətli bir fizioloji dəyərə malikdir, eyni zamanda uğurla tibb praktikasında dərman kimi geniş istifadə olunur. Bundan əlavə, elmin prioritet sahələrində aminturşularının kompleksləri karbohidrogenlərin oksidləşmə proseslərində katalizator kimi də tətbiqini tapmışdırlar.
Yuxarıdakı müddəalara əsaslanaraq, cari ildə qlisinin manqan kompleksini sintez etmək və onu karbohidrogenlərin oksidləşmə model reaksiyasında aktiv bir qatqı olaraq istifadə etmək cəhdi edildi. Daha ətraflı manqan(II) xlorid kompleksinin əmələ gəlməsinin aminsirkə turşusu ilə reaksiyası öyrənilmişdir. Manqan(II) qlisin kompleksin [C2
H4
O2
N]2
Mn∙2H2
O cıxımı 76% (9,1 q) təşkil edir. Manqan (II) qlisin kompleksi ağ-çəhrayı rəngli kristaldır, suda kifayət qədər yaxşı həll olunur, spirtdə, asetonda həll olunmur.
Manqan (II) qlisin kompleksi hidroliz prosesi nəticəsində yaranan turşu mühitdə (pH=2-3) manqan (II) xloridin kristalhidratının sulu məhlulunun reaksiyasına qlisinin təsiri ilə əldə edilir. Reaksiyanı aşağıdaki sxemlə ğöstərmək olar:
2H2N−CH2−COOH + MnCl2∙4H2O → [H2N−CH2−COO−]2Mn∙2H2O + 2HCl
Sintez edilmiş birləşmənin karbohidrogenlərin oksidləşməsində aktiv bir qatqı kimi istifadəsi yalnız 100oC-ə qədər olan temperaturda mümkündir.
Sintez edilmiş nümunənin tərkibi və mikrofotoları, OXFORD Instruments atom analizatoru ilə birlikdə Hitachi S-3400N (Yaponiya) skaner elektron mikroskopu istifadə edilərək öyrənilmişdir. Ərimə nöqtəsi, istilik masası ilə təchiz edilmiş Der Mikro-Heiztisch «BOЁTİUS» und seine Answendung in der termischen Analyse (Almaniya) optik mikroskopu ilə müəyyən edilmişdir. Şəkil 2-də sintez edilmiş nümunənin mikrofotoqrafiyası göstərilir.
Şəkil 1. Sintez edilmiş duzun [NH2CH2COO]2Mn∙2H2O derivatoqramı.
Şəkil 2. Sintez edilmiş nümunənin mikrofotoşəkilləri.
Sintez edilmiş nümunənin fərqli nöqtələrində (sahələrində) atomların tərkibi.
Element | Weight% | Atomic% | |
C K | 36.30 | 47.65 | |
N K | 17.42 | 19.61 | |
O K | 27.86 | 27.45 | |
Mn L | 18.42 | 5.29 | |
Totals | 100.00 |
Element | Weight% | Atomic% | |
C K | 28.40 | 41.94 | |
N K | 16.09 | 20.37 | |
O K | 25.16 | 27.89 | |
Mn L | 30.35 | 9.80 | |
Totals | 100.00 |
Kimyəvi və elektron-mikroskopik analizlərə əsaslanaraq, sintez olunan birləşmənin təklif olunan quruluşu aşağıdakı sayda atomlardan ibarətdir: Mn-1; O-6; C-4; N-2; H-12 (şəkil 3). Ərimə nöqtəsinə gəlincə, ərimənin başlanğıcını 230oC hesab etmək olar (şək. 4). Bununla birlikdə, bütün kristalların tam əriməsi 270oC-də baş verir. Bu da nümunənin heterogenliyini göstərir. Aminturşu komplekslərin maraqlı istifadə sahəsinin biri də üzvi maddələrin oksidləşməsini kataliz etmək qabiliyyətidir. Üzvi turşuların manqan tərkibli komplekslərinin istifadəsinin əvvəlki təcrübəsi onların neft karbohidrogenlərinin qarışığının oksidləşməsi üçün olduğunu göstərdi. Sintez edilmiş manqanın qlisinlə kompleksi izopropilbenzolun (kumolun) model oksidləşmə reaksiyasında aktiv qatqı kimi istifadə edilmişdir.
Şəkil 3. Sintez edilmiş nümunənin atom spektri
Şəkil 4. Kristalların əriməyə başlayan temperaturu – 230oC.
Eksperimentlərin növbəti mərhələsində katalitik aktivliyi artırmaq üçün karbohidrogenlərin oksidləşməsində daha bir heterogen nanokatalizator, yəni tərkibində dəmir atomları və birləşmələri olan karbon nanoborular daxil edilmişdir.
Şəkil 5-də 100o
С temperaturunda bərabər mol miqdarında aminsirkə turşusunun manqan kompleksi [NH2
CH2
COO]2
Mn∙2H2
O əlavə edilməsi ilə və ayrıca qarışıqda dəmir tərkibli karbon nanoborularının Fe@MWCNTs iştirakında izopropilbenzolun oksidləşməsi zamanı oksigen udulmasının kinetik əyriləri göstərilib.
Şəkil 5. Kümolun (izopropilbenzolun) aerobik oksidləşməsi zamanı oksigenin
udulmasının kinetik əyrilərinin profilləri olmadıqda(1) və qlisin duz əlavələri olduqda [NH2CH2COO]2Mn∙2H2O (2) və [NH2CH2COO]2Mn∙2H2O + Fe@MWCNTs (3).
Reaksiya qarışığının həcmi 10 sm3, temperaturu 100oC-dir.
Əlavələrin sayı: 1. 0; 2. [NH2CH2COO]2Mn∙2H2O = 2 q/l;
3. [NH2CH2COO]2Mn∙2H2O = 1 q/l + Fe@MWCNTs = 1 q/l
Alınan məlumatlar istifadə edilən katalizatorların çox güclü bir katalitik təsirini göstərir və metal tərkibli karbon nanoboruları ilə manqan kompleksin sinergetik qarışıqlarının istifadəsinin böyük perspektivlərini sübut edir. Karbohidrogenlərin oksidləşmə prosesinin katalitik mərhələsinin mexanizmi aşağıdakı kimi təqdim edilə bilər (Şəkil 6):
Şəkil 6. Aminturşusu komplekslərin və metal tərkibli karbon nanoborucuqlarının iştirakı ilə maye karbohidrogenin (RH) aerob oksidləşməsi zamanı aktiv hissəciklərin
əmələ gəlmə mexanizmi.
Metalların karbon nanoboruları və aminturşuları ilə komplekslərin birğə təsiri nəticəsində hidroperoksid (ROOH), karbohidrogenlərin zəncirvari oksidləşmə prosesini aktiv şəkildə kataliz edən radikallara intensiv şəkildə parçalanır.
Beləliklə, tərkibində karbon nanoboruları olan aminturşularının metal qarışığı, karbohidrogenlərin aerob maye fazalı oksidləşməsinin zəncirvari reaksiyalarında aktiv katalitik kompleks hesab edilə bilər.
NƏTİCƏLƏR
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
E.B.Zeynalov, A.B.Huseynov, E.R.Huseynov, N.İ.Salmanova, Y.M.Nagiyev, N.A.Abdurakhmanova. Impact of as-prepared and purified multi-walled carbon nanotubes on the liquid-phase aerobic oxidation of hydrocarbons. //Chemistry & Chemical Technology. 2021. V.15. № 4. pp.479-485
KONFRANS MATERİALLARI (xarici - 1)
ELMİ ƏLAQƏLƏR
Azərbaycan Dövlət Tibb Universitetinin nəzdində Elmi Mərkəz.
Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti
Bakı Dövlət Universiteti
İSTİNADLAR - 15
LABORATORİYA: Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü Eldar Zeynalov
Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i.,
2 nəfər k.e.i,1 nəfər texnik, 2 nəfər baş laborantdır. Əsgər Hüseynov - k.ü.f.d., a.e.i. Yaqub Nağıyev - k.ü.f.d., a.e.i., Sevər Əliyeva - k.ü.f.d., a.e.i., Mehparə Nadiri - k.ü.f.d., b.e.i., Mətanət Məhərrəmova - k.ü.f.d.,b.e.i., Nərmin Abdurəhmanova - e.i., Arzu Nəbizadə - k.e.i.
İŞ 4.4: Dəmir tərkibli müxtəlif karbon nanoborularının kumol, dekalin və tetradekanın oksidləşmə reaksiyaları ilə katalitik aktivliyinin tədqiqi".
MƏRHƏLƏ I: Propan qazından yeni metal tərkibli karbon nanoboruların sintezi və onların müxtəlif karbohidrogenlərin aerob oksidləşməsinə katalitik təsiri.
Son illərdə aparılan tədqiqat işləri və ədəbiyyat məlumatları göstərir ki, karbon nanoboruların qeyri-adi fiziki-kimyəvi xassələri xüsusilə yeni effektiv heterogen katalitik sistemlərin hazırlanması üçün zəmin yaradır. Laboratoriyada aparılmış eksperimentlər əsasında yeni, aerobik oksidləşmə proseslərində yüksək selektivliyə və seçiciliyə malik dəmir saxlayan çoxlaylı karbon nanoboruları işlənib hazırlanmışdır. Göstərilmişdir ki, bu katalizator universaldır və hər bir homoloji sıradan olan karbohidrogenin oksidləşmə prosesində yüksək effektivlik nümayiş etdirir. Laboratoriya qurğusunda propan qazından ÇLKNB-rın müxtəlif nümunələri sintez olunmuş, alkilaromatik naften və alifatik karbohidrogenlərin oksidləşmə reaksiyalarında sınaqdan keçirilmişdir. Oksidləşmə prosesləri laboratoriya şəraitində qazometrik qurğuda aparılmışdır. Bu zaman karbohidrogenlərin eyni miqdarında (10 ml), lakin, müxtəlif temperaturlarda reaksiyalar aparılmışdır. Xammal kimi, propan qazından və ferrosen katalizator prekursoru istifadə edilmişdir. Dəmirın miqdarının nümunələrdə dəyişməsi propan-ferrosen nisbətinin dəyişməsi hesabına həyata keçirilmişdir. Alınan karbon nanoborularının identifikasiyası və keyfiyyət tərkibi bir neçə spektroskopik analiz metoduları vasitəsi ilə həyata keçirilmişdir.
JSM-6610LV skaner elektron mikroskopunda ÇDCNB-nin tədqiqatının nəticələri 2a (miqyas 20 mikron) və 2b (miqyas 5 mikron) 1 (a) və (b) şəkillərində təqdim olunur. Şəkillərdən göründüyü kimi, miqyas azaldıqca, şəkilin aydınlığı da azalır və buna görə nanometrik miqyasla müqayisədə dəqiq mikrofotoqrafiya əldə etmək mümkün olmur. Mikron miqyaslı mikrofotoqrafiya əsasında əldə edilən nanoboruların nisbətən qısa olduğu qənaətinə gəlmək olar. Bundan əlavə, amorf (qeyri-boru) karbonun müəyyən miqdarda mövcudluğu istisna edilmir.
a) |
b) |
Şəkil 1. Sintez olunmuş KNB-nın SEM mikroşəkilləri(a,b). Sintez edilmiş karbon materialında dəmir və oksigen bərabər paylanmışdır
a) |
b) |
Şəkil 2. Sintez olunmuş ÇDKNB-nın XRD (a), Raman (b) spektri.
ÇDKNB-ın quruluşu X-ray(Şəkil2a) tədqiqatları ilə təsdiqlənir. X-ray məlumatlarında 002 zirvəsinin olması karbon nanoborularının çopurluq təbiətindən xəbər verir. Raman spektrində (Şəkil 2b), D (1350 sm-1) və G (1630 sm-1) pikləri üçün ID piki arasında nisbət 1,0 xeyli azdır, bu da karbon nanoborularının strukturunda qüsurların çox olmasını təsdiq edir. Böyük 2D pikinın (2380 sm-1) hündürlüyü sintez olunmuş karbon nanoborularının divarlarının sayının nisbətən böyük olduğunu göstərir.
Yeni katalizatorun (Fe@ÇLKNB) aktivliyini müəyyən etmək üçün kumolun 10 ml miqdarından və temperatur 60°C istifadə edilmişdir. Oksidləşmə reaksiyasının sürəti hava oksigeninin udulması ilə büretdə mayenin səviyyəsinin qalxmasına əsasən ölçülmüşdür. Nəticələr göstərir ki, temperaturun aşağı olmasına baxmayaraq, yüksək katalitik Fe@ ÇLKNB=CVD-1-Fe=9,8%) aktivlik müşahidə olunur. Böyük ehtimala görə katalitik aktivlik Fe@ ÇLKNB katalizatorunun tərkibindəki Fe birləşmələrinin mövcudluğuna görə baş verir və bu da reaksiyanın sürətlənməsinə səbəb olur.
Qrafik 1. Kumolun maye fazada propan qazından sintez olunmuş CVD-1 katalizatorunun iştirakı iləaerob oksidləşmə reaksiyasında oksigenin
udulmasının kinetik asılılıqları
Fe@ÇLKNB katalizator nümunəsinin katalitik aktivliyi digər karbohidrogenlərin dekalinin və tetradekanın aerob oksidləşmə reaksiyalarında istifadə edilmişdir. Nəticələr göstərir ki, nisbətən aşağı temperaturlarda (60, 80, 100°C) kumolun aerob oksidləşmə prosesi baş verir. Temperaturun artırılması (120°C, 140°C) dekalin və tetradekanın aerob oksidləşmə proseslərində katalitik (Fe@ÇLKNB=CVD-5- Fe=22.8%) aktivliyin əmələ gəlməsinə səbəb olur ki, bu da karbohidrogenlərin quruluşu ilə əlaqədqrdır.
a) b)
Qrafik 2. Dekalinin maye fazada propan qazından sintez olunmuş Fe@ÇLKNB (CVD-5-Fe=22.8%) katalizatoru iştirakında 120°C (a) və 140°C-də (b) aerob oksidləşmə reaksiyasında oksigenin udulmasının kinetik asılılıqları.
Beləliklə, (Fe@ÇLKNB=CVD-5- Fe=22.8%) katalizator nümunəsi dekalinin aerob oksidləşmə prosesində 140°C-də ən optimal katalitik aktivliyə malik olmuşdur.
120oC-də katalizatorun iştirakında induksiya dövrü bitəndən sonra (150 dəq.) reaksiya daha sürətlə davam edir ki, bu da katalizatorun hidroperoksidin aktiv radikal parçalanması prosesində iştirakından xəbər verir. 1400C-də induksiya dövrü qısalır. 40 dəqiqədən sonra hidroperoksidin katalitik parçalanması ilə oksidləşmə prosesində güclü şaxələnmə müşahidə olunur.
Qrafik 2-də kinetik əyrinin (140oC b) profilinə əsasən reaksiyanın aparılma müddəti artdıqca əmələ gələn oksidləşmə məhsulları hesabına reaksiyanın sürəti nisbətən ləngiməyə doğru gedir. Böyük ehtimala görə katalitik aktivlik KNB-nun tərkibindəki Fe birləşmələrinin mövcudluğuna görə əmələ gəlir.
Yeni katalizator nümunəsi Fe@ÇLKNB(CVD-5) tetradekanın oksidləşmə reaksiyasında da istifadə olunmuşdur. 60,80,100°C temperaturlarda oksidləşmə baş vermir. Yalnız 120 və 140°C temperaturda katalitik aktivlik müşahidə olunur. 120°C temperaturda reaksiyanın əvvəlində induksiya dövrü müşahidə edilir.Tetradekanın oksidləşmə prosesində Fe@ÇLKNB katalizatoru ən optimal aktivliyi 120°C-də göstərmişdir. Oksidləşmənin baş verdiyi bu temperaturda tetradekanın katalizatorsuz mühitdə oksidləşməsi katalizatorla aparılan reaksiyalara nisbətən zəif baş verir.
a) b)
Qrafik 3. Tetradekanın maye fazada propan qazından sintez olunmuş CVD-5-Fe=22.8% katalizatoru iştirakında 120(a) və 140°C(b) temperaturda aerob oksidləşmə reaksiyasında oksigenin udulmasının kinetik asılılıqları.
Qrafik 3-dən(b) qörünür ki, reaksiyanın aparılma müddəti artdıqca aerob oksidləşmə prosesi nəticəsində əmələ gələn oksigenli üzvi birləşmələrin hesabına reaksiyanın sürəti nisbətən ləngiməyə doğru gedir.
Son mərhələdə alınmış hər bir reaksiya məhsulunda aktiv oksigenin miqdarı yodometrik üsulla təyin olunmuşdur
Nəticələrin ümumiləşdirilməsi göstərir ki,,karbohidrogenlərin aerob oksidləşmə reaksiyaları zamanı istifadə olunan karbon nanoboruları aktiv metal daşıyıcı rolunu oynayır. Təcrübələrdə aktiv metal kimi, dəmir birləşmələri istifadə edilmişdir. KNB-nun tərkibində Fe atomlarının faizlə miqdarının artırılması, paralel olaraq, katalizatorun da katalitik təsirinin artmasına səbəb olur. Bu səbəbdən də sintez olunan katalizatorun tərkibində Fe atomlarının miqdarı artırılaraq, 9,8-dən (CVD-1) 22,8%-ə (CVD-5) qaldırıılmışdır. Sonra bərabər nisbətdə götürülmüş qarışıq karbohidrogenlərin katalitik oksidləşmə prosesi aparılmışdır. (Qrafik 4). Qrafikdən görünür ki, proses zamanı induksiya dövrü itir, reaksiya sabit sürətlə baş verir və avtokatalitik hissə müşahidə olunmur.
Qrafik 4. Kumol, tetradekan və dekalin qarışığının katalizatorsuz(a),
Fe@ÇLKNB (CVD-4 +CVD-5) katalizatoru ilə maye fazada aerob
oksidləşmə prosesinin kinetik asılılığı.
Səbəbi bunlardır: aktiv oksigeninin analizi nəticəsində ilkin reaksiya məhlulunda 2•10-2 mol/l qatılığında kumol hidroperoksid (KHP) qeyd edilir. Reaksiya zamanı KHP 120oC temperaturda parçalanmaya məruz qalır və prosesdə radikal inisiator rolunu oynayır.
Qeyri katalitik və katalitik proseslərinin nəticələrənin müqayisəsi hidroperoksidin mıxtəlif yollarla – zəcirvari, monomolekylyar və molekulyar məhsulları əmələ gətirməklə parçalanması haqda yekun nəticəyə gəlmək olar
Bu nəticə qarışıq karbohidrogenlərin maye fazada aərob oksidləşmə proseslərinin təsvirində yenidir və bu vaxta qədər ədəbiyyatda əks olunmayıb. Aralıq aktiv radikalların tərkibindən və qatılılığından, eləcə də molekulyar məhsulların əmələ gəlməsindən asılı olaraq, reaksiyanın sürəti ilk və sonrakı mərhələlərdə formalaşır.
NƏTİCƏLƏR
1. Metal-tərkibli çoxlaylı karbon nanoboruların Me@(ÇLKNB) qaz xammalından sintezinə, alkilaromatik karbohidrogenlərin oksidləşmə proseslərinə aid ədəbiyyat materialları toplanmış, təhlil edilmişdir.
2. Yeni, aerob oksidləşmə proseslərində yüksək selektivliyə və seçiciliyə malik dəmir saxlayan çoxlaylı karbon nanoboruları işlənib hazırlanmışdır Fe@(ÇLKNB=CVD-4-Fe-9,8% və CVD-5 Fe=22,8% ). Göstərilmişdir ki, bu katalizatorlar universaldır və hər bir homoloji sıradan olan karbohidrogenin oksidləşmə prosesində yüksək effektivlik nümayiş etdirir.
3. Nisbətən aşağı temperaturlarda (60,80,100°C) yalnız, kumolun aerob oksidləşmə prosesi baş verir.Qeyd olunan temperaturda dekalin və tetradekan oksidləşmir.
4. Sintez olunmuş (Fe@ÇLKNB=CVD-5-Fe=22.8%) katalizator nümunəsi dekalinin və tetradekanın aerob oksidləşmə prosesində 140°C-də ən optimal katalitik aktivliyə malikdir. Oksidləşmə prosesi zamanı KHP 120oC temperaturda parçalanmaya məruz qalır və reaksiyada radikal inisiator rolunu oynayır.
5. Qeyri katalitik və katalitik proseslərin nəticələrənin müqayisəsi zamanı müəyyən olundu ki, alınan hidroperoksidin mıxtəlif yollarla – zəcirvari, monomolekylyar və molekulyar məhsulları əmələ gətirməklə - parçalanması haqda yekun nəticəyə gəlmək olar. Bu nəticə qarışıq karbohidrogenlərin maye fazada aerob oksidləşmə proseslərinin təsvirində yenidir və bu vaxta qədər ədəbiyyatda əks olunmayıb.
NƏŞR OLUNMUŞ MƏQALƏLƏR
XARİCDƏ
Eldar Zeynalov, Asgar Huseynov, Elchin Huseynov, Nazilya Salmanova,Yaqub Nagiyev, Narmin Abdurakhmanova Impact of as-prepared and purified multi-walled carbon nanotubes on the liquid-phase aerobic oxidation of hydrocarbons Chemistry & Chemical Technology” 2021, V.15, No.4, pp.479-485
RESPUBLİKADA
KONFRANS MATERİALLARI (xarici-5)
PATENT
Zeynalov.E.B., Nadiri M.İ., Nağıyev Y.M., Əhmədova L.İ., Hüseynov Ə.B., Abdurəhmanova N.Ə. Dekalin hidroperoksidin alınma üsulu. a-2019 0133. Patent alınma ərəfəsindədir.
QRANTLAR
1. Azəbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun “Elm-Təhsil-Sənaye” məqsədli qrant müsabiqəsinin (RİF/MQM/ETS-1-2021-1) “Sintetik naften turşularının yüksək çıxım və selektivliklə qeyri-zəncirvari reaksiya ilə alınması üçün karbon nano katalizatorların işlənilməsi və tətbiqi” mövzusu üzrə qalib olmuşuq.
2. Qrant №EİF-MQM-ETS-2020-1(35)-08/05/4-M-05 layihəsi üzrə işlər plana uyğun surətdə uğurla davam etdirilir.
KADR HAZIRLIĞI
1. İnstitutun doktorantı a.e.i., k.ü.f.d. Nağıyev Yaqub Mehdi oğlu 2316.01- «Kinetika və kataliz» ixtisası üzrə kimya elmləri doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün “Funksionallaşmış N-dixlormaleinimidlərin yeni törəmələrinin sintezi, onların bioloji aktiv maddə və qeyri-metal oksidləşmə katalizatorları kimi tədqiqi” mövzusu üzrə dissertasiya üzərində işlərini davam etdirir.
2. Institutun dissertantı, elmi işçi, Abdurəhmanova Nərmin Ələsgər qızı 2316.01- “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisasına uyğun kimya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün “Propan-butan qazlarından karbon nanoboroların sintezi və onların karbohidrogenlərin katalitik oksidləşmə proseslərində tədqiqi” mövzusu üzrə dissertasiya işi tamamlanma mərhələsindədir.
3. Institutun aspirantı, kiçik elmi işçi, Nəbizadə Arzu Famil qızı 2316.01- “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisasına uyğun kimya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün “Çoxdivarlı karbon nanoboruların iştirakında alkilaromatik karbohidrogenlərin hidrogenperoksidlə oksidləşməsi prosesinin tədqiqi” mövzusu üzrə dissertasiya üzərində işlərini davam etdirir.
4. Laboratoriyanın böyük laborantı Əsədzadə Günay Şəmil qızı – “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisasına uyğun magistr elmi dərəcəsi almaq üçün “Toluoldan dəmir saxlayan karbon nanoborularının sintezi və onların alkil aromatik karbohidrogenlərin oksidləşmə reaksiyalarında tədqiqi” mövzusu üzrə dissertasiya işini müdafiə edərək, magistr diplomu almışdır.
5. Laborant Əliyeva Nəzakət -“Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisasına uyğun magistr elmi dərəcəsi almaq üçün “Yod tərkibli çox divarlı karbon nanoboruları saxlayan poliolefin kompozisiyaların termooksidləşdirici destruksiyasının və stabilləşdirilməsinin kinetikası” mövzusu üzrə tədqiqat işlərini davam etdirir.
ELMİ ƏLAQƏLƏR
Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti (ADNSU), AMEA-nın Polimer Materialları İnstitutu .
BEYNƏLXAL ƏLAQƏLƏR
Almaniya Texniki Universiteti, Belarus Milli Elmlər Akademiyasının İstilik və Kütlə Dəyişməsi İnstitutu, Böyük Britaniyanın Huddersfild Universiteti, Berlin Texniki Universiteti.
İSTİNAD- 60
“Oksidləşdirici heterogen kataliz” şöbəsinin
2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında
H E S A B A T |
Şöbə müdiri: akademik Ağadadaş Əliyev
Mövzu: Bir karbonlu birləşmələrin əlavə dəyər yarada bilən kimyəvi birləşmələrə çevrilməsi üçün yeni və səmərəli katalizatorların yaradılması və tətbiq üçün tövsiyələrin verilməsi.
Mövzuya aid işlər: 5.1; 5.2; 5.3.
LABORATORİYA: Seolit katalizi
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: akademik Ağadadaş Əliyev
Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər t.ü.e.d., baş e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər e.i., 2 nəfər mühəndis, 1 nəfər texnikdir. Aqil Səfərov – t.ü.e.d., baş e.i.; Gülmira Əlizadə – k.ü.f.d., a.e.i.; Mahizər Əliyeva – k.ü.f.d., b.e.i.; Vaqif Yarıyev – e.i.
İş 5.1.Metanın butandiol-1,4-ə katalitik oksidləşdirici çevrilmə reaksiyasının kinetik qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi, reaksiyanın ehtimal olunan mərhələli mexanizminin seçilməsi, prosesin kinetik modelinin tərtibi və optimal texnoloji parametrlərin ədədi qiymətlərinin hesablanması.
MƏRHƏLƏ I:Prosesin kinetik qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi.
Metanın 1,4-butandiola oksidləşdirici çevrilməsi reaksiyasında yüksək katalitik aktivlik göstərmiş silikat modulu 10.8 olan və 8.0 çək.% Mn2+, 7.0 çək.% Li+ və 8.0 çək.% Ni2+ kationları ilə modifikasiya olunmuş təbii klinoptilolit seoliti üzərində reaksiyanın kinetik qanunauyğunluqları öyrənilmişdir. Kinetik təcrübələr ikipilləli reaktorda aparılıb (şək. 1).
Şəkil. 1. İkipilləli laborator qurğunun prinsipial sxemi.
Kinetik qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi geniş temperatur intervallarında (reaktorun birinci pilləsində Т1=670-8200С, ikinci pilləsində Т2=600-7000С), reagentlərin mol nisbətləri [CH4(0.312-0.536)]:[(O2)I(0.178-0.312)]:[(O2)II(0.116-0.267)] və 16000-26000s-1 həcm sürət lərində tədqiq olunmuşdur. Alınmış nəticələrin bəziləri cədvəl 1-də göstərilib.
Cədvəl 1. Metanın butandiol-1,4-ə oksidləşdirici çevrilməsi reaksiyasının kinetik qanunauyğunluqlarının öyrənilməsinin nəticələri
№ | T1, 0C | T2, 0C | Həcm sürəti, s-1 | Х, % | 1,4-Butandiolun çıxımı, А %. | Asetilenin çıxımı, А %. | Etilenin çıxımı, А %. |
1 | 770 | 600 | 19000 | 80.2 | 23.1 | 4.4 | 2.3 |
2 | 670 | 650 | 19000 | 63.3 | 15.9 | 2.9 | 1.5 |
3 | 750 | 650 | 19000 | 64.2 | 17.3 | 4.4 | 2.8 |
4 | 800 | 650 | 19000 | 72.8 | 22.3 | 5.9 | 3.9 |
5 | 800 | 700 | 25200 | 59.4 | 14.9 | 3.4 | 3.0 |
6 | 800 | 560 | 18000 | 73.1 | 23.5 | 2.9 | 2.8 |
7 | 800 | 570 | 19000 | 75.2 | 24.8 | 2.1 | 3.9 |
8 | 800 | 500 | 19000 | 78.0 | 26.0 | 1.8 | 2.8 |
9 | 800 | 480 | 19000 | 79.6 | 27.1 | 1.4 | 2.0 |
10 | 810 | 510 | 18000 | 80.2 | 29.5 | 1.0 | 1.7 |
11 | 820 | 520 | 19000 | 79.1 | 28.2 | 1.1 | 1.0 |
12 | 800 | 630 | 18000 | 76.1 | 24.1 | 1.4 | 0.8 |
13 | 800 | 610 | 19000 | 77.5 | 20.5 | 2.2 | 1.1 |
14 | 800 | 500 | 19000 | 79.4 | 24.1 | 1.5 | 1.0 |
15 | 800 | 450 | 19000 | 81.5 | 26.2 | 1.0 | 0.6 |
16 | 800 | 520 | 19000 | 79.4 | 25.2 | 1.2 | 1.0 |
MƏRHƏLƏ II: Reaksiyanın ehtimal olunan mərhələli mexanizminin seçilməsi.
Eksperimental dəlillərin və ədəbiyyat materiallarının analizi nəticəsində reaksiyanın ehtimal olunan mərhələli mexanizmi təklif olunmuşdur. Katalitik sistemin komponentlərinin bu reaksiyada rolu müəyyən edilmişdir. Aşağıda metanın butandiol-1,4-ə oksidləşdirici çevrilməsi reaksiyasının ehtimal olunan mexanizmi göstərilib.
MƏRHƏLƏ III:Mərhələli mexanizm əsasında prosesin kinetik modelinin tərtibi və optimal texnoloji parametrlərin ədədi qiymətlərinin hesablanması.
Prosesin nəzəri əsaslandırılmış kinetik modeli işlənib hazırlanmışdır. Aşağıdakı tənlikdə butandiol-1,4-ün alınma sürəti verilmişdir.
Kinetik modelin parametrlərinin ədədi qiymətləri "Poisk" proqram sistemi vasitəsilə təyin edilmişdir (cədvəl 2).
Cədvəl 2. Kinetik konstantalar
lnki0(lnKi0) | Ei(Qi), kkal/mol | ||
lnk10 | 16.79 | E1 | 6.62 |
lnk20 | 22.24 | E2 | 30.34 |
lnk30 | 43.08 | E3 | 26.16 |
lnk40 | 3.48 | E4 | 16.28 |
lnk50 | 12.08 | E5 | 14.49 |
lnk60 | -16.43 | E6 | 4.47 |
lnk70 | 38.93 | E7 | 61.96 |
lnk80 | -9.25 | E8 | 0.47 |
lnk90 | 1.77 | E9 | 0.59 |
lnK10 | 14.16 | Q1 | 3.67 |
lnK20 | 15.03 | Q2 | 3.02 |
lnk120 | 2.99 | E12 | 11.58 |
lnk130 | 20.68 | E13 | 5.80 |
lnk140 | 1.748 | E14 | 4.83 |
lnk150 | 20.68 | E15 | 5.80 |
lnk160 | 18.53 | E16 | 9.51 |
lnk170 | 15.64 | E17 | 5.72 |
lnk180 | 11.81 | E18 | 3.83 |
lnk190 | 18.52 | E19 | 4.91 |
lnk200 | 14.83 | E20 | 5.14 |
NƏTİCƏ
Ədəbiyyat materiallarının analizi və alınmış təcrübi nəticələr əsasında silikat modulu 10.8 olan və 8.0 çək.% Mn2+, 7.0 çək.% Li+ və 8.0 çək.% Ni2+ kationları ilə modifikasiya olunmuş təbii klinoptilolit seoliti üzərində metanın 1,4-butandiola oksidləşdirici çevrilməsi reaksiyasının ehtimal olunan mərhələli mexanizmi təklif olunmuş və prosesin nəzəri əsaslandırılmış kinetik modeli tərtib olunmuşdur. Kinetik modelin parametrlərinin ədədi qiymətləri təyin edilmişdir.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
RESPUBLİKADA
10. A.M.Aliyev, M.Y.Abbasov, M.G.Aliyeva, G.A.Alizade, R.Yu.Agayeva. The kinetics and mechanism of the selective oxidative dehydrogenation reaction of methylcyclopentane. Азербайджанский Химический Журнал. 2021, №3, с. 12-20.
KONFRANS MATERİALLARI (xarici – 1, yerli – 1)
PATENTLƏR
KADR HAZIRLIĞI
İSTİNADLAR - 4
LABORATORİYA: Ekoloji kataliz
LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru, professor Arif Əfəndi
Laboratoriyada 20 əməkdaş çalişir. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər nəfər t.ü.f.d., a.e.i., 6 nəfər k.ü.f.d.,b.e.i., 5 nəfər e.i., 4 nəfər böyük laborant, 1 nəfər mühəndis, 2 nəfər texnikdir.İradə Məlikova- t.ü.f.d., a.e.i., Lyudmila Kojarova - k.ü.f.d., a.e.i. Adilə Əliyeva - k.ü.f.d., b.e.i., Ceyran Rüstəmova - k.ü.f.d., b.e.i., Natəvan Aykan - k.ü.f.d., b.e.i., Firuzə Yunusova - k.ü.f.d., b.e.i., Elmir Babayev - k.ü.f.d., b.e.i., Bilqeyis İsmayılova - k.ü.f.d., b.e.i., İsrafil Allahverdiyev - elmi işçi, Tamilla İsmayılova - elmi işçi, Natəvan Əliyeva - elmi işçi, Minayə Nəbiyeva - elmi işçi.
İŞ.5.2: Metanolun dimetilkarbonata katalitik çevrilməsi üçün ərinti katalizatorlarının və ətraf mühitə atılan xlorkarbohidrogenlərin oksidləşmə proseslərinin texnoloji sxeminin işlənməsi, riyazi modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması
MƏRHƏLƏ I: Metanolun dimetilkarbonata katalitik çevrilməsi üçün ərinti katalizatorların hidridlərinin alınması
MƏRHƏLƏ II: Ətraf mühitə atılan xlorkarbohidrogenlərin zərəsizləşdirilməsinin texnoloji sxeminin işlənməsi, riyazi modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması
Metanolun dimetilkarbonata katalitik çevrilməsi üçün ərinti katalizatorların hidridlərinin alınması
Ölkəmizin böyük karbohidrogen ehtiyatlarına malik olması onlar əsasında geniş tətbiq olunan vacib üzvi birləşmələrin alınmasını aktual edir.Son dövrlər, xüsusən də yeni neft-qaz yataqlarının kəşfi və istismara verilməsi bu xammal bazası əsasında bir çox istehsal sahələrinin yaradılmasına səbəb olmuşdur.Bu baxımdan respublikamızda böyük istehsal gücünə malik “Metanol” zavodunun istifadəyə verilməsi təqdirə layiqdir.Həmçinin metanolun və digər spirtlərin xammal mənbəyi kimi böyük ehtiyatlara malik kənd təsərrüfatı, yeyinti sənayesi,ağac emalı müəssisələrindən, biokütlədən alınması onlar əsasında yeni proseslərin perspektivli olmasını göstərir.Burada qeyd etmək lazımdır ki, aktiv və optimal katalizatorların hazırlanmasının, ümumi bir texnoloji nəzəriyyənin olmaması problemə təsir edə bilən əsas məsələlərdəndir. Odur ki, bu istiqamətdə aparılan hər bir tədqiat işinin katalizin ümumi nəzəriyyəsinin formalaşmasında rolu olacaqdır.Bu baxımdan metanol kataliktik oksidləşdirilərək dimetoksimetana, formaldehidə, dimetilefirə və digər qiymətli birləşmələrə çevrilməsi üçün yeni katalitik sistemlərin sintezi,seçilməsi və onların proseslərdə aktivliklərinin müəyyən edilməsi aktual problemlərdən hesab oluna bilər.
Müəyyən edilmişdir ki, çökdürülmüş vanadium oksid karalizatorlarının özünü aparmasına aşağıdakı faktorlar təsir edir: V4+O– müxtəlif təbiətli olması, vanadiumun oksidləşmə dərəcəsi, aqreqasiyası və koordinasiya etmə dərəcəsi reaksiya şəraitində vanadiumun oksidləşmə-reduksiya edə bilməsi, başqa sözlə V5+/V4+ nisbətinin tənzimlənməsi; eyni zamanda katalizatorun selektivliyini müəyyən edən həm daşıyıcının, həm də katalizatorun bütövlükdə turşu-əsasi xassələrinin olması.
Katalizator ərintiləri sintez edildikdən sonra onların nümunələrinin tərkibinin müəyyən edilməsi üçün müasir fiziki-kimyəvi analiz üsullarından istifadə olunmuşdur. İlkin olaraq onların tərkibi rentgen faza analizi (RFA) üsulu ilə – qurğusunda şüalanma yolu ilə bütün nümunələr tədqiq edilmişdir.İlkin ərintilər Zr-un V, Mo, Fe ilə müxtəlif tərkiblə ərintilərini almaq üşün onların nümunələrini müxtəlif atom çəkilərində götürülüb sobada birgə əridilmişdir. Məsələn: ZrMo2 intermetalların alınması üçün Az(Zr)=91,224, Az(Mo)=95,94, M(ZrMo2)= 91,224+2,95,94=283,104. Bu tərkibdə Mo=67,8%, Zr=32,2% olmuşdur.Bu baxımdan 20 q ZrMo2-nin ərintisini almaq üçün 20´0,678=13,6 q Mo və 6,4 q Zr götürülür. Metalları ətitdikdən sonra 17,6 q ZrMo2 alınmışdır (–2,4 q).
Cədvəl 1. Müxtəlif katalitik sistemlərin metanolun çevrilmə reaksiyalarında aktivlikləri
Katalizatorlar | Tempe-ratur, K | Metanolun konversiyası | Reaksiya məhsullarının çıxımları | ||||
FA | DMM | DME | DMK | CO2 | |||
V–P–O/Al2O3 | 650 | 75 | 40 | – | 12 | - | 24 |
V–P–O/SiO2 | 650 | 72 | 36 | – | 10 | 4 | 22 |
V–P–O/SiO2+Zr | 650 | 74 | 38 | 5 | 8 | – | 21 |
ZSM-5 | 673 | 82 | 35 | – | 30 | 6 | 8 |
ZSM-5+Zr+2 | 650 | 80 | 32 | 8 | 28 | 6 | 6 |
ZSM-5+CO+2 | 750 | 74 | 24 | 6 | 30 | – | 10 |
ZSM-5+CH+2 | 473 | 72 | 30 | 4 | 26 | – | 10 |
Zr–V0.3 | 473 | 65 | 15 | 38 | 6 |
| 6 |
Zr–Mo2.0 | 473 | 64 | 15 | 34 | 5 | 4 | 1 |
ZrOV2O5 | 700 | 76 | 30 | 10 | 8 | 6 | 20 |
ZrOMoO3 | 750 | 70 | 26 | 8 | 6 | 7 | 22 |
AgOV2O5ZrO | 850 | 90 | 60 | 4 | 8 | – | 13 |
Katalizator nümunələrini rentgenfaza analizi (RFA) ilə Riqonu Nlini Flex 600 (K 1,5 4060 Å) CuK α-şüalandırıcı Ni-filtrindən istifadə etməklə və difrasiometr Vruker “D2 Phaser” də, həmçinin CuK α-şüalandırıcılı DRON-2 cihazında analiz edilmişdir.
ZrV2.0 katalitik sisteminin səthində oksidləşmə-reduksiya prosesini O2+H2 əvəzində O2+CO ilə aparıldıqda fərqli nəticələr alınmışdır. Belə ki, katalizatorun səthi 1.0–5% CO ilə reduksiyası və 5–15% O2 ilə oksidləşməsi nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, 3% CO və 10% O2 ilə oksidləşmə-reduksiya prosesi katalizatorun aktivləşməsinə səbəb olur. Bu prosesin temperatur və zamandan asılı metanolun çevrilmə məhlullarının paylanmasına təsirləri şəkil 1-də verilmişdir. Alınmış nəticələrdən göründüyü kimi katalizator səthində 3%-li m(CO+H2) ilə reduksiyası 10 saat müddətində və 473 K-də metanolun 38–40%-li konversiyasına gətirib çıxarır.
Sonda dimetilkarbonatın (DMK) çıxımı 4–5% təşkil edir. Eyni zamanda katalizatorun səthi 873 K-də 10%-li O2 ilə oksidləşdirildikdən sonra da ciddi dəyişikliyə səbəb olmur. Lakin bundan sonra katalizatorun səthinə 3% CO verilərsə, istər metanolun sərfi, istərdə də reaksiya məhsullarının azalması baş verir. Bu əsasən səthdə CO-nun oradakı O2 ilə reaksiyası nəticəsində CO2-yə çevrilərək katalizatorun aktivliyinin aşağı olması ilə izah oluna bilər. Belə ki, CO+O2 birgə katalizatorun səthinə verilməsi də səthdə CO2-nin yaranması və onun metalla birləşərək DMK-in alınmasına gətirib çıxara bilməsi güman edilir. Bu zaman DME ilə yanaşı alınan CO2-nin miqdarının artması da buna dəlalət edə bilər. Ədəbiyyatda bu reaksiyanın (CO2+CH3OH) yüksək təzyiqdə baş verməsi qeyd olunur və DME-nın çıxımı 7-8% təşkil edir. Biz isə reaksiyanın atmosfer təzyiqində həyata keçirə bilmişik və bu istiqamətdə tədqiqatlar davam etdirilir.
Ətraf mühitə atılan xlorkarbohidrogenlərin zərəsizləşdirilməsinin texnoloji sxeminin işlənməsi, riyazi modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması
Kimyəvi texnoloji proseslərin idarə edilməsi üçün vacib olan prosesin riyazi modelinin tərtib edilməsində əsas yeri proseslərin kinetik modeli tutur. Kimyəvi reaksiyaların kinetik qanunauyğunluqlarının tədqiqinin təcrübi nəticələrinə əsaslanan reaksiyanın mexanizmlərinə əsasən proseslərin kinetik modeli qurulur. Xlorlu karbohidrogenlərin heterogen-katalitik oksidləşməsi prosesi oksidləşmiş aktiv mərkəzlərdə gedir və bu oksidləşmə prosesinin reaksiya məhsulları su və xloranhidridlər olur. Xlorkarbohidrogenlər oksidləşmiş aktiv mərkəzlərdə adsorbsiya olunur və qaz fazanın oksigeni ilə oksidləşirlər. Xlorkarbohidrogenlərin selektiv oksidləşməsi su ilə qismən örtülmüş aktiv mərkəzlərdə baş verir. Xlorkarbohidrogenlər dərin oksidləşmə reaksiyası nəticəsində zəif oksidləşmiş aktiv mərkəzlərdə oksidləşərək karbon qazına çevrilir.
Xlorkarbohidrogenlərin heterogen-katalitik oksidləşmə reaksiyalarının riyazi modelinin tərtibi aşağıdakı sxem üzrə həyata keçirilir.
Aparılan hesablamaların nəticələri göstərilmişdir ki, təctübi nəticələri daha dəqiq əks etdirən kinetik model fərziyyələr əsasında irəli sürülmüş mexanizm əsasında tərtib edilmişdir. Odur ki, kinetik modelin əsasında Mat Lab proqramı ilə üç temperatur, yəni 693, 713, və 733 K üçün kinetik tənliklərin parametrlərini tapmışıq.
Qeyd etmək lazımdır ki, təcrübi nəticələr qatılıqların minimallaşdırma nəticəsində alınan hesablanmış qiymətləri ilə (15–20%) uyğun gəlmişdir ki, bu da xlorlu etilenlərin oksidləşmə reaksiyalarının mexanizmlərinin düzgün seçilmiş olduğunu göstərir.Qiymətləri ümumiləşdirərkən xlorbutenlərin katalitik oksidləşmə proseslərini həyata keçirmək üçün bir sıra prinsipial texnoloji sxemlər nəzərdən keçirilmişdir.Bu sxemlər içərisindən nisbətən sadəliyi aparatların quruluşunun üstünlüyü reaktorlar blokunun yerləşdirilməsi və s. kimi müsbət cəhətləri özündə əks etdirən aşağıdakı prinsipial texnoloji sxem təklif edilmişdir.
Şəkil 1. Xlorkarbohidrogenlərin oksidləşmə proseslərinin prinsipial texnoloji sxemi:
1-XK üçün tutum; 2 – nasoslar; 3,8,10- rektifikasiya kolonları; 4-katalizatorun qaynar laylı reaktoru; 5-katalizatorun tərpənməz laylı reaktoru; 6-qaz ayrıcı; 7-ayrıcı kalon; 9-həlledici üçün tutum; 11-aralıq tutum; 12-MXMA-nın ayrılması üçün tutum;
13-elektrik sobası; 14-şnek.
Eyni zamanda, qeyd etdiyimiz kimi, əgər ilkin qarışıqda XK-in miqdarı artıq olarsa, onda qarışıq (I) tutumdan II xətti ilə rektifikasiya kalonuna (3) yönəldilərək buradan selektiv oksidləşə bilən trixlobutenlər ayrılır və I xəttinə birləşərək reaktora (4) selektiv oksidləşməyə yönəldilir. Rektifikasiya kalonunda (3) ayrılan digər fraksiyalar isə III xətti ilə dərin oksidləşmə prosesinə məruz qalması üçün başqa reaktora (5) yönəldilərək, burada əsasən CO2 qədər oksidləşirlər.
NƏTİCƏ
Metanolun dimetoksimetana,dimetil efirinə, dimetilkarbonata çevrilməsi üçün vanadium, molibden, sirkonium, kobalt, mis, dəmir əsasında katalitik sistemlər seçilmiş və sintez edilərək oksidləşdirici dehidrogenləşmə proseslərində yüksək aktivlik göstərməkləri müəyyən edilmişdir.
MÜHÜM NƏTİCƏ
Nəzəri əsaslandırılmış kinetik modellər əsasında xlorkarbohidrogenlərin katalitik oksidləşmə prosesləri üçün optimal reaktor tipi seçilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, xloretilenlərin selektiv oksidləşməsi prosesini “qaynar” katalizator laylı reaktorlarda, dərin oksidləşmə proseslərini isə “tərpənməz” laylı reaktorlarda ideal sıxışdırma modeli tərtib etməklə həyata keçirmək məqsədəuyğundur.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-1, yerli-6)
PATENT
Tağıyev D.B., Əfəndi A.C., Aykan N.F., Məlikova İ.H., Babayev E.M., Əliyeva A.M., Məhərrəmova L.G. Xlorkarbohidrogenlərin oksidləşməsi prosesində dezaktivləşmiş oksid katalizatorlarının CO+O2 qarışığı ilə regenerasiyası. a- 2019 0160. Patent alınma ərəfəsindədir.
KADR HAZIRLIĞI
Laboratoriyada kimya üzrə fəlsəfə dokturu elmi adını almaq üçün 1doktorant çalışır.
Doktorant – Məhərrəmova Lalə “Metanolun katalitik çevrilməsi” mövzusunda dissertasiya işi artıq müdafiə ərəfəsindədir.
İSTİNADLAR – 6
LABORATORİYA: Katalizatorların hazırlanması
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: k.ü.f.d. S.M.Zülfüqarova
Laboratoriyada 12 əməkdaş çalışır: akademik Ramiz Rizayev - baş elmi işçi, Asəf Süleymanov- k.e.d., b.e.i., Aybəniz Qaşqay-k.e.d., b.e.i., Eleonora Seyidrzayeva-k.ü.f.d., a.e.i, Əjdər Əsgərov-k.ü.f.d., a.e.i., Narqələm Həsənquliyeva-k.ü.f.d., a.e.i., Ninel Şakunova - k.ü.f.d., b.e.i., Yuliya Nağdəliyeva-k.ü.f.d., b.e.i., Pəri Muradova-k.ü.f.d., b.e.i., Züleyxa Ələsgərova-e.i., Günel Əzimova - k.e.i.
İŞ 5.3.Metanın oksidləşdirici konversiyası üçün müxtəlif oksid əsaslı sistemlərin, karbon monooksidin konversiyası üçün ferrit əsaslı çoxkomponentli katalizatorların sintezi və tədqiqi.
MƏRHƏLƏ I. Metanın oksidləşdirici konversiyası üçün tərkibində volfram, manqan və nadir-torpaq elementləri olan müxtəlif oksid əsaslı sistemlərin sintezi və katalitik aktivliyinin tədqiqi.
Metanın etan-etilen qarışığına oksidləşdirici konversiyası təbii qazın pespektivli emal metodudur. Metanın oksidləşdirici konversiyası reaksiyası üçün təklif olunan müxtəlif katalitik sistemlər arasında daha effektiv olan silisium oksid daşıyıcı üzərində NaWMn-oksid sistemləridir. Bu katalizatorllarda metanın konversiyası 25-30%, C2 məhsullara görə isə selektivlik 70-80 % təşkil edir. Ədəbiyyatdan məlumdur ki, bu reaksiya üçün katalizatorların sintez şəraiti çöx önəmlidir, çünki katalizatorun aktiv kütlənin formalaşması yüksək temperaturda baş verir. Bu xüsusilə manqan oksid tərkibli sistemlər üçün daha əhəmiyyətlidir, çünki reaksiya şəraitində manqanın müxtəlif valentli oksidlərin mövcüdluğu mümkündür, bu da həm katalizatorun faza tərkibinə, həm oksidləşmə-reduksiya prosesinə təsir edə bilər. Eyni zamanda qələvi metalın hansı ardıcıllıq və anionla daşıyıcıya daxil edilməsi də katalizatorun aktivliyinə təsir edir. Bütün bunları nəzərə alaraq, biz əvvəlcə məlum NaWMn/SiO2 katalizatorunu müxtəlif metodlarla–mərhələli çökdürmə, birgə çökdürmə, hopdutma, sitrat (limon duzundan istifadə), templat (yəni səthi-aktiv maddələrdən istifadə etməklə) aparmışıq. Misal üçün 0.8 Na-3.2W-2Mn/ SiO2 katalizatorun sintezində səthi-aktiv maddə kimi STAB (setil trimetil ammonium bromid C19H42BrN) istifadə olunub, SiO2 isə tetraetoksisilandan (TEOS) alınıb. Sintez olunmuş Na-W-Mn/SiO2 katalizatorların xüsusi səthi reaksiyadan əvvəl və 8500C temperaturda aparılan reaksiyadan sonra təyin edilib. Reaksiyadan əvvəl xüsusi səth 2.43m2/q təşkil edib, 2 saatlıq reaksiyadan sonra 0.96, 4 saatlıq reaksiyadan sonra isə 0.85 m2/q.
Nəticələr göstərir ki, bu katalizatorun xüsusi səthi çox kiçikdir. Umumiyyətlə, yuksək temperaturlu proseslər üçün səthi böyük olan daşıyıcı və katalizator sintezi vacıb məsələdir. Əvvəlki tədqiqatlarımızda biz SAM-dan istifadə edərək yüksək səthli SiO2 daşıyıcısı sintez etmişdik. Bu SiO2 daşıyıcıların səthi 10 saat 800 C-də termiki emaldan sonra 70-75 m2/q təşkil edirdi. Lakin daşıyıcıya aktiv komponentləri əlavə etdikdən sonra səth kiçilir. Səthin kəskin azalmasına hansı komponent səbəb olur sualına cavab tapmaq üçün biz onları müəyyən ardıcıllıqla daşıyıcıya daxil edib, sonra 8000 C-də közərdib, səthi təyin etmişik. Müəyyən etmişik ki, səthin kəskin azalması natrium volframat daxil edildikdən sonra baş verir.
Ədəbiyyatdan məlumdur ki, bu katalitik sistemin özəlliyi ondan ibarətdir ki, kataliz şəraitində, matrisanın səthində tərkibində bütün aktiv komponentləri saxlayan (qələvi metall, volfram, manqan) ərinti əmələ gəlir. Bu ərintinin əsasını volframat təşkil edir və onun içində olan nanoölçülü manqan oksidin hesabına oksidləşmə-reduksiya prosesi baş verir.Yəni, qələvi metalın volframatı birbaşa oksidləşmə-reduksiya prosesində iştirak etmir, onun əsas rolu tərkibində katalizatorun aktiv komponentlərini saxlaya bilən ərintinin əmələ gəlməsi və reduksiya olunmuş Mn2+ ionlarını volframat ionları ilə birləşdirmək.
Tədqiqatımızın növbəti mərhələsi metanın oksidləşdirici konversiyası üçün məlum katalizatorun daçıyıcı kimi bentonitdən istifadə olmuşdur. Bentonitə müraciət etməyimizin səbəbi onun SiO2-dən fərqli olaraq laylı quruluşa malik olmağı ilə bağlıdır. Bentonitlərin əsas komponenti montmorillonit mineralıdir, onun quruluşu silisium-oksigenli tetraedr təbəqələri arasında alüminium-oksigenli oktaedrlər yerləşən laylardan ibarətdir. Montmorillonitin bir vacib özəlliyidə onun genişlənə bilən kristal qəfəsidir. Təcrübələrimizdə Daş-salaxlı bentonitindən istifadə etmişik. İlk öncə onu turşu ilə işləyirik. Bunun üçün 950C-də 8 saat müddətində hesablanmış miqdarda götürülən bentoniti 10% - li H2SO4 ilə maqnit qarışdırıcıda qızdırırıq. Turşu ilə emaldan sonra bentoniti distillə suyu ilə yuyuruq və 1100C quruduruq. Bundan sonra bentonit nümunələrini trietanolamin (TEA) və limon duzu ilə ayrı-ayrılıqda və birgə istifadə edərək işləyirik və 8000C temperaturda közərdirik. Aldığımız daşıyıcının xüsusi səthini təyin edirik. Sonra daşıyıcıya aktiv elementləri daxil edirik, yenə 800 C temperaturda közərdirik və xüsusi səthini ölçürük.
Ölçmələr göstərdi ki, trietanolaminlə və limon duzu ilə bentonit nümunələrinin işlənməsi xüsusi səthin hətta 8000C temperaturda termiki emaldan sonra böyüməsinə gətirib çıxardır (65-67m2/q), ən yüksək xüsusi səth isə TEA və limon duzu ilə birgə işlənən nümunələrdə alınır (91.3m2/q ). Katalizatorun aktiv elementlərini daxil etdikdən sonra, xüsusi səth 2-3 dəfə azalır (27-34m2/q). Daha yüksək temperaturda isə (8500C) 7.9 m2/q təşkil edir. Bentonit əsasında sintez olunan katalizatorların katalitik aktivliyinin və fiziki-kimyəvi xassələrinin tədqiqi davam edir.
MƏRHƏLƏ II. Karbon monooksidin karbon dioksidə konversiyası üçün ferrit əsaslı çoxkomponentli katalizatorların sintezi və tədqiqi.
Karbon monooksid sənaye müəssisələrindən və avtomobil nəqliyyatı tərəfindən qaz tullantıları şəklində atmosferə daxil olan təhlükəli toksikantlardan biri olduğundan onun aşağı temperaturlu oksidləşmə reaksiyasının öyrənilməsi praktiki maraq doğurur. Nəcib metalların ənənəvi istifadəsi olmadan karbonmonooksidin karbon qazına oksidləşməsində aktiv katalizatorun sintezi üçün Fe,Ni,Mn,Cu,Co,Cr,Ni metal oksidlərindən, bu metalların qarışıq oksidlərinin əsasında hazırlanan ferritlərdən və digər mürəkkəb sistemlərdən istifadə olunur. Daha əvvəl, tərkibində mis ferrit olan, zol-gel-yanma metodu ilə əldə edilən mis-dəmir oksid kompozisiyalarının karbon monooksidin 230-2500C-də oksidləşməsində aktiv olduğunu müəyyən etmişik.
CO-nun oksidləşmə reaksiyasının ekzotermik olduğunu və temperaturun 150-2000C yüksəlməsi ilə müşayiət olunduğunu nəzərə alsaq, CO-nun oksidləşməsi katalizatorlarının daha aşağı temperaturlarda işləməsi mühüm iqtisadi və texniki üstünlükdür. Manqanın oksidləşmə katalizatorlarının əsas komponentlərindən biri olduğunu nəzərə almaqla mis ferritin tərkibinə manqanın daxil edilməsi, təkmilləşdirilmiş oksidləşdirici xüsusiyyətlərə malik kompozisiyalar əldə etmək mümkündür. Bundan əlavə, zol-gel-yanma metodu ilə çoxkomponentli sistemlərin sintezi nəticəsində strukturda oksigenin müxtəlif (fərqli) vəziyyətlərinə ola bilir, bu da oksidləşmə prosesinə təsir edir. Buna əsaslanaraq, zol-gel-yanma üsulu ilə Cu-Mn-Fe kompozisiyalar sintyez edilib və karbon monooksidin oksidləmə reaksiyasında öyrənilib. Zol-gel-yanma metodu ilə Cu-Mn-Fe kompozitlərinin sintezi üçün prekursor kimi Fe(NO3)3•9H2O, Cu(NO3)2•3H2O, Mn(NO3) və limon turşusu istifadə edilmişdir. Alınan katalizatorlar alümogel (bağlayıcı) ilə qarışdırılır, qranullar halına salınır, havada qurudulur və sonra quruducu şkafda və mufel sobada müvafiq olaraq 1350C və 5000C temperaturlarda termiki emal olunur.
CO-nun oksidləşməsi CO:hava=1:3(5) nisbəti və 6000-12000 saat-1 həcmi sürətlə axınlı reaktorda aparılmışdır. Məhsulların analizi LXM xromatoqrafında, CaA və poropak Q sorbentləri olan iki kolonkada edilmişdir.
Metalların müxtəlif molyar nisbətlərində Cu:Mn:Fe = 1:1: 1; 2:1:1; 1:2:1; 1:1:2 katalizator nümunələri hazırlanmışdır.
Rentgen faza analizinin nəticələri göstərir ki, sintez olunan katalizatorlar mürəkkəb faza tərkibinə malikdirlər. Manqan və dəmirin ikili oksidləri (Mn3O4 və Fe3O4) ilə yanaşı, manqanın Mn0.98Fe2.02O4, misin CuFe2O4 ferritləri, mis manqanit CuMn2O4 və manqan ilə əvəz edilmiş mis ferritləri (Cu0.5Mn0.5Fe2O4; Cu1.2Mn1,8O4; Mn0,43Fe2,57O4) əmələ gəlir. Sintez etdiyimiz katalizatorlar üzərində karbon monooksidin oksidləşməsi ilə bağlı təcrübələrin nəticələri göstərdi ki, katalizatorların nəzərə çarpacaq dərəcədə aktivlik göstərdikləri reaksiyanın başlanğıc temperaturu 120-1700C aralığındadır.
Karbon monooksidin oksidləşmə reaksiyası ekzotermikdir və tədqiq olunan katalizatorların iştirakında reaksiya temperaturunun zamanla artmasının xarakteri şəkildə göstərilir.
Şəkil. Karbon monooksidin katalitik oksidləşmə reaksiyasında temperaturun zamanla artması asılılığı: 1- Cu:Mn:Fe =1:1:2); 2- Cu:Mn:Fe =2:1:1; 3- Cu:Mn:Fe =1:2:1;
4- Cu:Mn:Fe =1:1:1.
Çoxkomponentli katalizatorların aktivliyi bir çox amillərdən - kimyəvi və faza tərkibindən, strukturundan, dispersiyasından, xüsusi səthinin sahəsindən və strukturdakı qüsurların mövcudluğundan asılıdır. Zol-gel yanma üsulu ilə sintez etdiyimiz katalizatorlar dəyişkən tərkibli çoxfazalı oksid sistemləridir, buna görə də, bərk cisimlərdə olan bütün defektlər onlar üçün xarakterikdir.
Sintez etdiyimiz katalitik sistemlərin tərkibində oksid fazalarının da olduğunu nəzərə alaraq, onların CO-nun aşağı temperaturlu oksidləşməsində iştirak dərəcələrini müəyyən etmək üçün zol-gel yanma metodu ilə alınmış individual Cu, Mn və Fe oksidləri ilə də təcrübələr qoyulmuşdur. Müəyyən edilmişdir ki, reaksiya dəmir oksidində 4000C , manqan oksiddə 3500C, mis oksiddə isə 2500C-dən yuxarı temperaturlarda nəzərə çarpacaq sürətlə gedir, konversiya 80% təşkil edir.
Zol-gel yanma üsulu alınan mis ferritdə, artıq 2500C temperaturda çevrilmənin 100% -ə çatdığını yuxarıda qeyd etmışdik. Bu işdə isə öyrənilən katalitik sistemlərdə mis ferritin tərkibinə manqan əlavə edilməsi CO-nun daha aşağı temperaturda oksidləşməsinə səbəb olur.Oksidləşdirici katalizatorlarının seçilməsində əsas meyar oksigenin səthdəki aktiv mərkəzlərlə nə dərəcədə möhkəm əlaqədə olmasından asılıdır. Ferritlərdə keçid metalları tetraedrik və oktaedrik mövqelərdə (məsamələrdə) yerləşə bilər. Onların bu və ya digər pozisiyada yerləşməsi kationun diametrindən və yükündən, ən əsas da kationların elektron konfiqurasiyasından (3d- və 4d-səviyyələrin dolma dərəcəsindən) və kristal qəfəsin elektrostatik sahəsindən asılıdır.
Keçid metal ionlarının oktaedrik vakansiyalarda yerləşməsi, Me-O əlaqəsinin zəifləməsinə səbəb olur ki, bu da daha asan elektron keçidinə və bununla da oksidləşmə reaksiyasının sürətinin artmasına səbəb olur. Bundan əlavə, sintez edilmiş Cu-Mn-Fe katalizatorlarının tərkibində oksid fazalarının, eləcə də müxtəlif ferritlərinin olması, səthdəki oksigenin katalizatorun srukturundakı müxtəlif metal atomları ilə koordinə etməsinə şərait yaradır və reaksiyanın həm birmərhələli (Lenqmur-Hinşelvud mexanizmi), həm də iki mərhələli (Mars-van-Krevelen) mexanizmi ilə getməyini mümkün edir.
Birmərhələli mexanizmdə katalizatorun səthində adsorbsiya olunan karbon monooksid və oksigen reaksiyaya girirlər.
İki mərhələli mexanizmdə reaksiya əvvəl karbon monooksidin və katalizatorun oksigeni hesabına baş verir. İkinci mərhələdə reduksiya olunmuş katalizator qaz fazasından oksigenlə oksidləşir. Burada oksigenin aktiv forması qəfəs oksigenidir və reaksiya zamanı katalizatorun dəyişkən reduksiya və oksidləşməsi baş verir.
DƏRC OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
1. Зульфугарова С.М., Алескерова З.Ф., Гусейнова Э.М., Шакунова Н.В., Гасангулиева Н.М., Азимова Г.Р., Литвишков Ю.Н. Стимулированный микроволновым излучением твердофазный синтез ферритов Ni и Co на поверхности Al2O3/Al носителя. // Нефтепереработка и нефтехимия. 2021, №3, с. 27-32.
2. Кашкай А.М. Антиоксидантные кислоты, содержащие различное количество атомов серы и фенольных групп. // Научный журнал «Austria-science», 2021, № 39,
с. 31-36.
3. Агаева З.Р., Мамедова Б.Г., Кашкай А.М., Бехбудова С.К., Байрамова С.С., Фархатова С.К. Восстановление эколого-минералогического состояния загрязненных земель глинистыми сорбентами. // Химическая промышленность. 2021, №1,
с.33-38.
RESPUBLİKADA
Азимова Г.Р. Синтез ферритов Cu, Co, Ni, Mn золь-гель методом с автогорением c участием различных органических реагентов и исследование их удельной поверхности. // AMEA, Gənc alim və Mütəxəssislər şurası, Gənc tədqiqatçı elmi-praktiki jurnal, VII cild, №1, 2021, s.81-85.
KONFRANS MATERİALLARI (xarici - 1 , yerli - 8)
İSTİNADLAR-8
“Nano- və elektrokataliz” şöbəsinin
2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında
H E S A B A T |
Şöbə müdiri : akademik Dilqəm Tağıyev
Mövzu: Katalitik, elektrokatalitik və fotoelektrokatalitik pro-seslərüçün oksid və polimer əsaslı nano-strukturlaşdırılmış katalizatorların işlənib hazırlanması
Mövzuya aid işlər: 6.1; 6.2; 6.2.1; 6.3; 6.4.; 6.5
|
LABORATORİYA: Nanokompozit katalizatorlar
LABORATORİYA rəhbəri: kimya elmləri doktoru, prof. Vaqif Əhmədov
Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., 3 nəfər e.i., 3 nəfər mühəndisdir. Natalya Melnikova - k.ü.f.d., a.e.i., Həbulla Nurullayev - k.ü.f.d., a.e.i., İradə Cəfərova - e.i., Zaminə Əliyeva - e.i., Vüsal Əhmədov - e.i.
İŞ.6.1: Karbamid əsasında müxtəlif məsaməli karbon nitridlərin yeni sintez üsullarının işlənib hazirlanması və onların əsasinda sərbəst katalizator, katalitik metallar üçün aktiv daşıyıcı və yüksək tutumlu universal sorbentlərin yaradılması və tədqiqi.
MƏRHƏLƏ I: Karbamid əsasında hazırlanmış müxtəlif morfologiyalı karbon nitridlər üzərində asetilenin maye fazada hidrogenləşməsi prosesinin araşdırılması.
Məlumdur ki, g-C3N4 sintezi üçün geniş istifadə olunan melamin sənayedə karbamid əsasında istehsal olunur. Ölkəmizdə karbamidin sənaye miqyasında istehsalını nəzərə alaraq, hesabat dövründə laboratoriyada modifikator qismində NaOH və KOH istifadə etməklə. karbamid əsasında g-C3N4–in sintezi işlənib hazırlanmışdır. Yeni kompozit nümunələrini sintez etmək üçün hesablanmış miqdarda ilkin maddə - karbamid və ya onun disiandiamid yaxud melaminlə qarışığına KOH (və ya NaOH) əlavə edilərək avtoklava yerləşdirilmiş çini qaba qoyulur. Sonra avtoklav bağlanır və sobaya yerləşdirilir. Temperaturu tədricən yüksəltməklə qarışıq mərhələli şəraitdə 490-500°C-yə gədər gızdırılır. Sonra avtoklav otaq temperaturuna qədər soyudulur və reaksiyada əmələ gələn sarı rəngli polimer kütlə narın toz halına salınır. İlkin maddənin quruluşundan asılı olaraq çıxım 10-25% arasında dəyişir. Sintez olunan materialın tərkibində 5-8% miqdarıda qalan KOH (və ya NaOH) promotor funksiyasını yerinə yetirir və yüksək hidrogenləşdirmə qabliyətinə malik katalizatorun formalaşmasına imkan yaradır. Sintez olunmuş katalizator nümunələri Cədvəl 1-də verilmişdir.
Cədvəl 1. Karbamid əsasında sintez olunan karbon nitridlər
Katalizator nümunələri
| İstifadə olunan reagentlər | Sintez şəraiti | SBET, m2g -1 |
g-C3N4 /KOH–I | Karbamid (10 q) +KOH (0.1q) | 200oC-2 saat; sonra 490oC- 4 saat | 58.2 |
g-C3N4 /KOH–II | Karbamid (5q)+Disiandiamid (6 q)+KOH(0.1g) | 200 oC-2 saat; sonra 500 oC- 3 saat | 48.1 |
g-C3N4 /KOH–III
| Karbamid (5q)+Melamin(5q) + KOH (0.2q) | 200 oC-2 saat; sonra 490 oC- 4 saat | 78.8 |
g-C3N4 /NaOH–IV
| Karbamid(5q)+Melamin(5q) + NaOH 0.2q) | 200 oC-2 saat; sonra 490 oC- 4 saat | 73.5 |
g-C3N4 /NaOH–V
| Karbamid (10q)+NaOH (0.1q)
| 200oC-2 saat; sonra 490oC- 4 saat | 64.5 |
g-C3N4 /KOH–VI | Karbamid (5q)+Disiandiamid + Sianur turş. (6q)+KOH(0.1g) | 200oC-2 saat; sonra 490oC- 4 saat | 55.2 |
g-C3N4 /NaOH–VII | Karbamid (5q)+Disiandiamid + Sianur Turş. (6q)+NaOH(0.1g) | 200oC-2 saat; sonra 490oC- 4 saat | 55.6 |
Sintez olunmuş kompozitlər İQ və X-ray spektroskopiya analiz üsulları ilə xarakterizə edilmiş və onların spesifik səth sahəsi BET metodu ilə təyin edilmişdir (Şəkil 1, 2).
Şəkil 1 . g-C3N4 / KOH-kompozitin FT İQ-spektri
Hazırlanmış g-C3N4 / Х (Х = KOH və ya NaOH) kompozit nümunələri dimetilformamid (DMF), dimetil sulfoksid (DMSO) və ya n-metil-2-pirrolidon (NMP) kimi polyar xassəli maddələrdən istifadə etməklə maye fazada asetilenin hidrogenləşməsi prosesində sınaqdan keçirilmiş və onların yüksək katalitik aktivliyə malik olduğu müəyyən edilmişdir.
Şəkil 2. g-C3N4 / KOH-kompozitin rentgenogramması
Bu məqsədlə əvvəlcə paslanmayan poladdan hazırlanmış stasionar tipli avtoklava 100 ml həlledici və 0.3-0.5 g katalizator yerləşdirilir. Sonra asetilenin çəkidə 1.5-2%-li məhlulu hazırlanır və reaktora maye fazada həll olan asetilenə görə hesablanmış nisbətdə hidrogen verilir. C2H2 və H2 katalizatorla təmasda olması üçün reaksiya qarışığı maqnit qarışdırıcı vasitəsilə intensiv qarışdırılır. Asetilenin hidrogenləşmə prosesi H2 / C2H2 = 1-3 molyar nisbətində, -20÷+50°C temperatur intervalında, və 10 -15 atm. təzyiqdə aparilir. Reaktordan on-line şəraitində götürülən nümunələrin analizi xromatoqraf vasitəsilə (Agilent-7820A) 30 m PİLOT-10 kapilyar kolonka) aparılmışdır. Cədvəl 2-də hazırlanmış katalizator nümunələrinin asetilenin polyar həlledici iştirakı ilə maye fazada hidrogenləşmə prosesində katalitik göstəriciləri verilmişdir. Nətıcələrdən göründüyü kimi çox yumşaq şəraitdə (20-50°C), hətta çox aşağı temperaturda (-20°C) asetilenin hidrogenləşməsi baş verir. Hidrogenləşmə prosesində asetilenin konversiyası 81-91%, etilenə görə selektivlik 83-90% və etanın çıxımı 10-15% təşkil edir.
Beləliklə, polimer karbon nitrid əsasında sintez olunan C3N4 / Х (Х= KOH və ya NaOH) tərkibli üzvi mənşəli heterogen katalizator asetilenin etilenə selektiv hidrogenləşmə prosesini daha sadə və effektiv texnologiya üzrə otaq temperaturunda reallaşmasını təmin edir.
Cədvəl 2. Sintez olunmuş katalizator nümunələrinin (g-C3N4/Х (Х = OH, və ya NaOH) asetilenin polyar həlledici iştirakı ilə maye fazada hidrogenləşmə prosesində effektliyi (Reaksiya müddəti– 60 dəq.)
№ | Katalizator, q
| Maye faza | Asetilen, mmol
| Asetilen / Hidrogen, mol nisbəti | T,°C | K, % | Selektivlik, % | |
Etilen | Etan | |||||||
1 | C3N4 /KOH (0.5) | DMF | 82 | 1:1 | 25 | 99.5 | 90.1 | 9.9 |
2 | C3N4 /KOH (0.5) | DMF | 60 | 1:1 | 25 | 99.8 | 88.4 | 11.6 |
3 | C3N4 /KOH (0.3) | DMF | 60 | 1:1 | 25 | 90.5 | 90.2 | 9.8 |
3 | C3N4 /KOH (0.1) | DMF | 60 | 1:1 | 25 | 90.7 | 90.9 | 9.1 |
4 | C3N4 /KOH (0.1) | DMF | 41 | 1:2 | 25 | 90.1 | 83.9 | 16.1 |
5 | C3N4 /KOH (0.1) | DMF | 27 | 1:3 | 25 | 93.5 | 77.7 | 22.3 |
6 | C3N4 /NaOH (0.1) | DMF | 60 | 1:1 | 25 | 89.8 | 90.3 | 9.7 |
7 | C3N4 /NaOH (0.2) | DMF | 41 | 1:2 | 25 | 91.5 | 88.2 | 11.8 |
8 | C3N4 /KOH (0.1) | DMSO | 60 | 1:1 | 25 | 95.7 | 81.4 | 18.6 |
9 | C3N4 /KOH (0.1) | NMP | 60 | 1:1 | 25 | 89.7 | 91.1 | 8.1 |
10 | C3N4 /KOH (0.1) | DMF | 60 | 1:1 | 50 | 97.3 | 80.2 | 19.8 |
11 | C3N4 /NaOH (0.1) | NMP | 60 | 1:1 | 25 | 91.5 | 80.7 | 19.3 |
12 | C3N4/NaOH (0.1) | DMF | 60 | 1:1 | -10 | 86.6 | 90.3 | 9.7 |
13 | C3N4 /KOH (0.1) | NMP | 60 | 1:1 | -5 | 88.3 | 90.1 | 9.9 |
14 | C3N4 /NaOH (0.1) | DMF | 60 | 1:1 | -20 | 82.6 | 90.2 | 9.8 |
15 | C3N4 /KOH (0.1) | DMF | 60 | 1:1 | -25 | 75.2 | 92.9 | 7.1 |
MƏRHƏLƏ II: Karbamid əsasında sintez olunan karbon nitridlərin fərqli metal ionlarını sorbsiya etmə effektivliyinin tədqiqi (20-№-li lab. ilə birlikdə).
Respublikada karbon nitridin istehsalı üçün istifadə oluna bilən karbamidin sənaye istehsalı faktını nəzərə alaraq “Nanokompozit katalizatorlar” laboratoriyasında karbon nitrid əsasında yeni effektiv sorbentlərin sintezinə və tədqiqi davam etdirilir. Hesabat dövründə karbamid əsasında hazırlanmış karbon nitrid nümunələrin 20 saylı laboratoriya ilə birlikdə onların metal ionlarını sorbsiya etmə effektivliyinin öyrənilməsi davam etdirilmişdir. Bu məqsədlə, məsaməli karbon nitrid nümunəsi üzərində dəmir filizinin emalı nəticəsində yaranan qalıq suyun tərkibində olan ağlr metal ionlarinın adsorbsiyası tədqiq edilmişdir. İlkin analiz nəticəsində qalıq suyun tərkibində olan müxtəlif ağır metal ionlari və onların qatılığı müəyyən edilmişdir. Sorbent qismində istifadə olunan karbon nitrid nümunəsinin müxtəlif ağır metal ionlarinı sorbsiya etmə effektivliyi həmin ionların ilkin və sorbsiyadan sonra müəyyən edilən qatılığının fərqli yolu ilə hesablanmışdır. Karbon nitrid nümunəsinin sorbsiya etmə effektivliyi (R) və sorbsiya tutumu (ST) aşağıdakı formulalarla hesablanmış-
dır: R=(C0-Ctar/C0)x100%; ST=(C0-Ctar)xV/m, (C0- ionlarının ilkin, Ctar -sorbsiyadan sonrakı qatılığı (mg/l), V-məhlulun həcmi, m – sorbentin kütləsi (q). Aparılan təcrübələrin nəticələrl göstərdi ki, karbamid əsasında sintez olunmuş mezapor morfologiyalı polimer karbon nitrid su mühitində müxtəlif metal ionlarına görə müxtəlif sorbsia effektliviyi nümayiş etdirir.
Cədvəl 3.Karbamidin termolizi vasitəsilə sintez olunmuş məsaməli polimer karbon nitrid nümunəsi səthində müxtəlif metal ionların qarışığının sorbsiyası
Elementlər | Metal ionlarının qatılılığı, mq / L | R, % | ST, mq/ L | |
İlkin | Son | |||
Ca | 344 | 310 | 10 | 1700 |
Mn | 195 | 194 | 0.5 | 50 |
Fe | 8500 | 7560 | 11.1 | 47000 |
Ni | 3.39 | 2.09 | 38.4 | 65 |
Cu | 145.3 | 111.3 | 23.4 | 1700 |
Zn | 97.9 | 93.8 | 4.2 | 205 |
Sr | 1.0 | 1.0 | 0 | 0 |
Y | 10 | 10 | 0 | 0 |
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
PATENT
V. Əhmədov, H.Nurullayev, Vs.Əhmədov, D. Tağıyev. “Asetilenin etilenə selektiv hidrogenləşmə prosesi üçün heterogen katalizator”. a- 2021 0049. İlkin ekspertizanın müsbət rəyi.
İSTİNADLAR - 37
LABORATORİYA: Nanostrukturlaşdırılmış metal-polimer katalizatorları
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: k.ü.e.d., b.e.i. Nizami Zeynalov
Laboratoriyada 20 əməkdaş: onlardan 4 nəfər - k.ü.f.d., b.e.i., 5 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i.-dir. Ofeliya Bədəlova - k.ü.f.d., b.e.i., Samirə Məmmədova - k.ü.f.d., b.e.i., Sevda Fətullayeva- k.ü.f.d., b.e.i., Sara Cəbiyeva - k.ü.f.d., b.e.i., Rəna Süleymanova - e.i., Aytən Quliyeva - e.i., Samirə Səfərəliyeva - e.i., Səadət Hümbətova - e.i., Aygün İsazadə - e.i., Könül Həsənova – k.e.i., Nərgiz Rəhimli - k.e.i.,
İŞ 6.2: Xitozan və onun törəmələri əsasında nanokatalizatorların, kompozitlərin və biospesifik xassəli polimer enterosorbentlərin alınması”
MƏRHƏLƏ I: “Bir sıra ağır metal ionlarının (Ni2+, Co2+, Cu2+) seçici sorbsiyası üçün polimer enterosorbentlərin hazırlanma üsulunun işlənməsi”
Xitozanın N,N-dietil-N-metil yodid törəməsi, ilkin məhsul kimi deasetilləşmə dərəcəsi 85% olan müxtəlif molekul kütləli xitozandan alınmışdır. Xitozanın amin qrupları aldehidlərlə reaksiyaya daxil olaraq aralıq məhsul – Şiff əsasları əmələ gətirir. Xitozanın dördlü duzları Şiff əsası ilə metil yodidin reaksiyası əsasında alınmışdır. Alınmış törəmənin dördlü birləşməyə çevrilmə dərəcəsinə və suda həll olmasına ilkin xitozan nümunəsinin molekul kütləsi təsir etmişdir. Xitozanın pH-ın geniş intervalında həll olmasını təmin etmək üçün daha sadə və səmərəli üsulla kvaternizə prosesi aparılmışdır. Xitozanın N,N-dietil-N-metil yodid törəməsini almaq üçün kvaternizə olunması prosesi mövcud metodikaya əsaslanmış, lakin bu zaman əlavə reaksiyaların – oksidləşmənin qarşısını almaq üçün metilləşmə inert azot qaz mühitində aparılmışdır. Reduksiya prosesini sürətləndirmək üçün isə daha qüvvətli reduksiyaedici olaraq NaBH4-dən istifadə edilmişdir (Şəkil 1).
Şəkil 1. Aparılan reaksiyaların gedişinin ehtimal mexanizmləri.
Element analizinin nəticələrinə əsasən xitozanda əsas tərkibi C, N və O elementləri təşkil edir və uyğun olaraq 52, 32 və 16% civarındadır. Eyni zamanda N-dietil xitozanın CH3I ilə kvaternizə olunmasından alınan yodlu törəmənin element spektrində yoda aid udmalar müşahidə olunur. Belə ki, N,N-dietil-N-metil yod xitozanda C, O və I-un faizlə miqdarı uyğun olaraq 42, 36 və 9.8 % təşkil edir. Azotun miqdarında dəyişiklik müşahidə olunmur.
Co2+, Cu2+, Ni2+ ionlarının xaric edilməsi üçün modifikasiya və kvaternizə olunmuş xitozan əsaslı adsorbentin laboratoriya şəraitində bu metalların sulu məhlullarından sorbsiya xüsusiyyətləri öyrənilmişdir. Bu məqsədlə polimerin adsorbsiya xüsusiyyətlərinə məhlulun pH-ı, təmas müddəti, metal ionlarının başlanğıc qatılığı, nümunələrin həcmi və xitozanın miqdarının təsiri araşdırılmışdır (Şəkil 2).
Şəkil 2. Metal ionlarının adsorbsiyasına bir necə parametrlərin təsiri
(25 0C; 25 mq/100 ml Co2+, 20 mq/100 ml Cu2+ və 15 mq/100 ml Ni2+).
Göstərilmişdir ki, çox turş mühitdə, pH-ı iki və ya üç olduqda, xitozan tamamilə həll edilir. Eyni təsir, məhlulun pH-ı dörddən aşağı olduqda bufer məhlulllar üçün də müşahidə olunur. pH~4 olan məhlulda kobalt, mis və nikelin adsorbsiyası olduqca aşağıdır, bu da, metal ionların adsorbsiyasına mühitdə olan hidrogen ionlarının mane olması və xitozanın qismən həll olması ilə əlaqədardır. Buna görə də, mühitin pH-ı 5-dən aşağı olduqda, xitozanın turş məhlullarda adsorbent kimi istifadəsi məqsədə uyğun deyil. Eyni zamanda pH=10-da, göstərilən metal ionlarının adsorbsiyası əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır. Ən yaxşı nəticələr, Co2+ üçün pH=8, Cu2+ və Ni2+ üçün pH=9-da əldə edilmişdir. pH~7-dən aşağı, xitozanda əksər protonlaşdırılmış amin qruplarının və xelatəmələgətirən mərkəzlərin sayı (sərbəst protonlaşdırılmamış amin qruplar) və sorbsiya qabiliyyəti tədricən azalır. Metal ionlarının sorbsiyası yalnız sərbəst metal kationlarını və protonlaşdırılmamış amin qruplarını özündə cəmləşdirən kompleks əmələgəlmə mexanizmə əsaslanır.
Eyni zamanda analiz edilən 25, 50, 100 və 250 ml-li məhlulun kobalt, mis və nikel ionlarının adsorbsiyasına təsiri öyrənilmişdir. Nəticələr sorbsiya prosesin nümunənin həcmindən çox asılı olduğunu göstərir. Müəyyən edilmiş metal ionların kəmiyyət adsorbsiyası 100 ml məhlullara qədər alınmışdır. Həcmi 100ml-dən çox olan hallarda məhlulların xitozanla təması məhdudlaşır və nəticədə metal ionların xitozan nümunəsinə sorbsiyası pisləşir.
Xitozanın miqdarı ilə adsorbsiya edilmiş metal ionlarının miqdarı arasındakı əlaqə 50, 100 və ya 200mq xitozan və 25mq kobalt, 20mq mis və 15mq nikeldən istifadə edilməklə araşdırılmışdır. Götürülən ionlarının ən yüksək kəmiyyət adsorbsiyası 80-100mq xitozanda əldə edilmişdir. Bütün mərhələlərdə alınan nümunələrinin quruluşları FTİR, UB-spectroskopik, RF üsulları ilə öyrənilmişdir.
MÜHÜM NƏTİCƏ
Xitozanın modifikantları əsasında yeni enterosorbentlər sintez olunmuş və onların kobalt(II), mis(II), nikel(II) ionlarının sulu məhlullarından sorbsiya xüsusiyyətləri öyrənilmişdir. Xitozanın modifikantlarının bu ionların az miqdarlarına qarşı yüksək sorbsiya qabiliyyətinə malik olmaları müəyyən edilmişdir.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
Monoqrafiya
S.M.Məmmədova. Müasir farmokokimyada polimer reaktorlar. Bakı, 2021, 196 s.
XARİCDƏ
pp.1676-1696.
RESPUBLİKADA
KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-5)
KADR HAZIRLIĞI
QRANTLAR
1. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun Elmi-tədqiqat layihələri üzrə əsas qrant müsabiqəsinin (EİF-ETL-2020-2(36)) qalibi olmuş layihə. Layihənin adı:Normal alkanların sanaye əhəmiyyətli məhsullara selektiv oksidləşməsi ücün yaddaş effektinə malik nanokatalizatorların yaradılması. Layihənin nömrəsi: EİF-ETL-2020-2(36)-16/09/4-M-09. Qrantın məbləği: 50 000 manat .Müqavilənin imzalanma tarixi- 30 aprel 2021 – ci il.Qrant layihəsinin yerinə yetirilmə müddəti- 12 ay. Layihə rəhbərinin soyadı, adı və atasının adı: Zeynalov Nizami Allahverdi oğlu
2. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun Gənc Alim və Tədqiqatçıların 5-ci qrant müsabiqəsinin (EİF-GAT-5-2020-3(37)) qalibi olmuş lahiyə.
Layihənin adı: Xitozan və onun modifikantları əsasında nanoölçülü daşıyıcıların sintezi və onların qalxanabənzər vəzin müalicəsində uzunmüddətli terapevtik tətbiqi. Layihə rəhbərinin soyadı, adı və atasının adı: Cəbiyeva Sara Əli qızı. Qrantın məbləği: 30 000 manat. Layihənin nömrəsi: EİF-GAT-5-2020-3(37)-12/04/4-M-04. Müqavilənin imzalanma tarixi: 11 iyun 2021-ci il. Qrant layihəsinin yerinə yetirilmə müddəti: 12 ay
ELMİ ƏLAQƏLƏR
İSTİNADLAR - 13
LABORATORİYA: Metal-üzvi birləşmələr əsasında nanokatalizatorlar
LABORATORİYA RƏHBƏRI: k.e.d., prof. Etibar İsmayılov
Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 2 nəfər e.i. 2 nəfər baş lab., 1 nəfər laborantdır. Tamilla Abbasova - k.ü.f.d., a.e.i., Rövşən Muradxanov - k.ü.f.d., a.e.i., Aygün Rüstəmova - k.ü.f.d., a.e.i., Firuzə Paşayeva - k.ü.f.d., b.e.i., Zülfiyyə Məmmədova – b.e.i., Afət Sərdarlı - e.i., Məmmədova Sara - e.i.,
İŞ 6.3: “3d elementlərinin (V, Mn, Fe,) metalüzvi birləşmələrinin sintezi və onların əsasında karbon qazının C2+ karbohidrogenlərə hidrogenləşdirilməsi C3,C4 - alkanların alkenlərə dehidrogenləşdirilməsi reaksiyaları üçün katalizatorların hazırlanması texnologiyalarının işlənilməsi.”
MƏRHƏLƏ I. 3d elementlərinin (V, Mn, Fe,) metalüzvi birləşmələrinin sintezi və onların əsasında karbon qazınınC2+ karbohidrogenlərə hidrogenləşdirilməsi.
Dəmir tsiklopentadienil və onun bir sıra törəmələri əsasında maye üzvi fazadan dispers Al2O3 səthinə çökdürmə yolu ilə tərkibində müxtəlif miqdarda Fe,Mn,V saxlayan Al2O3 əsaslı nümunələr sintez edilmiş və karbon dioksidin C2+ karbohidrogenlərinə konversiyası reaksiyasında katalizator kimi tədqiq edilmişdir. Sintez olunmuş katalizatorların element, faza tərkibi, aktiv komponentlərin katalizatorlarda paylanma mənzərəsi müəyyən edilmiş, elektron maqnit rezonansı, furye infraqırmızı spektrləri çəkilmiş və tədqiq edilmişdir. Aparılmış tədqiqatların nəticələrinə aid, sintez olunmuş katalizatorların faza, element tərkibini, maqnit xassələrini, onların tərkibi və quruluşunun müəyyən edilməsi ilə əlaqədar çəkilmiş difgraktoqram, spektr və digər eksperimental dəlillər aşağıda verilmişdir.
Şəkil 1. A) Fe(Cp)2 (a) və Fe(Cp)2/γ-Al2O3 tərkibli toz halında olan nümunələrin otaq temperaturunda çəkilmiş rentgen difraktoqramları.
Şəkil 2.B) 0,2Fe(cp)2-19,8/Al 2O3 (a) və Fe(cp)2 (b) tərkibli nümunələrin otaq temperaturunda çəkilmiş EPR spektrləri
MƏRHƏLƏ II : C3-,C4-alkanların alkenlərə dehidrogenləşdirilməsi reaksiyaları üçün katalizatorların hazırlanması texnologiyalarının işlənilməsi.
Maye fazadan γ-Al2O3 səthinə çökdürülmə üsulu ilə tərkibində vanadium, sürmə olan Al2O3 əsaslı sistemlər sintez edilmiş, onların faza tərkibi, maqnit, tekstur parametrləri, səthə çökdürülmüş metalüzvi birləşmələrin izotermik və termoproqramlaşdırılmış dinamik rejimlərdə parçalanma mexanizmi tədqiq edilmişdir. Sintez olunmuş bəzi nümunələrin rentgen difraktoqramları və EPR spektrləri aşağıda verilir
Şəkil 3. Toz halında olan: a) 0.1V/Al2O3 və b) Al2O3 nümunələrinin otaq
temperaturunda çəkilmiş EPR spektrləri
Şəkil 4. Toz halında olan: a) 0.1V/Al2O3 və b) Al2O3 nümunələrinin otaq
temperaturunda çəkilmiş rentgen difraktoqramları.
NƏTİCƏLƏR
1. Göstərilmişdir ki, Al2O3 oksid əsaslı nümunələrin mikro- və mezoporlu- ğunu Al2O3-ün təbəqələrarası strukturuna müxtəlif tərkibli üzvi "strukturlaş- dırıcıları" (çaxır və limon turşuları, setiltrimetilammonium bromid, trietanolamin) daxil etməklə tənzimləmək olur.
2. Münasib tekstur parametrlərə malik Al2O3 əsaslı katalizatorların hazırlanmasında istifadə olunmuş bu üzvi “struktur əmələ gətirən agentlər” reagentlər C3, C4 alkanların oksidləşdirici dehidrogenləşməsi reaksiya- sında katalitik xassələrini idarə etməyə imkan verir.
3. Göstərilmişdir ki, FeOx/Al2O3 tərkibli nümunələri müəyyən temperatur, oksidləşdirici və reduksiyaedici rejimlərdə işləməklə tərkibində ölçüləri 5-15 nm intervalında olan superparamaqnit/ferromaqnit xassəli Fe3O4 zərrəcikləri olan və karbon dioksidin C2+ karbohidrogenləırə konversiyası reaksiyasında yüksək aktivlik göstərən oksid əsaslı katalizatorlar almaq olur.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
2. Ш.Ф. Тагиева, С.Н. Османова, Э.Г. Исмаилов, А.Д. Кулиев, М.А. Гусейнова, Р.Д. Гасымов Фазовый состав, магнитные и каталитические свойства наноструктурных Fe-Ni/γ-Al2О3оксидных систем в реакции метанирования диоксида углерода. // Журнал Химическая промышленность сегодня, 2021, №2, с.36-41.Mосква.
3. Йолчиева У. Д. , Джафарова Р. А., Османова С.Н. , Исмаилов Э. Г. Фотоокисление выделенных из нефти фракций нафтен-парафиновых и ароматических углеводородов в атмосферных условиях. Бутлеровские сообщения. 2021. Т.66. №4. c.46-51. ROI: jbc-01/21-66-4-46
RESPUBLİKADA
1. M.R.Manafov, G.S. Aliyev, A.I.Rustamova, V.I.Kerimli. Analysis of the current state of researches of the deposition of asphaltresinous substances, paraffin, and modeling methods. Review part ii: wax deposition // Azerbaijan Chemical Journal. 2021. № 2. pp.13-23.
2. V.A.Majidzade, G.S.Aliyev, A.Sh.Aliyev, R.H.Huseynova, M.Z.Mammadova. Mathematical modeling and optimization of the electrodeposition process of antimony-selenium system. // Azerbaijan Chemical Journal. 2021, №1. pp. 30-35.
KONFRANS MATERİALLARI ( Xarici-5)
İSTİNADLAR - 62
LABORATORİYA: Nanoelektrokimya və elektrokataliz
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru Akif Əliyev
Laboratoriyada 12 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.e.d., a.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i. və 3 nəfər b.lab. Babanlı Dünya, k.ü.e.d., a.e.i., Hüseynova Ruhəngiz - k.ü.f.d., a.e.i., Abbasov Mehman - k.ü.f.d., a.e.i., Nuriyev Yaşar - k.ü.f.d., b.e.i., Məcidzadə Vüsalə - k.ü.f.d, b.e.i., Haciyeva Kəmalə - k.ü.f.d., b.e.i., Cəfərova Samirə - e.i., Cavadova Sevinc - k.e.i., Qurbanova Ülviyyə - k.e.i.
İŞ 6.4. Fe2O3 /TiO2 və FeSx/TiO2 yarımkeçirici heterosistemlərinin sintezi, onların fotoelektrokatalitik və bəzi optofiziki xassələrinin tədqiqi.
MƏRHƏLƏ I. Fe2O3/TiO2 yarımkeçirici heterosisteminin sintezi.
Dəmirin elektrokimyəvi reduksiya prosesinin kinetika və mexanizmi sulu elektrolitdən polyarizasiya əyrilərinin çəkilməsi ilə öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, qırmızı qan duzu məhlulunda potensialın çökmə sahəsi Pt elektrodu səthində 0.3–(–0.4) V, Ni elektrodu səthində isə 0.0 – (-0.9) V təşkil edir.
Aparılan tədqiqatlar nəticəsində sulu elektrolitindən dəmirin elektrokimyəvi yolla alınması üçün elektrolitin optimal tərkibi müəyyən edilmiş, elektroliz şəraiti seçilmişdir. Elektroliz 0.2 M K3[Fe(CN)6] tərkibli məhlulda aparılmışdır, Т=298 К, Anod - platin, katod - platin və nikel. Qalvanostatik üsulla alınan təbəqələr 15-30 mA/sm2 cərəyan sıxlığında öyrənilmişdir. Bu qiymətlər tədqiqatlarla təyin edilmiş potensial sahəsinə əsasən seçilmişdir. Elektrokimyəvi üsulla Ni elektrodu üzərində alınan dəmir nazik təbəqəsi havada 500 °C temperaturda bir saat müddətində termiki emal edilməklə, Fe2O3 nazik təbəqələri sintez edilmişdir.
Fe2O3 nazik təbəqələrinin əmələ gəlməsi rentgenoqrafik və SEM analiz üsulları ilə tədqiq edilmiş və bir daha təsdiqlənmişdir. Bu təbəqələrin fotoelektrokimyəvi xüsusiyyətləri yoxlanılmış və müsbət nəticə əldə edilmişdir. Elektrokimyəvi yolla sintez edilən Fe2O3 nazik təbəqələri əsasında Fe2O3/TiO2 nazik təbəqəşəkilli heterostrukturları yaradılmış və bu heterostrukturların fotoelektrokimyəvi xassələri tədqiq edilmişdir. Tsiklik və xətti polyarizasiya əyrilərindən əldə edilən nəticələr göstərir ki, Fe2O3/TiO2 nazik təbəqə şəkilli heterostrukturları fotoeffekt xassələrinə malikdir.
MƏRHƏLƏ II. FeSx/TiO2 yarımkeçirici heterosistemlərinin sintezi.
Sulu və susuz məhlullardan elektrokimyəvi yolla FeS nazik təbəqələri almaq üçün təcrübələrdə istifadə olunan elektrolitin tərkibi aşağıdakı kimidir: sulu elektrolitləri hazırlamaq üçün 0.1 M Fe(NO3)3 • 9H2O və 0.1 M Na2S2O3 • 5H2O duzları ayrı - ayrılıqda bidistillə olunmuş suda həll edilmişdir. Susuz məhlulu hazırlamaq üçün eyni reagentlər 313-323 K temperaturda 100 ml etilenqlikolda həll edilmişdir.
Dəmir və kükürdün birgə çökmə prosesini öyrənmək üçün əvvəlcə komponentlərinin reduksiya prosesinin polyarizasiya əyriləri həm sulu, həm də susuz məhlullarda çəkilmişdir. Komponentlərin ayrı - ayrılıqda çökmə potensialları müəyyən etdilikdən sonra onların birgə çökmə prosesinin polyarizasiya əyriləri çəkilmişdir.
Eksperimental nəticələr göstərir ki, susuz etilenqlikol məhlulundan - müxtəlif substratlar üzərində alınan nazik təbəqələr daha keyfiyyətlidir, ərintilərin tərkibi FeS -in stexiometrik tərkibinə daha yaxındır və elektrodun səthi ilə adgeziyası keyfiyyətlidir. Alınan FeSx ərintiləri elektrolizdən sonra 1 saat müddətində arqon atmosferində 400oC temperaturda termiki emal olunmuşdır. Termiki emaldan sonra ərintilər rentgen - faza və SEM analizlərində tədqiq edilmişdir. FeSx/TiO2 və Fe2O3/TiO2 yarımkeçirici heterosistemini almaq üçün əvvəlcədən elektrodun səthinə çökdürülmüş FeSx və Fe2O3 olan nümunələr- izopropanolda həll edilmiş 0.5-1.0 % - li polibutiltitanat məhluluna bir neçə dəfə batırılmışdır. Həmin nümunə 400 oC temperaturda arqon atmosferində 1 saat müddətində termiki emaldan sonra ərintinin tərkibində olan üzvi qalıqlar yanaraq TiO2 - nin anataz və ya rutil modifikasiyası alınmışdır. Bu üsulla alınmış FeSx/TiO2 və Fe2O3/TiO2 nazik təbəqə şəkilli heterostruktur nümunələrinin fotoelektrokimyəvi xassələri işıqda və qaranlıqda 0.5 M Na2SO4 məhlulunda optik kvars elektrokimyəvi hücrədə aparılmışdır.
Beləliklə, elektrokimyəvi üsulla aldığımız Fe2O3/TiO2 və FeSx/TiO2 nazik təbəqə şəkilli heterostrukturları fotoelektrokimyəvi xüsusiyyətlərə malikdirlər, ya fotoelektronika, ya da fotoelektroliz qurğularında tətbiq edilə bilərlər.
NƏTİCƏLƏR
Eksperimental nəticələr göstərir ki, susuz (etilenqlikol) məhlulundan - müxtəlif səthlər üzərində alınan nazik təbəqələr daha keyfiyyətli olub, onların tərkibi FeS-in stexiometrik tərkibinə daha yaxın, elektrod səthi ilə adgeziyası isə daha keyfiyyətlidir.
MÜHÜM NƏTİCƏ
Kombinə edilmiş yolla nazik təbəqəli Fe2O3/TiO2 və FeSx/TiO2 heterosistemləri yaradılmış və onların fotoelektrokimyəvi xassələri tədqiq edilmişdir. Göstərilmişdir ki, Fe2O3/TiO2 FeSx/TiO2 nazik təbəqəşəkilli heterosistemləri fotokatalitik xassələrinə malikdir və onlar fotoelektroliz prosesində model elektrod kimi istifadə edilə bilər.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
1. V.A.Majidzade., A.Sh.Aliyev., M.Elrouby., D.M.Babanly., D.B.Tagiyev. Electrodeposition and growth of iron from an ethylene glycol solution, Acta Chimica Slovenica, 2021, V. 68, № 1, pp.185-192
2. V.A.Majidzade., A.Sh.Aliyev. Electrodeposition of Ni3Bi2Se2 thin semiconductor films, Iranian Journal of Chemistry and Chemical Engineering, 2021, V.40 Issue 4 serial
No 108, рp. 1023-1029.
3. S.F.Jafarova., V.A.Majidzade., I.Kasimogli., Sh.O.Eminov., A.Sh.Aliyev., A.N.Azizova., D.B.Tagiyev. Electrical and photo electrochemical properties of thin MoS2 films produced by electrodeposition. İnorganic Materials, V. 57(4), pp. 331-336
4. S.P.Javadova., V.A.Majidzade., A.Sh.Aliyev., A.N.Azizova., D.B.Tagiyev. Electrodeposition of Bi-Se thin films involving ethylene glycol based electrolytes, Electrochemical Science and Engineering, 2021, 11(1), pp.51-58.
5. S.P.Javadova., V.A.Majidzade., A.Sh.Aliyev., D.B.Tagiyev. Effect of major factors on the composition of thin Bi2Se3 films. Russian journal of applied chemistry, 2021, V.94, Issue 1, pp.38-42,
6. U.M.Gurbanova., D.M.Babanly., R.G.Huseynova., D.B.Tagiyev. Study of electrochemical deposition of Ni-Mo thin films from alkaline electrolytes, Electrochemical Science and Engineering, 2021, 11(1) pp.39-49,
RESPUBLİKADA
7. V.A.Majidzade, G.S.Aliyev, A.Sh.Aliyev, R.H.Huseynova, Z.M.Mammadova. Mathematical modeling and optimization of the electrodeposition process of antimony-selenium system, Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 1, pp.130-136.
8. U.M. Gurbanova, Z.S. Safaraliyeva, N.R. Abishova, R.G.Huseynova, D.B.Tagiyev. Mathematical modeling of the electrochemical deposition process of Ni - Mo thin films, Azerbaijan Chemical Journal, 2021, № 3, pp.6-11.
9. С.П. Джавадова, В.А.Меджидзаде, Г.С. Алиев, А.Ш. Алиев, Д.Б. Тагиев. Математическое моделирование процессса электрохимического осаждения системы висмут-селен, Chemical Problems, 2021, № 1, pp.47-55.
KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-3, respublikada-1).
KADR HAZIRLIĞI
1. Məcidzadə Vüsalə Asim qızı – elmlər doktoru hazırlığı üzrə doktorant, 2017– 2022-ci illər.
Elmi məsləhətçi – k.ü.e.d. prof. Akif Əliyev.
Dissertasiya mövzusu – “Me–S, Se(Me = Sb, Fe, Mo,) əsasında nazik təbəqə və nanostrukturların sintezinin elektrokimyəvi əsasları və fotokatalitik xassələrinin tədqiqi”.
2. Cəfərova Samirə Fikrət qızı – kimya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün dissertasiya müdafiə etmişdir - 2021
Elmi rəhbərlər – k.ü.e.d. prof. Akif Əliyev, k.ü.f.d. Vüsalə Məcidzadə
Dissertasiya mövzusu – “MoX2 (X-S) yarimkeçirici nazik təbəqələrinin elektrokimyəvi sintezi və xassələrinin tədqiqi”.
3. Zeynalova Aygun Oruc qızı – magistr, 2020 – 2022-ci illər
Elmi rəhbər – k.ü.e.d. prof. Akif Əliyev.
AMEA-nın prioritet istiqamətlər üzrə elmi-tədqiqat layihəsi: Günəş enerjisinin çevricisi kimi yeni nəsil elektrod materiallarının korroziyaya davamlı və yaddaş effektli nanoquruluşlu örtüklərin alınması.
QRANT
1. FeChx-TiO2-MoSx hibrid katodlarının elektrokimyəvi və fotoelektrokimyəvi tədqiqi
ELMİ ƏLAQƏLƏR
9. Dağıstan Dövlət Universiteti
İSTİNADLAR - 66
LABORATORİYA: Renium ərintilərinin elektrokimyası və elektrokatalizi
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə elmlər doktoru Elza Salahova
Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d.,b.e.i., 2 nəfər e.i., 4 nəfər k.e.i., 3 nəfər baş laborantdır. Kələntərova Pərvanə - k.ü.f.d., b.e.i., Lidiya Quluzadə - e.i, Kəmalə İbrahimova - e.i, , Ramilə Hüseynova - k.e.i., Məhərrəmova Əsmər – k.e. i.,
Əlizadə Yılmaz - k.e.i., Paşayeva Aliyə - k.e.i.
İŞ 6.5: Reaktiv mühərriklərində odadavamlı detalların hazırlanmasında istifadə edilən elektrokimyəvi yolla alınmış renium-molibden ərintisinin nazik təbəqələrinin sintezi”
MƏRHƏLƏ I: Re-Cu-X ( X=S,Se,Te) sistemində elektrokimyəvi üsulla müxtəlif elektrodlar üzərində alınmış yeni nanokompozit materiallarının fiziki kimyəvi xassələrinin tədqiqi.
Məlumdur ki, reniumun müxtəlif metallarla ərintiləri vardır ki, onlar da bir sıra qiymətli xassələrə malikdirlər: korroziyaya qarşı davamlılıq, spesifik maqnit və mexaniki xassələri daha sonra onlar katalizator kimi və s. istifadə edilir. Digər tərəfdən elektrokimyəvi üsulla müxtəlif elektrolitlərdən alınmış bu ərintilər bir çox spesifik xüsusiyyətlərə malikdirlər ki, o da alınan maddələrin xassələrinə təsir göstərir. Odur ki, iki və daha artıq metalların məhlullarından lazım olan tərkibdə yarımkeçirici xassəyə malik olan nazik təbəqələrin alınması böyük elmi və praktiki əhəmiyyət kəsb edir. Aparılan elmi tədqiqat işinin məqsədi tərkibində heç bir əlavə qarışığı olmayan müxtəlif metal lövhələr üzərində lazım olan xassəyə malik, stexiometriyaya uyğun nanotəbəqə şəklində renium-kükürd-mis (Re-S-Cu) örtüklərinin elektrokimyəvi yolla alınması üçün üsulun seçilməsindən ibarətdir. Bu 6.5·10-3 – 2,6·10-2(NH2)2CS; 3.46·10-3–6,9·10-3mol/lKReO4; 1.2·10-3-1,2·10-2CuCl2• 2H2O, 2 mol/l H2SO4 tərkibli elektrolitdən istifadə etməklə 15-40 mA/sm2 cərəyan sıxlığında, 75°C temperaturda, 60-120 dəqiqə ərzində elektroliz aparmaqla həyata keçirilmişdir.
Renium, mis və kükürdün birlikdə elektrolitik çökməsinin tədqiqi və onların birgə çökmə prosesinin mexanizmi və kinetikasını daha dərindən öyrənilməsi məqsədi ilə ilk növbədə bu elementlərin həmin elektrolitdən ayrılıqda çökdürülməsi prosesi öyrənilmişdir. Reniumun turş məhlullardan elektrolitik çökməsi üçün əsas elektrolit - sulfat məhlulu hesab edilir] və həmin məhlulda renium perrenat ionları (ReO4-) şəklində olaraq onun reduksiyası mərhələli gedir. Laboratoriyada aparılan elmi tədqiqat işlərində reniumun platin elektrodü üzərində həm ammonuym perrenat, həm də kalium perrenatın sulfat məhlullarından katod polyarizasiya əyriləri çəkilmiş və çökmə prosesinin mexanizmi öyrənilmişdir. Müxtəlif müəlliflər tərəfindən tədqiq edilmişdir ki, perrenat-ionların reduksiyası pilləli mexanizmlə gedir. Bunu həmçinin anod polyarizasiya əyriləri təsdiq edir. Anod dalğasındakı 0,1 – 0,2V potensial reniumun həll olunmasına aid etmək olar, ReO3 və ReO2 həll olunmasını parlaq ifadə edir. Sidikcövhəri elektrolitində reniumun çökmə prosesinə potensialın dəyişmə sürətinin təsirini aydınlaşdırdıqda məlum olur ki, hədd cərəyanı diffuziya təbiətlidir. Daha sonra kükürdün türş məhlullardan elektrolitik cökməsi prosesi tədqiq edilmiş və kükürdün sidikcövhəri məhlulundan tsiklik voltampermetrik polyarizasiya əyriləri cəkilmişdir. Verilmiş məhluldan kükürdün elektrolitik cökməsi prosesi ətraflı öyrənilmiş ,eyni zamanda kükürd ərintisinin alinması səraiti tədqiq edilmisdir. Daha sonra reniumun kükürdlə sidikcöhəri elektrolitindən elektrolitik cökməsi prosesi tədqiq edilmişdir. Re-S-in elektrolitik çökdürülməsi prosesinin tədqiqi göstərir ki, alınmış örtüklərin tərkibi və keyfiyyəti əsaslı surətdə cərəyan sıxlığından, komponentlərin qatılığından, temperaturdan və məhlulun pH-dan asılıdır. Məlum olduğu kimi komponentlərin birgə elektrolitik çökməsi üçün ilk növbədə elektrolit və ərinti alınması üçün optimal şərait seçilməlidir. Bu məqsədlə Re-S ərintisinin alınması prosesinin kinetikasını öyrənmək üçün, hər bir komponentin ayrı ayrılıqda, həm də birlikdə potensiostatik və voltamperometrik üsulla katod və anod polyarizasiya əyriləri çəkilmiş və çökmə prosesinin əsas qanunauyğunluqları tədqiq edilmişdir.
Şəkil 1. Platin elektrodu üzərində Re-Cu-S ərintisinin sulfat məhlullarından voltamperometrik tsiklik polyarizasiya əyriləri. Elektrolitin tərkibi mol/l:
3,5·10-3KReO4+2,6.10-2 (NH2)2CS+1,5.10-3+2H2SO4 +1,2·10-2CuCl2•2H2O;
t=750C; pH=0,75 ;
V=0,005 v/s.
Şəkil 1-də Re-Cu-S birgə çökmə prosesinin voltampermetrik polyarizasiya əyriləri verilmişdir. Re-Cu-S ərintisinin çökmə prosesini tədqiq etmək üçün komponentlərin qatılığının, temperaturun, pH, cəm qatılığının təsiri tədqiq edilmişdir. Re-Cu-S-in voltampermetrik polyarizasiya əyrilərinə nəzər etdikdə, Re-S və Cu-S anod əyrilərinə nisbətən burada 1 dalğa müşahidə olunur. Anod əyrisində müşahidə olunan I dalğanı, yeni üçlü, Re-S-Cu ərintisinin anod həll olmasına aid etmək olar. Bu dalğa onu təsdiqləyir ki, verilmiş məhlulda müəyyən verilmiş potensialda üçlü Re-Cu-S ərintisi alınır.
Müəyyən edilmişdir ki, Re-Cu-S ərintisinin birgə cökmə əyrisi, ayri-ayri komponentlərin reduksiya potensialına nisbətən müsbət potensiala tərəf sürüşür. Eyni zamanda ərintinin birgə elektrolitik çökməsinin katod və anod polyarizasiya əyrilərinin analizinin nəticələri göstərir ki, birgə çökmə prosesi depolyarizasiya ilə gedir, bu da yeni kimyəvi birləşmənin və ya bərk məhlulun əmələ gəldiyini təsdiq edir. Elektroliz müddəti 0.5-1 saat. Elektrokimyəvi yolla Re-Cu-S sistemində alınmış ərintilərin SEM mikroskopu vasitəsilə morfologiyası və element analizi edilmişdir. Həm kimyəvi analiz, həm də SEM mikroskopu vasitəsilə element analizi təbəqələrin tərkibində renium, mis və kükürdün oldugunu təsdiqləyir. Elektrokimyəvi yolla Re–Cu–S sistemində platin elektrodu üzərində alınan nazik təbəqələrin rentgenquruluşu öyrənilərkən onların tərkibində oksidli birləşmələrin olduğu aşkar edilmişdir. Təbəqələrin tərkibini müxtəlif oksidlərdən təmizləmək üçün elektrokimyəvi yolla Re-Cu-S sistemində alınan maddələr 5000C temperaturda 2 saat müddətində yandırılmış və yanmadan sonra rentgenoqramması çəkilmişdir. Bu zaman piklərin intensivliyi yanmadan sonra daha aydın görünür. Bu da yəqin ki, təbəqənin tərkibində olan oksidlərin yanması ilə əlaqədardır.
MƏRHƏLƏ II.Hərbi sənayedə, raket və aviakosmik texnikada reaktiv mühərriklərində odadavamlı detalların hazırlanmasında elektrokimyəvi yolla alınmış reniumun molibden ərintisinin nazik təbəqələrinin alınması.
Molibden və onun ərintiləri xüsusi fiziki-kimyəvi xassəyə malik olduğundan onlardan texnikanın müxtəlif sahələrində istifadə olunur. Tərkibində Mo olan ərintilər atom texnikası üçün əvəzolunmaz materialdır. Reniumun volfram və molibden ilə ərintiləri xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu ərintilərin əsas tətbiq sahələri: elektronika-elektron lampalarının hissələri, enerjinin termoion çevricilərinin hissələri və s.; elektrotexnikada-yüksək temperaturu ölçmək üçün termocüt, elektrokontaktlar; aviakosmik texnikada-termoion mühərriklərində, raket hissələrində; atom texnikasında- radiasiyadan mühafizədə, reaktorlarının konstruksiya hissələrində və s. Renium və molibdenin birgə çökmə prosesinin mexanizmi və kinetikasını daha dərindən öyrənilməsi məqsədi ilə ilk növbədə bu elementlərin həmin elektrolitdən ayrılıqda çökdürülməsi prosesi öyrənilmişdir. Aparılan elmi tədqiqat işinin əsas məqsədi renium-molibbden ərintisinin nazik nanotəbəqələrinin alınması prosesinin elektrokimyəvi üsulla tədqiq edilməsidir. Re-Mo ərintisinin çökmə prosesini tədqiq etmək üçün cərəyan sıxlığının, komponentlərin qatılığının, temperaturun, pH, komponentlərin cəm qatılığının təsiri tədqiq edilmişdir. Re-Mo-in elektrolitik çökdürülməsi prosesinin tədqiqi göstərir ki, alınmış örtüklərin tərkibi və keyfiyyəti əsaslı surətdə cərəyan sıxlığından, komponentlərin qatılığından, temperaturdan və məhlulun pH-dan asılıdır. Müəyyən edilmişdir ki, cərəyan sıxlığının 15 mA/sm2-dan 20 mA/sm2-a qədər artması ilə ərintidə reniumun miqdarı 40%-dən 54%-ə qədər artır.Təcrübələr 25-900C intervalında aparılmışdır. Temperatur 250C- dən 900C-yə qədər artdıqca ərintidə reniumun miqdarı 47%-dən 55%-ə qədər dəyişir. Rе-Mo ərintisinin alınması prosesi turş mühitdə aparıldığından, ərintinin tərkibi məhlulun turşuluğundan, yəni sulfat turşusunun qatılığından da asılı olaraq dəyişir. Odur ki, ərintinin tərkibinin və keyfiyyətinin turşuluğun təsirindən asılılığı öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, məhlulda sulfat turşusunun qatılığı dəyişdikdə, ərintidə reniumun miqdarı da dəyişir.
NƏŞR OLUNMUŞ ELMİ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
1. E.A.Salakhova; D.B.Tagiyev; P.E.Kalantarova; R.E.Huseynova; İ.İ.Cabbarova. Effect of different factors on electrochemical obtaining of Re-Te-Cu alloys. Journal of Electrochemical Science and Engineering. 11(2), (2021), pp.107-114
2. Э.А.Салахова, Д.Б.Тагиев, M.A.Рамазанов, З.A.Агамалиев, П.Е.Калантарова, K.Ф.Ибрагимова. Электрохимическое получение нанопокрытий в системе Re-Сu-Se и их морфология. Журнал «Химия и химическая технология» г. Иваново. 2021. V. 64, pp.34-40.
3. Salakhova E.A., Tagiyev D.B., Jabbarova I.I., Xhankişiyeva N.N., Maharramova A.J., Alizade Y.E. Electrochemical obtaining of thin rhenium coatings from chloride-sulfate solutions, London Journal Press, 2021, v. 21, pp.61 -71
RESPUBLIKADA
1. K.F.İbrahimova. Влияние различных факторов на электрохимическое получение тонких покрытий в системе Re-Se-Cu. Pedaqoji universitetin xəbərləri Riyaziyyat və təbiət elmləri seriyası. 2020, c.68, №3, s.127-134
2. K.F.İbrahimova. Re-Se-Cu nazik təbəqələrinin alınması üçün elektrolitin səpələnmə qabiliyyətinin və cərəyanın paylanması. Azərbaycan pedoqoji universitetinin elmi xəbərlər jurnalı. 2021, c.69, №2, s.61-167
KONFRANS MATERIALLARI (xarici-2)
KADR HAZIRLIĞI
1.İbrahimova Kəmalə - dissertant."Re-Cu-Se üçlü ərintilərinin nazik təbəqələrinin elektrokimyəvi üsulla alınması" mövzusu üzrə tədqiqatları bitmiş və dissertasiya müdafiə ərəfəsindədir.
2.Məhərrəmova Əsmər - doktorant.“Re-Cu-S tərkibli ərintilərin nanotəbəqələrinin elektrokimyəvi üsulla alınması və tədqiqi” mövzusunda dissertasiya işi aparır.
3.Doktorant ƏlizadəYilmaz - «Hərbi sənayedə, raket və aviokosmik texnikada reaktiv mühərriklərrində odadavamlı detalların hazırlanmasında elektrokimyəvi yolla alınmış reniumun molibden ərintisinin nazik təbəqələrinin alınması» mövzusunda dissertasiya işi aparır.
İSTİNADLAR -4
“Kimyəvi və ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi və texnologiyası” şöbəsinin
2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında
H E S A B A T |
Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəliyev
Mövzu: Kimyəvi proseslərin modelləşdirilməsi, qeyri-üzvi
sistemlərdə fiziki-kimyəvi hadisələrin tədqiqi, zəhərli maddələrin zərərsizləşdirilməsi və kimya
sənayesində əmələ gələn yan məhsulların emal
texnologiyasının işlənib hazırlanması
Mövzuya aid işlər: 7.1; 7.2; 7.3; 7.4; 8.1; 8.2
|
LABORATORİYA: Kimyəvi-texnoloji prоsеslərin mоdеlləşdirilməsi
LABORATORİYA RƏHBƏRİ : AMEA-nın müxbir üzvü, prof. Qüdrət Kəlbəliyev
Laboratoriyada 13 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər t.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər t.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.e.i., 4 nəfər mühəndis, 3 nəfər texnik və 2 nəfər laborantdır. Manaf Manafov-t.ü.f.d., a.e.i., Qoşqar Əliyev-k.ü.f.d.,a.e.i., Kamran Mehdiyev–k.ü.f.d.,
b.e.i., Xuraman Hacıəhmədzadə - t.ü.f.d., b.e.i, Vəfa Kərimli - e.i.
İŞ 7.1: Strukturlaşmış neft dispers sistemlərinin reologiyası və qeyri-nyuton neftlərinin özlülüklərinin asfalt-qətran miqdarindan asililıq modellərinin işlənməsi və hesablanması
MƏRHƏLƏ I: Qeyri-Nyuton neftlərininreologiyası və reoloji modellərin təhlili və işlənməsi
Neft dispers sistemlərin reoloji xassələri, həcmdə yüksək miqdarda dispers hissəciklərin (asfalt-qətranlı birləşmələr, su damlaları, bərk hissəciklər) olması və hissəciklərin bir-biri ilə fiziki qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində müxtəlif quruluşlar əmələ gətirmə qabiliyyəti olaraq təyin olunur. Bu baxımdan, qeyri-Nyuton ağır neftlərin molekulyar və turbulent diffuziya, molekulyar və turbulent özlülüyünun və xüsusən də effektiv özlülüyünün müəyyən edilməsi məsələləri ətraflı şəkildə nəzərdən keçirilir. Müxtəlif strukturların reologiyası ilə əlaqəli, dağılmış mühitdə, o cümlədən strukturlaşdırılmış mühitdə koaqulyasiya ilə əlaqəli neft dispers sistemlərdə koaqulyasion strukturlarının, aqreqatların və qrupların meydana gəlməsi problemləri öz əksini tapmışdır.
Qeyri- Nyuton neftlərinin reologiyasının problemləri asfalt qatranlı maddələrin, parafinlərin, qatı faza hissəciklərinin və içindəki su damcılarının kəmiyyət və keyfiyyət tərkibi ilə əlaqələndirilir. Onların müəyyən bir tərkibində Nyuton olmayan neftlər, viskoelastik bir çərçivə meydana gəlməsinə qədər koagulyasion quruluşları, aqreqatlar meydana gətirməyə meyllidir. Reoloji xüsusiyyətlərində kifayət qədər yüksək miqdarda asfalt qatranlı birləşmələrə sahib olan xam neft, qeyri Nyuton mayelər sinfinə aiddir. Koaqulasiyon strukturlarının əmələ gəlməsi və məhv edilməsi prosesi özlülükdə ani bir artım və ya azalma ilə əlaqələndirilir.
Neft dispers sistemlərdə quruluşun formalaşmasının əsas mərhələləri aşağıdakılardır: koaqulyasion strukturlarının əmələ gəlməsi, ardınca aqreqatlara (floküllərə), aqreqatlar qruplarına (klasterlərə), əksəriyyətində fraktal pozuntulu bir quruluşa malik bir çərçivəyə keçid (Şəkil 1). .
Şəkil 1. Dispers sistemlərdə məkan quruluşunun zamanla təkamülü..
Bütün sistemin aqreqat sabitliyinin pozulması nəticəsində hissəciklərin qarşılıqlı təsiri və toqquşması ilə koaqulyasiyasyon quruluşlarının meydana gəlməsi (kondensasiya-kristalizasiya strukturları ya da koaqulyasiya nəticəsində əmələ gəlir) və buna görə də məkan çərçivəsi yüksək gücü ilə seçilir. Nəticədə qeyri-Nyuton neftlərinin özlülüyü zamanla əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir.
Qeyri- Nyuton neftlərin vəziyyəti (özlüluk , axıcılıq), quruluş meydana gəlməsini nəzərə alaraq, şəkil 2-də göstərilmişdir.
Şəkil 2. Asfaltların tərkibindən asılı olaraq yağda struktur əmələ gəlməsinin tipik mərhələləri: I- yağ dispers sistemi; II- strukturların əmələ gəlmə sahəsi;III - strukturlaşdırılmış yağ sistemi, 1 - özlülük; 2 - axıcılıq.
Şəkil 2-dən göründüyü kimi, quruluş əmələ gəlməsi və asfalt konsentrasiyası artdıqca yağ sisteminin hərəkətliliyi və ya axıcılığı azalır və sistemin axıcılığı aşağıdakı kimi təyin olunur.
Hal-hazırda neft dispers sistemlərinin qeyri-Nyuton axın mexanizmi və bu səbəbdən praktikada istifadə olunan axın tənlikləri t(g˙) və ya reoloji özlülük tənlikləri h(t) və ya h(g˙) ilə bağlı bir fikir birliyi yoxdur. Onlar əsasən empirik və ya yarım empirikdir. Nyuton olmayan yağlar öz xüsusiyyətlərinə görə adi yağlardan fərqlənir və reoloji təsvirləri qeyri-Nyuton mayelərinin axın qanunlarına tabedir.
(1)
Effektiv özlülüyun ifadəsini aşağıdakı formada əldə edirik
(2)
Buradan belə çıxır ki, dəyəri artdıqca özlülük azalır və sərhəddə h ® h* dəyəri tamamilə dağılmış quruluşa sahib bir sistemə uyğun gəlir . Strukturlaşmış neft sistemi üçün Darsi tənliyi yeni formada yazılır
(3)
Burada – süzülmə sürəti, - dinamik ozlülük, - limit elastiklik gərginliyi, –sürüşmə gərginliyi, – keçiricilik əmsalı, – təzyiq.
Bu vəziyyətdə əğər , bu ifadə, strukturlaşdırılmamış neft üçün adi Darcy tənliyinə çevrilir. Anomal neftlərin süzülməsinə dair təcrübə məlumatlarının təhlili nisbətini bu formada tərtib etməyə imkan verir
(4)
Aşağıda şəkil 3, fərqli sahələr üçün müxtəlif temperaturlarda anomal neftlərin filtrasiya dərəcəsinin hesablanmış (3) və təcrübə dəyərləri ilə müqayisə olunmuşdur.
Şəkil 3. Qeyri-Nyuton neftlərin filtrasiya sürətinin fərqli temperaturlarda dəyişdirilməsinin reoloji modelləri: 1-T=24C; 2-T=50C; 3-T = 800C.
Dispers mühitin sabitliyinin pozulması ilə əlaqəli koaqulyasion quruluşlarının və aqreqatların dağılması, şəkil 4-də göstərildiyi kimi, mühitin özlülüyünün əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına səbəb olur.
Şəkil. 4. Strukturlaşdırılmış neft dispers sistemin özlülüyünün təzyiq qradiyentindən onun dağılmış vəziyyətinin xüsusiyyətindən asılılığı
Nəzəri və eksperimental tədqiqatlar göstərir ki, qeyri-Nyuton neftləri üçün reoloji modellər adi mayelərin axınından tamamilə fərqlidir.
Böyümə nəticəsində deformasiyaya uğramayan aqreqatların kütləsinin dəyişməsi aşağıdakı tənliklə təyin olunur
(5)
Bu tənliyin həlli aşağıdakı şəkildə təsvir olunur
(6)
Əğər ,
(7)
Burada - aqreqatın limit dayanıqlı kütləsi, – aqreqatın başlanciq kütləsi.
Aqreqatın dağılma halinda, du tənlik aşağıdakı şəkildə yazıla bilər
(8)
Bu iki fenomen (7) və (8) dispers mühitlərdə özünütəşkilatın əsas mərhələləri olan tiksotropiya şəklini təyin edir (Şək.5). Real şəraitdə, tiksotropiya əyriləri nəzəri olanlardan fərqli ola bilər, çünki təqdim olunan modellər bir çox parametrləri nəzərə almır.
Şəkil. 5. Dispers mühıtlərdə tiksotropiya fenomenləri.
Beləliklə, tiksotropiya fenomeni təkamül dövründə ətraf mühitin sabit vəziyyətlərində ardıcıl dəyişikliyi əhatə edir və hər yeni sabit vəziyyət yeni bir quruluş və özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə xarakterizə olunur.
MÜHÜM NƏTİCƏ
Qeyri-Nyuton neftlərinə xas olan hidravlik diffuziya tənliyinin analitik həllinə əsaslanaraq, məsaməli mühitlərdə hidravlik diffuziya və keçericilik əmsallarının qiymətləndirilməsi üçün yeni ifadələr alınmış, bu neftlərin məsaməli mühitlərdə hidrodinamik süzülmə prosesi üçün yeni filtrasiya tənliyi təklif olunmuşdur.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
RESPUBLİKADA
KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-1, yerli-1)
İSTİNADLAR – 5
LABORATORİYA: Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdirilməsi
LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru, prof. Mirsəlim Əsədov
Laboratoriyada 11 əməkdaş çalışır: Onlardan 1 nəfər k.e.d., 2 nəfər k.ü.f.d., 3 nəfər e.i., 2 nəfər mühəndis, 2 nəfər baş laborant, 1 nəfər isə texnikdir. Əli Axundov - k.e.d., b.e.i., Səlim Əsədov - t.ü.f.d., b.e.i., Fəridə Hüseynova - t.ü.f.d., b.e.i., Çimnaz Şabanova - e.i., Fahimə Hüseynova - e.i, Nuranə Həsənova - e.i.
İŞ 7.2:.Tərkibində mikro- və nano hissəciklər saxlayan praktiki vacib sistemlərin sintezinin və xassələrinin modelləşdirilməsi, fiziki-kimyəvi və kvant-kimyəvi üsullarla hesablanması və tədqiqat texnologiyaların təkmilləşdirilməsi”
MƏRHƏLƏ I: Qrafen əsasında yeni materialların sintezinin və xassələrinin modelləşdirilməsi
16 və 54 karbon atomlu Ge və Si dopinq edilmiş (qatılanmış) qrafen super qəfəslərinin tarazlıq atom və energetik zona quruluşunun sıxlıq funksionalı nəzəriyyəsi (DFT) hesablamaları onların stabilliyini göstərir. Qrafen monolaylarına Ge və Si dopinq edilməsi, qrafenin qadağan edilmiş enerji boşluğunun (bant zona) açılmasına gətirib çıxarır. Vakansiyasız Ge-dopinq edilmiş qrafendə qadağan olunmuş zona boşluğu = 0.505 eV-dır. Qrafendə bir vakansiya nəzərə alındıqda qadağan olunmuş zolağın eni = 0.21 eV qədər azalır. Yaranan yüklərin töhfələrini xarakterizə edən Ge və Si dopinq edilmiş qrafen super qəfəsləri üçün hesablanmış elektron hallarının sıxlıqları da energetik zonada nəzərəçarpacaq enerji boşluğunun meydana gəldiyini göstərir.
Ge və / və ya Si atomlarının qrafen super qəfəslərinə daxil edilməsinin karbon atomlarında lokal maqnit momentlərinin yaranmasına səbəb olduğu aşkar edilmişdir. Dopinq edilmiş qrafenin bant quruluşunun dəyişdirilmiş enerji boşluğunda karbon atomlarının ferromaqnit vəziyyəti yaranır. Qrafen monolaylarındakı karbon atomlarında formalaşan lokal maqnit momentlərinin qiyməti onların bir-birindən fərqləndiyini və antiferromaqnit nizamlığının yarandığını göstərir. Ge-dopinq edilmiş qrafendə, bir karbon vakansiyası yaxınlığında yaranan karbonun maqnit momenti (0.998 ), vakansiya olmayan qrafendəki karbon atomunun maqnit momentindən (0.001 ) daha böyükdür. Hidrogenləşdirilmiş qrafenin (HGP) elektrik keçiriciliyi 4–125K temperaturda dəyişən atlama (hoppanma) uzunluğuna malik olan yüklərin ötürülmə mexanizminə uyğundur. HGP-də Fermi səviyyəsinə yaxın olan lokal halların sıxlığı müəyyən edilmişdir: =2×1021eV-1∙sm-3. HGP-də hesablanan atlama məsafəsi 64 Å və Fermi səviyyəsinə yaxın olan “tələlərdəki” halların enerji yayılması =1 meV-dir. qiyməti, HGP-də atlama ( ) üçün hesabladığımız aktivasiya enerjisinin qiymətinə =0.8meV uyğundur. HGP-nin qadağan olunmuş zonasındakı lokallaşmış halların hesablanan qatılığı =2×1018 cm-3-dir.
Mono və divakansiyalı 18, 54 və 96 karbon atomlu qrafen super qəfəslərin maqnit xassələri hesablanmışdır. Karbon vakansiyalarının qrafenin monolayına daxil edilməsi zamanı lokal maqnit momentinin meydana gəlməsinə səbəb olur.Tərkibində 18, 54 və 96 karbon atomu olan qrafen super qəfəsləri üçün maqnit momentinin qiymətinin müxtəlif faktorlardan asıllığı üçün kompüter hesablanması aparılmışdır. 96 karbon atomu olan GP super qəfəsdə maqnit momentinin qiymətinin həm yaxın, həm də uzaqda yerləşən vakansiyalar yaxınlığında spin sıxlığının lokalizasiya sahəsi müəyyən edilmişdir. GP-də vakansiyalar arasındakı məsafənin qrafen super qəfəslərində yaranan maqnit momentinin qiymətinə təsiri öyrənilmişdir. Maqnit momentin və 96 atomlu qrafen super qəfəslərində vakansiyalar arasındakı məsafənin vakansiyaların qatılığından asılılığı öyrənilmişdir. Qrafen super qəfəslərindəki vakansiyaların əmələ gəlməsi enerjisi ( ) hesablanmışdır. -nin qiymətinin qrafen kristallının qəfəsinin deformasiyasından asılılığı hesablanmışdır.
Qrafen monolaylarında karbon vakansiyalarının yaradılması ilə lokal maqnit momentinin meydana gəlməsi aşkar edilmişdir. Mulliken yerləşməsi analizinə görə, vakansiyaları olan 18, 54 və 96 karbon atomlu qrafen super qəfəslərinin maqnit momentləri müvafiq olaraq 1.15,1.33, .99 -dır. Bu işdə qrafen superqəfəsləri üçün əldə edilən nəticələr ədəbiyyatla uyğunlaşır.
Qrafen superqəfəsinin spin yuxarı və spin aşağı vəziyyətlərinə uyğun olan maqnit momentlərinin qiymətləri müvafiq olaraq 1.99 и 1.4 -dir. Spin yuxarı vəziyyəti ilə müqayisədə, spin aşağı vəziyyətin əmələ gəlməsi enerjisi 0.02 eV azdır.
Vakansiyalar arasındakı məsafənin ( ) 96 karbon atomlu qrafen superqəfəsinin maqnit halına təsiri nəzərə çarpır. Bu məsafənin ( ), məsələn, 7-dən 12 Å-ə qədər artması zamanı superqəfəsdəki hal antiferromaqnitdən (AFM) ferromaqnit (FM) sıralamasına keçidlə nəticələnir. FM və AFM vəziyyətləri arasındakı enerji fərqi 0.006 ilə -0.01 eV arasındadır.
Vakansiyaları olan qrafendə karbon mono- və divakansiyalarının əmələ gəlmə enerjisinin hesablanmış qiymətləri müvafiq olaraq 7.3 və 7.2 eV-dır. Hesablanan bu əmələgəlmə enerji qiymətləri ədəbiyyatdakı qiymətlərə uyğundur.
MÜHÜM NƏTİCƏ
Nanoelektronika üçün maqnit xassəli yarımkeçirici qrafen nanokristallarının yaranması, onların elektron quruluşu, fiziki və fiziki-kimyəvi xarakteristikaları kvant-kimyəvi metodla modelləşdirilmişdir. Qrafen kristalına vakansiyaların və ya germanium atomunun təsiri nəticəsində kristalın enerji zonasının yenidən qurulması, Fermi səviyyəsinin yerdəyişməsi və qadağan olunmuş zonanın genişlənməsi qeyri-empirik hesablama üsulu ilə təsdiq edilmişdir.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
1 Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Guseinova S.S., Lukichev V.F., Tagiev D.B. Ab Initio Modeling of the Effect of the Position and Properties of Ordered Vacancies on the Magnetic State of a Graphene Monolayer. // Physics of the Solid State. 2021. Vol. 63. No 5. pp. 680–689. https://doi.org/10.1134/S1063783421050036
2 Asadov M.M., Ramazanova E.E., Aliyev E.N. Solubility, Diffusion of Components, and Equilibrium in СО2–Ethane–Heavy Oil and СО2–Propane–Heavy Oil Systems. // Russian Journal of Physical Chemistry A. 2021. Vol. 95. No 5. pp. 868–874. https://doi. org/ 10.1134/ S0036024421050046
3 Tagiev D.B., Mammadova U.A., Asadov M.M., Isazade A.F., Zeynalov N.A., Badalova O.T., Bagirov S.T. Catalytic oxidation of N-hexane on immobilized manganese-containing polymer catalyst. // Journal of Chemical Technology and Metallurgy. 2021. Vol. 56. No 5. pp. 979-987. https://dl.uctm.edu/journal/contents
4 Асадов С.М., Мустафаева С.Н., Лукичев В.Ф. Моделирование кристаллизации, корреляции свойств от состава и размера частиц в двумерных GaSxSe1–x(0 ≤ х ≤ 1). // Микроэлектроника. 2021. T. 50. № 2. c.146–160. https://doi.org/10.31857/S054 41269 2101004X
5 Asadov S.M. Simulation of Nucleation of Multiple Component 2D GaSxSe1–x Using an Evolutionary Equation. // Russian Microelectronics. 2021. Vol. 50. No 4. pp. 264–277. https://doi.org/10.1134/S1063739721030021
6 Asadov S.M. Kinetic Monte Carlo Simulation of the Growth of CdSe Nanocrystals. // Bulletin of L.N. Gumilyov ENU. Chemistry. Geography. Ecology Series. 2021. V. 134. № 1. c. 7-23. doi.org/10.32523/2616-6771-2021-134-1-7-23
7 Asadov S.M. Modeling of nonlinear processes of nucleation and growth of GaSxSe1–x (0 ≤ х ≤ 1) solid solutions. // Bulletin of the University of Karaganda. Chemistry. 2021. Ser. Vol. 102. No 2. pp. 31-42. doi.org/10.31489/2021Ch2/31-42.
8. S. M. Asadova, S. N. Mustafaevab , V. F. Lukichevc, and K. I. Kelbalieva . Concentration Dependences of Charge Transfer and the Kinetics of Monte Carlo Modeling of the Growth of 2D Monoand Nanocrystals of Gallium Chalcogenides. Russian Microelectronics, 2021, ISSN 1063-7397,Vol. 50, No. 6, pp. 452–462.
RESPUBLIKADA
1.Agayeva Z.R., Mammadova B.G., Naseri Sh.A., Jabbarov E.E., Mammadova S.G., Shabanova Ch.M., Rafiyeva Kh.L., Aliyev E.M. Study of the mutual effect of phosphorus-containing fertilizers and clay minerals of aluminosilicate type on the productivity of agricultural products and the ecological condition of brownbrown soils // Azerbaijan Chemical Journal. 2021. № 2. pp. 54-58. doi.org/10.32737/0005-2531-2021-2-54-58
2.Şabanova Ç.М., Haciyev Q.N., Əsədov M.M., Məmmədov Ə.A. Ekoloji təhlükəsizliyini təmin edən ÇAYR milli sisteminin tətbiqi üçün tövsiyələr. // “Aqrar təsərrüfatların inkişafının yeni istiqamətləri və ətraf mühitin mühafizəsi”. Qərbi Kaspi Universitetinin Respublika elmi konfransının materrialları. 30 yanvar. 2021. Bakı. s.70-72. ISSN:2227-5118.
BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR
Belarus MEA. Materialşünaslıq Mərkəzi. Minsk; REA. Fiziki Texnologiyalar İnstitut. Moskva
İSTİNADLAR - 30
LABORATORİYA:Kimya sənayesinin yan məhsullarının emalı
LABORATORİYA RƏHBƏRI: texnika elmləri doktoru, prof. Fikrət Sadıqov
Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i, 3 mü-
Şəmistan Cahandarov Cahandarov |
həndis, 1 texnik, 1 lab. ., - - k.ü.f.d., a.e.i., Qurban Hacıyev - k.ü.f.d., b.e.i.
İŞ 7.3: Ağır qətrandan təmiz naftalinin çıxımının yüksəldilməsi yollarının tədqiqi və təkliflərin hazırlanması.
MƏRHƏLƏ I: Ağır qətranın tərkibinin öyrənilməsi
Təqdim olunan elmi araşdırmada əsas məqsəd neft karbohidrogenlərinin TPP-də (termik pirolizi prosesi) mövcud, istismarda olan qurğunun istehsalat məlumatlarının və bu məlumatlara uyğun texnoloji iş rejiminin dəlillərinin müştərək təhlilinə apararaq, istifadə edilən xammalın növü, texnoloji rejimin göstəriciləri, əmələ gələn yan məhsul – PAQ-nın (pirolizin ağır qətranı) keyfiyyət və kəmiyyət tərkibi arasında əlaqəni, onun da əsasında optimal texnoloji iş rejimini müəyyənləşdirməkdir.
Bölmə 1. Ağır qətranın tərkibinin pirolizə verilən xammaldan asılılığının öyrənilməsi.
Eksperimental tədqiqatlar zamanı ilk növbədə EPQ (etilen propilen qarışığı) istehsalı qurğusunda piroliz prosesinin texnoloji iş rejimi ilə hərtərəfli tanış olduq. TPP-nin məqsədli EPQ və yan məhsullarının məhsuldarlığına müxtəlif texnoloji parametrlər təsir göstərir: temperatur, təzyiq, KHX(karbohidrogen xammalı) : H2O (buxar) nisbəti, kontakt müddəti (KHX-nın sobada – reaksiya zonasında qalma müddəti). Bu parametrlərin müəyyən hüdudlarda dəyişdirilməsi qaz aqreqat halında olan, o cümlədən EPQ-nin və maye aqreqat halında olan yan məhsulların tərkibinin həm keyfiyyət, həm də kəmiyyət dəyişməsinə səbəb olur. Məlumdur ki, (etilen propilen)EP-300 qurğusunda TPP üçün xammal kimi altı növ karbohidrogen qarışığından istifadə olunur: 1) ilkin benzin fraksiyası (İBF); 2) katalitik krekinq benzini fraksiyası (KBF); 3) ilkin benzin + (C3 ÷ C4) fraksiyası (BKF); 4) katalitik krekinq benzini + (C3 ÷ C4) fraksiyası (KKF); 5) (C3 ÷ C4) fraksiyası (KHF); 6) etan + (C3 ÷ C4) fraksiyası (EKF). TPP-i üçün KHX-nın və prosesin MYM (maye yan məhsul) – PAQ-nın tədqiq edilmiş nümunələrinin keyfiyyət və kəmiyyət tərkibi xromatoqrafik (Agilent 7820A xromatoqrafı) və xromatoqrafik-kütləvi spektroskopik (Clarus 500 qaz-xromatoqrafilı-kütlə spektrometri) üsullarla təhlil edildi. EP-300 piroliz qurğusunda son bir il ərzində müxtəlif karbohidrogen xammalı iştirakında TPP-nin nəticələri həm məqsədli məhsul baxımından, həm də yan məhsul baxımınndan araşdırıldı və orta qiymətlər səviyyəsində cədvəl halına salındı (cədvəl 1).
Cədvəli araşdırdıqda belə nəticəyə gəlmək olar ki, TPP-si üçün xammal kimi EKF və KHF istifadə etdikdə digər xammal qarışıqları ilə müqayisədə iş rejimindən asılı olmayaraq PAQ 2%-dən çox alınmır. Əksinə, TPP-i üçün xammal kimi İBF, BKF, KBF, KKF karbohidrogen qarışıqlarından istifadə etdikdə iş rejimindən asılı olaraq PAQ-nın çıxımı 12% kimi arta bilər. Elmi tədqiqat araşdırmaları üçün PAQ nöqteyi-nəzərdən iqtisadi cəhətdən əlverişli olan İBF, BKF, KBF, KKF karbohidrogen xammalının üzərində dayandıq. PAQ qeyri-yekcins qarışıqdır və onun tərkibini aşağıdakı kimi təsnif etmək mümkündür: 1) maye karbohidrogenlər – PYQ və PAQ (MKH-maye karbohidrogenlər); 2) normal və şaxələnmiş struktura malik doymuş və doymamış C1 ÷ C5 karbohidrogenləri olan həll olunmuş qazlar (HOQ); 3) su buxarının kondensatı (SBK); 4) neft polimer qətranının həll olunmamış, müəyyən edilməyən hissəcikləri (NPQ).
Cədvəl 1. EP-300 piroliz qurğusunda son bir il ərzində müxtəlif karbohidrogen xammalı iştirakında TPP-nin orta qiymətlər səviyyəsi
KHX | EKF | KHF | İBF | BKF | KBF | KKF |
Komponentlər | ||||||
Qazlar | 5,65 | 34,12 | 13,85 | 13,06 | 19,00 | 14,67 |
Etilen | 48,71 | 37,85 | 29,33 | 32,76 | 25,08 | 26,65 |
Etan | 39,38 | 5,15 | 4,06 | 3,65 | 3,49 | 3,06 |
Propilen | 1,19 | 17,37 | 16,43 | 17,98 | 14,58 | 15,83 |
PYQ(pirolizin yüngül qətranı) | 4,06 | 4,45 | 27,11 | 24,28 | 27,84 | 29,92 |
PAQ | 1,01 | 1,06 | 9,22 | 8,27 | 10,81 | 9,87 |
Bu komponentlərin TPP-nı verilən KHX növündən asılı olaraq PAQ-nın tərkibində paylanması aşağıdakı kimidir (cədvəl 2).
Cədvəl 2. TPP-nı verilən KHX növündən asılı olaraq PAQ-nın tərkibində paylanması.
TPP üçün xammal | PAQ-ın tərkibində küt.% | |||
MKH | HOQ | SBK | NPQ | |
KBF | 82,05 | 10,84 | 1,66 | 5,45 |
KKF | 80,52 | 11,54 | 2,16 | 5,78 |
İBF | 79,98 | 12,10 | 2,79 | 5,13 |
BKF | 75,66 | 13,75 | 4,98 | 5,61 |
PAQ nümunələrinin tərkibindən HOQ, SBK, NPQ adi fiziki üsullarla (havalandırma, qızdırma, təbəqələşmə, laylaşma, çökdürmə, ayırıcı qıf, senrtafuqlama) ayırmaq mümkündür. Təmizlənmə prosedurundan sonra PAQ-nın təmizlənmiş nümunələri analızə məruz qalır. Bütün nümunələrin tərkibi naftalin, difenil, inden, atsenaften, fenantren, antrasen, flouren və onların törəmələri ilə zəngindir. Nümunələrin tərkibində nəzərə çarpacaq dərəcədə stirol da mövcuddur. Həmçinin, PAQ nümunələrinin tərkibində əhəmiyyətli miqdarda tsiklik və atsiklik, xətti və şaxələnmiş, doymuş və doymamış karbohidrogenlər, benzoidlər və qeyri-benzoidlər var (cədvəl 4).
Cədvəl 4. XAQ nümunələrinin qaz-xromatoqrafik analizi
XAQ nümunəsinin tərkibi | XAQ tərkibində, % | |||
KBF | KKF | İBF | BKF | |
Σ ksilollar | 0,98 | 0,99 | 2,77 | 3,59 |
Izopropilbenzol | 0,87 | 0,96 | 3,68 | 4,61 |
stirol | 4,78 | 3,65 | 4,86 | 5,19 |
naftalin | 39,08 | 37,46 | 19,79 | 17,19 |
naftalinin törəmələri | 10,92 | 11,47 | 8,18 | 10,23 |
difenil və törəmələri | 4,45 | 4,89 | 6,24 | 6,73 |
atsenaften və törəmələri | 4,56 | 4,98 | 4,03 | 4,13 |
flouren və törəmələri | 4,93 | 4,12 | 5,13 | 4,69 |
fenantren və törəmələri | 4,34 | 3,94 | 4,05 | 3,80 |
antrasen və törəmələri | 4,73 | 3,89 | 4,39 | 4,09 |
Σ doymamış karbohidrogenlər | 4,91 | 10,11 | 23,32 | 25,31 |
Σ qeyri-benzoidlər | 14,26 | 12,42 | 12,89 | 10,33 |
identifikasiya olunmayan | 1,19 | 1,12 | 0,67 | 0,11 |
Bölmə 2. Ağır qətranın pirolizin aparılma rejimindən asılı olaraq tərkibinin öyrənilməsi.
Müxtəlif növ KHX-nın iştirakında TPP-də alınan ağır qətran nümunələrinin xromatoqrafik analizinin nəticələrinin müqayisəsi karbohidrogen xammalından asılı olaraq ağır qətranın tərkibində dəyişiklik olduğunu göstərir. Bu, əsas komponentlərin – naftalin, bifenil, atsenaften, inden, fluoren, fenantren, antrasen və onların törəmələrinin miqdarları ilə aydın şəkildə nümayiş olunur. TPP-də xammal kimi KBF, KKF, İBF, BKF qarışığından istifadə edildikdə, bu karbohidrogenlərin miqdarı PAQ-ın tərkibində maksimum səviyyəyə çatır. Əksinə, KHX-ı kimi TPP-də EKF, KHF istifadə etdikdə, müvafiq göstəricilər minimaldır – yox səviyyəsindədir. PAQ-ın əsas maye karbohidrogenləri neft-kimya sənayesi üçün qiymətli xammal mənbəyidir. Elmi tədqiqatlar üçün qarşıya qoyulmuş məqsədə uyğun olaraq, araşdırma obyekti kimi KHX-nın ancaq KBF, KKF, İBF və BKF qarışıqlarından TPP-də alınan PAQ nümunələri və onların uyğun texnoloji göstəriciləri daha dərin və geniş analizə məruz qaldı.
MƏRHƏLƏ II. Ağır qətranın katalizatorla işlənməsindən asılı olaraq tərkibinin dəyişilməsinin öyrənilməsi.
Azərbaycanda, Sumqayıtda EP-300 qurğusu mövcuddur. Həmin qurğuda etilen, propilen istehsalı üçün karbohidrogen xammalı pirolizə məruz qalır. Proses nəticəsində yan məhsul kimi 2 növ maye karbohidrogen qarışığı əmələ gəlir: pirolizin yüngül qətranı (PYQ) və PAQ. İlkin araşdırmalar göstərdi ki, EP-300-də alınan PAQ naftalinlə zəngindir. Naftalinin miqdarı birbaşa həm piroliz prosesinin texnoloji rejimindən və həm də piroliz prosesinə verilən karbohidrogen xammalının keyfiyyət tərkibindən asılıdır. Nəzərinizə çatdırılan elmi-tədqiqat işi məhz bu məsələlərin çözülməsinə və onların həlli istiqamətinə yönəlib.
Bölmə 1. Ağır qətranın emal rejimindən asılı olaraq tərkibinin dəyişilməsinin öyrənilməsi.
Neft karbohidrogen xammalından asılı olaraq xam PAQ nümunələri qeyri-yekcinslidir, tərkiblərində həll olmuş doymuş və doymamış C1 ÷ C5 karbohidrogenlərdən ibarət qazlar, piroliz prosesində istifadə edilən su buxarı kondensatı, yüksək sıxlıqlığa malik, həll olmayan, identifikasiya edilə bilməyən qətran birləşmələri qarışıqları mövcuddur. EP-300 qurğusunda istifadə edilən KHX növündən asılı olaraq əmələ gələn maye piroliz məhsullarının tərkibində xam ağır qətranın (XAQ) miqdarı müxtəlifdir (cədvəl 1).
Cədvəl 1. KHX növündən asılı olaraq əmələ gələn maye piroliz məhsullarının tərkibində xam ağır qətranın (XAQ) miqdarı
Pirolizə verilən KHX | Piroliz məhsullarının tərkibində XAQ, % | |
minimum | maksimum | |
KBF | 9,98 | 12,18 |
KKF | 9,65 | 11,73 |
İBF | 9,21 | 11,24 |
BKF | 8,38 | 10,45 |
KHF | 0,77 | 1,99 |
EKF | 0,32 | 1,77 |
Eyni KHX alınan XAQ naftalinə nisbətdə tərkib müxtəlifliyi piroliz prosesinə cəlb olunan xammalın tərkib (karbohidrogen nisbəti) müxtəlifliyindən, texnoloji rejimin qeyri-stabilliyindən (piroliz prosesində işçi temperaturun ancaq məqsədli məhsulun çıxımını nəzərə alaraq tənzimlənməsi, karbohidrogen:su buxarı nisbətinin dəyişməsi) irəli gəlir. Müxtəlif növ KHX pirolizindən alınan XAQ nümunələrinin xromatoqrafik analizindən belə nəticəyə gəlmək olar ki, onların tərkibində naftalinin nisbi miqdarı da fəqlidir (cədvəl 2).
Cədvəl 2. Müxtəlif növ KHX pirolizindən alınan XAQ nümunələrinin tərkibində naftalinin nisbi miqdarı
Pirolizə verilən xammal | Naftalinin kütlə payı, % | |||
XAQ tərkibində | KHX tərkibində | |||
minimum | maksimum | minimum | maksimum | |
KBF | 38,76 | 42,27 | 3,87 | 5,15 |
KKF | 37,25 | 41,83 | 3,19 | 4,33 |
İBF | 19,59 | 20,92 | 2,54 | 3,48 |
BKF | 16,73 | 18,98 | 1,40 | 2,40 |
KHF | 1,56 | 1,79 | 0,09 | 0,35 |
EKF | 0,88 | 1,02 | 0,03 | 0,21 |
Cədvələ əsasən KHF və EKF neft pirolizindən alınan XAQ və onun tərkibindəki naftalinin miqdarı sənaye əhəmiyyəti daşımır. Bu səbəbdən tədqiqat obyekti kimi KBF, KKF, İBFvə BKFxammalının pirolizindən qismən fəqli texnoloji rejimlərdə alınan 4 XAQ nümunəsi. Fiziki üsullarardan istıfadə edərək nümunələrdən həll olmuş qazları, kondensat suyu və mexaniki çöküntü qalıqlarını ayırırlar. Təmizlənmiş XAQ nümunələrinin Agilent 7820A xromatoqrafı vasitəsi ilə qaz-xromatoqrafik analizini aparırlar. Həcmi 300 ml XAQ nümunələri hazırlayırlar, hər birinin sıxlığını və kütləsini müəyyən edirlər. Sonra hər bir nümunəni həcmi 500 ml şüşə kolbaya, o da öz növbəsində kolbaqızdırıcıya yerləşdirirlər. Nümunənin üzəninə laboratoriyada sintez edilmiş polifunksional metal-üzvi katalizatorun (MÜK) əvvəlcədən müəyyən edilmiş miqdarını 9 ml (3 həcm%) əlavə edirlər. Kolbanın çıxışını kürəli əks su soyuducusu ilə təchiz edirlər və XAQ nümunəsini termik emala uğradırlar. Bunun üçün XAQ qızdırılaraq qaynama vəziyyətinə gətirirlər. Prosesi qeyri-intensiv qaynama şəraitində 25÷30 dəq müddətində aparırlar. Nəticədə alınan qarışıq xromatoqrafik analizə məruz qalır, keyfiyyət və kəmiyyət tərkibi müəyyənləşdirilir. Material balansı hesablanır. İtgi maksimum 0,5% təşkil edir (cədvəl 3).
Cədvəl 3. XAQ nümunələrinin tərkibində katalizator iştirakında naftalinin miqdarı
XAQ nümunələri – göstəricilər | KBF | KKF | İBF | BKF |
XAQ + MÜK , kq. | 328,3 | 328,0 | 326,5 | 325,9 |
Naftalin, kq. | 151,56 | 142,57 | 122,29 | 118,78 |
Naftalin, % | 47,08 | 44,33 | 38,29 | 37,18 |
Alınan nəticələrin analizi göstərdi ki, XAQ termik emal prosesində katalizatorun təsiri altında eyni zamanda həm alkilnaftalinlərin bir qismi dealkilləşir, doymamış karbohidrogenlərin də əksər hissəsi polimerləşir. Daha sonra 500 ml şüşə kolbanın çıxışında kürəli su soyuducusu boyu 0,5 m defleqmatorla əvəz edirlər. Defleqmatorun çıxışına hava soyuducusu və qəbuledici birləşdirirlər. Termik emala məruz qalmış nümunəni (TEN) adi atmosftr şəraitində 0÷250℃ temperatur intervalında fraksiyalaşdırırlar. Naftalinlə zəngin fraksiyanın (NZF) keyfiyyət və kəmiyyət tərkibi xromatoqrafik müəyyənləşdirilir. Kub qalığında naftalin izləri aşkarlanmadı. Material balansı hesablanır. Itgi maksimum 0,5% təşkil edir. Kub qalığında, neft-polimer qətranının, NZF tərkibində isə naftalinin miqdarı artır. Daha sonra NZF 100 mm. civə sütunu təzyiqdə, vakuumda qovurlar (şəkil 3), kub qalığını ayrırlar, saf naftalin fraksiyasını (SNF) kristallaşdırırlar (cədvəl 4).
Əldə etdiyimiz saf naftalin Azərbaycan Respublikasının da daxil olduğu Dövlətlərarası Standart ГОСТ 16106-2019 uyğundur.
Cədvəl 4. NZF-nun 100 mm. civə sütunu təzyiqdə, vakuumda qovulmasının tərkibi
XAQ nümunələri – göstəricilər | KBF | KKF | İBF | BKF |
NZF, kq | 236,98 | 237,47 | 223,82 | 221,43 |
SNF, kq. | 152,62 | 143,49 | 123,00 | 119,47 |
SNF,% | 64,40 | 60,42 | 54,95 | 53,95 |
Naftalin, kq | 151,05 | 142,03 | 121,72 | 118,19 |
Naftalin, % | 98,97 | 98,98 | 98,96 | 98,93 |
Kub qalıq, kq | 84,36 | 93,98 | 100,82 | 101,96 |
Kub qalıq,% | 35,60 | 39,58 | 45,05 | 46,05 |
Bölmə 2. Aparılan işlərin təhlili və təkliflərin hazırlanması.
Təqdim edilən elmi tədqiqatın nəticələri üstünlüklərə malikdir: - naftalinin PAQ-dan emal sxemi sadədir; - PAQ-na nisbətdə məqsədli məhsul – naftalinin hasilat dərəcəsi yüksəkdir; -qismən dealkilləşmə prosesi üçün yüksək təmizliyə malik hidrogen tələb edilmir; - araşdırmalara əsasən material və enerji sərfi aşağıdır; - naftalinin təmizlik dərəcəsi nəzərə çarpacaq yüksəkdir; - termik emal, fraksiyalaşma və qovma şəraitində naftalin qismən də olsa çevrilməyə məruz qalmır; - xammal kimi neft KHX-nin TPP-nin yan məhsulu PAQ-dan istifadə edilir.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
KONFRANS MATERİALLARI (yerli - 1 )
PATENT
F.M.Sadıqov, Z.Y.Məhərrəmova, Q.N.Hacıyev, G.H.Həsən-zadə. a 2021 0069- “Naftalinin alınması üsulu” Azərbaycan Respublikası Əqli Mülkiyyət Agentliyinin tabeliyində olan Patent və Əmtəə Nişanlarının Ekspertizası Mərkəzinin müsbət rəyi alınmışdır.
LABORATORİYA: Zəhərli kimyəvi maddələrin zərərsizləşdirilməsi
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru dosent Elnur Məmmədov
Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 5 nəfər e.i., 1 nəfər texnikdir. Dilarə Vəliyeva - k.ü.f.d., a.e.i., Tamilla Qulubəyova - k.ü.f.d., a.e.i., Firənqiz İbrahimova - k.ü.f.d, b.e.i., Sara Hüseynova - e.i., Zibeyda Səfərəliyeva - e.i., İradə Ruşinaz - e.i., Sevinc Dadaşova - e.i.,Seylana Güləhmədova - e.i.
İŞ 7.4: Yararsız hala düşmüş BBS (napalm) resepturalarının utilizasiya usullarının tədqiqi
MƏRHƏLƏ: Ətraf mühitin çirklənməsi təqlib etmək üçün saxlama müddəti başa çatmış alovlandırıcı silahların utilizasiyası
Hal-hazırda, Azərbaycan Respublikasının Müdafiya Nazirliyinin Hərbi hissələrinin anbarlarında xeyli istifadə vaxtları keçmiş BBS-yay və BBS-qış napalm saxlanılır ki, bu da öz xüsusiyyətlərinə və tərkibində zəhərli maddələr olmağına ğörə ətraf mühitə və yaxın ərazidə əhəliyə təhlükə yaradır.
Müasir təsnifata uyğun olaraq, yandırıcı qarışıqlar 4 qrupa bölünür:
1) Neft məhsulları əsasında yandırıcı qarışıqlar - napalmalar
2) Benzol başlığı və solvent əsasında yandırıcı qarışıqlar
3) Neft məhsulları əsasında yandırıcı metallaşdırılmış qarışıqlar (pirohellər)
4) Termit yandırıcı birləşmələr (alüminium tozu və s. qarışıqlar)
Neft məhsullarına əsaslanan yandırıcı qarışıqlar iki növə bölünür qatılaşmamış və qatılaşdırılmış.
Qatılaşmamış (maye) yandırıcı qarışıqlar tərkibində benzin, ağır mühərrik yanacaqları, dizel yanacağı və sürtkü yağları var. Qarışığın yüngül komponentləri onun alışqanlığını yaxşılaşdırır.
Lakin bu maye qarışıqların atma diapazonu çox qısadır. Qarışığın əhəmiyyətli bir hissəsi hədəfə çatmadan uçuşda yanır. Buna baxmayaraq, lakin qatılaşmamış (maye) qarışıqların aşağıdakı üstünlükləri var:
- ilkin məhsulların mövcudluğu və ucuzluğu;
- saxlama sabitliyi;
- aşağı temperaturda asan alışma qabiliyyəti;
- alovlanma zamanı geniş alov axını vermək qabiliyyəti.
Ikinci növ yandırıcı qarışıqlar doymamış karbohidrogenlərin fraksiyalarından ibarət BBS (benzol başlığı, həlledici, solvent) qatılaşdırıcı toz OP-2 (alüminium naftenat) əlavə edilir.
Mövsümdən asılı olaraq, qarışıqda fərqli miqdarda OP-2 tozu əlavə edirlər (100 litr kompozisiya üçün 3-9 kq arasında). Hava istiliyinin artması ilə tozun miqdarı artır, azaldıqca azaldılır.
BBS əsasında qarışıqların tərkibi:
Benzin - 65%
BBS mayesi - 16-17%
Dizel yanacağı - 16-17%
Qatılaşdırıcı OP-2 - 1-2%
Benzol başlığı havada autoksikasiyaya qadirdir, yəni oksigenin birləşməsinə. Aşağıdakı cədvəl benzol başlığının tərkibini göstərilir.
Laboratoriya şəraitində benzol başlığını distillə edərək aşağıdakı göstəriciləri əldə etdik:
qaynama başlanğıcı, 0С - 34;
qaynama sonu, 0C - 87;
sıxlıq - 0,8 q/sm3
Qarışığın 50%-i 750C-yə qədər distillə edilir.
Cədvəl. Benzol başlığındakı müxtəlif fraksiyaların tərkibi
Fraksiyalar | Tərkibi,% | Qaynama dərəcəsi,оС |
Butilen-butadien | 15,2 | Qaz – 6,3 |
Amilen izopren | 47,2 | 32-37 |
Heksilen | 16,1 | 63,5 |
Benzol | 16,5 | 80 |
Benzol başlığı hazırda lakoyl əldə etmək üçün istifadə olunur. XX əsrin 40-cı illərində qatılaşdırıcı M 1 yaradıldı - naften, palmitin və olein üzvi turşuların alüminium duzlarının qarışığı. Bu qatılaşdırıcı "napalm" adlanırdı. Napalm özü müxtəlif səthlərə, o cümlədən şaquli səthlərə yaxşı yapışır.
Napalm yanarkən zəhərli tüstü yayır. Napalmanın dağıdıcı gücünü artırmaq üçün qarışığa ağ fosfor əlavə olunur, o da söndürməyi çətinləşdirir.
Napalm B - 50% yanacaqdan (25% benzin, 25% benzol) və 50% qatılaşdırıcıdan – polistiroldan (süni kauçuk, stirolun polimerləşməsi nəticəsində alınan qatranlar) ibarətdir. Napalm B çox alovlanır, erkən 1000-12000C temperaturda yanır və nəm şaquli səthlərə yapışma qabiliyyətini göstərir. Polistirolun alovlanma qabiliyyətinə görə yanma müddəti 10 dəqiqəyə qədər artır. Polistirol yandırıldıqda karbon qazı (CO2), karbonmonoksit və his əmələ gəlir. Supernapalmnapalmın natrium, kalium ilə qarışığıdır. 1100-1500°C temperaturda yanır. Rütubətli yerlərdə və ya hədəf qarla örtülü olduqda, öz-özünə alovlanmağa qadirdir. Supernapalm su ilə söndürülə bilməz, çünki natrium, digər qələvi metallar kimi, su ilə şiddətli reaksiya verir, hidrogeni parçalanır, atmosfer oksigeninə qarışır. Bu halda partlayıcı qaz əmələ gəlir.
Napalmaya maqnezium və qeyri-üzvi oksidləşdiricilərin (kalium perxlorat KCIO4, natrium nitrat) daxil edilməsi ilə əldə edilən pirogellər də napalmanın modifikasiyasıdır. Yaranan yandırıcı qarışığın alov temperaturu 16000C-ə qədər yüksəlir, yanma zamanı yaranan şlaklar hətta metal konstruksiyaları da yandırmağa qadirdir.
Napalmlardan fərqli olaraq, pirogellər sudan ağırdır. Döyüş xüsusiyyətlərinə görə, onlar napalmdan üstündürlər, lakin istehsalı daha çətindir, bu da onların istifadə dairəsini məhdudlaşdırır.
NƏTİCƏ
1. Yandırıcı qarışıq BBS (benzol başlığı, solvent) fraksiya distilləsi ilə utilizasiya edilmişdir. Nəticədə doymamış karbohidrogenlər əsasında polimer materialları əldə etmək mümkündür.
2. Napalm yandırıcı qarışığından kimya sənayesində həlledici kimi istifadə oluna bilən aromatik karbohidrogenlər distillə edilib.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ:
1. E.Sh.Mamedov, D.S.Veliyeva, T.N.Kulibekova, İ.R.Ruşınaz, Z.S.Safaraliyeva, S.E.Huseynova. Synthesis of 6-methylurasil derivatives and their pharmacological activity. //Austrian journal of Technical and Natural Sciences. 2021№ 3-4, , pp.43-50
2. El.Sh.Mamedov, D.S.Veliyeva, T.N.Gulubeyova, F.M.Aliyeva. Utilization of Poisoning Irritant Chemical Substaces. //Austrian journal of Technical and natural Sciences. 2021, № 7-8 july-august, pp. 44-47.
RESPUBLİKADA
KONFRANS MATERİALLARI ( xaricdə - 2, yerli - 1 )
LABORATORİYA: Qeyri-üzvi və sintetik sorbentler
LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru Fəxrəddin Mahmudov
Laboratoriyada 11 nəfər çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., b.e.i, 4 nəfər elmi işçi, 1 nəfər mühəndis, 1 nəfər baş laborantdır. Zarema Cabbarova - k.ü.f.d., a.e.i., Mənzər Rəhimli - k.ü.f.d., a.e.i., Validə Əliyeva - k.ü.f.d., b.e.i., Səbinə Əliyeva - k.ü.f.d., b.e.i., Şəlalə Əfəndiyeva - k.ü.f.d., b.e.i., Xuraman İlyasova - e.i., Məhyəddin Hacıyev - e.i., Sara Soltanova - e.i., Təranə Əsgərova - e.i.
İŞ 8.1. Modifikasiya olunmuş təbii materialların La3+ və Ce3+ ionlarının sorbsiya prosesində tədqiqi və optimal şəraitin seçilməsi.
MƏRHƏLƏ.Modifikasiya olunmuş təbii və sintetik materialların La3+ və Ce3+ ionlarının sorbsiya prosesində istifadəsinin şəraitdən asılılığı (pH, t, c).
Cari ildə nadir torpaq elementlərindən olan lantan (La) və seriumun (Ce) üçvalentli ionlarının Na+ və H+ ionları ilə modifikasiya olunmuş klinoptilolit seolitində sorbsiya prosesinin qanunauyğunluqları öyrənilmişdir. Na+ və H+ forma klinoptilolit dinamiki qaydada müvafiq olaraq 0,1N NaCl və HCl məhlulları ilə kolonka şəraitində doydurularaq hazırlanmışdır. Tədqiqat işləri zamanı qarışıqlıq törətməmək məqsədilə müəyyən kinetik və statik hesablamalarda ion-mübadilə prosesləri üçün mono-ion formalı sorbentlərin hazırlanması məqsədəuyğun seçilmişdir. Çünki təbii klinoptilolit poli ion formalı sorbentdir.
Elektron konfiqurasiyasına görə La elementi d-elementidir. Ce elementi isə f elementidir. Lantanoidlərdə Ce-dan başlayaraq lütesiuma qədər dolma dərəcəsi f-elektronlarının artımı ilə olunur. Aşağıdakı cədvəldə (cədvəl 1) La və Ce-un atom və ionlarının elektron müşahidə konfiqurasiyası və ion radiusları verilmişdir. Baxmayaraq ki, La d elementi, Ce isə f elementidir. İon-mübadilə prosesində sorbsiya parametrləri bir o qədər də fərqlənmir.
Cədvəl 1. La və Ce-un atom və ionlarının elektron konfiqurasiyası və ion radiusları
Atom nömrəsi | Elementin adı | Simvol | Elektron konfiqurasiyası | M3+ ionunun radiusu, Å | |||
Atom | M2+ ionu | M3+ ionu | M4+ ionu | ||||
57 | Lantan | La | 5d16S2 | - | La3+ | - | 1,061 |
58 | Serium | Ce | 4f26S2 | - | Ce3+ | Ce4+ | 1,034 |
Kinetik təcrübələr La(NO3)3×6H2O və CeCl3×7H2O duzlarının 0,1N məhlulları ilə 30 dəqiqə - 48 saat arasında qarışdırıcı aparatda “məhdud həcmi” üsulla M:B=100:1 (M-maye fazası, B-bərk faza) tədqiq olunmuşdur. Kinetik təcrübələr nəticəsində məlum olmuşdur ki, 24 saat müddətində Na-klinoptilolitlə La3+ və Ce3+ ionlarının sorbsiya zamanı ion-mübadilə tarazlığı yaranır. Belə tarazlıq H-klinoptilolitdə isə bir qədər gec 2 gün müddətində başa çatır.
İonların diffuziya əmsalları Boyd tənliyi üzrə hesablanmışdır:
(1)
Burada St–t zamanına uyğun gələn sorbsiya miqdarı mq-ekv/q; S¥ – doyma halına uyğun gələn miqdar mq-ekv/q; r – sorbentin dənəvərlik radiusu, sm; Ddaxili – daxili diffuziya əmsalı; sm2.san-1; p»3,14 sabit ədəd [2].
La3+ və Ce3+ ionlarının modifikasiya olunmuş seolitlərdə sorbsiya prosesinə mühitin pH-nın təsiri müəyyən edilmişdir. Hər iki ion üçün Na-klinoptilolitdə ion-mübadilə tutumu pH-ın 1 qiymətində pH-ın 6 qiymətinə nisbətən daha maksimal kəmiyyətlə xarakterizə olunmuşdur. H-klinoptilolitdə isə belə qanunauyğunluq müşahidə edilmişdir. Burada maksimal nəticə pH-ın 6 qiymətində müəyyən olunur.
Məhlulda H-klinoptilolitdən ayrılan H+ ionları çoxaldığından La3+ və Ce3+-un bu ionlarla əvəz olunması son nəticədə ion-mübadilə tutumunun maksimal həddə çatmasına səbəb olur. Bu zaman ion-mübadilə tutumları da artır.
Aşağıdakı şəkildə məhlulun pH-dan asılı olaraq La3+ və Ce3+ ionları üçün Na və H-klinoptilolitdə izotermlər təsvir olunmuşdur.
Şəkil 1. La3+ və Ce3+ ionlarının Na-klinoptilolit və H-klinoptilolitdə məhlulun pH-dan asılı olaraq izotermləri
Aşağıdakı şəkildə (şəkil 2) La3+ və Ce3+ ionlarının Na-klinoptilolitdə və H-klinoptilolitdə tarazlığın qatılıqdan asılı olaraq izotermləri verilmişdir. İzotermlərdə maksimal qatılıqda statik ion-mübadilə tutumları hesablanmışdır. Hər 4 izoterm qabarıq formasındadır.
Qabarıq izotermlər Nikolski tənliyi vasitəsilə yaxşı tədqiq olunur. Nikolski tənliyi emprik şəkillə aşağıdakı kimi təsvir olunur. C1 və C2 ionların məhluldakı qatılığı, S1 və S2 ionların sorbentdəki miqdarı, z1, z2 – ionların yükü, K1/2 – isə ion-mübadilə, yaxud Nikolski sabitidir [3].
(2)
Tədqiq olunan La3+ və Ce3+ ionları üçvalentli olduğundan tənlik aşağıdakı şəkilə düşür:
(3)
Şəkil 2. La3+ və Ce3+ ionlarının Na və H-klinoptilolitdə izotermləri
Nəzərə alsaq ki, C1+C2=Co və S1+S2=So olduğundan son nəticədə Nikolski tənliyi aşağıdakı formada təsvir olunur.
(4)
(5)
Bu tənlik y=kx tənliyi şəklinə düşür. Tənliyin absisi ordinatı isə olar. Nəticədə koordinat başlanğıcından keçən düz xətt kimi təsvir olunur. Hər iki ion üçün Na-klinoptilolitdə və H-klinoptilolitdə La3+ və Ce3+ ionlarının ion-mübadilə sabitləri hesablanmışdır. Şəkil 3-də xətti şəklə gətirilmiş Nikolski tənliyi ilə hesablanan izotermlər göstərilmişdir.
Şəkil 3. Xətti şəklə gətirilmiş Nikolski tənliyi ilə koordinat başlanğıcından keçən əyrilərin qurulması
Nikolski sabitinin qiymətləri və digər parametrlər cədvəl 2-də göstərilmişdir.
Cədvəl 2. La3+ və Ce3+ ionlarının Na- və H-klinoptilolitdə ion-mübadilə parametrləri
İon | Sorbent | Diffuziya əmsalı, sm2san-1 | Statik ion-mübadilə tutumu, mq-ekv/q | pH ion-mübadilə tutumu, mq-ekv/q | Nikolski sabiti | |
1 | 6 | |||||
La3+ | Na-klinopt. H-klinopt. | 4,24×10-9 2,91×10-9 | 5,08 4,89 | 7,11 3,90 | 4,91 5,20 | 1,64 0,84 |
Ce3+ | Na-klinopt. H-klinopt. | 3,66×10-9 1,89×10-9 | 4,93 4,56 | 6,88 3,04 | 4,46 4,92 | 1,49 0,71 |
NƏTİCƏLƏR
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
RESPUBLİKADA
1. A.A.Heydarov, Ch.M.Kashkai G.T.Alyshanly, Z.A.Jabbarova. Processing of zaglik alunite ore by heap and Tank leaching. Azerbaijan Chemical Journal, 2021,№ 2,
pp. 42-49
2. S.R.Mammadova, Z.A.Jabbarova. Extraction of palladium. Azerbaijan chemical journal, 2021,№ 3, pp. 67-71
3. Ad.A.Əliyev, M.S.Alosmanov, O.R.Abbasov, Z.Ə.cabbarova, E.E.Baloğlanov, Ş.Bağırov. Kompleks üzvi gübrənin hazırlanmasında vulkan palçığının və yanar şistlərin istifadə perspektivləri. “Yer və İnsan” Elmi-nəzəri jurnal. 2021, №01(15), İSSN 2706-9168,
s.78-80
LABORATORİYA: Mineral sorbentlər
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru baş elmi işçi Zenfira Ağayeva
Laboratoriyada 15 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., ap.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 5 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i., 2 mühəndis, 2 baş laborant. Nailə İmanova - k.ü.f.d.,a.e.i., Sultan Məmmədova - k.ü.f.d.,b.e.i., Ülvi Məmmədov - k.ü.f.d., b.e.i., Sevinc Bayramova - e.i., Elxan Əliyev - e.i., Rəfiqə Ramazanova - e.i., Leyla Binnətova - e.i., İlyasova Xuraman - e.i., Vüsalə İsmayılova - k.e.i., Xuraman İlyasova - k.e.i., Elvin Cabbarov - k.e.i.
İŞ.8.2: “Bentonitvəmontmorillonitlətullantısularındanağır metal ionlarının sorbsiya usulla çıxarılması
Hesabat dövründə Respubikamızın muxtəlif gil yataqlarınından: Abşeron, Xızı, Gazax ərazilərindən, qötürülmüş nümunələrinin tərkibri müasir fiziki-kimyavi usullarla tədqiq edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki onların tərkibindəki montmorillonitin miqdarı 46,0, 75,0% və 80.0% təşkil edir (cəd.1-6). Nəticələri muqaysəli şəkildə araşdırandan sonra bəlli olmuşdur ki, Daş Salahlı bentonit gili montmorillonitlə daha çox zənqin olduğuna görə onun əsasında alınmış sorbentlə tullantı sulardan ağır metal ionlarınin sorbsiya üsulu ilə çıxarılmasında istifadə edilməsi məqsədə uyğundur.
Cədvəl 1. Ağdərə bentonitinin kimyəvi tərkibi
№ | Bento- nit | Na2O | MgO | Al2O3 | SiO2 | P2O5 | SO3 | K2O | CaO | TiO2 | MnO | FeO3 |
1 | Ağdə- rə 1 | 3.17 | 3.41 | 13.04 | 55.17 | 0.024 | 0.031 | 1.19 | 2.66 | 0.590 | 0.286 | 4.57 |
2 | Ağdə- rə 2 | 2.28 | 1.71 | 7.85 | 51.08 | 0.021 | 0.033 | 0.55 | 20.89 | 0.087 | 1.05 | 2.15 |
Cədvəl 2.Abşerjnə bentonitinin kimyəvi tərkibi
Bentonit | Na2O | MgO | Al2O3 | SiO2 | P2O5 | SO3 | K2O | CaO | TiO2 | MnO | FeO3 |
Abşeron | 3.07 | 2.45 | 12.6 | 55.8 | 0..07 | 0.021 | 1.09 | 3.66 | 0.520 | 0.24 | 4.8 |
Cədvəl 3. Ağdərə bentonitinin minerolojitərkibi
Sıra
| Bentonit | SiO2 (α kvars) | Çöl şpatı | Montmorillonit | CaCO3 (kalsit) | Fe2O3 (hematit) | NaCl |
1 | Ağdərə 1 | 6,2 | 10,3 | 74,6 | 4,2 | 4,5 | 0,4 |
2 | Ağdərə 2 | 6,5 | 8,8 | 70,9 | 35,7 | 4,1 | - |
Cədvəl 4. Daş Salaxlı bentonitinin kimyəvi tərkibi
Bentonit (Daş Salahlı) | Xüsusi Çəki | SiO2
| R2 O3 | CaO | MgO | SrO | SO3 | R2 O | |
Al2O3 | Fe2O3 | ||||||||
2,22 | 57,55 | 21,32 | 6,32 | 4,62 | - | 0,98 | 9,73 | ||
Muxtəlif bentonit yataqlarının nümunələrinin kimyəvi və mineraloji analizlərin göstəricilərindən göründüyü kimi istər montmorillonitin, istərsə də bentonitin tərkibində olan qarışıqların miqdarı həm yatağın dərinliyindən, həm də yerindən asılı olaraq dəyişir. Bu da öz növbəsində onun fiziki-kimyəvi xarakteristikasına əsaslı təsir göstərir. Həmin dəyişikliyi əyani şəkildə həm də rentgenfaza analizin köməyi ilə müşahidə etmək mümkündür.
Cədvəl 5. Daş Salaxlı bentonitinin mineroloji tərkibi
Nümunənin Adı (Daş Salahlı) | Çöl şpatı | SiO2 (kristobolit) | Montmorillonit | İllit | Kaolinit | CaCO3 (kalsit) |
I nümunə | 25,7 | 15,1 | 76,8 | - | - | 2,4 |
II nümunə | 21,6 | 10,7 | 75,6 | - | - | 2,1 |
III nümunə | 30,4 | 8,2 | 79,4 | - | - | 2,0 |
Cədvəl 6. Abşeron bentonitinin mineroloji tərkibi
Bentonit | SiO2 (α kvars) | Çöl şpatı | Montmorillonit | CaCO3 (kalsit) | Fe2O3 (hematit) | NaCl |
Abşeron | 16,8 | 28,6 | 46,2 | 2.7 | 4,3 | 0,5 |
Tədqiqatlar zamanı təstiq olunmuşdur ki, Daş-Salahlı bentonit gilin şişmə qabiliyyəti respubikamızın diqər gil yataqlarından götürülmüş nümünələrdən artıqdır (təqribən -3 dəfə). Bentonit gilin əsasında qələvi tipli sorbent almaq məqsədi ilə, onun Na- formasının sintezi aparıldı, – 100 q bentonit qilin üzərinə 0,1M NaCl 900C temperaturda intervalla 2 saat ərzində əlavə edildi. Bu müddətdə müntəzəm olaraq qarışığın temperatur rejimi nəzərət altında saxlanılıb. Suspenziya pH-ı stabil vəziyyətə çatana qədər qarışdırıldı (pH-4) və stabil vəziyyətdə bir necə vaxt saxlanıldı.Sonralar dekantasiya etməklə xlor ionlarından təmizləndi. Tədqiqatlar davam edir. .
Bentonitin Na- forması fiziki-kimyavi usullarla tədqiq edilmişdir və nəticələr muqayisəli şəkildə araşdırılmışdır.Şəkillərin muqaisəsindən ğörününürki,Daş Salahli bentonit əsasında allınmiş Na- formasının struktur tərkibində dəyişikliklər müşahidə olunmur. Əldə edilmiş nəticələr ədəbiyyatda verilən məlumatlarla üs-üstə düşür və nəticələr onu ğöstərir ki təbii Daş Salahli bentoniti ilə onun Na- forması oxşardılar.
Cirkab suların sorbsiyon metodla təmizlənməsi materialların hansı formada istifadəsinin, tədqiq olunan ilkin və alınmış sorbentlərin fiziki-mexaniki, kimyəvi, fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərinin daimi yoxlanılmasına ehtiyacını yaradır. Tədqiqatlarımızda maye istehsal tullantılarının sənaye maye tullantıları ionlarının konsentrasiyasına uyğun olan, ağır metallarin (Co2⁺ və Cd2⁺)ionlarının qatıliqlarına yaxın məhlullar hazırlandı.Təcrübə tədqiqatları üçün ionlarının 10-3-1×10-4n konsentrasiyalarından istifadə olundu[6]. Təcrübələrimizdə təbii sorbent kimi Azərbaycan Respublikasının yataqlarından götürülmüş, Ağdağ klinoptiloliti (şək4). Daş-Salahlı yatağından götürülmüş bentonitdən və modifikasiya olunmuş Na⁺ formalı Daş-Salahlı bentontonitindən istifadə olunmuşdur. Müqayisə üçün kationit KU-2-8 (divinilbenzolun və stirolun sopolimerı) sənaye sintetik sorbentin modifikasiya olunmiş H⁺ və Na⁺ formaları istifadə olunmuşdur. Bentonitin Na⁺ forması otaq temperaturunda statistik şəraitdə 0.1N NaCİ məhlulunda üc qün ərziində hazırlanmışdır. Nümünələr havada quruyana kimi qurudulmuşdur və kip şüşə qablara yığılmışdır. Klinoptilolitin və sənaye sintetik sorbentin (kationit KU-2-8 modifikasiya edilmişH⁺ və Na⁺ formaları) dinamik şəraitdə normal temperaturda (220C) 0,1 NaCI və HCI məhlulları ilə yuyulandan sonra alınmışdır .Məhlulda Co2+ və Сd2+ ionların0,001-0,1N intervalında dəyişən konsentrasiyalarını fotokulonometrik[ və kompleksometrik titırlama yolu ilə təyin etmişik. Cədvəı 1 və 2-də modifikasiya edilmiş sorbentlərin Co2+ və Cd2+ionlarına muxtəlif konsentrasiyaları məhlullarda mubadilə tutumu (dinamik və statistik) mq-ekv/q cəd.7 və cəd.8 verilmişdir.
Tədqiqatların nəticəsində təsdiq olundu ki, nisbətən ucuz və əlverişli Na-klinoptilolit vəNa-bentonit, КУ-2-8 sintetik sorbenti Co2+ və Сd2+ ağır metall ionlarını tullantı sulardan kənarlaşdırilmasında əvəz edə bilər.
Cədvəl 7. Modifikasiya edilmiş sorbentlərin Co2+ionunu muxtəlifkonsentrasiyaları məhlullarda mubadilə tutumları (dinamik və statistik) mq-ekv/q
Sorbent | Mubadilə tutumu | Co2+ ionların konsentrasiyası,N | ||||
1·10-1 | 1·10-2 | 1·10-3 | 5·10-4 | 1·10-4 | ||
КУ-2-8 (Н) | Dinamik mubadilə tutumui | 5,3116 | 1,4918 | 0,1531 | 0,0644 | 0,01463 |
КУ-2-8((Na) | Dinamik mubadilə tutumu | 5,4922 | 1,6144 | 0,1942 | 0,0834 | 0,0365 |
Na- klinoptilolit | Dinamik mubadilə həcmi | 0,8723 | 0,6931 | 0,1311 | 0,0483 | 0,0186 |
Na-bentonit | Statistik mubadilə həcmi | 2,0815 | 1,0744 | 0,1962 | 0,0692 | 0,0296 |
Cədvəl 8 .Modifikasiya edilmiş sorbentlərin Cd2+ionunun muxtəlif konsentrasiyaları məhlullarda mubadilə tutumları (dinamik və statik) mq-ekv/q
Sorbent | Mubadilə tutumu | Cd2+ ionun konsentrasiyası | ||||
1·10-1 | 1·10-2 | 1·10-3 | 5·10-4 | 1·10-4 | ||
КУ-2-8 (Н) | Dinamik mubadilə tutumu | 5,2418 | 1,4106 | 0,1409 | 0,0511 | 0,0198 |
КУ-2-8((Na) | Dinamik mubadilə tutumu | 5,3946 | 1,5339 | 0,1744 | 0,0667 | 0,0293 |
Na- klinoptilolit | Dinamik mubadilə tutumu | 0,9050 | 0,7108 | 0,1291 | 0,0363 | 0,0171 |
Na-bentonit | Statiik mubadilə tutumu | 1,6126 | 1,6126 | 0,1663 | 0,0547 | 0,0329 |
Şəkil .Üc müxtəlif konsentrasiyalı ilkin məhlulda1·10-3,5·10-4N, ardıcılıq (1,1´,1´´-Na-КУ-2-8;2,2´,2´´,-Н-КУ-2-8;3,3´,3´´ Na- klinoptilolit; 4,4´,4´´-N bentonit -)
КУ-2-8, H- Na-formalı, Na-klinoptilolit və Na- bentonit sorbentlərin üzərində sorbsiya olan Co2+ ionlarınln izoteri
NƏTİCƏ
Alümosilikatlar xüsusi spesifik quruluşa malik olduğu ücün onlar yüksək kation mubadiləsinə malikdilər. Bu xüsusiyyətlər, onların əsasında alınmış sorbentlər məhlullardan ağır metal ionlarının təmizlənməsində məharətlə istifadə oluna bilər. Apardığımız tədqiqatlar ğöstərir ki, əldə edilmiş sorbentlər, ətraf mühitin zəhərli maddələrdən təmizlənməsində böyük əhəmiyyət kəsb edə bilər.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
2.З.Р.Агаева, Б.Г.Мамедова ,А.М.Кашкай, С.С.Байрамова, Н.Ф.Фархатова.Восстановление эколого-минералогического состояния загрязненных земель глинистыми сорбентами. Журнал Химическая промышленность, №1, 2021, с.33-38
RESPUBLİKADA
KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə - 5, yerli - 1 )
«Quruluş kimyası, rentgen və termiki analiz» qrupu
Grup rəhbəri: k.ü.f.d., b.e.i. Vaqif Qasımov
İŞ I. II(Ga,İn,Tl),IV(Sn,Pb) və V(Sb,Bi) qrup elementlərinin lantanoidli üçlü sulfidlərinin və üçlü oksidlərinin müqayisəli kristallokimyası
MƏRHƏLƏ: IV qrup (Sn, Pb) elementlərinin lantanoidli üçlü oksidlərinin quruluş xüsusiyyətlərinin araşdırılması və kristallokimyəvi analizi
İcraçılar: qrup rəhbəri V.Ə.Qasımov, elmi işçi E.İsmyılova-Orucova, b.lab G.Həsənov
Sn və Pb-un lantanoidli üçlü oksidlərinin kristalloqrafik xarakteristikaları toplanmış və bir sıra kristallokimyəvi xüsusiyyətlər hesablanaraq əlavə edilməklə bütün məlumatlar cədvəl şəklində tərtib olunmuşdur. Məlumatların interperetasiyası nəticəsində Sn-un lantanoidlərlə Gd2SnO4 istisna olmaqla əsasən Ln2Sn2O7 tipli kubik qəfəsə malik üçlü oksidlər əmələ gətirirlər. Pb-unda lantanoidlərlə Ln2Pb2O7 tipli kubik qəfəsə malik üçlü oksidlər əmələ gətirirlər. Bundan əlavə La və Ce-un Ln5Pb3O formulaya malik üçlü oksidli birləşmələr əmələ gətirirlər. Quruluşda Pb atomları La və ya Ce-un koordinasiya çoxüzlülərinin təpə nöqtələrində yerləşirlər və bu tip kimyəvi formulaya malik sulfidli birləşmənin olması mümkün deyil. Pb-Yb-la iki çür: Yb4Pb3O12 və Yb3PbO tipli birləşmələr əmələ gətirirlər. Beləliklə, sulfidli analoqların Ln2(Sn,Pb)2O7 və Yb4Pb3O12 tipli birləşmələr şəklində axtarışının mümkünlüyünü ehtimal etmək olar. Sn və Pb-un lantanoidli üçlü oksidlərinin onların lantanoidli üçlü sulfidlərinin kristalloqrafik xarakteristikaları və quruluş xüsusiyyətləri arasında müqayisəli kristallokimyəvi analiz sahəsində tədqiqat işləri davam etdirilir.
İŞ II.Laylı quruluşlu hidrosilikatlardan topotaksik çevrilmələrlə selektiv ölçülü karkaslara malik yüksək silisiumlu seolitlərin alınması.
MƏRHƏLƏ: Hidrotermal mühitdə laylı hidrosilikat-kenyait əsasında yüksək silisiumlu seolitlərin alınması.
İcraçılar: aparıcı elmi işçi X.R.Səmədov, mühəndis Y.Ə.Cəfərova, dosent K.N.Rəhimov (BDU)
Hesabat dövründə laylı hidrosilikatların tonotaksik çevrilmələri ilə selektiv ölcülü karkaslara malik seolitlərin alınmasına aid təcrübələr qoyulmuşdu.
Laylı quruluşlu hidrosilikat kenyaiti (Na[Si10O28 (OH)]·4H2O) almaq üçün perlitdən alınmış amorf silisium oksidi əsasında hidrotermal təcrübələr aparmışıq. Kenyait əvvəlki illərdə tədqiq etdiyimiz ayleritın (Beynəlxalq seolit asssosiyasında təsdiq olunmuş kod adı NaRub 18-dir və maqadiitin quruluşları ilə yaxınlıq təşkil edir. Kenyaitin quruluşunda Si-O-tetraedirləri 15,9Å qalınlığında laylar əmələ ğətirir. Laylar arasına tilləri ilə birləşmiş oktaedr zolağı interkolyasiya (daxil olma) edir. Na oktaedr zolaqlarının qalınlığı hesabatlarımıza ğörə 4 Å-dir. Quruluşda oktaedr və tetraedr laylarının birlikdə qalınlığı 15,9Å+4,0Å=19,9Å-dir. Kenyaitin quruluşu bu cür 4-quruluş laylarından təşkil olunmuşdur. Na-oktaedrinin ətrafında yerləşən su molekulları ilə layın hidroksil (Si – O– H silanol) və siloksil qrupları (Si-O) ilə hidrogen rabitəsi əmələ gətirir. Əvvəllər tədqiq etdiyimiz aylerit və maqadiitin quruluşunda layların qalınlığı uyğun olaraq 7,1+4,0=11,5Å və 11,5x4=46,0Å təşkil edir. Hər iki quruluş kenyaitdə olduğu kimi 4 laydan ibarətdir.
Əvvəlki təcrübələrdə olduğu kimi, kenyait layları arasındakı Na-oktaedrlərini turşu ilə işləməklə (0,1N HCl-la) hidroğen forması alınmışdır. Alınmış H-forma kenyaitin topotaksik çevrilmələrindən müxtəlif yüksək silisiumlu seolitlər almaq mümkündür. Öyrənilən hidrosilikatlar əsasında müxtəlif topologiyalı seolit quruluşları almaq mümkündür və bu istiqamətdə tədqiqatlar davam etdilir.
NƏŞR OLUNMUŞ ELMİ ƏSƏRLƏR
MONOQRAFİYA
M.H.Abbasov. İnfraqırmızı spektroskopiyanın üzvi və qeyri-üzvi birləşmələrə tətbiqi. “Bakı, “Ləman nəşriyyatı poliqrafiya“, MMC-2021, 474s.
XARİCDƏ
1. Дж.E.Ахмедовa, З.С.Алиев, Д.М.Бабанлы, С.З.Имамалиева, В.А.Гасымов,М. Б. Бабанлы . Квазитройная система Bi2S3–Bi2Te3–BiI3. /Журнал неорг. химии, 2021, T. 66, № 4, с. 519-530
2. С.З.Имамалиева , Д.М.Бабанлы ,В.А.Гасымов ,М.Б. Бабанлы . Новые теллуриды Таллия - диспрозия и фазовые равновесия в системе Tl2Te–Tl5Te3–Tl4DyTe3.
Журнал Неорганической Химии, 2021, T. 66, № 4, с. 519-530
3. P.R.Mammadli, V.A.Gasymov, G.B.Dashdiyeva, D.M.Babanly. Phase relations in the CuI-SbSI-SbI3 composition range of the Cu-Sb-S-I quaternary system. / Condensed matter and Interphases. 2021; 23(2): pp.236-244
4. O.Akberov, F.Kamranzadeh, E.Akberov, M.Abbasov, L. Durmazukar. Removal og rhodamine 6G dye from üater Solution by Alt-maleic anhydride-styrene Copolimer, Cross-linked üith Glycerin. / İndian Journal of Advanses in Chemical Sciense. 8, pp.166-173
5. P.R.Mammadli, L.F.Mashadiyeva, V.A.Gasimov, G.B.Dashdiyeva, D.M.Babanly. Phase relations in the CuSbS2-Cu3SbS4-Sb2S3 system. /AJCN,2021, vol.3, No.1, pp.100-108
RESPUBLİKADA
A.Məmmədova, Ə.Kazımzadə, M.Mirzoyeva, M.Abbasov R.Heydərova. Azot və bor-azot saxlayan alkilfe-nolyat aşqarlarının sürtgü yağlarının xassələrinə təsiri. / Azərbaycan Ali Texniki Məktəb xəbərləri, 2021, 6, №2, s. 15-21
KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə - 2, yerli - 1)
PATENT
R.H.Həmidov, D.B.Tağıyev, H.M.Tahirli, A.A.Ağayev, V.Ə.Qasımov. İxtira İ2021 0052 İddia sənədinin nömrəsi: a2018 0107
MÜNDƏRİCAT |
|
Direktor hesabatı |
|
|
|
Mühüm nəticələr | 6 |
|
|
Patent işi | 11 |
|
|
İnstitutun 2021-ci ildə tətbiqə tövsiyə olunan işləri | 14 |
|
|
Elmi-təşkilati fəaliyyət | 15 |
|
|
2021-ci ildə İnstitutda AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsi ilə birgə keçirilmiş yubiley tədbirləri. Təltif və mükafatlar |
21 |
|
|
Yüksək ixtisaslı elmi kadrların hazırlanması | 22 |
|
|
İnstitutda magistratura təhsili | 23 |
|
|
Gənc alim və mütəxəssislər şurası | 23 |
|
|
Beynəlxalq elmi əlaqələr | 25 |
|
|
Beynəlxalq və digər qrantlar | 26 |
|
|
2021-ci ildə Web of Science (Clarivate Analytics), SCOPUS və digər məlumat bazalarına daxil olan məqalələr
|
29 |
Kitabxana işi | 38 |
|
|
Unikal və müasir cihazlarla təminat üzrə fəaliyyət | 39 |
|
|
Əlavə | 41 |
|
|
“Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsinin 2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat |
48 |
|
|
Dəmir və titan tərkibli filiz xammalının emalı laboratoriyası | 49 |
|
|
Əlvan metal tərkibli mineral xammalın emalı laboratoriyası | 53 |
|
|
Analitik kimya laboratoriyası | 59 |
|
|
“Qeyri-üzvi funksional materiallar” şöbəsinin 2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat |
62 |
|
|
Keçid elementlərinin xalkogenidləri laboratoriyası | 63 |
|
|
Funksional materialların komponentlərinin sintezi laboratoriyası | 67 |
|
|
Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası laboratoriyası | 72 |
|
|
Metal oksidləri əsasinda funksional materiallar laboratoriyası
| 77 |
Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafizə laboratoriyası | 81 |
|
|
“Koordinasiya birləşmələri” şöbəsinin 2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat |
84 |
|
|
Molekulyar magnetiklər və keçiricilər laboratoriyası | 85 |
|
|
Keçid metalların metalüzvi birləşmələri laboratoriyası | 90 |
|
|
Nadir metalların kompleks birləşmələri laboratoriyası | 95 |
|
|
Metal-klatrat birləşmələri laboratoriyası | 101 |
|
|
“Koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyaları”şöbəsinin 2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat |
105 |
|
|
Monooksigenaz reaksiyaların modelləşdirilməsi laboratoriyası | 106 |
|
|
Biomimetik sensorlar və azot-1oksidlə oksidləşmə laboratoriyası | 112 |
|
|
Biomimetik katalizatorlar üçün üzvi liqandların sintezi laboratoriyası | 115 |
|
|
Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə laboratoriyası |
119 |
|
|
“Oksidləşdirici heterogen kataliz” şöbəsinin 2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat |
125 |
|
|
Seolit katalizi laboratoriyası | 126 |
|
|
Ekoloji kataliz laboratoriyası | 130 |
|
|
Katalizatorların hazırlanması laboratoriyası | 134 |
|
|
“Nano- və elektrokataliz” şöbəsinin 2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat |
138 |
|
|
Nanokompozit katalizatorlar laboratoriyası | 139 |
|
|
Nanostrukturlaşdırılmış metal-polimer katalizatorları laboratoriyası | 143 |
|
|
Metal-üzvi birləşmələr əsasında nanokatalizatorlar laboratoriyası | 148 |
|
|
Nanoelektrokimya və elektrokataliz laboratoriyası | 152 |
|
|
Renium ərintilərinin elektrokimyası və elektrokatalizi laboratoriyası | 155 |
|
|
“Kimyəvi və ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi və texnologiyası” şöbəsinin 2021-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat |
158 |
|
|
Kimyəvi-texnoloji prоsеslərin mоdеlləşdirilməsi laboratoriyası | 159 |
|
|
Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdirilməsi laboratoriyası | 164 |
|
|
Kimya sənayesinin yan məhsullarının emalı laboratoriyası | 167 |
|
|
Zəhərli kimyəvi maddələrin zərərsizləşdirilməsi laboratoriyası | 172 |
|
|
Qeyri-üzvi və sintetik sorbentlər laboratoriyası | 175 |
|
|
Mineral sorbentlər laboratoriyası | 179 |
|
|
«Quruluş kimyası, rentgen və termiki analiz» qrupu
| 183 |
2018-Cİ İLDƏ ELMİ VƏ ELMİ-TƏŞKİLATİ
FƏALİYYƏT HAQQINDA
H E S A B A T
2018-ci ildə fundamental və tətbiqi xarakterli elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsində 5 akademik, 4 müxbir üzv, 35 elmlər doktoru, 134 fəlsəfə doktoru, 291 elmi işçi, həmçinin doktorant və dissertantlar iştirak etmişlər.
Əməkdaşların ümumi sayı 471 nəfərdir.
Elmi-tədqiqat işləri 5 istiqamət üzrə yerinə yetirilmişdir:
v katalizin fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi;
v karbohidrogenlərin çevrilməsi, qaz kimyası və ətraf mühitin qorunması üçün səmərəli katalizatorların və adsorbentlərin işlənib hazırlanması;
v kimyəvi proseslərin kinetika və mexanizminin öyrənilməsi, modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması;
v müxtəlif təyinatlı funksional materialların, nanokompozitlərin, molekulyar maqnetiklə- rin və keçiricilərin sintezi;
v yerli mineral xammalın emal və praktiki əhəmiyyətli qeyri-üzvi birləşmələrin alınması üçün səmərəli proseslərin yaradılması, hidrotexniki qurğuların korroziyadan mühafizəsi.
İNSTİTUTUN ŞÖBƏLƏRİ VƏ LABORATORİYALARI
I.“Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsi
1. “Qeyri-filiz mineral xammalının emalı” laboratoriyası
2. “Dəmir və titan tərkibli filiz xammalının emalı” laboratoriyası
3. “Əlvan metaltərkibli mineral xammalın emalı” laboratoriyası
4. “Analitik kimya“ laboratoriyası
II. “Qeyri-üzvi funksional materiallar” şöbəsi
1. “Keçid elementlərinin xalkogenidləri” laboratoriyası
2. “Funksional materialların komponentlərinin sintezi” laboratoriyası
3. “Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası” laboratoriyası
4. “Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafizə” laboratoriyası
III. “Koordinasiya birləşmələri” şöbəsi
1. “Molekulyar maqnetiklər və keçiricilər” laboratoriyası
2. “Keçid metallarının metal-üzvi birləşmələri” laboratoriyası
3. “Nadir metalların kompleks birləşmələri” laboratoriyası
4. “Metal-klatrat birləşmələr” laboratoriyası
IV. “Koherent - sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalari” şöbəsi
1. “Monooksigenaz reaksiyalarının modelləşdirilməsi” laboratoriyası
2. “Biomimetik sensorlar və azot 1-oksidlə oksidləşmə” laboratoriyası
3. “Biomimetik katalizatorlar üçün üzvi liqandların sintezı” laboratoriyası
4. “Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə” laboratoriyası
V. “Oksidləşdirici heterogen kataliz” şöbəsi
1. “Seolit katalizi” laboratoriyası
2. “Ekoloji kataliz“ laboratoriyası
3. “Katalizatorların hazırlanması” laboratoriyası
VI. “Nano- və elektrokataliz” şöbəsi
1. “Nanokompozit katalizatorlar” laboratoriyası
2. “Nanostrukturlaşdırılmış metal-polimer katalizatorları” laboratoriyası
3. “Metal-üzvi birləşmələr əsasında nanokatalizatorlar” laboratoriyası
4. “Nanoelektrokimya və elektrokataliz” laboratoriyası
5. “Renium ərintilərinin elektrokimyası və elektrokatalizi” laboratoriyası
VII.“Kimyəvi və ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi və texnologiyası” şöbəsi
1. “Kimyəvi-texnoloji proseslərin modelləşdirilməsi” laboratoriyası
2. “Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdirilməsi” laboratoriyası
3. “Kimya sənayesinin yan məhsullarının emalı” laboratoriyası
4. “Zəhərli kimyəvi maddələrin zərərsizləşdirilməsi” laboratoriyası
VIII. “Sorbsiya prosesləri” şöbəsi
1. “Qeyri-üzvi sintetik sorbentlər” laboratoriyası
2. “Mineral sorbentlər“ laboratoriyası
Elmi-yardımçı qurumlar:
“Elmi-informasıya və patent tədqiqatları” şöbəsi
“Elmi nəşrlər” şöbəsi
“Beynəlxalq əlaqələr, qrant layihələri və innovasiya” şöbəsi
“Təhsil” şöbəsi
“Fiziki-kimyəvi analiz” şöbəsi
MÜHÜM NƏTİCƏLƏR
PROBLEM
Mineral və bərpa olunan xammal emalının fiziki-kimyəvi əsasları və yeni qeyri-üzvi funksional materialların sintezi.
MÖVZU 1: Respublikanın filiz və qeyri-filiz mineral xammal ehtiyatlarının kompleks emal texnologiyasının elmi əsaslarının yaradılması
MÜHÜM NƏTİCƏ
Dəmir və vanadium tərkibli filiz konsentratlarının təbii qazla reduksiyasının qeyri-tarazlıq Gibbs enerjisinin komponentlərin parsial təzyiqindən asılılığının analitik 3D modeli işlənilmişdir ki, bu da reduksiya prosesinin başlanğıc temperaturunu 1000C azaldan təzyiq parametrinin qiymətlərini müəyyənləşdirməyə imkan verir:
Qeyri-tarazlıq Gibbs enerjisinin (DG) və filiz konsentratının reduksiya temperaturunun təzyiq parametrindən asılılığının 3D modeli
İcraçılar: k.ü.e.d.,professor Asif Məmmədov, k.ü.f.d. Afəridə Qasımova, k.ü.f.d. Qasım Səmədzadə
1. A.N.Mammadov, A.M.Gasimova. Reduction of the Adzhinaur titanomagnetite concentrates of Azerbaijan by natural gas for the production of iron powder and titanium dioxide. //Azerbaijan Chemical Journal. 2018, N.1, p.p37-44.
2. Шарифова У.Н., Мамедов А.Н., Гасымова А.М., Самедзаде Г.М. Термодинамика окислительно-восстановительных реакций ванадийсодержащих титаномагнетитовых концентратов при использовании природного газа. //Фундаментальные исследования. 2018. № 6. c.35-40.
MÖVZU 2: Yüksək texnologiyalar üçün yeni qabaqcıl qeyri-üzvi funksional materialların istiqamətli sintezinin elmi əsaslarının yaradılması
MÜHÜM NƏTİCƏ
İlk dəfə olaraq elektrolit kimi morfolin formiat ion mayesindən istifadə etməklə elektrik hərəkət qüvvəsi (EHQ) üsulu ilə M-X-I (M-Tl, Sb, Bi; X-S, Se, Te) sistemlərində əmələ gələn üçlü birləşmələrin parsial və inteqral termodinamik funksiyaları yüksək dəqiqliklə təyin edilmişdir. Bu yanaşma qeyri-üzvi sistemlərin termodinamik tədqiqatlarında EHQ üsulunun tətbiq imkanlarını əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirməyə imkan verir.
İcraçılar: AMEA-nın müxbir üzvü Məhəmməd Babanlı, k.ü.f.d. Samirə İmaməliyeva
1. Aliev Z.S., Musayeva S.S. Imamaliyeva S.Z., Babanlı M.B. Thermodynamic study of antimony chalcoiodides by EMF method with an ionic liquid. // J. Therm. Anal. Calorim., 2018, v.133, №2, pp.1115-1120.
2. Babanly D.M., Aliev Z.S., Majidzade V.M., Tagiyev D.B., Babanly M.B. Experimental study of phase equilibria and thermodynamic properties of the Tl–Se–I system. // J. Therm. Anal. Calorim., 2018, https://doi.org/10.1007/s10973-018-7677-x.
MÖVZU 3: Molekulyar maqnitlər, keçiricilər, metal örtüklər və selektiv sorbentlərin alınması üçün komplekslərin və metal üzvi birləşmələrin sintezi, quruluşu və tədqiqi.
MÜHÜM NƏTİCƏ
1. Karbon turşularının tiosemikarbazonları və hidrazonları ilə birinci dövr keçid metallarının koordinasion birləşmələri sintez olunmuş, onların quruluşu öyrənilmiş və müəyyən edilmişdir ki, alınmış maddələr bəzi metabolik fermentlərə qarşı ingibitor xüsusiyyətlərinə malik olmaqla qlaukoma, Alzheymer xəstəlikləri üçün potensial preparatlardır.
Nikelin N-salisiloil –N-maleoil – hidrazinlə kompleksininmolekulyar (A) və
kristallik (B) quruluşu
Tiosemikarbazon ilə qlioksal turşusunun qarşılıqlı təsirindən alınmış liqandla
misin əmələ gətirdiyi kompleksin molekulyar (A) və kristallik (B) quruluşları
İcraçılar: akademik Əjdər Məcidov, k.ü.f.d. Pərizad Fətullayeva, doktorantlar Mənsurə Hüseynova, Gülnaz Qondolova (İş AMEA-nın Aşqarlar İnstitutu ilə birlikdə aparılıb)
1.Mansura Huseynova, Parham Talsimi, Ajdar Medjidov, Vaqif Farzaliyev, Mahizar Aliyeva, Gulnar Gondolova, Onur Sahin, Bahattin Yalçın, Afsun Sucayev, Efe Baturhan Orman, Ali Rza Özkaya, Ilhami Gulcin. Synthesis, characterization, crystal structure, electrochemical studies and biological evalution of metal complexes with thiosemicarbazone of glyoxylic acid. Polyhedron 2018, Vol. 155, pp. 25-33.
2.Gulnar Gondolova, Parham Taslimi, Ajdar Medjidov, Vagif Farzaliyev, Afsun Sujayev, Mansura Huseynova, Onur Shahin, Bahattin Yalçın, Fikret Turkan, Ilhami Gulçin. “Synthesis, crystal structure and biological evaluation of spectroscopic characterization of Ni(II) and Co(II) complexes with N-salicyloil-N′-maleoil-hydrazine as anticholinergic and antidiabetic agents” Journal of biochemistry and molecular toxicology, 2018. DOI: 10.1002/jbt.22197
MÜHÜM NƏTİCƏ
2. Elektrokimyəvi müqayisə elektrodu kimi qeyri-su mühitində istifadə edilən ferrosen/ferrisinium sistemi ilə müqayisədə oksidləşmə-reduksiya prosesləri daha sürətli baş verən, elektrod potensialları daha əlverişli sahədə yerləşən və məhlulda daha davamlı olan yeni oktametilferrosen/oktametilferrisinium sistemi işlənib hazırlanmışdır.
İcraçılar: kimya üzrə elmlər doktoru İltifat Lətifov, dissertant Nigar İbrahimova
1. Ибрагимова Н.З., Мамедов И.Г., Джафаров Г.М., Салимов Р.М., Лятиф И.У. 1Н ЯМР-исследование диамагнитного 1,2,4,1¢,2¢,4¢-гексаметилферроцена, парамаг-нитного гексафтор фосфата 1,2,4,1¢,2¢,4¢-гексаметилферрициния и электродного обмена между ними. //Химические проблемы 2017, № 1, с. 51-58.
2. N.Z.İbrahimova, İ.Q.Məmmədov, Q.M.Cəfərov, İ.U.Lətifov. Dəmirin sendviç tipli komplekslərindən ibarət sistemlərdə elektron mübadilə reaksiyasının kinetikası. //Bakı Universitetinin Xəbərlər jurnalı 2018, № 2, s. 26-31.
PROBLEM
Katalizin fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi, yeni katalizatorların və adsorbentlərin yaradılması
MÖVZU 4: Heterogen biomimetik katalizatorlar iştirakında hidrogen peroksid və azot 1-oksid ilə koherent sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalarının fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi və innovasion işlənilmələrin tətbiqi.
MÜHÜM NƏTİCƏ
İlk dəfə olaraq ferrosenin iştirakında tsikloheksanın katalitik pirolizi ilə alınan karbon nanoborularının tərkibində Fe3C karbidin və dəmirin yüksək temperaturlu g-modifikasiyasının əmələ gəlməsi X-ray analiz üsulu ilə aşkar olunmuşdur. Fe-tərkibli karbon nanoboruların kumolun və etilbenzolun aerob oksidləşmə proseslərində yüksək katalitik aktivliyə malik olduğu müəyyən edilmişdir.
İcraçılar: AMEA-nın müxbir üzvü Eldar Zeynalov, akademik Tofiq Nağıyev, k.ü.f.d. Mətanət Məhərrəmova
1.Eldar Zeynalov, Tofik Nagiyev, Jörg Friedrich, Matanat Magerramova Carbonaceous nanostructures in hydrocarbons and polymeric aerobic oxidation mediums. In the book: Fullerenes, Graphenes and Nanotubes: A Pharmaceutical Approach. Edited by Alexander Mihai Grumezescu, Elsevier – William Andrew Publishing House, 2018, chapter 16, pp. 631-681.
2.Zeynalov E.B., Magerramova M. Ya. Backminsterfullerene-pyrrolidines as promising antioxidants in polymer materials. In: Chemical Engineering of Polymers. Production of Functional and Flexible Materials. Apple Academic Press Inc., USA, Part 3: Materials and Properties; 2018, chapter 27, pp. 329-344.
MÖVZU 6: Katalitik, elektrokatalitik və fotoelektrokatalitik proseslər üçün oksid və polimer əsaslı nanostrukturlaşdırılmış katalizatorların işlənib hazırlanması.
MÜHÜM NƏTİCƏ
I. İlk dəfə olaraq ikivalentli platin və palladiumun bioloji sistemlərə xas olan funksional qruplara malik bioloji fəal merkamin və b-merkaptoetanol liqandları ilə çoxnüvəli koordinasion birləşmələri alınmış, onların strukturları öyrənilmiş, quruluş və bioloji fəallıq (radioprotektor, onkoloji, dermatoloji) arasında korrelyasiya müəyyən edilmişdir.
İcraçılar: akademik Dilqəm Tağıyev, k.ü.f.d. Əsmət Əzizova, k.ü.e.d. Xudayar Həsənov (Azərbaycan Tibb Universiteti)
1. Азизова А.Н., Тагиев Д.Б., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И. Шестиядерные комплексы платины (II) и палладия (II) с β-меркаптоэтанолом. Журнал общей химии. 2018, т.88, вып. 3, с. 478-481.
2. А.Н.Азизова, Д.Б.Тагиев, С.Н.Османова, Ш.Г.Касумов, Х.И.Гасанов. Кристаллическая и молекулярная структура комплекса платины с b-меркаптоэтиламин гидрохлоридом. Журн. Структурной химии, 2018. Т.59. №1. c.191–195.
II.Polistirol istehsalında benzolun etilenlə alkilləşmə prosesində zərərli aralıq məhsul kimi əmələ gələn fenilasetilenin selektiv hidrogenləşmə reaksiyasının tərkibində metal olmayan mezo-quruluşlu polimer karbon nitrid katalizatoru üzərində kinetik qanunauyğunluqları tədqiq edilmiş və prosesin riyazı modeli işlənilmişdir.
İcraçılar: k.ü.e.d., professor Vaqif Əhmədov, akademik Dilqəm Tağıyev, akademik Ağadadaş Əliyev, dissertant Vüsal Əhmədov, M.Bəhmənov
V.Akhmedov, A.Aliyev, M.Bahmanov, V.Ahmadov, D.Tagiyev. ″Kinetics of phenylacetylene selective hydrogenation to styrene over metal-free polymeric carbon nitrides″. Applied Catalysis A, General, 2018. Vol. 565, pp. 13-19
III. Xitozanın qarışqa aldehidi və benzaldehid ilə reaksiyası nəticəsində alınmış, yüksək həll olma qabiliyyətinə malik N-metil-N-benzil törəməsinə L-tiroksin dərman preparatının inkapsullaşdırılması həyata keçirilmişdir. Alınan biokompleksin siçanlarda in vivo kəskin və xroniki toksikliyi yoxlanılmış və bir ay müddətində onlarda əks reaksiya müşahidə olunmamışdır.
İcraçılar: akademik Dilqəm Tağıyev, k.ü.e.d. Nizami Zeynalov, k.ü.f.d. Şamo Tapdıqov
Sh.Z.Tapdigov, S.F.Safaraliyeva, N.A.Zeynalov, D.B.Tagiyev, A.I.Mammedova, E.M.Gasimov, A.F.Nuraliyev. Synthesis of N,N-diethyl, N-methyl chitosan chloride with certainquaternization degree, molecular spectroscopic and thermomorphological study of the alkylation. /Journal of Biomimetics, Biomaterials and Biomedical Engineering, 2018, Vol. 39, pp.77-88.
MÖVZU 8: Qeyri-üzvi birləşmələr və təbii mineralların modifikasiyası əsasında sorbentlərin alınması və tullantı sularının zəhərli komponentlərdən təmizlənməsi.
MÜHÜM NƏTİCƏ
Hidrotermal üsulla sintetik polivinilpirrolidon və orqano-bentonit əsasında alınmış kompozit materialın mövcud sorbentlərlə müqayisədə ağır metal ionlarının (Cr3+,Pb2+ və s.) filiz emalı tullantı sularından, kationaktiv, anionaktiv və qeyri-ionogen boyaların isə toxuculuq sənayesinin tullantılarından çıxarılmasında yüksək sorbsiya tutumuna malik olması müəyyən edilmişdir.
İcraçılar: k.ü.e.d. Əli Yaqubov, k.ü.f.d. Səadət Məmmədova
1. Джабаров Э.Э., Ягубов А.И., Махмудов Ф.Т., Мамедова С.А, Мамедова С.Р. Термодинамика обмена ионов Cr3+ и Ni2+ на природных и синтетических сорбентах. Science and World. International scientific journal. 2018, №10(62), с.43-46.
2. С.А.Мамедова, А.И.Ягубов, П.А.Фатуллаева, А.А.Меджидов,М.Г.Аббасов. Получение и ИК-спектроскопическое исследование полимерных композиционных материалов на основе модифицированных бентонитов. Известия Волгоградского Политехнического Университета, 2018, №4, с.235-240.
PROBLEM
Kimyəvi proseslərin texnologiyası və modelləşdirilməsi.
MÖVZU 7: Kimyəvi proseslərin modelləşdirilməsi, (qeyri-üzvi sistemlərdə) fiziki kimyəvi hadisələrin tədqiqi, zəhərli maddələrin zərərsizləşdirilməsi və kimya sənayesində əmələ gələn yan məhsulların emal texnologiyasının işlənib hazırlanması
MÜHÜM NƏTİCƏ
Dispers neft mühitində kütlə köçürmə hadisələri və reoloji xassələr əsasında diffuziya və qravitasiya mexanizmləri, neftdə olan asfalt-qətran və bərk hissəciklərin çökmə və neft avadanlığının səthində hissəciklərin sıx layının yaranma modelləri təklif edilmişdir. Bu modellər neft avadanlıqlarının vəziyyətinin zamana görə proqnozlaşdırılmasına və onların istismar müddətinin artırılması üçün optimal şəraitin seçilməsinə imkan verir.
İcraçılar: AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəliyev, t.ü.e.d., professor Sakit Rəsulov (Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti)
1. Келбалиев Г.И.,Расулов С.Р., Мустафаева Г.Р. Вязкость структурированных дисперсных систем. //Теор. Осн. Хим. Техн., 2018, т.52, №3, с.352–360.
2. Келбалиев Г.И., Расулов С.Р., Ильюшин П.Ю., Мустафаева Г.Р. Кристаллизация парафина из нефти и осаждение асфальто-парафинистых веществ на поверхности труб. //Инж.-Физ. журнал, 2018,т.91, №5. с.1–6.
PATENT İŞİ
Hesabat ilində İnstitutun 15 ixtiraya dair iddia ərizəsi Azərbaycan Respublikasının Əqli Mülkiyyət Agentliyinə göndərilmişdir və İnstitutun əməkdaşları Azərbaycan Respublikasının 5 patentini almışlar.
Aşağıda qeyd olunan laboratoriyaların əməkdaşları tərəfindən göndərilən 15 iddia ərizəsindən 10-a ilkin ekspertizanın müsbət rəyi alınmışdır.
İDDİA ƏRİZƏLƏRİ
Cədvəl 1
2018-ci ildə alınan patentlərin müəllifləri aşağıdakı qeyd olunan laboratoriyaların əməkdaşlarıdır.
Beləliklə institutun 18 nəfər əməkdaşı 2018-ci ildə alınmış 5 patentin müəllifləridir. Qeyd olunan ixtiralar üzrə iddiaçı və patent sahibi AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutudur.
2018-ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun əməkdaşları
tərəfindən alınmış patentlər
Cədvəl 2
26 aprel 2018-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən təşkil olunan ixtiraçılıq sahəsində nailiyyətlərə görə “İlin Patenti” nominasiyası üzrə V Respublika Müsabiqəsi keçirilmişdir. İnstitutun təqdim etdiyi 10 patentdən:
– İ 2017 0056 “Kristallaşma prosesinin idarə olunması üsulu” müəllifləri D.M.Babanlı, D.B.Tağıyev, S.Z.İmaməliyeva, İ.M.Babanlı, M.M.Əsədov – 2-ci yerə;
– İ 2017 0025 “1- Metiltsikloheksodien -1,3-ün alınma üsulu” müəllifləri
A.M.Əliyev, Z.A.Şabanova, Ə.İ.Kərimov, Ü.M.Nəcəf-Quliyev - həvəsləndirici mükafata layiq görülmüşlər.
İNSTİTUTUN TƏTBİQ OLUNAN VƏ TƏTBİQƏ TÖVSİYƏ OLUNAN İŞLƏRİ
Tətbiq olunan iş
– Polietilen-bitum modifikasiyası əsasında hidrofob-elastik hermetiklərin alınması (tətbiq aktları var). İş 2014-cü ildən hal-hazıradək davam edir.
Tətbiqə tövsiyə olunan işlər
– Dəmir yol qəzası nəticəsində fenolla çirklənmiş Padar məntəqəsi ərazisinin ekoloji monitorinq və bərpa layihəsi; (2014 il)
– Neft şlamları və neftlə çirklənmiş torpaqqruntların utilizasiya texnologiyası; (2014 il)
– Metalüzvi karbinol birləşmələri əsasından hazırlanmış kompozit məhlullarından istifadə etməklə müxtəlif təyinatlı tutumlarda formalaşan dib neft şlamlarından təmizlənməsi texnologiyasının işlənib hazırlanması; (2016 il)
– Klatrat əmələ gətirmənin neft qurğularının hasilatlarının artırılmasında tətbiqi;
(2016-2018 illər)
– Kimya sənayesində əmələ gələn yan məhsulların emal texnologiyasının işlənib hazırlanması. (2017 il)
ELMİ-TƏŞKİLATİ FƏALİYYƏT
a) Elmi Şuranın fəaliyyəti:
Hesabat dövründə Elmi Şuranın 12 iclası keçirilmiş və bu iclaslarda 2018-ci il üçün struktur bölmələrin işçi proqramları, 2019-cu ildə keçiriləcək elmi-tədqiqat işlərinin planı, İnstitutun doktorantura, dissertantura və magistraturasında təhsil alanların attestasiyasının nəticələri, 2018-ci ildə qəbul olunanların fərdi iş planları, Elmi Şuranın 2018-ci il üçün təqvim planı, 2018-ci ildə İnstitutun gənc əməkdaşlarının elmi fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi məqsədi ilə akademik M.Nağıyev adına təsis edilmiş mükafata layiq görülən gənc alimlərin namizədliyinin irəli sürülməsi, Şuraya təqdim olunmuş monoqrafiyaların çapa tövsiyəsi və İnstitutda işləyən görkəmli alimlərin yubileylərinin keçirilməsi haqqında AMEA-nın qarşısında vəsadətlərin qaldırılması və s. məsələlər müzakirə olunmuşdur. 2018-ci ildə İnstitutda akademik Əjdər Məcidovun 80, AMEA-nın müxbir üzvləri Əli Nuriyevin 90, Eldar Zeynalovun 70 illik yubileyinə həsr olunmuş Elmi Şura iclası, akademik Murtuza Nağıyevin 110 illik yubileyinə həsr olunmuş yubiley iclası və konfrans keçirilmişdir.
Elmi Şura iclaslarında əməkdaşların baş elmi işçi, aparıcı elmi işçi, böyük elmi işçi vakant vəzifələrini tutmaq üçün keçirilən müsabiqənin nəticələri müzakirə olunmuş və AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsinə təsdiq üçün müvafiq sənədlər təqdim edilmişdir.
Elmi Şuranın iclaslarında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərman və Sərəncamlarının icrası haqqında, Azərbaycan MEA Rəyasət Heyətinin sərəncamları və qərarları, Ali Attestasiya Komissiyasının və başqa yerli və xarici elmi təşkilatların məktubları və s. müzakirə olunmuş və onlar cavablandırılmışdır.
Elmi Şuranın iclaslarında müntəzəm olaraq 2018-ci il ərzində xarici ölkələrdə ezamiyyətdə olmuş əməkdaşların hesabatları dinlənilmiş və təsdiq edilmişdir.
İlin sonunda Elmi Şurada struktur bölmələrin 2018-ci il üzrə elmi və elmi-təşkilati hesabatları prezentasiya şəklində aparılmış, “direktor hesabatı” təsdiq edilmiş və elmi işlərdə əldə edilən mühüm nəticələr müzakirə edilmişdir.
Şurada 8 nəfərə 2303.01–“Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. S.İ.Bənənyarlı, k.ü.f.d. F.F.Cəlaləddinov, k.ü.f.d. L.F.Məşədiyeva, k.ü.f.d. Q.M.Səməd-zadə, k.ü.f.d. F.K.Paşayeva, k.ü.f.d. R.M.Muradxanov, k.ü.f.d. Z.M.Muxtarova, k.ü.f.d. Q.M.Cəfərov), 1 nəfərə 2306.01–“Üzvi kimya” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. M.M.Ağamalıyeva), 1 nəfərə 2316.01–“Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. N.V.Şakunova), 1 nəfərə 3303.01–“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” (t.ü.f.d. S.A.Əliyeva) və 1 nəfərə 2304.01–“Makromolekullar kimyası” (N.Y.Melnikova) dosent elmi adı verilməsi məsələsi müzakirə olunmuş və sənədlər AAK-na təqdim edilmişdir.
Elmi Şuranın iclaslarında elmi əməkdaşlıqla bağlı yeni müqavilələr müzakirə olunub təsdiq edilmişdir, həmçinin 2018-ci ilə qədər bağlanılmış və fəaliyyətdə olan müqavilələr əsasında aparılan elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsinə baxılmışdır.
Bu müqavilələr əsasında birgə aparılan elmi tədqiqatların əlaqələndirilməsi, elmi işlərin effektivliyinin artırılması və alınan nəticələrin mühüm olması müzakirə olunaraq təsdiq edilmişdir.
Elmi Şuranın genişləndirilmiş iclaslarında Monqolustan Elmlər Akademiyasının prezidenti akademik Duger Reqdel təmsil etdiyi qurum barədə məlumat verərək, 60 ilə yaxın fəaliyyət göstərən akademiyada müxtəlif elm sahələri üzrə elmi tədqiqat işlərinin yerinə yetirildiyini qeyd etmiş, Monqolustan Elmlər Akademiyası ilə AMEA, eləcə də Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu arasında kadr və təcrübə mübadiləsinin aparılmasının məqsədə uygun olduğunu vurğulamış, Macarıstan Milli Sağlamlıq İnstitutunun bölmə rəhbəri, professor Geza Safrani “Şişlərin gen terapiyası”, İngiltərə Haddersfild Universitetinin professoru Vladimir Mixayloviç Vişnyakov “Nanoquruluşlu materialların analitik tədqiqatları” və Türkiyə Cümhuriyyəti “Vestel” Müdafiə Sənayesi şirkətində araşdırmaçı professor Sadiq Quliyev “Qatı oksid yanacaq elementləri” mövzusunda maraqlı məruzələrlə çıxış etmişlər.
b) Elmi seminarların işi:
AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunda Dissertasiya Şurasının nəzdində 2316.01- “Kimyəvi kinetika və kataliz”, 2303.01- “Qeyri-üzvi kimya”, 3303.01- “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisasları üzrə Elmi Seminar fəaliyyət göstərir. Elmi seminarın tərkibi 20 nəfərdən ibarətdir (2 müxbir üzv, 10 elmlər doktoru, 8 fəlsəfə doktoru). Elmi seminarda hesabat ilində aşağıdakı dissertasiya işləri müzakirə olunmuşdur.
1.08.01.2018-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun a.e.i., t.ü.f.d. Səfərov Aqil Rafiq oğlunun “Krekinq və piroliz qazlarının birgə emalı kimya texnoloji kompleksinin optimal layihələndirilməsinin elmi əsaslarının yaradılması” mövzusunda-3303.01 “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №1
2.16.01.2018-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı Qurbanov Zaur Həmzə oğlunun “Tsiklopentadienil, metalkarbonil və metalüzvi liqandlı iki və çox nüvəli, klaster tipli d - və f - element tərkibli metalkomplekslərin sintezi və onlar əsasında yeni katalitik sistemlərin yaradılması” mövzusunda- 2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №2
3.01.02.2018-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun dissertantı Məmmədova Zülfiyyə Məmməd qızının“ Ferrosen əsaslı bir- və çoxnüvəli metalkomplekslərin sintezi və tədqiqi” mövzusunda- 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №3
4.28.02.2018- ci ildə Bakı Dövlət Unversitetinin “Fiziki və kolloid kimya” kafedrasının doktorantı Eminova Sənəm Fəxrad qızının “Modifikasiya olunmuş pentasil seolitlərin iştirakında etilbenzolun metanolla selektiv alkilləşməsi” mövzusunda- 2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №4
5.15.03.2018- ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı İsmayılova Bilqeyis Adil qızının “Seolit katalizatorlarının iştirakında malein anhidridi və onun xlorlu analoqlarının aşağı molekullu doymuş spirtlərlə efirləşmə reaksiyası” mövzusunda- 2316.01–“Kimyəvi kinetika vəkataliz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №5
6.03.04.2018-ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı Hüseynova Şəfəq Ənvər qızının “As-Mn(Cr)-Se üçlü sistemlərində faza tarazlığı, şüşəəmələgəlmə və alınan yeni fazaların xassələrinin tədqiqi" mövzusunda -2303.01 – "Qeyri-üzvi kimya" ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №6
7.02.05.2018- ci ildə AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun elmi işçisi, doktorant Qəhrəmanova Yeganə Balami qızının “Tullantı qazların kükürdtərkibli birləşmələrindən təmizlənməsi üçün əlvan metallurgiyanın dəmirtərkibli tullantıları əsasında katalizator və adsorbentlərin işlənib hazırlanması mövzusunda- 2303.01 – "Qeyri-üzvi kimya" ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №7
8.01.06.2018- ci ildə Naxçıvan Dövlət Universitetinin Kimya kafedrasının dissertantı Babayeva Nigar Yasin qızının “Parağaçay molibdenit filizi əsasında molibdenit konsentratının, ammonium molibdatın, molibden (VI) oksidin, mis, gümüş, talliumun tiomolibdatlarının alınması və onların fiziki və kimyəvi tədqiqi” mövzusunda- 2303.01 – "Qeyri-üzvi kimya" ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №8
9.06.06.2018- ci ildə AMEA-nın akad. M. Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı Babayev Elmir Məqsəd oğlunun “Xlortoluolların katalitik oksidləşməsi reaksiyasının kinetikasının öyrənilməsi” mövzusunda- 2316.01– “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №9
10.27.06.2018-ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun elmi işçisi, doktorant Məmmədova Ulduz Vidadi qızının “Etilenin hidrogen peroksidlə etil spirti və asetaldehidə biomimetic katalitik monooksidləşməsi ” mövzusunda- 2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №10
11.27.06.2018-ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun elmi işçisi, doktorant Məlikova Nuranə Nəhməd qızının “Yarımkeçirici katalaz-mimetik sensor” mövzusunda- 2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi Protokol №11
12.10.10.2018- ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı Ağayev Fuad Allahverdi oğlunun “Seolitlər əsasında alifatik spirtlərin oksidləşməsi reaksiyası üçün məqsədyönlü katalizatorların sintezi və aktivliklərinin öyrənilməsi” mövzusunda- 2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya" ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №12
13.17.10.2018-ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun kiçik elmi işçisi Əlləzova Nigar Mahmud qızının “CuInSe2-Ge(Sn,Pb)–Se sistemlərinin tədqiqi və alınmış fazaların xassələri” mövzusunda- 2303.01 –“Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə dissertasiya işinin müzakirəsi. Protokol №13
Cari il ərzində seminarda 13 dissertasiya işinin (2 elmlər doktoru və11 fəlsəfə doktoru) müzakirəsi keçirilmişdir.
c) Dissertasiya Şurasının işi:
İnstitutun nəzdində 2303.01–“Qeyri-üzvi kimya“,2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz”, 3303.01–“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisasları üzrə Dissertasiya Şurası fəaliyyət göstərir.Hesabat ilində Dissertasiya Şurasında 1 nəfər texnika üzrə elmlər doktoru- Səfərov Aqil Rafiq oğlu – (Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutu), 14 nəfər isə kimya üzrə fəlsəfə doktoru - Əliyeva Mahizər Qafar qızı – (Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutu), Məmmədova Sevinc Rəhim qızı – (Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutu), Səfərova Lalə Nizami qızı –(Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti), Həsənli Turan Mirzalı qızı – (Bakı Dövlət Universiteti), Süleymanova Turac İbrahim qızı– (AMEA Naxçıvan Bölməsinin Təbii Ehtiyatlar İnstitutu), Məmmədova Zülfiyyə Məmməd qızı - (Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutu), Eminova Sənəm Fəxrad qızı – (Bakı Dövlət Universiteti), İsmayılova Bilqeyis Adil qızı - (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu), Hüseynova Şəfəq Ənvər qızı - Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu, Babayev Elmir Məqsəd oğlu – (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu), Babayeva Nigar Yasin qızı – (Naxçıvan Dövlət Universiteti), Qəhrəmanova Yeganə Balami qızı– ( Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutu) , Məmmədova Ulduz Vidadi qızı - (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu) elmi dərəcəsi almaq üçün dissertasiya müdafiə etmişdir.
1. Əliyeva Mahizər Qafar qızı - Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun elmi işçisi “Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində tsikloheksanolun oksidləşdirici dehidrogenləşməsi. ”2316.01 -“Kimyəvi kinetika və kataliz”. 12.01.2018
2. Məmmədova Sevinc Rəhim qızı – Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun dissertantı Uran və toriumun bis-(2-hidroksi-5-alkilbenzil) amin və xlornaften turşuları ilə ekstraksiyası” 2303.01- “Qeyri-üzvi kimya”. 26.01.2018
3.Səfərova Lalə Nizami qızı - Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin doktorantı “Benzoy turşusunun aminli və nitro törəmələrinin metal komplekslərinin sintezi və tədqiqi” 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 09.02.2018
4.Həsənli Turan Mirzalı qızı - Bakı Dövlət Universitetinin Kimya fakültəsinin doktorantı “Tl-Gd (Tb) telluridlərinin və onlar əsasında bərk məhlulların alınmasının fiziki-kimyəvi əsasları” 2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya”. 23.02.2018
5. Səfərov Aqil Rafiq oğlu - Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun doktorantı “Krekinq və piroliz qazlarının birgə emalı kimya texnoloji kompleksinin optimal layihələndirilməsinin elmi əsaslarının yaradılması” 3303.01–"Kimya texnologiyası və mühəndisliyi". 16.03.2018
6. Süleymanova Turac İbrahim qızı- AMEA Naxçıvan Bölməsinin Təbii Ehtiyatlar İnstitutunun doktorantı “Arsenin ikili və mis, gümüş, talliumla üçlü halkogenidlərinin su və üzvi mühitdə yeni alınma metodlarının işlənməsi” 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 27.04.2018
7.Məmmədova Zülfiyyə Məmməd qızı - Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun dissertantı “Ferrosen əsaslı bir- və çoxnüvəli metalkomplekslərin sintezi və tədqiqi” 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya”. 11.05.2018
8.Eminova Sənəm Fəxrad qızı - Bakı Dövlət Unversitetinin “Fiziki və kolloid kimya” kafedrasının doktorantı “Modifikasiya olunmuş pentasil seolitlərin iştirakında etilbenzolun metanolla selektiv alkilləşməsi” 2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz”. 25.05.2018
9.İsmayılova Bilqeyis Adil qızı - Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutun doktorantı “Seolit katalizatorlarının iştirakı ilə malein, mono- və dixlormalein anhidridlərinin aşağı molekullu (C1-C4) alifatik spirtlərlə efirləşmə reaksiyasının kinetika və mexanizmi” 2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz”. 14.06.2018
10.Hüseynova Şəfəq Ənvər qızı - Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı “As-Mn(Cr)-Se üçlü sistemlərində faza tarazlığı, şüşəəmələgəlmə və alınan yeni fazaların xassələrinin tədqiqi" 2303.01 –“Qeyri-üzvi kimya” 29.06.2018
11.Babayev Elmir Məqsəd oğlu - Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun doktorantı “Qaz fazada xlortoluolların heterogen katalitik oksidləşməsi reaksiyalarının kinetikası və mexanizmi” 2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz”. 21.09.2018
12.Babayeva Nigar Yasin qızı - Naxçıvan Dövlət Universitetinin Kimya kafedrasının dissertantı “Parağaçay molibdenit filizi əsasında molibdenit konsentratının, ammonium molibdatın, molibden (VI) oksidin, mis, gümüş, talliumun tiomolibdatlarının alınması və onların fiziki-kimyəvi tədqiqi” 2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” 19.10.18
13.Qəhrəmanova Yeganə Balami qızı - Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun elmi işçisi, doktorantı “Əlvan metallurqiyanın dəmirtərkibli tullantıları üzərində kükürd dioksidin qazvari reduksiyaedicilərlə reduksiyası” 2303.01– "Qeyri-üzvi kimya" 26.10.18
14.Məmmədova Ulduz Vidadi qızı - Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun elmi işçisi, doktorantı “Etilenin hydrogen peroksidlə etil spirti və asetaldehidə biomimetic katalitik monooksidləşməsi ” mövzusunda 2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz” 16.11.18
15. Məlikova Nuranə Nəhməd qızı - Kataliz və Qeyri üzvi Kimya institutunun elmi işçisi, doktorantı “Yarımkeçirici katalaz-mimetik sensor”-2316.01 –“Kimyəvi kinetika və kataliz” 30.11.18
ç) Nəşriyyat fəaliyyəti:
Hesabat ilində institut əməkdaşları tərəfindən yüksək impakt faktorlu xarici jurnallarda məqalələr dərc olunmuşdur: Applied Catalysis A, General, Journal of Alloys and Compounds, Physica status solidi (RRL) - Rapid Research Letters, Nanotechnology, Journal of Solid State Electrochemistry, Inorganica Chimica Acta, Journal of Thermal Analysis and Calorimetry, Polyhedron, Journal of Molecular Structure, Journal of biochemistry and molecular toxicology, Acta Chimica Slovenica, Materials Research-Ibero-american Journal of Materials, Chemie Ingenieur Technik, Physics of the Solid State, Russian Journal of Electrochemistry, Crystallography Reports, Russian Journal of Inorganic Chemistry, Inorganic Materials, Semiconductors, Журнал общей химии, Журнал физической химии, Materials Testing, Журнал Структурной Химии, Теоретические основы химической технологии, Журнал прикладной химии, Химия и технология топлив и масел.
Ümumiyyətlə bu il 196 məqalə, o cümlədən xaricdə 121, respublikada 75 məqalə çap olunmuşdur. Cari il ərzində 70 məqalə Web of Science, 10 məqalə SCOPUS, 34 məqalə isə digər bazalara daxil olan İmpakt faktorlu jurnallarda dərc olunmuşdur .
Dövri nəşrlər sahəsində Azərbaycan Kimya Jurnalının və Kimya Probleri Jurnalının 1,2,3 nömrələri çap olunmuş, 4-cü nömrəsi isə nəşrə təqdim olunmuşdur. Kimya Probleri Jurnalı 2017-ci il oktyabr ayından Web of Science bazasına daxil edilib. 2018-ci ildə institut əməkdaşları respublikada və bir sıra xarici ölkələrdə keçirilmiş konfranslarda məruzələrlə çıxış etmiş, 252 tezis (onlardan 109 xaricdə) çap olunmuşdur.
İnstitutun əməkdaşları İspaniyanın Donostia-San Sebastian, Almanıya Federativ Respublikasının Berlin və Frankfurt, Bolqarıstanın Sofiya, Ukraynanın Kiyev, Rusiyanın Moskva, Voronej, Dağıstan, Belarusiyanın Minsk və s. xarici ölkələrin şəhərlərinə müxtəlif məqsədlər üçün (konfranslarda, konqreslərdə, seminarlarda iştirak, elmi işlərin müzakirəsi, beynəlxalq laboratoriyalarda alınan nəticələrin müzakirəsi, gələcəkdə əməkdaşlıq məsələləri və qrant layihəsi çərcivəsi nəticəsində birgə aparılmış elmi işlərin müzakirəsi və s.) ezam olunmuşlar.
Hesabat ilində 6 kitab nəşr edilmişdir :
- Tofiq M. Nağıyev “Sinxron reaksiyalara koherent baxış”. “Şərq-Qərb”. ASC-nin mətbəəsi. Bakı, 2018, 216 s.
- Dilqəm Tağıyev, Manaf Manafov, Asif Məmmədov. “Kimyada informasiya texnologiyalarının tətbiqi”. “Elm” nəşriyyatı, Bakı, 2018 , 358 s.
- З.Р.Агаева, А.М.Кашкай, С.Р.Гаджиева «Экологический анализ некоторых антропогенных факторов загрязнения биосферы». Баку, 2018, 320 с.
- Изида Мамедъярова. Азотсодержащиe полимеры как ингибиторы коррозии стали. LAP LAMBERT Academic Publishing RU, 2018, 57 c.
- Eldar Zeynalov. Biblioqrafik göstərici.,“Elm və təhsil” nəşriyyatı , Bakı, 2018, 344 s.
- Əli Nəcəfqulu oğlu Nuriyev. Biobiblioqrafik göstərici. “Elm”, Bakı, 2018, 172 s.
2018-ci ildə İnstitutda AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsi ilə birgə keçirilmiş yubiley tədbirləri
Cari ildə İnstitutda 4 yubiley tədbiri keçirilmişdir.
2018-ci noyabrın 30-31-də Azərbaycanin görkəmli alimi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı akademik Murtuza Nağıyevin anadan olmasının 110 illiyinə həsr olunmuş “Nağıyev qiraətləri” elmi konfransı keçirilmişdir.
AMEA-nın dairəvi zalında keçirilən bu tədbiri giriş sözü ilə AMEA-nın prezidenti akademik Akif Əli-zadə açmış M.Nağıyevin elmi fəaliyyəti haqqında AMEA Kimya Elmləri Bölməsinin akademik–katibi akademik Vaqif Fərzəliyevin, vitse-prezident, akademik Dilqəm Tağıyevin məruzələri dinlənilmişdir. Yubiley iclasında M.Nağıyev haqqında akademik T.Nağıyev, akademik V.Abbasov, Azərbaycan Neft və Sənaye Universitetinın rektoru professor M.Babanlı çıxış etmiş, alim haqqında hazırlanmış videoslaydlar nümayiş etdirilmişdir.
AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsinin qərarı ilə yubileylərə həsr olunmuş 3 Elmi Şura iclası keçirilmişdir.
YÜKSƏK İXTISASLI ELMİ KADRLARIN HAZIRLANMASI
İnstitutun doktorantura və dissertanturasına (2017-ci ilin qəbul planına əsasən) 2018-cı ildə 18 nəfər, doktorantura yolu ilə 8 (elmlər doktoru hazırlığı üzrə 2, fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə 6), dissertantura yolu ilə 10 (elmlər doktoru hazırlığı üzrə 5,fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə 5) qəbul olmuşdur.
Hesabat ilində 57 doktorant və dissertant müxtəlif ixtisaslardan öz dissertasiya işləri üzrə elmi tədqiqat işləri aparırlar. İnstitutun doktoranturasında fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə 17 nəfər təhsil alır, onlardan 14 əyani və 3 qiyabi:
2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası -6
2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası -5
2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası -5
2304.01-“Makromolekullar kimyası” ixtisası -1
Elmlər doktoru hazırlığı üzrə 9 nəfər büdcə hesabına təhsil alır.
2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası -3
2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası -2
2304.01 -“Makromolekullar kimyası” ixtisası -1
2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası -2
3303.01-“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası -1
İnstitutun dissertanturasında elmlər doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün 9 nəfər
dissertasiya işi üzrə çalışır:
2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası -3
2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası -4
3303.01-“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası -1
2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası -1
Fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün 22 nəfər:
2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası -6
2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası -5
2304.01 -“Makromolekullar kimyası” ixtisası -3
2307.01-“ Fiziki kimya” ixtisası -4
3303.01-“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası -4
İNSTİTUTDA MAGİSTRATURA TƏHSİLİ
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Prezıdentinin 19.07.2018-ci il tarixli 494 №li sərəncamına əsasən İnstitutun fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə əyani doktorantı Aysel İmran qızı Məmmədova Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi və Macarıstan İnsan Resursları Nazirliyi arasında “2018-2020-ci illər üzrə İş Proqramı”na əsaslanan “Stipendium Hungaricum” təqaüd proqramının müsabiqəsində iştirak etmiş və müsabiqənin qaliblərindən biri olmuşdur. 27 avqust 2018-ci il tarixindən 4 il müddətinə Macarıstanın Budapeşt Texnologiya və İqtisadiyyat Universitetinə ezam edildiyinə görə A.İ.Məmmədovaya akademik məzuniyyət verilmişdir.
2016/2017- ci tədris ilində magistraturaya “Qeyri-üzvi kimya” ixtisaslaşması üzrə qəbul olunmuş Oruclu Elmir Nəcəf oğlu və Ağazadə Aytən İsmət qızı magistra təhsil proqramını başa vurmuş və yekun dövlət attestasiyasından müvəffəqiyyətlə keçərək fərqlənmə diplomu almışlar.
2017/2018-ci tədris ilində İnstitutun magistraturasına “Qeyri-üzvi kimya”, “Kimyəvi kinetika və kataliz” və “Fiziki-kimya” ixtisaslaşması üzrə 7 bakalavr qəbul olmuşdur. Magistrlar I kursu müvəffəqiyyətlə başa vuraraq yüksək təqaüdə layiq görülmüşlər. Hal-hazırda II kursun III semestrində təhsil alırlar.
2018/2019-cu tədris ilidə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Prezidentinin 12.09.2018-ci il tarixli № 570 sərəncamı ilə İnstitutun magistraturasına “Qeyri-üzvi kimya”, “Kimyəvi kinetika və kataliz”, “Fiziki-kimya”, “Yüksək molekullu birləşmələr kimyası”, “Neft-kimya proseslərinin riyazi modelləşdirilməsi” ixtisaslaşması üzrə 6 bakalavr qəbul olmuşdur.
GƏNC ALİM VƏ MÜTƏXƏSSİSLƏR ŞURASI
Akademik M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının Rəyasət Heyəti tərəfindən təstiq olunmuş fəaliyyət planına uyğun olaraq İnstitut rəhbərliyinin dəstəyi ilə 2018-ci ildə bir sıra elmi-ictimai tədbirlər həyata keçirmişdir.
Cari ilin aprel ayının 5-də İnstitutda Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının təşkilatçılığı ilə 195 saylı tam orta məktəbin şagirdləri üçün “Açıq qapı” günü keçirilmişdir. Hazırda ölkəmizdə elmin, təhsilin inkişafı və onların müasir səviyyədə inteqrasiyası üçün böyük imkanlar yaranmışdır və bu istiqamətdə Akademiyada mühüm işlər görülür. Bu cür tədbirlərin keçirilməsində məqsəd şagirdlərin dünyagörüşünün formalaşdırılması, onlarda kimya elminə marağın artırılmasıdır.
Tədbir çərçivəsində şagirdlər üçün kimya fənni üzrə viktorina keçirilmiş və qaliblər tərifnamə ilə təltif olunmuşlar. Bundan başqa açıq qapı çərçivəsində məktəbli uşaqlar üçün Şura üzvlərindən Samirə Məmmədova, Gülşən Nəhmətova və Sevinc Osmanova tərəfindən müxtəlif maraqlı əyləncəli elmi şoular göstərilmiş, onların müxtəlif laboratoriyalara ekskursiyası təşkil olunmuşdur. Sonda İnstitutun gənc alimi Sevinc Osmanova məktəblilər qarşısında “Zülallar, aminturşuları və onların təbiətdə rolu” mövzusunda məruzə ilə çıxış etmiş, uşaqları maraqlandıran sualları cavablandırmışdır.
19 sentyabr 2018-ci il tarixində M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin Bakı filialının bir qrup tələbəsi üçün institut rəhbərliyinin dəstəyi və Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının təşkilatçılığı ilə İnstitutda ekskursiya təşkil olunmuşdur.
Tələbələri qəbul edən AMEA vitse-prezidenti, institutun direktoru akademik Dilqəm Tağıyev öncə institutun qısa tarixi, əsas elmi istiqamətləri, aparılan tədqiqat işləri və əldə olunan nailiyyətləri haqqında, eləcə də burada çalışmış görkəmli alimlər haqqında danışdı. Sonra akademik qeyd etdi ki, bu gün Azərbaycan təhsili və elmi qarşısında duran əsas vəzifə - təhsilin və elmi tədqiqatların keyfiyyətinin yüksəldilməsi, ixtisaslı mütəxəssislərin və elmi kadrların hazırlanmasının təmin olunmasıdır.
Son illər AMEA-da həyata keçirilən islahatların mühüm istiqamətlərindən birini elm və təhsilin inteqrasiyası təşkil edir. M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin Bakı filialının tələbələrinin institutda olmasından məmnun olduğunu bildirən akademik qeyd etdi ki, adı çəkilən Universitet sayılıb-seçilən təhsil ocaqlarından biridir və təhsil sahəsində böyük nüfuza malikdır.
Sonra tələbələr institutda bir sıra laboratoriyalarda aparılan elmi-tədqiqat işləri ilə, müasir cihaz və avadanlıqların iş prinsipi ilə tanış olublar.
Bundan başqa cari ildə BDU və Texniki Universitetin tələbələri üçün institutda yay təcrübəsi təşkil olunmuşdur.
Ötən ildə olduğu kimi, cari ildə də İnstitutda Şuranın təşəbbüsü ilə “Fiziki-kimyəvi analiz üsulları” seminarları təşkil olunmuşdur. Seminarlarda gənc mütəxəssislər, doktorantlar və magistrlər fəal iştirak etmişlər.
Oktyabrın 30-da görkəmli kimyaçı alim, Əməkdar elm xadimi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, akademik Murtuza Nağıyevin anadan olmasının 110 illiyinə həsr edilmiş konfrans keçirilib. Konfransın keçirilməsində Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının üzvləri fəal iştirak etmişlər.
04-09 iyul 2018-ci il tarixdə AMEA Kimya Elmlər Bölməsi və Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının birgə təşkilatçılığı ilə kimya sahəsində tədqiqatlar aparan gənclər üçün “Gənc kimyaçıların yay məktəbi – 2018” adlı tədbir keçirilib.
Həmin tədbirdə İnstitutumuzun 10 fəal gənci iştirak etmiş, sertifikatla təltif olunmuşlar. Tədbir çərçivəsində kimyanın aktual mövzularına həsr olunan interaktiv müzakirələr təşkil olunub. Bir panel üzrə təşkil olunan müzakirədə İnstitutun aparıcı elmi işçisi, Şamo Tapdıqov “Xitin və Xitozan: təbiətdən müasir biotexnologiya və gen mühəndisliyinə qədər” mövzusunda məruzə etmiş və gənclərin suallarını cavablandırmışdır.
AMEA Rəyasət Heyətinin müvafiq qərarına uyğun olaraq institutda gənc mütəxəssislər, eləcə də doktorant və magistrlər üçün xarici dildən hazırlıq kurslarının təşkilində Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası fəal iştirak etmişdir.
Institutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının təşkilatçılığı ilə cari ilin oktyabr ayının 1-dən 20- dək İnstitutda “Akademik Murtuza Nağıyev” adına mükafatın verilməsi üçün gənc alim və mütəxəssislər arasında müsabiqə elan edilmiş, 5 nəfər gənc tədqiqatçı müsabiqədə iştirak üçün sənədlərini təqdim etmiş və onların elmi məruzələri dinlənilmişdir. İnstitut rəhbərliyinin əmri ilə yaradılan müsabiqə komissiyasının qərarına əsasən bu mükafata şura üzvü İlahə Mehdiyeva layiq görülmüşdür. Digər 4 gəncə isə həvəsləndirici mükafat verilmişdir.
Gənc alim Şamo Tapdıqov AMEA-nın elmi-tədqiqat proqramı çərçivəsində 18.10.2018 tarixindən 28.10.2018-dək Almaniyanın Karlsruher Texnologiya İnstitutunda elmi ezamiyyətdə olmuşdur.
Cari ildə Institut gənclərindən 2 nəfər SOCAR Elm Fondunun elan etdiyi müsabiqədə Xüsusi Layihələr (XL) istiqaməti üzrə, bir nəfər isə HM- Gənc alimlər üçün nəzərdə tutulan “həvəsləndirici mükafat” istiqaməti üzrə qalib olmuşdur.
İl ərzində İnstitut gənclərindən 2 nəfər fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün dissertasiya müdafiə etmişdir.
Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası “20 yanvar”,”Xocalı soyqırımı “kimi respublika əhəmiyyətli anım günlərinin İnstitutda qeyd edilməsinin təşkilində aktiv iştirak etmişdir.
TƏLTİFLƏR VƏ MÜKAFATLAR
1. Akademik Ə.Məcidov - 80 illik yubileyi münasibətilə AMEA Rəyasət Heyətinin, AMEA-nın müxbir üzvləri – E.Zeynalov - 70 və Ə.Nuriyev - 90 illik yubileyi münasibətilə AMEA Kimya Elimləri Bölməsinin Fəxri Fərmanı ilə təltif edilmişlər.
2. AMEA prezidentinin 35 yaşadək elmlər doktoru elmi dərəcəsi almış gənc alimlər üçün mükafatın təsis edilməsi barədə sərəncamına əsasən İnstitutun əməkdaşı kimya üzrə elmlər doktoru Dünya Babanlıya institut rəhbərliyi tərəfindən 5 (beş) min manat məbləğində pul mükafatı verilmişdir.
3. İnstitutun magistraturasının məzunu, kiçik elmi işçi Nigar İbrahimova AMEA-nın magistraturasında təhsil alan tələbələr arasında keçirilən “Magistr-2017” müsabiqəsinin 1-ci dərəcəli diplomuna layiq görülmüşdür
4. Oktaybrın 31-də elmi işçi İlahə Mehdiyeva elmi fəaliyyətdə fərqləndiyinə görə “Akademik Murtuza Nağıyev” adına mükafatın diplomuna,4 gənc isə (S.Səfərəliyeva, N.Abdurəhmanova, E.Bəhrəmov, V.Kərimli) həvəsləndirici mükafata layiq görülmüşlər.
26 aprel 2018-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən təşkil olunan ixtiraçılıq sahəsində nailiyyətlərə görə “İlin Patenti” nominasiyası üzrə V Respublika Müsabiqəsi keçirilmişdir. İnstitutun təqdim etdiyi 10 patentdən:
– İ 2017 0056 “Kristallaşma prosesinin idarə olunması üsulu” müəllifləri D.M.Babanlı, D.B.Tağıyev, S.Z.İmaməliyeva, İ.M.Babanlı, M.M.Əsədov 2-ci yerə;
– İ 2017 0025 “1-Metiltsikloheksodien-1,3-ün alınma üsulu” müəllifləri A.M.Əliyev, Z.A.Şabanova, Ə.İ.Kərimov, Ü.M.Nəcəf-Quliyev həvəsləndirici mükafata layiq görülmüşlər.
BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏR
İnstitut 2018-ci il ərzində Almaniya, Fransa, İspaniya, İtaliya, İsveç, Hollandiya, İsveçrə, Türkiyə, Rusiya və s. ölkələrin, həmçinin Respublikanın bir sıra elmi-tədqiqat müəssisələri və universitetləri ilə elmi əməkdaşlığı davam etdirmişdir. İnstitutda 2015-ci ildə yaradılmış iki– İspaniyanın Donostia Beynəlxalq Fizika Mərkəzi (DİPC) ilə birgə "Kvant Kompütinq və Spintronika üçün Qabaqcıl Materiallar" və Almaniyanın Berlin Texniki Universiteti, Böyük Britaniyanın Huddersfild Universiteti və Belarusiyanın Minsk İstilik və Kütlə Dəyişməsi İnstitutu ilə "Neft mənşəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materialları əsasında katalizatorların sintezinə və tətbiqinə dair fundamental tədqiqatlar" (İNTERLABCAT) beynəlxalq laboratoriyaları öz fəaliyyətlərini uğurla davam etdirmiş və əməkdaşlar yüksək İMPAKT FAKTORLU jurnallarda 50-ə yaxın birgə elmi məqaləsi çap etdirmişlər.
“Kvant Kompütinq və Spintronika üçün Qabaqcıl Materiallar” laboratoriyasında DİPC tədqiqatçıları tərəfindən topoloji izolyator xassəli bir sıra birləşmələrin səth və elektron quruluşlarının nəzəri hesablanması və eyni zamanda Avropanın digər qabaqcıl elmi mərkəzlərdə onların fiziki xassələrinin eksperimental tədqiqi aparılmışdır. Azərbaycan tədqiqatçıları tərəfindən məqsədyönlü axtarış üçün bu materialların uyğun sistemlərinin kompleks fiziki-kimyəvi, kristalloqrafik, termodinamik tədqiqi aparılmış və onların bəzilərinin monokristalları sonrakı tədqiqatlar üçün yetişdirilmişdir.
İNTERLABCAT laboratoriyasında karbohidrogenlərin oksidləşməsində universal katalizator kimi tətbiq olunan nanokarbon katalizatorlarının fundamental aspektləri tədqiq olunmuşdur.
Hesabat ilində İnstituta xarici ölkələrdən bir sıra qonaqlar dəvət olunmuşlar.
31.05.2018-ci il tarixində Monqolustan Elmlər Akademiyasının prezidenti akademik Duger Reqdel gəlmişdir. Görüşdə akademik təmsil etdiyi qurum barədə məlumat vermiş, 60 ilə yaxın fəaliyyət göstərən akademiyada müxtəlif elm sahələri üzrə elmi tədqiqat işlərini yerinə yetirildiyini qeyd edərək, Monqolustan Elmlər Akademiyası ilə AMEA, eləcədə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu arasında kadr və təcrübə mübadiləsinin aparılmasının məqsədə uygun olduğunu vurğulamışdır. Sonra birgə əməkdaşlığa dair müzakirələr aparılmış, əlaqələrin davamlı inkişafı istiqamətində müvafiq qərarlar qəbul edilmişdir.
Bu görüşdə Monqolustan Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Tarix İnstitutunun direktoru, professor Çulluun Sampildondov, Monqolustanın Ankaradakı səfirliyinin birinci katibi Solonqa Batsaixan, AMEA Beynəlxalq əlaqələr idarəsinin “Xarici ölkələrin akademik qurumları ilə əlaqələr“ şöbəsinin rəhbəri Bunyamin Seyidov da iştirak ediblər. Görüşün sonunda instututun direktoru akademik Dilqem Tağıyev İnstitutun yaranma tarixi və Azərbaycan elminin inkişafında rolu haqqında məlumat vermiş, instututun fəaliyyət göstərdiyi illərdə ölkə elminin beynəlxalq aləmə inteqrasiyasında mühüm rol oynadığını və bir çox nailiyyətlərə imza atdığını söylədi. Sonra D.Tağıyev rəhbərlik etdiyi qurumda gənc alimlərin beynəlxalq aləmə inteqrasiyası baxımından dünyanın qabaqcıl elmi mərkəzlərində təcrübəyə yiyələnməsinin əhəmiyyətini vurğulamış, iki qurum arasında müxtəlif elmi layihələrin həyata keçirilməsi və tədqiqatçıların qarşılıqlı olaraq ezam olunmasının vacib oldugunu qeyd etmişdir.
22.06.2018-ci il tarixində Macarıstan Milli Sağlamlıq İnstitutunun bölmə rəhbəri, professor Geza Safrani gəlmişdir. Professor Safrani “ Şişlərin gen terapiyası” mövzusunda elmi məruzə ilə çıxış etmişdir.
Məruzəçi qeyd etmişdir ki, siçanlar üzrə aparılan tədqiqatların nəticəsi olaraq şiş xəstəliklərində, xüsusi ilə də beyin şişlərində gen terapiyası effektli nəticələrə səbəb olmuşdur. Gen terapiyası immun sisteminin şiş əleyhinə olan müqavimətini artırır və kimya terapiyası ilə eyni zamanda tədbiq ediləndə daha effektli olur.
Bu tədbir Ukrayna Elm Texnologiya Mərkəzinin “ Triptofanın bəzi biogen metallarla komplekslərinin sintezi və radioqoruyucu xassələrinin tədqiqi “ layihəsi cərcivəsində, Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu, Biofizika İnstitutu və Radiasiya Problemləri İnstitutlarının birgə təşkilatçılığı ilə keçirilmişdir.
20.11.2018-ci il İngiltərə Haddersfild Universitetinin professoru Vladimir Mixayloviç Vişnyakov gəlmişdir. Universitetin direktoru və “Materials Research” laboratoriyasının müdiri Vladimir Mixayloviçin Bakıya dəvət olunmasında məqsəd Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu ilə Haddersfild Universiteti arasında elmi əlaqələrin daha da inkişaf etdirilməsi olmuşdur.
O “ Nanoquruluşlu materialların analitik tədqiqatları” mövzusunda məruzə ilə çıxış etmişdir. İnstitutun direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev Haddersfild Universiteti haqqında məlumat verərək bildirdi ki, bu universitetin “Materials Research” laboratoriyası Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun “Neft mənşəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materialları əsasında katalizatorların sintezinə və tətbiqinə dair fundamental tədqiqatlar” beynəlxalq laboratoriyası ilə birgə tədqiqat işləri aparır. Bu görüşdə Kimya Elmləri Bölməsinin digər institutlarının əməkdaşları da iştirak etdilər.
18.04.2018-ci ildə AMEA-nın Mərkəzi Elmi Kitabxanasında “Kimyanın davamlı inkişafda rolu” mövzusunda Azərbaycan İtaliya Beynəlxalq elmi seminarı keçirilmişdir.
Tədbir AMEA Rəyasət Heyəti aparatının Beynəlxalq əlaqələr idarəsi, M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu (KQKİ) və İtaliyanın Azərbaycandakı səfirliyinin təşkilatçılığı ilə baş tutmuşdur.
Seminarı akademiyanın vitse-prezidenti, KQKİ-nin direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev açaraq tədbirin AMEA və İtaliyanın müvafiq elmi müəssisələri arasında kimya sahəsində əlaqələrin gücləndirilməsi baxımından önəmli olduğunu bildirib. O, seminarın əlamətdar zamanda baş tutduğunu və hazırda dünyada İtaliya Tədqiqatlar Gününün qeyd edildiyini söyləmişdir.
D.Tağıyev bu gün iki ölkənin siyasi, iqtisadi, elmi, mədəni və digər sahələrdə sıx əməkdaşlıq əlaqələrinin olduğunu və 2017-ci ildə Azərbaycanla İtaliya arasında ticarət dövriyyəsinin 4 milyard avroya yüksəldiyini bildirib. Akademik qeyd etdi ki, İtaliyanın Maire Technimont şirkəti Dövlət Neft Şirkəti ilə bir sıra layihələrin reallaşmasında, o cümlədən Sumqayıt etilen-propilen zavodunun və Neft Emalı zavodunun yenidən qurulmasında əməkdaşlıq edir.
Akademik son illərdə iki ölkə arasında elmi əlaqələrin də gücləndiyini, AMEA ilə İtaliya Milli Tədqiqatlar Şurası arasında əməkdaşlıq sazişinin imzalandığını, birgə tədqiqat proqramlarının elan edildiyini diqqətə çatdırıb, bu il qalib olan 4 layihə üzrə birgə tədqiqat işlərinə start veriləcəyini qeyd etdi.
Sonra çıxış edən İtaliyanın Azərbaycandakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri Auqusto Massari qeyd edib ki, beynəlxalq səviyyədə təcrübələrin bölüşdürülməsi olmadan innovasiya və mühüm nəticələr əldə oluna bilməz və dayanaqlı inkişafa nail olmaq çətin olar. Bu mənada hər iki ölkənin elmi mərkəzləri arasındakı əlaqələrin müxtəlif istiqamətlərdə, o cümlədən kimya sahəsində inkişaf etdirilməsi önəmlidir. Səfir hazırda AMEA ilə İtaliyanın elmi müəssisələri arasında 5 istiqamətdə birgə elmi tədqiqat işlərinin aparılması barədə Rəyasət Heyəti aparatı Beynəlxalq əlaqələr idarəsinə yeni təklif verdiklərini diqqətə çatdırmışdır.
Daha sonra Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, AMEA-nın müxbir üzvü Məhəmməd Babanlı “Topoloji izolyator materiallarının dizaynının kimyəvi aspektləri” mövzusunda məruzə ilə çıxış edib. M.Babanlı bildirib ki, son illərdə kimya, fizika və materialşünaslığın qovşağında multidissiplinar elmi araşdırmaların prioritet istiqamətlərindən biri yeni nəsil qeyri-üzvi funksional materialların–topoloji izolyatorların yaradılması və tədqiqidir. Topoloji izolyator materiyanın xüsusi kvant halı olub həcmdə izolyatordur, səthdə isə yüksək spin polyarlaşmış elektrik keçiriciliyinə malikdir. Bu unikal xassə topoloji izolyatorlar əsasında keyfiyyətcə yeni elektronikanın – spintronikanın və topoloji kvant kompüterlərinin yaradılmasına geniş imkanlar açır.
Bu materialların, həmçinin tibbdə və təhlükəsizlik sistemlərində istifadə olunan "terahers" detektorlarda və kvant kompütinqi əsasında işləyən digər yeni nəsil cihaz və qurğularda istifadə olunacağı gözlənilir. Alim qeyd edib ki, Azərbaycanda topoloji izolyator materialları sahəsində sistemli tədqiqatlar 2011-ci ildən aparılır. Bu müddətdə Avropa Birliyinin və Yaponiyanın topoloji izolyatorların nəzəri və təcrübi tədqiqi ilə məşğul olan aparıcı elmi mərkəzləri ilə geniş beynəlxalq əlaqələr qurulmuşdur. Həmin əməkdaşlıq çərçıvəsində İtaliyanın bir sıra elmi müəssisələri ilə birgə tədqiqatlar aparılır və onların nəticələri Web of Science sisteminə daxil olan yüksək impakt faktorlu jurnallarda çap edilmiş 10-dan artıq müştərək elmi məqalədə öz əksini tapmışdır.
Sonra Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun laboratoriya müdiri, kimya üzrə elmlər doktoru, professor Nizami Zeynalov “Polimer nanogellər – dərman maddələrinin immobilizasiyasında daşıyıcı kimi” mövzusunda məruzəsini diqqətə çatdırıb. Professor bildirib ki, son illər nanogellərin sintezi və onların iştirakı ilə dərman preparatlarının uzun müddətli təsirə malik olmaları tədqiqatçıların diqqət mərkəzindədir. Bu mənada polimerlərdən istifadə olunması müasir üsullar arasında dərman preparatlarının lazımı orqanlara çatdırılmasında əsas yer tutur.
Polimerlər bu halda matrisa olub, dərman preparatlarını özündə uzun müddət saxlayır və orqanizmdə onların tədricən ayrılmasına köməklik göstərirlər. Belə ki, polimer makromolekullar lazım olan hüceyrəyə daxil olmayana qədər dərman preparatları polimerdən azad oluna bilməz. Bununla əlaqədəar olaraq təbii və sintetik əsaslı polimer nanogellərdən istifadə edilməsi məqsədə uyğundur.
Tədbirin davamında İtaliyanın “Kinetics Technology” şirkətinin innovasiya strategiyası üzrə vitse-prezidenti Qaetano İaquaniellonun “İnkişafın davamlılığının və tərəqqinin təmin olunmasında kimya və kimya mühəndisliyinin rolu nədir?” və Roma Tor Verqata Universitetinin professoru Massimiliano Barlettanın “Bioplastik materialların təkmilləşdirilməsi və onların emalı” mövzularında məruzələri dinlənilmişdir.
Seminarda, həmçinin dünyanın aparıcı elmi təşkilatları ilə beynəlxalq əməkdaşlıq perspektivlərindən danışılıb, qarşılıqlı münasibətlərin inkişafı və yeni əməkdaşlıq mexanizmlərinin yaradılması imkanlarından bəhs olunmuşdur.
04.12.2018-ci il tarixində saat 11-də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının akademik M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-Üzvi Kimya İnstitutunda keçirilən elmi seminarı giriş sözü ilə AMEA-nın vitse-prezidenti, institutunun direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev açdı. O, Türkiyənin “Vestel” Müdafiə Sənayesi şirkəti haqqında məlumat verərək bildirdi ki, bu şirkətin araşdırmaçısı, professor Sadiq Quliyevin Bakıya dəvət olunmasında məqsəd Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu ilə adı qeyd olunan şirkət arasında əlaqələrin inkişaf etdirilməsidir.
Sonra Türkiyə Cümhuriyyəti “Vestel” Müdafiə Sənayesi şirkətində araşdırmaçı, professor Sadiq Quliyev “Qatı oksid yanacaq elementləri” mövzusunda məruzə ilə çıxış etdi. Məruzəçi kimyəvi enerjinin elektrik enerjisinə çevrilməsini reallaşdıran yanacaq elementlərindən, bu sahədə apardıqları tədqiqat işlərindən ətraflı danışdı. Məruzə ətrafında geniş müzakirələr aparıldı, birgə elmi tədqiqatların aparılmasının mümkünlüyü qeyd olundu.
Hesabat ilində institutun bir sıra əməkdaşları xarici ölkələrə ezam edilmişdir.
1. “Nanoelektrokimya və elektrokataliz” laboratoriyasının müdiri Akif Əliyev və b.e.i. Vüsalə Məcidzadə 20.06.2018-ci il tarixindən 4 gün müddətinə Bolqarıstan Respublikasının Sofiya şəhərində akad. Yevgeni Budevski adına Elektrokimya və Energetik sistemlər İnstitutuna ezam edilmişlər. Məqsəd müştərək layihə üzrə görüləcək iş planlarının və elmi işlərin gələcək perspektivlərinin müzakirəsindən, elmi tədqiqat laboratoriyaları ilə tanışlıqdan ibarət olunmuşdur.
2. AMEA-nın vise-prezidenti, İnstitutun direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev 23.06.2018-ci il tarixlərindən 7 gün müddətinə, AMEA akademik M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu ilə İspaniya Krallığının Donostia Beynəlxalq Fizika Mərkəzinin təşkil etdiyi müştərək “Kvant kompütinqi və spintronika üçün qabaqcıl materiallar” beynəlxalq laboratoriyasının birgə tədqiqatlarının nəticələrini müzakirə etmək və növbəti mərhələnin proqramını tərtib etmək məqsədi ilə İspaniyanın Sebastian şəhərinə ezam edilmişdir.
3. İnstitutun “Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə“ laboratoriyasının müdiri Eldar Zeynalov 19.08.2018- il tarixindən 17 gün müddətinə Almaniyanın Berlin şəhərinə “Neft mənşəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materialları əsasında katalizatorların sintezinə və tətbiqinə dair fundamental tədqiqatlar (İNTERLABCAT)” beynəlxalq laboratoriyasının proqramında nəzərdə tutulmuş işləri müzakirə etmək, alınmış nəticələri seminarda təqdim etmək və Berlin Texniki Universitetinin laboratoriyasında bir sıra eksperimentlər aparmaq üçün ezam edilmişdir.
4. İnstitutun elmi işlər üzrə direktor müavini müxbir üzv Məhəmməd Babanlı 07.09.2018-ci il tarixindən 8 gün müddətinə Kiyev Milli Universitetində tədqiqatların nəticələrini müzakirə etmək, gələcək əməkdaşlıq istiqamətlərini müəyyən etmək və Kiyevdə keçiriləcək IV Beynəlxalq Kimya və Kimya Texnologiyası üzrə Türk konqresində məruzəçi kimi iştirak etmək üçün Kiyev şəhərinə ezam edilmişdir.
5. İnstitutun “Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsinin müdiri Mübariz Əhmədov 20.09.2018-ciil tarixindən 7 gün müddətinə M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universiteti ilə gələcək elmi əməkdaşlıq məsələlərini müzakirə etmək üçün Moskva şəhərinə ezam edilmişdir.
6. “Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdirilməsi” lab. müdiri Mirsəlim Əsədov 23.09.2018-ci il tarixindən 7 gün müddətinə Minsk şəhərinə (Belarus MEA Elmi-Praktiki Materialşünaslıq Tədqiqat Mərkəzin – EPMTM) ezam edilmişdir. Ezamiyyətin məqsədi Belarus MEA EPMTM ilə AR Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun (EİF) (Layihənin adı: "Mikroelektronika üçün tərkibində nadir torpaq elementləri saxlayan tallium-bismut telluridləri əsasında yeni maqnit materialların sintezi, tədqiqi və xassələrinin modelləşdirilməsi") qrant layihəsi çərçivəsində birgə aparılmış elmi işlərin müzakirəsi olmuşdur.
7. İnstitutun elmi işlər üzrə direktor müavini Məhəmməd Babanlı 08.10.2018-ci il tarixindən 5 gün müddətinə Voronej Dövlət Universitetinin Qeyri-üzvi kimya kafedrası ilə qeyri-üzvi materialşünaslıq sahəsində birgə tədqiqatların bəzi nəticələrini, gələcək elmi əməkdaşlıq məsələlərini müzakirə etmək və Rusiya –Azərbaycan birgə qrant layihəsi çərçivəsində elmi işlər aparmaq üçün Voronej şəhərinə ezam edilmişdir.
8. “Nanoelektrokimya və elektrokataliz” lab. müdiri Akif Əliyev 17.10.2018-ci il tarixindən 4 gün müddətinə Rusiya Federasiyasının Mahaçqala şəhərində "Kimya, Kimya texnologiyası və ekologiya" üzrə keçirilən3 Beynəlxalq elmi-praktik konfransda iştirak etmək üçün ezam edilmişdir. Konfransın təşkilat komitəsinin üzvü olaraq, “Yarımkeçirici Mo-S təbəqələrinin elektroçökdürülməsinə müxtəlif faktorların təsiri” mövzusunda plenar məruzə ilə çıxış etmiş, Dağıstan Dövlət Universitetinin müxtəlif kafedralarında fəaliyyət göstərən elmi- tədqiqat laboratoriyaları ilə və orada aparılan elmi işlərlə tanış olmuş, gələcəkdə birgə elmi-tədqiqat işlərinin aparılmasının mümkünlüyünü, qeyri-üzvi kimya kafedrasının müdiri prof. U.Hacıyev və innovasiyalar üzrə rektorun köməkçisi, nanomateriallar üzrə problem laboratoriyasının rəhbəri F.Orucovla ətraflı şəkildə müzakirə etmişdir.
9. Şamo Tapdıqov 18.10.2018 tarixindən 28.10.2018-dək Almaniyanın Karlsruhe Texnologiya İnstitutunda elmi ezamiyyətdə olmuşdur. Ezamiyyət dövründə Texnoloji və Polimerlər Kimyası departamentinin rəhbəri prof. Patrick Theatonun tədqiqat qrupunda olmuş, seminar mühazirələri, hidrogellərin sintezi və onların dərman preparatlarının daşınmasında rolu mövzusunda müzakirələrə qatılıb, magistr və doktorantların həftəlik dinləmələrində iştirak etmişdir. Həmçinin o, xitozan əsaslı qısa zəncirli polipeptid daşıyıcıların sintezi (zədələnmiş DNT fraqmentlərinin bərpası üçün) təcrübələrində iştirak etmiş və onların molekulyar-strukturunun müəyyən edilməsi üçün əsas fiziki analiz metodlarının tətbiqi ilə maraqlanmışdır. Bundan başqa Şamo Tapdıqov Karlsruhe Texnologiya İnstitutunda Azərbaycanımız, AMEA akad. M.Nağıyev ad. KQÜKİ-nun elmi fəaliyyəti, hazırki yerli və beynəlxalq elmi-tədqiqat layihələrimiz, nəticələrimiz, elmi nəşrlərimiz barəsində məruzə etmişdir.
10. AMEA-nın vitse-prezidenti, İnstitutun direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev 20.10.2018-ci tarixindən 7 gün müddətinə Almaniya Federativ Respublikasının Frankfurt şəhərində keçirilmiş 8-ci Dünya Kimya Konqresində təşkilat komitəsinin üzvü və məruzəçi kimi çıxış etmək üçün Almaniyanın Frankfurt şəhərinə ezam edilmişdir.
11. AMEA-nın vitse-prezidenti, İnstitutun direktoru, akademik Dilqəm Tağıyev 22.11.2018-ci il tarixindən 6 gün müddətinə İtaliya Respublikasının Roma şəhərində keçiriləcək kimya mühəndisliyi üzrə 8-ci Beynəlxalq Konfransda məruzə ilə çıxış etmək üçün İtaliya Respublikasının Roma şəhərinə ezam edilmişdir.
12. “Nanokompozit katalizatorlar ” lab. müdiri Əhmədov Vaqif Məlik oğlu 26.11.2018-ci il tarixindən 7 gün müddətinə “Laylı quruluşlu birləşmə və polimerlər əsasında sintez olunmuş nanokompozitlərin katalitik və sorbsion xassələrinin tədqiqi” elmi tədqiqat proqramı ilə bağlı məsələlərin müzakirəsi üçün Moskva şəhərinə Rusiya Elmlər Akademiyasının Element Üzvi Birləşmələr İnstitutuna ezam edilmişdir.
13. Nanostrukturlaşdırılmış metal-polimer katalizatorları” lab. müdiri Nizami Zeynalov və ap.e.i. Şamo Tapdıqov 03.12.2018-ci il tarixindən 5 gün müddətinə layihə çərçivəsində xitozan əsaslı hidrogellərinin FTİR, Rentgenfaza, SEM və TEM üsulları ilə morfoloji xarakteristikaları, sitotoksiki və bioloji tədqiqatlarını həyata keçirmək üçün İtaliyanın Polimerlər, Kompozitlər və Biomateriallar İnstitutuna ezam edilmişlər.
Cari il ərzində həmçinin İnsitutun “Koherent - sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalari” şöbəsinin müdiri akademik Tofq Nağıyev xaricdə keçirilmiş bir sıra konfranslarda:
-1-3 martda Londonda (BK) 4-cü Avropa Üzvi Kimya Konqresində Təşkilat Komitəsinin üzvü kimi “Piperidinin H2O2 və N2O ilə koherent-sinxronlaşdırılmış qaz fazalı oksidləşməsi” mövzusunda şifahi məruzə ilə;
-25-29 avqustda Praqada (Çexiya) keçirilən Kimya və Proseslərin Texnologiyası sahəsində 23-cü Beynəlxalq Konqresdə “Piperidinin azot -1 oksidlə 2,3,4,5-tetrahidropiridinə qaz fazalı oksidləşməsi” mövzusunda şifahi məruzə ilə;
-17-19 sentyabrda Yaşıl Kimya və Texnologiya üzrə Amsterdamda (Niderland) 9-cu Dünya Konqresində “Tsikloheksanın hidrogen peroksidlə biomimetik oksidləşməsinin mexanizmi” mövzusunda poster məruzə ilə;
-İyun ayında Reaksiyaların Kinetikası, Mexanizmi və Katalizatorlar üzrə Budapeştdə (Macarıstan) keçirilən 1-ci Beynəlxalq Konqresdə “Biomimetik katalizatorun tsikloheksanın onun törəmələri ilə qarışıqda oksidləşməsi prosesində seçiciliyi” mövzusunda poster məruzə ilə;
-14-17 oktyabrda Nitsa (Fransa) şəhərində keçirilən Biotərkibli və Bioəsaslı Kimya və Materiallar üzrə 4-cü Beynəlxalq Konfransda “3-pikolinin azot-1oksidlə koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşməsi” mövzusunda poster məruzə ilə iştirak etmişdir.
BEYNƏLXALQ VƏ DİGƏR QRANTLAR
2018-ci ildə maliyyələşdirilmiş qalib qrant layihələri
Layihənin adı | İnnovativ metallurgiya texnologiyası əsasında yayma istehsalatında yüksək xassələrə malik bimetallik valın işlənməsi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2016 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2019 |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihə rəhbəri: t.e.d.,prof. Sübhan Namazov (Azərbaycan Texniki Universiteti); həmrəhbər: k.e.d., prof. İxtiyar Bəxtiyarlı (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu) |
Layihənin məbləği | 60 000 man. |
Layihənin adı | Yüksək texnologiyalar üçün yeni topoloji izolyatorların və Raşba yarımkeçiricilərinin alınması, kimyəvi dizaynı və tədqiqi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2016 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2019 |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin rəhbəri: k.ü.f.d. İmaməliyeva Samirə (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu); həmrəhbər k.ü.f.d. Əliyev Ziya (Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti) |
Layihənin məbləği | 80 000 man. |
Layihənin adı | İnterkalyasiya olunmuş laylı quruluşlu birləşmələr və polimerlər əsasında hazırlanmış yeni hibrid nanokompozitlərin sorbsiya və katalitik xassələrinin tədqiqi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2016 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2019 |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin rəhbəri: k.e.d., prof. Abdulsəyid Əzizov (Bakı Dövlət Universiteti); həmrəhbər: k.ü.f.d. Natalya Melnikova (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu) |
Layihənin məbləği | 80 000 man |
Layihənin adı | Mis və gümüşün çoxkomponentli xalkogenidləri əsasında yeni superion keçiricilərinin və termoelektrik materiallarının alınması və tədqiqi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2016 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2019 |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin rəhbəri: k.e.d., prof. İmir Əliyev (AMEA Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu); həmrəhbər: Yusibov Yusif (Gəncə Dövlət Universiteti) |
Layihənin məbləği | 60 000 man. |
Layihənin adı | Acınohur titanmaqnetit superkonsentratının məhsullarından istifadə etməklə litium titanatların sintezi və xassələrinin funksiyalaşdırılması
|
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2016 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2019 |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin rəhbəri: k.e.d. Məmmədov Asif (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu); həmrəhbər: Məmmədov Elman (Azərbaycan Texniki Universiteti) |
Layihənin məbləği | 50 000 man. |
Layihənin adı | Triazapentadien əsaslı komplekslərin sintezi və katalizdə tətbiqi imkanları |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2016 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2019 |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin rəhbəri: Şıxaliyev Namiq (Bakı Dövlət Universiteti); həmrəhbər: Cəlaləddinov Fidail (Kataliz və Qeyri - üzvi Kimya İnstitutu) |
Layihənin məbləği | 55 000 man. |
Layihənin adı | Ətraf mühitə atılan tullantılarda yüngül karbohidrogenlər (C1-C4), metanol və xloraromatik karbohidrogenlərin zərərsizləşdirilməsi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu “Elm-Təhsil İnteqrasiyası” məqsədli qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2016 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2019 |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin rəhbəri: Arif Əfəndi (Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu); həmrəhbər: Şəmilov Nazim (Bakı Dövlət Universiteti) |
Layihənin məbləği | 60 000 man. |
Layihənin adı | Misin mürəkkəb xalkogenidləri ortatemperaturlu termoelektrik materialları kimi: sintezdən və faza tarazlıqlarından "tərkibquruluş-xassə" əlaqəsinə doğru |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun 1-ci Azərbaycan-Rusiya birgə beynəlxalq qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2017 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2020 |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin həmrəhbəri: Məhəmməd Babanlı (AMEA Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu; AMEA Fizika İnstitutu; Bakı Dövlət Universiteti), həmrəhbər: k.e.d., prof. Andrey Şevelkov (M.V.Lomonosov adına MDU) |
Layihənin məbləği | 175 000 man. |
Layihənin adı | Nanoelektronikada tətbiq üçün t ərkibind ə III qrup xalkogenidləri saxlayan bərk məhlullar, qrafen və ifrat nazik silisium təbəqələri əsasında alınmış 2D sistemlərdə defekt əmələgəlmənin mexanizmi və kvant halları |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun 1-ci Azərbaycan-Rusiya birgə beynəlxalq qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2017 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2020 |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin iştirakçısı: Mirsəlim Əsədov (AMEA KQÜKİ) AMEA Fizika İnstitutu (AMEA Fizika İnstitutu; AMEA KQÜKİ), REA Fizika-Texnologiya İnstitutu |
Layihənin məbləği | 75 000 man. |
Layihənin adı | L-tiroksinin xitozanın N-trimetil yodlu törəməsinə enkapsullaşdırılması və onun uzun müddət nəzarətli ayrılmasının in vivo bioloji tədqiqi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının “Beynəlxalq Elmi Əməkdaşlıq” Müştərək Elmi Tədqiqat müsabiqəsinə təqdim edilmiş layihələr |
Təqdim edildiyi il | 2017 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2020 |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin həmrəhbəri: k.e.d. Nizami Zeynalov (KQÜKİ); layihənin həmrəhbəri: prof. Maria Grazia Raucci (İtaliya Sosial Respublikası “Polimerlər, kompozitlər və Biomateriallar İnstitutu”) |
Layihənin məbləği |
|
Layihənin adı | FeChx-TiO2-MoSx hibrid katodlarının elektrokimyəvi və fotoelektrokimyəvi tədqiqi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının “Beynəlxalq Elmi Əməkdaşlıq” Müştərək Elmi Tədqiqat müsabiqəsinə təqdim edilmiş layihələr |
Təqdim edildiyi il | 2017 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2020 |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin həmrəhbəri: k.e.d. Akif Əliyev (KQÜKİ); layihənin həmrəhbəri: t.e.d., prof. Evelina Slavçeva (Bolqarıstan Respublikasının akad. Yevgeni Budevski adına Elektrokimya və Energetik sistemlər İnstitutu) |
Layihənin məbləği |
|
Layihənin adı | Laylı quruluşlu birləşmə və polimerlər əsasında sintez olunmuş nanokompozitlərin katalitik və sorbsiyon xassələrinin tədqiqi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 2018-2020-ci illər üçün elmi tədqiqat proqramlarının işlənməsi, seçilməsi və maliyyələşdirilməsi məqsədilə keçirilən respublika müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2018 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 36 ay |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin rəhbəri: akademik Abel Məhərrəmov (Bakı Dövlət Universiteti); Layihənin həmrəhbəri: k.e.d., prof. Vaqif Əhmədov (AMEA KQÜKİ) |
Layihənin məbləği | 300 000 man. |
Layihənin adı | Polimer əsaslı nanogellərin alınması və onların dərman preparatlarının daşıyıcısı kimi xərçəng xəstəliklərinin müalicəsində tətbiqi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 2018-2020-ci illər üçün elmi tədqiqat proqramlarının işlənməsi, seçilməsi və maliyyələşdirilməsi məqsədilə keçirilən respublika müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2018 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 36 ay |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin rəhbəri: akademik Dilqəm Tağıyev (AMEA KQÜKİ) (AMEA-nın Biofizika İnstitutu, Milli Onkologiya Mərkəzi) |
Layihənin məbləği | 360 000 man. |
Layihənin adı | Mikroelektronika üçün tərkibində nadir torpaq elementləri saxlayan tallium-bismut telluridləri əsasında yeni maqnit materialların sintezi, tədqiqi və xassələrinin modelləşdirilməsi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun 2-ci Azərbaycan-Belarus birgə qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2017 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2020 |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin həmrəhbəri k.e.d., prof. Mirsəlim Əsədov (AMEA KQÜKİ) Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti, BMEA-nın Materialşünaslıq üzrə elmi-praktiki mərkəzi |
Layihənin məbləği | 60 000 man. |
Layihənin adı | Qeyri-tarazlıqlı heterofazalı neft-kimya proseslərinin və neft-qaz sistemlərinin riyazi və fiziki-kimyəvi modelləşdirilməsi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Elm Fondu”nun elmi tədqiqat, innovativ layihələrin maliyyələşdirilməsi məqsədilə qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2017 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2020 |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin rəhbəri:k.e.d. Mirsəlim Əsədov (AMEA KQKİ) |
Layihənin məbləği | 60 000man |
Layihənin adı | Koordinasion birləşmələrin neftin reoloji xassələrinə təsirinin tədqiqi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Elm Fondu”nun elmi tədqiqat, innovativ layihələrin maliyyələşdirilməsi məqsədilə qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2017 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2019 |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin rəhbəri: k.e.d. Mina Munşiyeva (AMEA KQÜKİ) |
Layihənin məbləği | 45 000 man. |
Layihənin adı | Biratomlu fenolların karbon dioksidlə karboksilləşdirilməsi reaksiyasının nanostrukturlu oksid əsaslı katalizatorlarının hazırlanması texnologiyasının işlənilməsi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu və Azərbaycan Respublikası Gənclər və İdman Nazirliyinin birgə təşkil edərək keçirdiyi Gənc alim və mütəxəssislərin 4-cü xüsusi – “Mənim ilk qrantım”- qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2017 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 2018-2019 (12 ay) |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin həmrəhbəri: k.ü.f.d. Sevinc Osmanova (AMEA KQÜKİ); (AMEA Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu) |
Layihənin məbləği | 35 000man. |
Layihənin adı | Zob əleyhinə istifadə olunan L-tiroksin preparatının daşınması üçün sintez olunmuş N-trimetilyod xitozanın reoloji və spektral tədqiqi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Elm Fondu”nun elmi tədqiqat, innovativ layihələrin maliyyələşdirilməsi məqsədilə qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2017 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | 30 gün |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin rəhbəri: k.ü.f.d. Şamo Tapdıqov |
Layihənin məbləği | 16 386 man. |
Layihənin adı | V, P, Mo, Sb oksid katalizatorların fiziki-kimyəvi xassələri ilə katalitik aktivliyi arasında kollerasiyanın müəyyən edilməsi |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Elm Fondu”nun elmi tədqiqat, innovativ layihələrin maliyyələşdirilməsi məqsədilə qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2017 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | - |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin rəhbəri: Elmir Babayev |
Layihənin məbləği | 12 000 man. |
Layihənin adı | Ağır metalların xalkogenidlərinin, xalkohalogenidlərinin və onlar əsasında yeni funksional materialların alınmasının fiziki-kimyəvi əsasları |
Təqdim edildiyi Fond (yerli və beynəlxalq) | Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Elm Fondu”nun elmi tədqiqat, innovativ layihələrin maliyyələşdirilməsi məqsədilə qrant müsabiqəsi |
Təqdim edildiyi il | 2017 |
Layihənin həyata keçirildiyi illər | - |
Layihə rəhbəri (adı, soyadı, elmi dərəcəsi) | Layihənin rəhbəri: Dünya Babanlı |
Layihənin məbləği | 5 000 man. |
2018-ci ildə müsabiqələrə müraciət edən əməkdaşların qrant layihələrinin
SİYAHISI
Müsabiqənin adı | AMEA və TÜBİTAK birgə müsabiqə |
Layihənin adı | Developing new nanoelectrocatalysts on base of combining Co, Ni, Mo metals for water electrolysis (Suyun elektrolizi üçün Co, Ni, Mo metalları saxlayan yeni nanoelektrokatalizatorların hazırlanması) |
Müraciət edən | Layihənin həmrəhbəri: k.e.d. Akif Əliyev Layihənin həmrəhbəri: prof. Hilal Demir Kıvrak |
İl | 2018 |
Müsabiqənin adı | AMEA və TÜBİTAK birgə müsabiqə |
Layihənin adı | Establishment and organization of chitosan-based nano-gel biocomposites for biomedical application (Biotibbi tətbiqlər üçün xitozan əsaslı nano-gel biokompozitlərin sintezi və təşkili) |
Müraciət edən | Layihənin həmrəhbəri: akademik Dilqəm Tağıyev Layihənin həmrəhbəri: prof. Zeyneb Aydoğmuş |
İl | 2018 |
2018-ci ildə impakt faktorlu jurnallarda dərc olunmuş məqalələr
Web of Science (Clarivate Analytics) məlumat bazasına daxil olan impakt faktorlu jurnallar
10. Mansura Huseynova, Parham Talsimi, Ajdar Medjidov, Vaqif Farzaliyev, Mahizar Aliyeva, Gulnar Gondolova, Onur Sahin, Bahattin Yalçın, Afsun Sucayev, Efe Baturhan Orman, Ali Rza Özkaya, Ilhami Gulcin. Synthesis, characterization, crystal structure, electrochemical studies and biological evalution of metal complexes with thiosemicarbazone of glyoxylic acid. Polyhedron 2018, Vol. 155, pp. 25-33.CA-2.067
11. Mansura Teyfur Huseynova, Mahizar Nacaf Aliyeva, Ajdar Akber Medjidov, Onur Şahin Bahattin Yalçın. Cu(II) complex with thiosemicarbazone of glyoxylic acid as an anion ligand in a polymeric structure. Journal of Molecular Structure, 2019, Vol. 1176, pp. 895-900. CA- 2.011
12. Gulnar Gondolova, Parham Taslimi, Ajdar Medjidov, Vagif Farzaliyev, Afsun Sujayev, Mansura Huseynova, Onur Shahin, Bahattin Yalçın, Fikret Turkan, Ilhami Gulçin. Synthesis, crystal structure and biological evaluation of spectroscopic characterization of Ni(II) and Co(II) complexes with N-salicyloil-N′-maleoil-hydrazine as anticholinergic and antidiabetic agents. Journal of biochemistry and molecular toxicology. 32(9):e22197. doi: 10.1002/jbt.22197. CA-1.837
13. Imamaliyeva S.Z., Alakbarzade G.I., Mahmudova M.A., Amiraslanov I.R., Babanly M.B. Phase equilibria in the Tl4PbTe3-Tl9SmTe6-Tl9BiTe6 section of the Tl-Pb-Bi-Sm-Te system. Acta Chimica Slovenica, 2018, v.65, pp.365–371. CA-1.104
14. Imamaliyeva S.Z., Alakbarzade G.I., Gasymov V.A., Babanly M.B. Experimental study of the Tl4PbTe3-Tl9TbTe6-Tl9BiTe6 section of the Tl-Pb-Bi-Tb-Te system. Materials Research-Ibero-american Journal of Materials. 2018; 21(4): e20180189. CA – 1.103
15. P.A.Muradova, S.M.Zulfugarova, E.Graser, A.S.Strekov, Y.N.Litvishkov. Microwaves induced thermolysis of petroleum under contact with heterogenous catalysts. Chemie Ingenieur Technik. 2018, pp. 393-399. CA-1.1
16. Asadov S.M., Mustafaeva S.N. Dielectric Losses and Charge Transfer in Antimony-Doped TlGaS2 Single Crystal. Physics of the Solid State. 2018. V. 60. № 3.
pp. 504-508. CA-0.925
17. L.F.Mashadieva, Sh.G.Mansimova, Yu.A.Yusibov, and M.B.Babanly. Thermodynamic Study of the 2PbTe–AgSbTe2 System Using EMF Technique with the Ag4RbI5 Solid Electrolyte. Russian Journal of Electrochemistry, 2018, Vol. 54, No. 1, pp. 106–111. CA – 0.880
18. Алвердиев И. Дж., Аббасова В. А., Юсибов Ю. А., Тагиев Д. Б., Бабанлы М. Б. Термодинамическое исследование соединения Cu2GeS3 и твердых растворов Cu2-xAgxGeS3 методом электродвижущих сил с твердым электролитом Cu4RbCl3I2 . Электрохимия, 2018, том 54, № 2, с. 224–230. CA – 0.880
19. Mustafaeva S.N., Asadov S.M., Guseinov D.T. Dielectric relaxation and conductivity of CdGa2S4 single crystal grown by the CTR method. Crystallography Reports. 2018. V. 63. № 7. pp. 1–3. CA-0.762
20. Mustafaeva S.N., Asadov S.M. Dielectric behavior and conductivity of TlIn1-xSbxSe2 . Crystallography Reports. 2018. V. 63. № 7. pp. 1–4.CA-0.762
21. Aliev O.M., Asadov M.M., Azhdarova D.S., Mamedov Sh.G., Ragimova V.M. Polythermal Section FeSb2S4–FeSm2S4 of the FeS–Sb2S3–Sm2S3 System. Russian Journal of Inorganic Chemistry. 2018. V. 63. № 6. pp. 833–836. CA-0.709
22. Алиев О.М., Аждарова Д.С.,Рагимова В.М., Максудова Т.Ф. Синтез и физико-химические свойства лантансодержащего минерала бертьерита. Журнал неорганической химии. 2018, Т.63. № 3, c.1-4. CA-0.709
23. Asadov M.M., Akhmedova N.A. Т–х Diagram of Section BiB3O6–YbBO3. Russian Journal of Inorganic Chemistry. 2018. V. 63. № 12. pp. 1617-1621. CA-0.709
24. Бахтиярлы И.Б., Фатуллаева Г.М., Керимли О.Ш. Стеклообразование в тройной системе Ln2O3-As2S3-Er2O3. Журнал неорганической химии 2018, Т-63, №7, с.962-965.CA-0.709
25. Yu.A.Yusibov, I.Dzh.Alverdiev, L.F.Mashadiyeva, A.N.Mamedov, D.B.Tagiev, M.B. Babanly.Study and 3D Modeling of the Phase Diagram of the Ag–Sn–Se System. Russian Journal of Inorganic Chemistry, 2018, Vol. 63, No. 12, pp. 1622-1635.
CA-0.709
26. S.Z.Imamaliyeva, D.M.Babanly, D.B.Tagiev, M.B.Babanly. Physicochemical Aspects of Development of Multicomponent Chalcogenide Phases Having the Tl5Te3 Structure: A Review. Russian Journal of Inorganic Chemistry, 2018, №13, pp.1704-1730. CA – 0.709
27. Имамалиева С.З., Гасанлы Т.М., Садыгов Ф.М., Бабанлы М.Б. Фазовая диаграмма системы Tl2Te-Tl5Te3-Tl9GdTe6. Журнал неорганической химии, 2018, т.63, №2, с.262-269.CA – 0.709
28. Asadov S.M., Mustafaeva S.N., Guseinov D.T., Kelbaliev K.I. Dependence of the X-Ray Dosimetric Parameters of AgGaS2xSe2–2x Single Crystals on Their Composition . Technical Physics. 2018. V. 63. № 4. pp. 546-550. CA-0.707
29. Mashadieva L.F., Gasanova Z.T., Yusibov Yu.A., and Babanly M.B. Phase Equilibria in the Cu2Se–Cu3AsSe4–Se System and Thermodynamic Properties of Cu3AsSe4 . Inorganic Materials, 2018, Vol. 54, No. 1, pp. 8–16. CA- 0.699
30. Mustafaeva S.N., Asadov S.M., Kerimova E.M. Dielectric Properties and Electrical Conductivity of (1–x)TlGaSe2 · xTm Crystals. Inorganic Materials. 2018. V. 54.
№ 7. pp. 627-631. CA-0.699
31. Mustafaeva S.N., Asadov S.M., Kerimova E.M. Dielectric Properties and Conductivity of Ag-Doped TlGaS2 Single Crystals . Semiconductors. 2018. V. 52. № 2. pp.156-159. CA-0.672
32. Niftiyev N.N., F. M. Mamedov, Quseynov V. I., Kurbanov S.Sh. AC Electrical Conductivity of FeIn2Se4 Single Crystals. Semiconductors. 2018, Volume 52, Issue 6, pp. 683–685. CA-0.672
33. С.З.Исмаилова, А.А.Меджидов, П.А.Фатуллаева, Р.Дж.Гасымов Получение полимера конденсацией о-фенилендиамина и п-ксилилендибромида и его свойства. Журнал общей химии. 2018. Т. 88. Вып. 5, c.800-804. CA- 0.658
34. Джавад-заде A.A., Меджидов А.А., Ялчин Б., Агаева С.А., Фатуллаева П.А., Османова С.Н. Гидротермальный редокс синтез шпинелей кобальта и марганца с использованием нитратов металлов. Журнал общей химии. №.8, 2018, c.59-63. CA – 0.658
35. Азизова А.Н., Тагиев Д.Б., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И. Полиядерный комплекс палладия (II) с β-меркаптоэтанолом. Журнал общей химии. 2018, т.88, вып. 5, с.870-873. CA-0.658
36. Азизова А.Н., Тагиев Д.Б., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И. Шестиядерные комплексы платины (II) и палладия (II) с β-меркаптоэтанолом. Журнал общей химии. 2018, т.88, вып. 3, с. 478-481. CA-0.658
37. С.А.Агамамедова, И.Т.Нагиева, Л.М.Гасанова, Т.М.Нагиев. Kогерентно-синхронизированное биомиметическое монооксидирование циклогексана пероксидом водорода. Журнал физической химии. 2018, том 92, №12, c.1935-1943.CA – 0.549
38. Алиев А.М., Бахманов М.Ф., Агаев Ф.А., Агаев В.Ш., Шабанова З.А., Сафаров А.Р. Кинетика и механизм реакции окислительного превращения н-амилового спирта в валериановую кислоту на модифицированном цеолитном катализаторе. Журнал Физической Химии, Том:92, 2018. с.362-366. CA – 0.549
39. Imamalieva S.Z., Babanly D. M., T. M. Gasanly, D. B. Tagiev, and M. B. Babanly. Thermodynamic Properties of Tl9GdTe6 and TlGdTe2. Russian Journal of Physical Chemistry A, 2018, Vol. 92, No. 11, pp. 2111–2117. CA – 0.549
40. Zeynalov E.B., Friedrich J.F., Tagiyev D.B., Huseynov A.B., Magerramova M.Ya., Abdurehmanova N.A. Nanostructures from catalytic pyrolysis of gas and liquid carbon sources (a review). Materials Testing (Materials Synthesis) 60(7-8), pp.783-793(2018). CA – 0.521
41. А.Н.Азизова, Д.Б.Тагиев, С.Н.Османова, Ш.Г.Касумов, Х.И.Гасанов. Кристаллическая и молекулярная структура комплекса платины (II) с β- меркаптоэтиламин гидрохлоридом. Журнал Структурной Химии, 2018, Т.59. № 1.c.191-195. CA-0.521
42. А.М.Алиев, А.Р.Сафаров, И.И.Османова, А.М.Гусейнова, Э.М.Мамедов. Оптимальное проектирование химико-технологического комплекса по совместной переработке газов крекинга и пиролиза. Теоретические основы химической технологии. Москва, 2018, т. 52, №6, c.628-635. CA – 0.515
43. Келбалиев Г.И.,Расулов С.Р., Мустафаева Г.Р., Вязкость структурированных дисперсных систем. Теоретические основы химической технологии, 2018, т.52, №3, с.352–360. CA-0.515
44. S.I.Abasov, S.B.Agayeva, M.T.Mamedova, E.S.Isayeva, A. A.Imanova, A.A.Iskenderova, A.E.Aliyeva, R.R.Zarbaliyev, D.B.Tagiyev. Conversion of n-Heptane, n-Butane, and Their Mixtures on Catalytic Systems Al2O3/WO42– ∙ZrO2 and HMOR/WO42– ∙ZrO2. Russian Journal of Applied Chemistry. 2018, Volume 91, Issue 6, pp. 964–971.CA-0,494
45. K.G.Guliyev, A.I.Sadygova, G.Z.Ponomareva, A.M.Aliyeva, Ts.D.Gulverdashvili, D.B.Tagiyev. Synthesis of 2-Chloromethyl-1-(p-vinylphenyl)cyclopropane and Its Copolymerization with Styrene. Russian Journal of Applied Chemistry. 2018, Volume 91, Issue 2, pp. 304–309. CA-0,494
46. Ю.Н.Литвишков, С.М.Зульфугарова, З.Ф.Алескерова, Н.М.Гасангулиева, А.Г.Аскеров, Н.В.Шакунова. Микроволновый синтез ферритов (Co, Ni, Cu, Zn). Журнал прикладной химии. 2018, том 91, вып. 5, с. 679 – 687. CA-0.494
47. Келбалиев Г.И.,Расулов С.Р., Мустафаева Г.Р., Моделирование явлений коалесценции капель в процессах разделения нефтяных эмульсий. Химия и технология топлив и масел, 2018, №2, с. 12–16. CA- 0.360
48. Рзаев А.Г., Келбалиев Г.И., Мустафаева Г.Р., РасуловС.Р. Моделирование процессов образования и разрушения эмульсии при термохимической подготовке нефти. Химия и технология топлив и масел, 2018, №3, с.11–18. CA- 0.360
49. Vusala A.Majidzade., Parvin H.Guliyev., Yasin N.Babayev., Mahmoud Elrouby., Akif Sh.Aliyev., Dilgam B.Tagiyev. «Electrochemical behavior of selenite ions in tartaric electrolytes», Journal of Electrochemical Science and Engineering, 8(3) (2018) pp.197-204.Web of Science (Clarivate Analytics)
50. Т.Л.Кулова, И.И.Николаев, В.Н.Фатеев, А.Ш.Алиев. Современные электрохимические системы аккумулирования энергии. Ж. “Химические Проблемы”, 2018, № 1, с. 9 34. Web of Science (Clarivate Analytics)
51. A.Sh.Aliyev, R.G.Guseynova, U.M.Gurbanova, D.M.Babanly, V.N. Fateev, I.V.Pushkareva, D.B.Tagiyev. Electrocatalysts for water electrolysis. J. “Chemical Problems”, 2018, № 3, pp. 283 – 306.Web of Science (Clarivate Analytics)
52. D.M.Babanly, D.B.Tagiyev. Рhysicochemical aspects of ternary and complex phases development based on thallium chalcohalides. J.“Chemical Problems”, 2018, № 2, pp.153-177.Web of Science (Clarivate Analytics)
53. Aliyev A.Sh., Majidzade V.A., Soltanova N.Sh., Tagiyev D.B., Fateev V.N. Some features of electrochemically deposited CdS nanowires. Synthesis and study of the properties of magnetically separable nanophotocatalyst BiFeO3. J. “Chemical Problems”, 2018, № 2, pp. 178 – 185.Web of Science (Clarivate Analytics)
54. В.Н.Фатеев, О.К.Алексеева, С.В.Коробцев, Е.А.Серегина, Т.В.Фатеева, А.С.Григорьева, А.Ш.Алиев. Проблемы Аккумулирования и хранения водорода. Ж. “Химические Проблемы”, 2018, 16, №4, c.453-483. Web of Science (Clarivate Analytics)
55. F.F. Orudzhev, N.M-R. Alikhanov, M.Kh. Rabadanov, Sh.M. Ramazanov, A.B. Isaev, S.Kh. Gadzhimagomedov, A.Sh. Aliyev, V.R. Abdullaev. Synthesis and study of the properties of magnetically separable nanophotocatalyst BiFeO3. J. “Chemical Problems”, № 4, 2018, pp. 484-495. Web of Science (Clarivate Analytics)
56. V.A.Majidzade. The effect of various factors on the composition of electrolytic thin films Sb-Se. Synthesis and study of the properties of magnetically separable nanophotocatalyst BiFeO3. J. “Chemical Problems”, 2018, № 3, pp.331–336.Web of Science (Clarivate Analytics)
57. N.V.Yusifova, A.M.Pashajanov, A.A.Heydaraov M.M.Ahmadov, T.M.Ilyasly. Kinetics of thermal decomposition of Dashkasan cobalt ore. // J. “Chemical Problems”. 2018, pp.205-210, (16)2. Web of Science (Clarivate Analytics)
58. Əliyev A.M, Sarıcanov Ə.Ə, Ağayev V.Ş. Müxtəlif silikat modullu H-mordenit seolitləri üzərində toluolun benzol və ksilollara disproporsionlaşması. “Kimya Problemləri” jurnalı. 2018, № 2,. pp.239-244.Web of Science (Clarivate Analytics)
59. Gondolova G.H., Medjidov A.A., Fatullayeva P.A., Israfilov A.I. Synthesis and spectroscopic characterization Fe(III), Mn(II) and Cu(II) complexes with N’-maleoil- salicylic-hydrazid // J. “Chemical Problems”, 2018 pp.44-50.Web of Science (Clarivate Analytics)
60. Gadziyeva K.I., Alizade I.E., Khalilova M.I., Abbasova N.I. Hamidov R.H., M.M.Əhmədov, Ə.A.İbrahimov, R.M.Vəkilova, R.H.Həmidov. “Az qatılıqlı kükürd qazlarının xlorlu əhənglə absorbsiyası” // “Kimya Problemlər” jurnalıi. 2018, №3(16), s.369-375. Web of Science (Clarivate Analytics)
61. Меликова Н.Н., Али-заде Н.И., Нагиев Т.М. Исследование каталазной активности биомиметичкских сенсоров. // “Химические Проблемы”, 2018, №3. c.271-274. Web of Science (Clarivate Analytics)
62. Нагиев Т.М., Али-заде Н.И.,Гасанова Л.М., Нагиева И.Т., Мустафаева Ч.А., Меликова Н.Н., Абдуллаева А.А., Бахрамов Э.С. Пилотная установка с секционной подачей жидких реагентов для процесса окислительной фиксации молекулярного азота. Ж. “Химические Проблемы”. 2018. №2. с.271-274. Web of Science (Clarivate Analytics)
63. Ş.Z.Tapdiqov, N.A.Zeynalov, D.B.Taghiyev, U.M.Akhmedova, A.I.Mammadova, M.Kh.Hasanova, M.A.Amirov. Research into properties and structure of basic polysaccharide in prunus domestica (cherry). J. “Chemical Problems”, 2018, v.16, No 1, pp.35-43.Web of Science (Clarivate Analytics)
64. S.F.Hümbətova, S.M.Məmmədova, Ş.Z.Tapdiqov, N.Ə.Səfərov, M.H.Abbasov, N.A.Zeynalov. Müxtəlif polimerlər mühitində alınmış gümüş nanohissəciklərinin quruluşlarının öyrənilməsi. “Kimya Problemləri” jurnalı, Bakı-2018, v.16, No1, s.78-85.Web of Science (Clarivate Analytics)
65. S.M.Mammadova, Sh.Z.Tapdigov, S.F.Humbatova, N.A.Zeynalov, A.R.Guliyeva, E.M.Gasımov. Investigation the Sorption Properties and Structures of Polymer Hydrogel Immobilized Doxorubicin . J. “Chemical Problems”, 2018, v.16, No 3, pp.316-322.Web of Science (Clarivate Analytics)
66. Ş.Z.Tapdıqov, N.A.Zeynalov, D.B.Tagıyev, E.M.Qasımov, A.İ.Məmmədova, A.F.Nurəliyev, C.A.Sultanov. N-vinilpirrolidon və 4-vinilpiridinin xitozana calaq radikal sopolimerləşməsinin optimal şəraitinin tədqiqi., “Kimya Problemləri” jurnalı 2018, v.16, No 4, s.505-513.Web of Science (Clarivate Analytics)
67. Imamaliyeva S.Z., Alakbarzade G.I., Salimov Z.E., Izzatli S.B., Jafarov Ya.I., Babanly M.B.The Tl4PbTe3-Tl9GdTe6-Tl9BiTe6 isopleth section of the Tl-Pb-Bi-Gd-Te system. J. “Chemical Problems”, 2018, №4, pp.496-504.Web of Science (Clarivate Analytics).
68. Zeynalov S.B., Sharifova S.K., Huseynov E.R., Sultanzade S.S., Khocayev H.Kh., Hashimov F.A. Esters of 2-mercapto-benzoic asid on the basis of chlorohydrin derivatives (Эфиры 2-меркаптобензойной кислоты на основе хлоргидриновых производных). Processes of petrochemistry and oil refining. PPOR, 2018Vol.19, №1, , pз.94-99.Web of Science (Clarivate Analytics)
69. Safa I. Abasov, Suraya B. Aghayeva, Hafiz M. Alimardanov, Dilgam B. Taghiyev, Firuza M.Veliyeva, Malahat T. Mammadova, Aytan A. Iskenderova, Arzu A. Imanova, Yegana S. Isayeva. Kinetic features of low-temperature catalytic conversion of straight-run gasoline on Co-HZSM-SO42- 2- /ZrO2. Processes of petrochemistry and oil refining. PPOR, 2018, Vol. 19, No. 2, pp. 191-197. Web of Science (Clarivate Analytics)
70. E.B.Zeynalov, N.I.Salmanova, E.R.Huseynov, E.I.Suleymanova. Oxidation of hydrocarbons with hydrogen peroxide, environmental aspect (A review). Processes of petrochemistry and oil refining. 2018, PPOR, Vol.19, № 4, pp.419-426. Web of Science (Clarivate Analytics)
SCOPUS məlumat bazasına daxil olan impakt faktorlu jurnallar
71. Асадов С.М., Мустафаева С.Н. Влияние электронного облучения на перенос заряда в 2D моносульфиде галлия. Электронная обработка материалов. 2018. T. 54. № 1. c. 51-57. SCOPUS – 0.62
72. Келбалиев Г.И., Расулов С.Р., Ильюшин П.Ю., Мустафаева Г.Р. Кристаллизация парафина из нефти и осаждение асфальто-парафинистых веществ на поверхности труб. Инженерно-Физический журнал, 2018, т.91, №5. с.1–6. SCOPUS – 0.48
73. Азизова А.Н., Тагиев Д.Б., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И. Серомостиковые полиядерные комплексы платины (II) и палладия (II) . Вестник Московского Университета. Серия Химия, 2018, т.59, №6, с. 433-438. SCOPUS-0.41
74. Sh.Z.Tapdigov, S.F.Safaraliyeva, N.A.Zeynalov, D.B.Tagiyev, A.I.Mammedova, E.M.Gasimov, A.F.Nuraliyev. Synthesis of N,N-diethyl, N-methyl chitosan chloride with certain quaternization degree and molecular spectroscopic and thermomorphological study of the alkylation. Journal of Biomimetics, Biomaterials and Biomedical Engineering, 2018, Vol. 39., pp.77-88. SCOPUS – 0.35
75. А.А.Гейдаров, А.А.Гулиева, М.К.Махмудов, Н.М.Касумова. Сорбционное концентрирование ионов кобальта, меди, цинка и марганца из техногенных растворов модиф ицированными природными цеолитами. Металлы, Москва 2018, №4, с. 3-12. SCOPUS – 0.23
76. V.H.Mirzoev, CH.K.Rasulov, A.A.Gasanov, M.R.Manafov. Synthesis of p-(Cyclohexene-3-yl-ethyl)phenol and Characteristics of its Phosphatization with Phosphorous Trichloride. Asian Journal of Chemistry, vol.30, No.4(2018), pp. 762-766, https://doi.org/10.14233/ ajchem.2018.20938 SCOPUS – 0.21
77. G.A. Bagirzade, D.B. Tagiyev, F.A. Guliyev and M.R. Manafov, Preparation of Phthalimide and Kinetics of Vapour Phase Ammoxidation of o-Xylene on V-Sb-Bi-Cr/γ-Al2O3 Oxide Catalyst-III. Asian Journal of Chemistry,vol.30,No.2(2018),pp. 305-308, https://doi.org/10.14233/ ajchem. 2018. 20915. SCOPUS – 0.21
78. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mammadov F.M., Aliev O.M., Yanushkevich K.I., Nikitov S.A., E.S.Kuli-zade. Thermodynamics of FeS–PbS–In2S3 and Properties of Intermediate Phases. Defect and Diffusion Forum. 2018. V. 385. pp.175-181. SCOPUS – 0.19
79. Gahramanova Sh.I., Jalaladdinov F.F., Munshieva M.K., Khudaverdiev R.A., Hamidov R.H., Abdullaev A.S., Shamilov E.N., Azizov I.V ., Gahramanov T.O. Synthesis and Investigation of Complex Compounds of Divalent Manganese, Copper, Cobalt and Zinc with Tryptophan and their Biological Activity. International Journal of Chemical Sciences, 2018, vol. 16 (3) DOI: 10.21767/0972-768X.1000286 SCOPUS – 0.17
80. Guliyeva E.A., Suleimanov G.Z. “ Synthesis, structure and thermal properties of rhenium carbonyl containing heterobimetallic derivatives of vanadium(III)”. Periódico Tchê Química Journal, Volume 15, Issue 2(30), 2018, pp.193-200. SCOPUS – 0.10.
Digər məlumat bazalarına daxil olan impakt faktorlu jurnallar
81. E.A.Salakhova, D.B.Tagiyev, P.E.Kalantarova, K.F.Ibragimova, A.M. Asgarova. «Morphology of Thin Films Obtained in Re-Te-Cu System by Electrochemical Method». International Journal of Trend in Research and Development (IJTRD). Volume 5, Issue 3, 2018. pp. 504-506. I2oR (International Institute of Organized Research) - 4.004
82. E.A.Salakhova, D.B.Tagiyev, P.E.Kalantarova, A.M. Askerova. «Electrodeposition rhenium-tellurium alloys from chloride acid electrolytes». Journal of Advances in Chemistry. Volume 15, Issue 02, 2018. pp. 6199-6205. Google IF - 1.131
83. А.М.Pashajanov., G.G.Abbasova., Alyzarine yellow R as reagent of the determination of manganese by extraction-photometric method. Journal of Materials Science and Chemical Engineering Vol.6, №10, 2018.Google IF - 0.98.
84. Mammadov E.Sh, İbrahimova F.M., Safaraliyeva Z.S., Huseynova S.E., Dadashova S.D., Rushinaz İ.R. Synthesis methods of orqanoselenium compounds. İnternational Journal of Chemical Studies. 2018. v.6. №2. pp.1294-1295. Global IF – 0.565
85. E.Şh.Mammadov, D.S.Valiyeva T.N.Gulubeyova, A.E.Mammadov, F.M.Aliyeva. Study and Ways of using off-grade propellant Samin unused directly for intended purposes. İnternational Journal of Chemical Studies. 2018. v. 6. № 3. pp.1999-2000.Global IF – 0.565
86. Veliyeva D.S., Mammadov El.Sh., Gulubeyova T.N., Safaraliyeva Z.S., Huseynova S.E., Gulakhmedova S.A. New about uraciles. International Journal of Chemical Studies. 2018. v. 6. №5. pp.2540-2541.Global IF – 0.565
87. Ya.M.Nagıyev. “Synthesis of new halogen- containing norbornene adducts based on of n-substituted imides of 2,3-dichlorobicyclo[2.2.1] hept-5-ene-2-3-dicarboxylic acid and hexachlorocyclopentadiene “.Organic Chemistry: Current Research. 2018. Vol. 7(2): pp.190-195. Google Scholar IF – 0.53
88. Насири Ф.М., Кулиев Ф.А., Эфенди А.Дж., Абдуллаева Ф.А., Кожарова Л.И., Рустамова Дж.Т., Исмаилова Т.А., Шихлинская Т.А. Синтез метил-2,5-дигидроксифенилсульфида и исследование его антиоксительного действия. Science and World. International Scientific journal. 2018, №6 (58), V. 11, pp.40–42. Global IF – 0.325
89. Рагимли М.А., Махмудов Ф.Т., Джаббарова З.А., Эфендиева Ш.З., Алиева В.Х., Нуриев А.Н. Особенности синтеза смешанных гидроксидных сорбентов и их сорбционные свойства относительно катионов цветных металлов. Science and World, International Scientific journal. 2018. N 6(58). V.11. pp.43–50 .Global IF – 0.325
90. Рагимли М.А., Махмудов Ф.Т., Ильясова Х.Н., Солтанова С.М., Гаджиев М.А., Аскерова Т.Н., Нуриев А.Н. Сорбции цветных металлов (Co2+, Cu2+, Ni2+) аминированным природным клиноптилолитом. //Science and World, International Scientific journal. 2018. N 7(59). pp.16–18 .Global IF – 0.325
91. Джаббаров Э.Э., Ягубов А.И., Махмудов Ф.Т., Мамедова С.М., Мамедова С.Р. Термодинамика обмена ионов Cr3+ и Ni2+ на природных и синтетических сорбентах. Science and World, International Scientific journal. 2018. N 10(62). pp.43–46.Global IF – 0.325
92. Исмаилова В.А., Махмудов Ф.Т., Ягубов А.И., Мурадова Н.М., Нуриев А.Н. Динамика сорбции ионов Pb2+ и Mn2+ из растворов моделирующих состав производственных жидких отходов на модифицированных природных сорбентах. Science and World, International Scientific journal. 2018. N 10(62). pp. 47–51.Global IF – 0.325
93. Т.Л.Гусейнзаде, К.И.Гаджиева, Й.Э.Ализаде, Я.А.Нуриев, «Модифицированная противокоррозионная полимерная композиция», Science and World, International Scientific journal, №7(59), 2018, с.12-16. Global IF – 0.325
94. Мамедова С.А, Мамедова С.Р. Термодинамика обмена ионов Cr3+ и Ni2+ на природных и синтетических сорбентах. Science and World. International scientific journal. №10,(62), 2018, с.43-46, Vol.1, 2018.Global IF – 0.325
95. Курбанова Л.Г., Ягубов А.И., Салимова Т.А. Кинетика сорбции ионов Fe3+ и Mn2+ из канальных вод на Na- бентоните. Science and World. International scientific journal. №10,(62), 2018, с.53-56, Vol.1, 2018.Global IF – 0.325
РИНЦ məlumat bazasına daxil olan impakt faktorlu jurnallar
96. Шарифова У.Н., Мамедов А.Н., Гасымова А.М., Самедзаде Г.М. Термодинамика окислительно-восстановительных реакций ванадийсодержащих титаномагнетитовых концентратов при использовании природного газа. Фундаментальные исследования. 2018. № 6. c. 35-40 РИНЦ – 1.252
97. Юсифова Н.В., Пашаджанов А.М., Гейдаров А.А., Алиев И.И., Получение кобальта из сульфоарсенидных руд использованием процессов обжига с хлоридом аммония и выщелачивания Международный журнал прикладных и фундаментальных исслeдований. №1 2018. с.58-63. РИНЦ – 0.618
98. Махмудов Ф.Т., Рагимли М.А., Алиева С.А., Ильясова Х.Н., Джаббарова З.А,, Нуриев А.Н. Термодинамика сорбции токсичных компонентов органической природы из растворов на твердых сорбентах. Сорбционные и хроматографические процессы. 2018, т.18, №3, с. 338-345. РИНЦ –0.436
99. Н.И.Исмаилов, М.В.Мамедова, С.Н.Османова., Экстракционно-фотометрическое определение индия с азозамещенными этоксиакридина. Бутлеровские сообщения, 2018 том 53 № 2. с. 100-103. РИНЦ – 0.416
100. Н.И.Исмаилов, С.Н. Османова, М.В. Мамедова, М.М. Агамалиева., Экстракционно-фотометрическое определение ртути с азозамещенными этоксиакридина //Бутлеровские сообщения, 2018,т.55,№7, с.78-82.РИНЦ – 0.416
101. А. Н. Мамедов, Н. Я. Ахмедовa, Н. Б. Бабанлы, Э.И. Мамедов. Термодинамический расчет и 3D-моделирование T-x-y и P(Se2)-T-x диаграмм в системе Cu–Pb–Se по ликвидусу PbSe . Конденсированные среды и межфазные границы, 2018., том 20, № 1, c. 84–92 РИНЦ –0.300
102. Имамалиева С.З. Фазовые диаграммы в разработке теллуридов таллия-РЗЭ со структурой Tl5Te3 и многокомпонентных фаз на их основе. Конденсированные среды и межфазные границы, 2018, т. 20, № 3, c. 332–347.РИНЦ –0.300
103. Мамедов Ф.М.,Имамалиева С.З.,Амирасланов И.Р., Бабанлы М.Б., Фазовая диаграмма системы FeGa2Se4-FeIn2Se4 и кристаллическая структура FeGaInSe4. Конденсированные среды и межфазные границы, 2018, т. 20, № 3 c. 332-347. РИНЦ –0.300
104. Алиев А.М., Керимов А.И.,Шабанова З.А. Окислительное превращение спиртов на модифицированных цеолитах. Нефтепереработка и нефтехимия, №2. 2018, с.40. РИНЦ –0.271
105. А.М.Кашкай, Н.М.Гасангулиева, Н.В.Шакунова. Химические превращения и кинетика ингибирования. компьютерное моделирование. Нефтепереработка и нефтехимия. 2018, №3, с. 35-39.РИНЦ –0.271
106. Ф.М.Садыгов, З.Ю.Магеррамова, Г.Н.Гаджиев, И.Г.Мамедова, Г.Г.Гасан-заде,Э.Т.Меликова.Технологический режим установки термического пиролиза углеводородов в сочетании с качественном составом тяжелой смолы. Нефтепереработка и Нефтехимия. 2018. № 5, с.11-15.РИНЦ –0.271
107. Рустамова Дж.Т., Эфенди А.Дж., Алиев С.А., Меликова И.Г., Кожарова Л.И., Шихлинская Т.А., Алиева А.М. Изучение адсорбции хлорокислов азота на основе природного цеолите-клиноптилолита. Нефтепереработка и нефтехимия. 2018, №7. c. 35–37.РИНЦ –0.271
108. Зейналов Э.Б., Алиева А.З., Насибова Г.Г., Нуриев Л.Г., Алиева Н.М., Салманова Ч.К. Окисление нафтено-парафинового концентрата в присутствии KBr и KBrO3 . Нефтепереработка и нефтехимия. 2018.3, c.21-24 РИНЦ –0.271
109. Шарифова С.К., Гусейнов Э.Р., Ходжаев Х.Г., Абдуллаева Ф.А., Зейналов С.Б. Синтез гидроксиамино-замещенных эфиров тиосалициловой кислоты на основе моно- и дихлоргидриновых производных. Нефтепереработка и нефтехимия. Москва. 2018, № 1, с.24-27.РИНЦ –0.271
110. С.А.Мамедова, А.И.Ягубов, П.А.Фатуллаева, А.А.Меджидов, М.Г.Аббасов Получение и ИК-спектроскопические исследования полимерных композиционных материалов на основе модифицированных бентонитов. Известия Волгоградского Политехнического Университета, 2018, №4, с.135-140. РИНЦ –0.259
111. Бахтиярлы И.Б., Фатуллаева Г.М., Керимли О.Ш. Стеклообразование в тройной системе La2S3-As2S3-Pr6O11 . Извесия вузов серия химия и химическая технология. 2018.Т.61. вып. 4-5. с. 43-48. РИНЦ – 0.240
112. Ч.К. Расулов, В.Г. Мирзоев, А.А. Гасанов, З.З. Агамалиев, М.Р. Манафов, Cинтез пара-(циклогексен-3-ил-этил)-фенола и его аминометилированных производных, Мир нефтепродуктов, ( World of Oil Products The Oil Companies’ Bulletin),1,2018, с.22-27.РИНЦ –0.217
113. Джафаров Р.П., Насибова Г.Г.. Зейналов Э.Б., Эфендиева Л.М., Искендерова С.А., Садиева Н.Ф., Асадова Ш.Н. Исследование процесса получения диэтиленгликолевого диэфира синтетических нефтяных кислот на математической модели. Мир Нефтепродуктов. Вестник Нефтяных Компаний, раздел Математическое моделирование 4, 29 – 34(2018).РИНЦ –0.217
114. Salmanova N.I., Zeynalov E.B., Agaguseynova M.M. Nature of 3d-transition metals chemical bond of in carbon nanotubes.Тенденции развития науки и образования, часть 4, раздел 10, изд-во НИЦ «Л-журнал», с. 29-33(2018) РИНЦ –0.092
KİTABXANA İŞİ
İnstitutumuzun kitabxanasının fondu bərpa edilmiş və müntəzəm fəaliyyət göstərir. Aparılan inventarlaşdırmanın nəticəsinə görə kitabxanın fondunda:
- Kitablar - 12950
- Azərbaycan və rus dilində olan jurnallar - 7856
- Xarici jurnallar - 7390
- Xarici kitablar - 457
- Avtoreferatlar - 4190
- Dissertasiyalar - 650
- Elektron informasiya daşıyıcıları -CD - 58
Cari ildə abunə yolu ilə kitabxanaya Rusiya Federasiyasında nəşr olunan 7 adda elmi-texniki jurnal daxil olmuşdur.
Cədvəl. Hesabat ilində abunə yolu ilə kitabxanaya daxil olan elmi jurnalların siyahısı
№ | Elmi jurnalların adı |
1. | Журнал прикладной химии |
2. | Катализ в промышленности |
3. | Кинетика и катализ |
4. | Неорганические материалы |
5. | Нефтехимия |
6. | Успехи химии |
7. | Химическая промышленность сегодня |
Kitabxananın oxucularının ümumi sayı - 440
Kompüterlərin ümumi sayı - 5
İnternetə çıxışı olanlar - 5
Oxucuların istifadəsində olanlar - 3
Şöbənin internetdən istifadə edən əməkdaşlarının sayı - 2
UNİKAL VƏ MÜASİR CİHAZLARLA TƏMİNAT ÜZRƏ FƏALİYYƏT
“Fiziki-kimyəvi analiz” şöbəsi
Şöbə müdiri: k.ü.f.d., b.e.i. Vaqif Qasımov
Şöbənin nəzdində aşağıdakı qruplar fəaliyyət göstərir:
- Quruluş kimyası, rentgen və termiki analiz qrupu
- Spektral analiz qrupu
- Elektron mikroskopiyası qrupu
- Element analizi qrupu
Şöbənin tədqiqatlarının əsas istiqaməti müxtəlif sinif təbii və süni birləşmələrin rentgenoqrafik, termiki, spektral, elektron mikroskopiya və element analizlərinin aparılmasından ibarətdir. Şöbə bu tədqiqatların aparılması üçün müasir cihazlarla təmin olunmuşdur.
Quruluş kimyası, rentgen və termiki analiz qrupu
Spektral analiz qrupu
Elektron mikroskopiya qrupu
Avtomatik rentgen difraktometri Derivatoqraf
İnfraqırmızı və Ultrabənövşəyi Atom qüvvə mikroskopu spektrometrlər
Kütlə spektrometrli qaz xromotoqrafı İnduktiv birləşmiş plazmalı kütlə spektrometr
ƏLAVƏ
İMPAKT FAKTORLU JURNALLARDA ÇAP OLUNMUŞ MƏQALƏLƏR
Jurnalın adı | Məqalə sayı | Impakt faktor |
Applied Catalysis A, General | 1 | CA-4.521 |
Journal of Alloys and Compounds | 1 | CA-3.779 |
Physica status solidi (RRL) - Rapid Research Letters | 1 | CA-3.721 |
Nanotechnology. | 1 | CA- 3.404 |
Journal of Solid State Electrochemistry | 1 | CA-2.509 |
1 | CA-2,264 | |
Journal of Thermal Analysis and Calorimetry | 3 | CA-2.209 |
Polyhedron | 1 | CA-2.067 |
Journal of Molecular Structure | 1 | CA- 2.011 |
Journal of biochemistry and molecular toxicology | 1 | CA-1.837 |
Acta Chimica Slovenica | 1 | CA-1.104 |
Materials Research-Ibero-american Journal of Materials | 1 | CA – 1.103 |
Chemie Ingenieur Technik. | 1 | CA-1.1 |
Physics of the Solid State | 1 | CA-0.925 |
Russian Journal of Electrochemistry | 2 | CA – 0.880 |
Crystallography Reports | 2 | CA-0.762 |
Russian Journal of Inorganic Chemistry | 7 | CA – 0.709 |
Technical Physics | 1 | CA-0.707 |
Inorganic Materials | 2 | CA- 0.699 |
Semiconductors | 2 | CA-0.672 |
Журнал общей химии | 4 | CA- 0.658 |
Журнал физической химии | 3 | CA – 0.549 |
Materials Testing | 1 | CA – 0.521 |
Журнал Структурной Химии | 1 | CA – 0.521 |
Теоретические основы химической технологии | 2 | CA – 0.515 |
Журнал прикладной химии | 3 | CA-0.494 |
Химия и технология топлив и масел | 2 | CA- 0.360 |
Journal of Electrochemical Science and Engineering | 1 | Web of Science (Clarivate Analytics) |
Kimya Problemleri | 18 | Web of Science (Clarivate Analytics) |
Processes of petrochemistry and oil refining. PPOR | 3 | Web of Science (Clarivate Analytics)
|
Электронная обработка материалов | 1 | SCOPUS – 0.62 |
Инженерно-Физический журнал | 1 | SCOPUS – 0.48 |
Вестник Московского Университета. Серия Химия | 1 | SCOPUS - 0.41 |
Journal of Biomimetics, Biomaterials and Biomedical Engineering | 1 | SCOPUS – 0.35 |
Металлы | 1 | SCOPUS – 0.23 |
Asian Journal of Chemistry | 2 | SCOPUS – 0.21 |
Defect and Diffusion Forum | 1 | SCOPUS – 0.19 |
International Journal of Chemical Sciences | 1 | SCOPUS – 0.17 |
Periódico Tchê QuímicaJournal | 1 | SCOPUS – 0.10 |
Journal of Advances in Chemistry. |
| Google IF – 1.131 |
Journal of Materials Science and Chemical Engineering | 1 | Google IF - 0.98. |
International Journal of Chemical Studies | 3 | Global IF – 0.565 |
Organic Chemistry: Current Research. | 1 | Google Scholar IF – 0.53 |
Science and World. International Scientific journal | 8 | Global IF – 0.325 |
Фундаментальные исследования | 1 | РИНЦ – 1.252 |
Сорбционные и хроматографические процессы | 1 | РИНЦ –0.436 |
Бутлеровские сообшения | 2 | РИНЦ – 0.416 |
Конденсированные среды и межфазные границы | 3 | РИНЦ –0.300 |
Нефтепереработка и нефтехимия | 6 | РИНЦ –0.271 |
Известия Волгоградского Политехнического Университета | 1 | РИНЦ –0.259 |
Извесия вузов серия химия и химическая технология | 1 | РИНЦ – 0.240 |
Мир нефтепродуктов, Вестник Нефтяных Компаний | 2 | РИНЦ –0.217 |
“Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsinin 2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında
HESABAT
Şöbə müdiri: AMEA-nın müxbir üzvü Mübariz Əhmədov
Mövzu: Respublikanın filiz və qeyri-filiz mineral xammal ehtiyatlarının kompleks emal texnologiyasının elmi əsaslarının yaradılması
Mövzuya aid işlər: 1.1; 1.2; 1.3; 1.4
LABORATORİYA: Qeyri-filiz mineral xammalının emalı
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü
Laboratoriyada 13 əməkdaş çalışır. 9 nəfər k.ü.f.d., onlardan 6 nəfər ap.e.i., 3 nəfər b.e.i., 2 nəfər e.i., 2 nəfər mühəndis: Ağayev Adil – k.ü.f.d.,ap.e.i.,dos., Həmidov Rəhman – k.ü.f.d., ap.e.i., Teymurova Emma-t.ü.f.d.,ap.e.i.,dos., Qasımova Nailə - k.ü.f.d.,ap.e.i., dos., Cəfərova Sevil– k.ü.f.d.,ap.e.i.,dos., İbrahimov Əli – k.ü.f.d.,ap.e.i.,dos., Abbasova Nuranə - k.ü.f.d.,b.e.i.,dos., Səlimova Sevinc-k.ü.f.d.,b.e.i.,dos., Xəlilova Mahirə - k.ü.f.d., b.e.i., Qəhrəmanova Yeganə - e.i., Vəkilova Rəna – e.i., Talıblı İradə - müh., Bədəlova Rəna – müh.
İŞ 1.1.: Alüminium tərkibli filizlərdən (alunit, kasıb alunit) alüminium oksidin alınmasının fiziki-kimyəvi və texnoloji əsasları.
MƏRHƏLƏ I: Fiziki-kimyəvi analiz üsulları ilə (mineraloji, kimyəvi, derivatoqrafik, rentgen və s.) alunitin və kasıb alunitin müqayisəli təhlili.
Alunitləşmiş süxurun kompleks emalının fiziki-kimyəvi əsaslarının tədqiqi yeni enerjiyə qənaətli səmərəli üsulların işlənməsinə və mövcud üsulların təkmilləşdirilməsinə şərait yaradır. Alunit süxurunun tərkibinin tədqiqi alunit xammalın keyfiyyətinin dəyərləndirilməsi və onun emalının texnoloji sxeminin seçiminə görə böyük nəzəri və praktik əhəmiyyətə malikdir.
Zəylik yatağının alunitləşmiş süxurundan götürülən iki nümunənin, həmçinin onların 6000C-də dehidratlaşdırıcı yanma məhsullarının tam kimyəvi, termoqravimetrik (inert və hava axını mühitlərində, SEM və rentgenfaza analizləri aparılmışdır. Orta nümunələrin tam kimyəvi analizi edilmişdir. Alunitin tərkibi kasıb alunitləşmiş süxurda ~35,3–40%,orta alunitləşmiş süxurda ~44–49,9% təşkil edir. Rentgenfaza analizindən istifadə etməklə 1-№-li nümunədə alunit [(K0,72Na0,28)Al3(SO4)2(OH)6], dikkit [Al2Si2O5(OH)4], kvars (SiO2) və hematitin (Fe2O3) olması müəyyən edilmişdir. 2 №-li nümunədə alunitin [(K0,72Na0,28)Al3(SO4)2(OH)6], kvars (SiO2), hematit (Fe2O3) müəyyən edilmişdir.Aparılmış analizlər nəticəsində belə qənaətə gəlmək olar ki, dikkitin yüksək miqdarı ilə (~40%) fərqlənən silikatlı-giltorpaqlı kasıb alunitləşmiş süxuru (1№-li nümunə) kombinə olunmuş, orta alunitləşmiş süxuru isə (2 №-li nümunə) qələvi üsulları ilə emal etmək tövsiyə olunur.
6000C –də yandırılmış süxurların difraktoqrammalarında K-AL-zəyləri [KAl(SO4)2], 760 və 8000C-də K-Na-sulfatları [K3Na(SO4)2], KNaS2O7 və γ-Al2O3-ün aşkar edilmişdir. 9000C-də yandırılmış kasıb və orta alunitləşmiş süxurların difraktoqrammalarında K-Na-sulfatları [K3Na(SO4)2], γ-Al2O3 daha artıq miqdarda və α-Al2O3 aşkar olunub. 800 və 9000C-də yandırılmış kasıb və orta alunitləşmiş süxurların SEM analizlərinin nəticələri K-Na-Al zəylərin (K,Na)2SO4·Al2(SO4)3 1 və 2 №-li nümunələrin tərkibində mövcudluğunu təsdiqləyir.
NƏTİCƏLƏR
1. Zəylik yatağının kasıb və orta tərkibli alunitləşmiş süxurlarının tam kimyəvi və mineroloji tərkibi müəyyənləşdirilmişdir. Onların müqayisəli analizi aparılmışdır.
2. Tədqiq olunan alunitləşmiş süxurun element tərkibinə əsasən onun texnoloji emal üsullarının seçilməsinə tövsiyyələr təklif olunmuşdur.
3.Termoqravimetrik analiz üsulundan istifadə etməklə kasıb və orta alunitləşmiş süxurların inert (N2) və hava axını mühitində termiki parçalanması tədqiq olunmuşdur.
4. Orta alunıtləşmış süxurun tərkibinə daxil olmuş alunitin 600-9000C temperatur intervalında faza çevrilmələri aşağıdakı sxem t üzrə gedir:
MƏRHƏLƏ II. Kombinə edilmiş üsulla alunit və kasıb alunitdən alüminium oksidin alınması şəraitinin tədqiqi
Zəylik alunit filizinin emalının rentabelli olması üçün onun kompleks istifadə edilməsi zəruridir. Alunitin tərkibində olan qələvi metal sulfatlarının emal zamanı özünü necə aparması, nə dərəcədə ayrıla bilməsi imkanları kifayət qədər öyrənilməmişdir. Digər tərəfdən alunitin qələvi üsulu ilə emalı zamanı qələvi metal sulfatları ilə doymuş alüminat məhlulları alınır ki, temperaturun cüzi dəyişməsi ilə bu sulfatlar aparatlarda və borularda kristallaşır, alüminium hidroksidin yuyulma mərhələsini çətinləşdirir ki, bu da məhlulun və alınan məhsulun keyfiyyətini aşağı salır.
Təqdim olunan işdə qələvi metal sulfatlarının məhlula çıxmasının ilkin alunitin yanma temperaturundan, H2SO4-ün və NaOH-ın qatılığından, həll olub məhlula keçmə müddətindən, həll olmanın temperaturundan və s. asılılığı öyrənilmişdir.
Yanmış alunit filizi nümunəsində H2SO4-ün qatılığının qələvi metalların çıxımına təsirini öyrənmək üçün narın üyüdülmüş alunitin mufel peçində 500-6000C temperaturda 1 saat müddətində qızdırılmışdır.6000C-də közərdilmiş nümunədən Na+ və K+ ionlarının çıxımı 3%-li H2SO4 ilə işlənməsi zamanı maksimuma, müvafiq olaraq 91-100% -ə çatır. H2SO4-ün qatılığının sonrakı artımı, demək olar ki, çıxıma heç bir təsir etmir.
Beləliklə, alunit filizindən qələvi metal sulfatlarını ayırmaq üçün filizin optimal yanma temperaturu 6000C, H2SO4-ün optimal qatılığı isə 3% təşkil edir.
Alunit filizinin yanma müddətinin qələvi metal ionlarının çıxımına təsirini öyrənmək üçün alunit filizi 6000C-də müxtəlif müddətlərdə (5-60 dəq.) közərdilib, sonra 3%-li H2SO4 ilə işlənir. 10 dəqiqə ərzində közərdilmiş nümunələrdə hər iki metalın məhlula çıxımı maksimuma çatır və sonrakı müddətlərdə sabit qalır.
Sonra 10 dəq. müddətində 6000C-də yanmış alunit nümunəsinin 5-60 dəq. müddətində həll olub məhlula çıxma dərəcəsi öyrənilib. 15 dəqiqə ərzində həll olub məhlula çıxma dərəcəsi ən yüksək olur. Sonrakı müddət artımı çıxıma təsir etmir.
Növbəti təcrübələrdə qələvi metal ionlarının çıxımının məhlulun temperaturundan asılılığı öyrənilmişdir. Bunun üçün 10 dəqiqə müddətində 6000C-də közərdilmiş alunit filizi nümunəsinin 3%-li sulfat turşusu ilə işlənməsi otaq temperaturunda və 50, 70, 1000C-də aparılmışdır. Müəyyən olunmuşdur ki, əgər otaq temperaturunda Na+ və K+ ionlarının məhlula çıxımı müvafiq olaraq 63,5və 75,64% təşkil edirsə, 1000C-də 90,94 və 100%-ə qədər yüksəlir.
Alunit filizinin 700-8000C közərdilmiş nümunələrinin 3%-li H2SO4 məhlulu ilə işlənməsi zamanı qələvi metalların məhlula çıxma dərəcəsi öyrənilmişdir. Əgər 500-6000C-də közərmə müddətinin 10 dəqiqə olması tələb olunurdusa, 8000C-də közərmiş nümunələr üçün 3 dəqiqə tələb olunur. Lakin eyni şərtlər daxilində közərdilmiş nümunələri 3%-li H2SO4 ilə işlədikdə 700-8000C-də közərmiş nümunələrdən Na+ və K+ ionlarının məhlula çıxımı tam olmur. Ehtimal olunur ki, yüksək temperaturda Na+ və K+ alüminat, silikat tipli daha mürəkkəb birləşmələr əmələ gətirir.
Sonda 8000C-də 3 dəqiqə ərzində közərdilmiş alunit nümunəsinin 3%-li H2SO4 məhlulu ilə işləyərkən Na+ və K+ ionlarının 900C-də məhlula çıxıma dərəcəsinin prosesin aparılma müddətindən asılılığı öyrənilmişdir. Na+ və K+ ionlarını tam çıxarmaq üçün 5 dəqiqə vaxt kifayətdir.
NƏTİCƏLƏR
MƏRHƏLƏ III. Alunitin və kasıb alunitin qələvi üsulu ilə emalına innovativ yanaşma.
Hesabat dövründə Zəylik alunit filizinin qələvi ilə emalına innavativ yanaşma həyata keçirilirmişdir. Məlum olduğu kimi qələvi ilə emalın üstün cəhətləri ilə yanaşı çatışmazlıqları da mövcuddur. Onlardan əsası emal zamanı qələvi itkisinin baş verməsi, kükürdün Na2SO4 şəklində itirilməsi və effektivliyin aşağı olmasıdır. Bu çatışmazlıqları qismən aradan qaldırmaq üçün elektrokimyanın köməyindən istifadə olunmuşdur. Nəticədə qələvi itkisi azaldılmış, kükürd itkisi azaldılmış, prosesin effektivliyi yüksəldilmişdir. Aparılmış işin yeniliyini nəzərə alaraq, patentləşmə üçün təqdim olunmuş və ekspertizanın ilkin müsbət rəyi alınmışdır.
Bununla yanaşı alunitin işlənilməsinin ammonyak üsulundakı çatışmazlıqların da aradan qaldırılması üçün innovativ yanaşma aparılmışdır. Belə ki, bu üsulda ammonyak qazının regenerasiyası iqtisadi və ekoloji cəhətdən qüsurlu olduğundan effektiv üsuun hazırlanması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Tərəfimizdən təklif olunmuş yeni üsul bu məsələni həll etməyə imkan verir. Görülən bu işin patentləşməsi üçün müraciət olunmuş və ekspertizanın ilkin rəyi alınmışdır.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
1. Ахмедов М.М., Халилова М.И., Халилов Я.Х., Абдуллаев Р.А., Гаджиева К.И., Гамидов Р.Г., Теймурова Э.А. //Исследование влияния мусковитсодержащего сырья на свойства керамических плиток. //Журнал «Austria Science», 2018, №18. pp.40-43
2. Gahramanova S.I., Jalaladdinov F.F., Munshieva M.K., Khudaverdiev R.A., Hamidov R.H., Murarkhanov R.M., Abdullaev A.S., Shamilov E.N., Azizov I.V. and Gahramanov T.O. «Syntesis and Investigation of Complexs Compounds of Divalent Manganese, Copper, cobalt and Zinc with Tryptophan and their Biological Activity.» //International Journal of Chemical Sciences. 2018;16(3):286 pp.138-144
3. Gadziyeva K.I., Alizade I.E., Khalilova M.I., Abbasova N.I. , Hamidov R.H.,Mirzoeva A.M. “Investigation of the Influence of Various Factors on Quality of Sb2Te3 FILMS. //European Science, 2018, №10, pp.35-40.
4. M.M.Akmedov,M.I.Khalilova,Y.Kh.Khalilov,R.G.Gamidov,K.I.Hajiyeva, J.A.Jamalov «Preparation of dry construction mixtires based on local raw material and industrial wastes for production of artifial facing plates». // East European Science Journal. 2018, 9(37), volume 3, pp.71-74.
5. К.И.Гаджиева, Й.Э.Ализаде, Г.С.Алиев, М.И.Халилова,Р.У.Рзаева, Р.Г.Гамидов. Электрохимическое получение тонких пленок Sb2Te3.//Химическая промышленность, 2018, т.95, №4, с.183-187.
Respublİkada
1. M.M.Əhmədov, Ə.A.İbrahimov, R.M.Vəkilova, R.H.Həmidov “Az qatılıqlı kükürd qazlarının xlorlu əhənglə absorbsiyası”. //”Kimya Problemləri” jurnalı, 2018, №3(16),
s.369-375.
2. S.T.Jafarova, A.A.Medjidov, M.M.Ahmadov, B.Yalcin, P.A.Fatullayeva, S.A.Agayeva, M.G.Abbasov. ”Obtaining of nano –dimensional pouders by method of hydrothermal decomposition of Cu,Co and Al nitrates in polyolic environment”. //Azərbaycan Kimya Jurnalı, 2018,№2, s.20-26
3. S.T.Jafarova, A.A.Medjidov, F.F.Jalaladdinov, Sh.I.Gahramanova, O.M.Gyulalov, R.A.Hudaverdiyev, M.V.Mamedova. ”Synthesis of metal –containing precursors and estimation of their influence to the properties forms of copper oxides in the reaction of selective oxidation of carbon monoxide. // The Reports of National Academy of Sciences of Azerbaijan. 2018 “№1, pp. 38-44
4. А.А.Мирзоева, И.Б.Бахтиарлы., Э.А.Теймурова, С.А.Агаева. ”Электро-осаждение теллура из щелочных электролитов. //Ученые записи АТУ. 2018. №2 с.153-158.
5. R.M.Vəkilova, M.M.Əhmədov, Ə.A.İbrahimov ”Kükürd –dioksidin təbii qazın konversiya məhsulları ilə alümokobaltmolibden katalizatoru üzərində reduksiyası”. //Elmi Əsərlər 2018, №2 ,. s.168-174.
6. İ.A.Talıblı, Q.İ.Kəlbəliyev, S.A.Quliyeva, G.V.Şadlinskaya. ”Tozvari gilin dənəvərləşdirilməsi prosesinin boşqabvari dənəvərləşdiricidə damcı üsulu ilə tədqiqi. //Azərbaycan Kimya Jurnalı. 2018, №2, s.53-59.
KONFRANS MATERİALLARI (xarici-7, yerli-13)
KADR HAZIRLIĞI
Qəhrəmanova Yeganə - 26 oktyabr 2018 ildə “Əlvan metallurgiyanın dəmir tərkibli tullantıları əsasında kükürd dioksidin qazvari reduksiyaedicilərlə reduksiyası” mövzusunda dissertasiya işini müvəffəqiyyətlə müdafiə etmişdir. Elmi rəhbərlər – AMEA-nın müxbir üzvü Mübariz Əhmədov və k.ü.f.d.,dos. Cəfərova Sevil.
PATENTLƏR
Verilmiş 5 iddia ərizəsindən 4- ə müsbət rəy alınmışdır.
3 iş patent alınma ərəfəsindədir.
LABORATORİYA: Dəmir və titan tərkibli filiz xammalının emalı
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: Kimya elmləri doktoru, prof. Asif Məmmədov
Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır.Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i.,1 k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i., 2 nəfər b. laborant, 1 nəfər laborantdır. Qasım Səmədzadə – k.ü.f.d., a.e.i., Afəridə Qasımova – k.ü.f.d., b.e.i., Ofeliya Əbdülrəhimova – e.i., Ülviyyə Şərifova – e.i., Fidan İbrahimova – e.i.
İŞ 1.2: Daşkəsən və Acınohur dəmir və titanmaqnetit filiz konsentratlarının təbii qazla reduksiyası proseslərinin termodinamiki modelləşdirilməsi
MƏRHƏLƏ I. Texnoloji proseslərdə iştirak edən maddələrin makro və nanoölçülü halları üçün termodinamiki informasiyanın analizi və sistemləşdirilməsi.
MƏRHƏLƏ II. Texnoloji proseslərdə iştirak edən bəsit maddələrin, birləşmələrin, onların əmələ gətirdiyi maye və bərk məhlulların entalpiyasının, Gibbs enerjisinin, istilik tutumlarının, səthi enerjilərinin temperatur və qatılıq asılılıqlarının approksimasiyası.
MƏRHƏLƏ III. Termodinamik funksiyaların, kinetik parametrlərin analitik ifadələrinin məlumat bazası əsasında alqoritmlərin işlənməsi və kompüter proqramları vasitəsi ilə reallaşdırılması.
1. QEYRİ-TARAZLIQ OKSİDLƏŞMƏ-REDUKSİYA REAKSİYALARININ
TERMODİNAMİKİ ANALİZİ
Termodinamiki analizlə müəyyən edilmişdir ki, Daşkəsən və Acınohur titanmaqnetit konsentratı qranullarının tərkibindəki maqnetitin təbii qazla reduksiyası ilə yanaşı vanadiumun V3+ kationlarının V4+ и V5+ ionlarına oksidləşməsi baş verir:
Fe3O4(b)+CH4(q)+V2O3(b) → 3Fe(b) +V2O4(b)+CO(q)+2H2O(q)
Fe3O4(b)+CH4(q)+V2O3(b)+Na2CO3(b) → 3Fe(b) +NaVO3(b)+2CO(q)+2H2O(q)
Təbii qazın verilməsi və qaz halında olan reaksiya məhsulları karbon monooksid, karbon dioksid və su buxarının kənarlaşdırılması fasiləsiz və qeyri-tarazlıq şəraitində baş verdiyindən oksidləşmə-reduksiya reaksiyalarının Gibbs enerjisinin temperatur asılılığında komponentlərin parsial təzyiqinin real qiymətləri nəzərə alınmışdır. Qeyr-tarazlıq Gibbs enerjisinin (∆G*) filiz konsentratının reduksiya temperaturu və təzyiqdən asılılığı aşağıdakı tənliklə müəyyən edilmişdir:
Şəkil 1. Qeyri-tarazlıq Gibbs enerjisinin (∆G*) və filiz konsentratının reduksiya temperaturunun təzyiq parametrindən asılılığının 3D modeli.
Qrafik göstərir ki, Gibbs enerjisinin mənfi qiymətlərinin kəskin artımı təzyiq parametrinin 0.001-0.1 qiymətləri diapozonunda baş verir. Qeyri-tarazlıq Gibbs enerjisinin 0 (tarazlıq halı) ÷ (-70 kC) intervalında dəyişməsi oksidləşmə-reduksiya reaksiyalarının başlanğıc temperaturunun 1170 K-dən 1070 K-ə qədər aşağı düşməsinə gətirir.
MÜHÜM NƏTİCƏ
Dəmir və vanadium tərkibli filiz konsentratlarının təbii qazla reduksiyasının qeyri-tarazlıq Gibbs enerjisinin komponentlərin parsial təzyiqindən asılılığının analitik 3D modeli işlənilmişdir ki, bu da reduksiya prosesinin başlanğıc temperaturunu 1000C azaldan təzyiq parametrinin qiymətlərini müəyyənləşdirməyə imkan verir:
2. Multipurpose Genetic Algorithm (MGA) vasitəsi ilə YbTe-SnTe sistemində likvidus və solidus sahələri, bərk məhlulların binodal və spinodal sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi
NƏTİCƏ
Qeyri-səlis sistemlərin çoxhədəfli genetik alqoritmi vasitəsilə faza tarazlıqlarının termodinamiki hesablanması üçün yeni tənliklər sistemi alınmış və likvidus və solidus sahələri, bərk məhlulların binodal və spinodal sərhədlərinin ilkin termodinamiki parametrlərə (ərimə entalpiya və entropiyası, komponentlərin termodinamiki aktivliyi) nəzərən həssaslığı qiymətləndirilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, faza diaqramlarının kooordinatlarının entropiyanın (∆S) qiymətlərinə nəzərən həssaslığı entalpiyanın (∆H) qiymətlərinə nisbətən bir tərtib çoxdur.
3. MultiPhase 3D analitik modelləşmə. Ag-Pb-Te sistemi
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
Kitab
Dilqəm Tağıyev, Manaf Manafov, Asif Məmmədov. Kimyada informasiya texnologiyalarının tətbiqi. 2018., 360 s.
XARİCDƏ
1. Asadov S.M., Mustafaeva S.N., Mammadov A.N. Thermodynamic assessment of phase diagram and concentration-temperature dependences of properties of solid solutions of the GaS–GaSe system. // J. Therm. Anal. Calorim. 2018. V. 131. № 438. DOI 10.1007/s10973-018-6967-7.
2. Yu.A.Yusibov, I.Dzh.Alverdiev, L.F. ashadiyeva, A.N.Mamedov, D.B.Tagiev, M.B. Babanly.Study and 3D Modeling of the Phase Diagram of the Ag–Sn–Se System. // Russian Journal of Inorganic Chemistry, 2018, Vol. 63, No. 12, pp. 1622-1635
3. A.Н.Мамедов, Н.Я.Ахмедовa, Н.Б.Бабанлы, Э.И.Мамедов. Термодинамический расчет и 3D-моделирование T-x-y и P(Se2)-T-x диаграмм в системе Cu–Pb–Se по ликвидусу PbSe. // Конденсированные среды и межфазные границы, 2018., том 20, № 1 c. 84–92
4.Шарифова У.Н., Мамедов А.Н., Гасымова А.М., Самедзаде Г.М. Термодинамика окислительно-восстановительных реакций ванадийсодержащих титаномагнетитовых концентратов при использовании природного газа. // Фундаментальные исследования. 2018. № 6. c. 35-40.
RESPUBLİKADA
1. A.N. Mammadov, A.M. Gasimova. Reduction of the Adzhinaur titanomagnetite concentrates of Azerbaijan by natural gas for the production of iron powder and titanium dioxide. // Azerbaijan Chemical Journal. 2018, N.1, pp.37-44
2. Г.М.Самедзаде,И.А.Талыблы, Г.И.Келбалиев, C.А.Гулиева,Г.Б.Шадлинская. Исследование процесса грануляции пылевидной глины капельным методом в тарельчатом грануляторе. // Азербайджанский химич. журнал. 2018, N.2, c.53-58
KONFRANS MATERİALLARI (xarici-6, yerli-9 )
PATENT
Süleymanov G.Z., Tağıyev D.B., Kəlbəliyev Q.İ., Hüseynova T.İ., Muradxanov R.M., İbrahimova F.S. Ferrosenin tullantısız texnologiyası ilə alınması üsulu və onun həyata keçirilməsi üçün qurğu. Az.Pat. İ 2018 0015
QRANTLAR
ELMİ ƏLAQƏLƏR
Azərbaycanın filiz sahələrində qiymətli metalların yatım yerində quyu üsulu ilə çıxarılması texnologiyasının AMEA Geologiya İnstitutu ilə birlikdə işlənilməsi
AMEA Geologiya İnstitutu və “Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksi” Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti
İSTİNADLAR – 10
LABORATORİYA: Əlvan metal tərkibli mineral xammalın emalı
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru prof. Arif Heydərov
Laboratoriyada 6 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər elmi işçi, 4 nəfər kiçik elmi işçidir. Sülhiyyə Kələntərova - e.i., Aybəniz Quliyeva - e.i., Aysel Muradova - k.e.i., Əliyeva Vüsalə - k.e.i., Osmanova Arzu - k.e.i., Alışanlı Gülnar - k.e.i.
İş 1.3. Filizlərin kompleks emalında membran və selektiv sorbent texnologiyasının işlənməsi
MƏRHƏLƏ 1: Məhlullardan metalların qatılaşdırılıb ayrılmasının elektrodializ metodikasının hazırlanması.
6 dekabr 2016-cı il tarixində qəbul edilmiş “Azərbaycan Respublikasında ağır sənaye və maşınqayırmanın inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsi” çərçivəsində sənayenin inkişafı üçün yerli xammaldan, ilk növbədə filiz və onun emal tullantılarından geniş istifadə edilməsinə xüsusi yer ayrılmışdır.
Yataqların uzun müddətli istismarı nəticəsində çıxarılan filiz xammal növü tərkibinə görə kasıblaşır, bu da onların ənənəvi piro- və hidrometallurgiya üsulları ilə emalını çətinləşdirir. Son illər dağ-mədən sənayesinin inkişafında ən müasir sayılan membran, selektiv sorbentlər və elektrodializ texnologiyası sürətlə inkişaf edir. Membran texnologiyasında müvəffəqiyyət yeni nəsil universal membran aparatlarının hazırlanması ilə əlaqədardır.
Adətən, adi filtrlənmədə məhluldan nisbətən dispers və iri kolloid qarışıqlar ayrılır. Membran texnologiyasında isə xırda kolloid hissəciklərlə yanaşı həll olmuş kimyəvi birləşmələr də ayrılır. Membranların məsamələri kiçik ölçüdə olduğu üçün ionlardan təmizlənmə yüksək təzyiq və geniş səth sahəsi tələb edir. Ona görə də prosesin intensivləşdirilməsi yollarından biri elektromembran metodu sayıla bilər. Laboratoriyada bir çox metallara qarşı seçicilik xüsusiyyətinə malik olan membranları elektrodializ qurğusunda işlətməklə filizlərdən və filiz emalı məhlullarından lazım olan komponentləri ayırmaq, qatılaşdırmaq və saf hala gətirmək yolları araşdırılmışdır.
Elektrodializ – elektrik sahəsinin təsiri ilə membranlarda ionların daşınma prosesidir. İonitli membranlarla elektrodializ prosesinin əsas üstünlüyü onunla bağlıdır ki, duzsuzlaşma kamerasından ayrılan ionlar elektrodlarda toplanmadan qatılaşma kamerasında yığılırlar.
Ion dəyişdirici membranlar – ion qrupu polimer əsasa bərkidilmiş matrisadır. Ion dəyişmə ionitin yüksək molükulyar qəfəsində aktiv qrupların hesabına baş verir. Bu qruplar ionitə turş və qələvi xarakteri verən elektromüsbət və elektromənfi yükə malik qruplardır.
Tədqiqat işində elektrodializ qurğusunda üç tip membranlardan istifadə edilmişdir: kationit, anionit və bipolyar membranlar. Kationit membranlar - mənfi yükə malik aktiv turşu qrupları (-SO3-, -COO-, PO32- və PO3H-) saxlayan, müsbət yüklü ionları (Na+, K+) özündən keçirən, eyni zamanda mənfi yüklü ionları özündən itələyən membranlardır. Anionit membranlar müsbət yükə malik aktiv əsasi qrupları (-NH3+, -NRH2+, -NR2H+ və NR3+) saxlayan, özündən mənfi yüklü ionları (F-, Cl-, SO42-, NO3-) keçirən, eyni zamanda müsbət yüklü ionları özündən itələyən membranlardır.
Bipolyar membranlar hər iki imkana malik olub, bir paketdə həll olmuş duzları ayırmağa imkan verir. Xüsusi ion dəyişdirici membran olub, elektrik sahəsində suyu H+ və OH- ionlarına ayırır.
Hesabat dövründə elektrolidializator kimi Almaniya istehsalı olan PC CELL 64 004 markalı və fərdi hazırlanmış qurğulardan istifadə edilmişdir. Membranlarla aşağıdakı istiqamətlərdə yoxlanış təcrübələri aparılmışdır:
1. Alunitinin qələvidə həll olması prosesində reaksiyanın istiqamətini məhsullar alınan tərəfə yönəltməklə həllolmanı sürətləndirilməsi:
KAl3(SO4)2(OH)6 + 6KOH →3KAlO2 + 2K2SO4 + 6H2O
2. Alüminat məhlulunu sintez olunmuş sulfat turşusu ilə neytrallaşdırdıqda alınan Al(OH)3 çöküntüsündən K+ və Na+ ionlarını ayrılması (yuma probleminin həlli)
2KAlO2 + H2SO4 + 2H2O →K2SO4 + 2Al(OH)3 ↓
3. K2SO4 və Na2SO4 duz məhlullarından elektrodializ üsulu ilə qələvi və turşu məhlulunun alınması:
2K2SO4 + 6H2O 2H2 (K) + 4KOH + O2 (A) + H2SO4
4. Kationdəyişdirici membranlardan istifadə etməklə aluminat məhlulunun qatılaşdırılması.
2KAlO2 + H2SO4 + 2H2O K2SO4 + 2Al(OH)3 ↓
Elektrodializ qurğuları
MƏRHƏLƏ 2: “Texnogen məhlullardan kobalt, mis, sink və manqan ionlarının modifikasiya olunmuş təbii seolitlərlə çıxarılması”
Tullantı sularından ağır metal ionlarının təmizlənməsində müxtəlif yataqlı seolitlərin istifadəsi haqqında ədəbiyyatda çoxlu saylı materiallara rast gəlinir.
Təbii seolitlər əlvan metal ionlarına qarşı aşağı həcm tutumunda selektivdirlər. Əlvan və nadir metal ionlarına qarşı selektivliyi artırmaq məqsədi ilə seolitlərin sorbsiya etmə xarakteristikasını dəyişmək lazımdır. Bunu isə modifikasiya yolu ilə həyata keçirirlər. Mineral turşu və əsasların məhlulları ilə modifikasiya olunmuş seolit əlvan və nəcib metallara qarşı selektivlik göstərmir. Üzvi reagentlərlə modifikasiya edilmiş seolitin isə sorbsiya etmək qabiliyyəti artır.
Əlvan metal ionları ilə davamlı kompleks sabitliyi göstərən monoetanolaminlə (MEA) modifikasiya olunan seolitin selektiv sorbent olması laboratoriyada təcrübələrlə sübut olunmuşdur. Modifikator kimi istifadə etdiyimiz MEA-də əsaslıq xassəsi -OHqrupuna görə, aminlik xassəsi isə -NH qrupuna görə təyin edilir. MEA xüsusi xelat əmələgətirən liqand olub, qələvi torpaq metallarını sorbsiya etmir. Daşkəsən filiz hövzəsindən götürülmüş tullantıların topa həll olmasından alınan məhlullardan mis, sink, kobalt, manqan və alüminiumu hidrolitik çökdürmə yolu ilə selektiv konsentratların alınması zamanı aparılan tədqiqatlar göstərdi ki, məhluldakı ionları tam çökmür. Məhlulda qalan ionların sorbsiya yolu ilə çıxarılması maraq doğurur.
Təbii seolit dənəcikləri (1.0-2.0 mm ölçülü fraksiyaları) otaq temperaturunda 0.02 M xlorid turşusu ilə emal edilmiş, sonradan distillə suyunda yuyulmuş və 50°C temperaturda gün ərzində qurudulmuşdur. Alınan mineral dənəciklər 5%-li MEA-lə doydurulmüşdur. Məhlullardan əlvan metal kationlarının (Co2+, Cu2+, Zn2+ və Mn2+) adsorbsiyası dinamik və statik rejimdə, həm təbii, həm də modifikasiya olunmuş seolit nümunələrində yoxlanılmışdır. Təcrübi nəticələr seolit maddəsinə görə sorbsiya tutumu ST (mq/q) və sorbsiya dərəcəsi (R, %) kimi ifadə olunmuş, aşağıdakı formullarla hesablanmışdr :
Burada ST – statik həcmi tutumu ( mq/q) , Co, Ctar- məhlulda ionların ilkin qatılığı mq/l , V- məhlulun həcmi, lm- sorbentin kütləsi( q). Adsorbsiya izoterminin təsvirində Ləngimür tənliyindən istifadə edilmişdir.
Burada STmax – adsorbsiya tutumunun son həddi (mq/q)
k- adsorbsion tarazlıq sabiti
Co2+, Cu2+, Zn2+ və Mn2+ ionlarının adsorbsiya dərəcəsinə məhlulun pH-ı təsir edir. Belə ki, pH-dan asılı olaraq molekulun elektrolitik dissosiya dərəcəsi dəyişmiş olur. Texnoloji məhlullarda ən qiymətli metal kobalt sayıldığı üçün məhluldan onun sorbsiyası tədqiq edilmişdir. İonitin sorbsiya tutumunun CoSO4 məhlulunun pH-dan asılılığı şəkil 1 - də verilmişdir.
Alınan nəticələrə (şəkil 1) görə qənaətə gəlmək olar ki, kobaltın məhluldan sorbsiyası üçün optimal pH 6-8 arasında ola bilər. Qüvvətli turş mühitdə (pH=1-2) kobaltın sorbsiyası müşahidə olunmur. Göründüyü kimi məhlulun pH-nın aşağı qiyməti ionitin sorbsion xarakteristikasına nəzərə çarpacaq dərəcədə təsir göstərir, daha dəqiq desək H+ - ionunun təsiri ilə modifikasiyalaşmış seolitdəki qələvi qruplarının reaksiyaya girmək qabiliyyəti azalmış olur.
Həmçinin ilkin təcrübələr göstərdi ki, pH-ın artması kobaltla yanaşı, mis, sink və manqanın da modifikasiya olunmuş seolitlə sorbsiya dərəcəsini artırır. Qüvvətli turş mühitdə (1 N H2SO4) bu metalların sorbsiyası baş vermir. Bu onunla izah edilir ki, turş məhlullarda bu ionları ionitdən desorbsiya etmək olar.
Aydağ yataqlı təbii seolitin və onun monoetanolaminlə modifikasiya olunmuş nümunəsinin məhluldan Co2+, Cu2+, Zn2+ və Mn2+ ionlarını pH=6 qiymətində sorbsiyasının müxtəlif vaxtlarda kinetik qiymətləri şəkil 2 və 3 verilmişdir.
Modifikasiya olunmuş və olunmamış seolitin sorbsiya dərəcələrinin və sorbsiya tutumlarının müqayisəsi göstərdi ki, MEA-lə modifikasiya olunmuş seolitdə Co2+, Cu2+, Zn2+ və Mn2+ ionlarınının sorbsiyası ilk 15 dəq. müddətində yüksək sürətlə baş verir. Sorbsiyanın sonuna doğru sürət azalır və sistemdə tarazlıq bütün ionlar üçün 1 saat müddətində yaranır. Zamanın 1 saat müddətində 98.1% Co2+, 95.6% Cu2+, 94% Zn2+ və 87% Mn2+ sorbsiya olunmuş olur. Halbuki, bu müddət ərzində modifikasiya olunmamış seolit məhluldan 40% Co2+, 33 % Cu2+, 19% Zn2+ və 17% Mn2+ sorbsiya etmiş olur. Seolitlərin sorbsiya tutumlarınının da müqayisəsi (Şəkil 3) göstərdi ki, modifikasiyalaşma seolitin aktivliyini dəfələrlə artırır. Fərdi məhlullardan metalların ilkin qatılığı 100 mq/l olduqda MEA-lə modifikasiya olunmuş seolitin sorbsiya tutumu Co üçün 2.5 mq/q, Cu üçün 2.4 mq/q, Zn üçün 2.35 mq/q, Mn üçün isə 2.2 mq/q qiymətləri almış olur. Nəticələr modifikasiya olunmamış seolitlə müqayisədə 4 dəfə yüksək olur (Şəkil 3). Metal ionlarının adsorbsiya qabiliyyəti aşağıdakı sıra ilə azalmış olur: Co2+ > Cu2+ > Zn2+ > Mn2+.Tədqiq olunan hər bir ionun sorbsion xarakteristikasının hesablanması Ləngmür və Freyndlix tənlikləri ilə aparılmışdır.
NƏTİCƏ
Məhlullardan mis, sink, kobalt və manqan ionlarının monoetanolaminlə modifikasiya olunmuş təbii seolitlərlə sorbsiyasının qanunauyğunluqları öyrənilmişdir. Məlum olmuşdur ki, monoetanolaminlə modifikasiya olunmuş seolit texnoloji məhlullardan Co2+, Cu2+, Zn2+ və Mn2+ ionlarını ayıran effektiv sorbent kimi istifadə oluna bilər. Metal ionlarının adsorbsion xassəsi həm məhlulun pH-ından, həm də metal ionlarının ilkin qatılığından asılıdır. Aminlə modifikasiya olunmuş seolitdə metal ionlarının sorbsiyasının seçicilik sırası aşağıdakı kimidir: Co2+>Cu2+>Zn2+>Mn2+. Adsorbsiya üzrə alınmış nəticələr Lənqmür və Freyndlix izotermlərinə görə araşdırılmışdır. Məlum olmuşdur ki, təcrübi nəticələr Lənqmür sahəsi ilə üst-üstə düşür.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
RESPUBLİKADA
KONFRANS MATERİALLARI (xarici-2, yerli-3)
KADR HAZIRLIĞI
LABORATORİYANIN ELMİ ƏLAQƏLƏRİ
İSTİNADLAR – 8
Laboratorİya: Analitik kimya laboratoriyası
Laboratorİya rəhbərİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru Aydın Paşacanov
Laboratoriyada 12 əməkdaş çalışır. Onlardan 4 nəfəri k.ü.f.d., 1 nəfəri – e.i., 3 nəfəri –k.e.i., 3 nəfəri – mühəndis, 1 nəfəri – b. labarantdır. İsmayılov Namiq – k.ü.f.d., a.e.i.; Ağamalıyeva Mələk – k.ü.f.d., a.e.i.; Bayramov Şahin – k.ü.f.d., b.e.i.; Abbasova Gülü –k.ü.f.d., e.i.; Yusifova Nailə – e.i. Məmmədova Zümrüd-k.e.i.
İŞ 1.4. Metal ionlarının müxtəlifliqandlı komplekslərinin assosiatlarının alınması, onların xəlitələrdə, alunit və dəmir filizlərində yeni təyini üsullarının işlənilməsi.
MƏRHƏLƏ I: Metal ionlarının səthiaktiv maddələr və bisazobirləşmələrlə müxtəlifliqandlı komplekslərinin alınması, onların xəlitələrdə, alunit və dəmir filizlərində yeni təyini üsullarının işlənməsi.
Metal ionlarının bisazobirləşmələrlə komplekslərinin və əsasi boyalarla ion assosiatlarının alınması, tədqiqi və onların yeni ekstraksiyalı fotometrik və ekstraksiyalı atom-absorbsiya təyini üsullarının işlənməsi ən aktual məsələdir. Bu məqsədlə aşağıdakı elmi tədqiqat işləri aparılmışdır.
Molibden (VI)-nın stilbazo ilə eyniliqandlı və səthi aktiv maddələrin (setilpiridin-xlorid, setilpiridin-bromid) iştirakı ilə müxtəlifliqandlı kompleksi alınıb. Bu komplekslərin əmələ gəlməsinin optimal şəraitləri öyrənilmişdir. Mo(VI) stilbazo və setilpiridin xloridlə müxtəlifliqadlı kompleksi pH 1-2 intervalında əmələ gəlir, optimal pH 1.1-dir. Molibdenin stilbazo ilə eyniliqandlı kompleksi isə pH 2-3 həddində əmələ gəlir, optimal pH 2.6. Eyni və müxtəlifliqandlı komplekslərin işıq udma spektrləri 350-800 nm dalğa uzunluğunda çəkilmişdir. Mo(VI)–in stilbazo ilə eyniliqandlı kompleksi 409 nm-də, müxtəlifliqandlı kompleksi isə (Mo(VI)–stilbazo-setilpiridin) 644 nm də maksimum işıq udur. Setilpiridinin iştirakı ilə udma spektrində güclü batoxrom sürüşmə müşahidə olunur. Komplekslərin tərkibində komponentlərin mol nisbətləri müxtəlif spektrofotometrik üsullarla təyin edilmişdir. (Mo(VI): stil:sp=1:2:4). Komplekslərin müxtəlif fiziki kimyəvi analitik xarakteristikaları hesablanmışdır. Molyar işıq udma əmsalı 62000. Davamlılıq sabiti 8,6∙108. Kalibrləmə əyrisi 0,05- 14 mkq Mo(VI)/ 25 ml həddində düz xətlidir. Kompleksəmələgəlməyə kənar ionların təsiri öyrənilmişdir: W(VI), Fe(III), Ti(IV), Zr(IV) mane olur. Ca, Mg, Zn, Ni, Mn mane olmur. Fe(III)- askorbin turşusu ilə pərdələnir. İşlənilmiş metodika molibden (VI) –nin az miqdarını təyin etmək üçün polad və alünit nümunələrinə tətbiq edilmişdir.
MƏRHƏLƏ II: Metalların halogenli asidokomplekslərinin etoksiakridinin azotörəmələri ilə ion assosiatlarının alınması, onların xəlitələrdə, alunit və dəmir filizlərində yeni təyini üsullarının işlənməsi.
Etoksiakridinin tallium-xlorid asidokompleksi ilə ion assosiatı alınmışdır. İon assoosiatın alınmasına təsir edən bir sıra amillər (turşuluğun təsiri, ekstragentin seçilməsi, ekstraksiya şəraitinin öyrənilməsi, boyanın qatılığının, su və üzvi fazaların təsiri) öyrənilmişdir. İon assosiatının ən yüksək ekstraksiyası dixloretan-aseton qarışığının 3: 2 nisbətində 4,5 N HCl mühitində baş verir.
Talliumun təyini üçün yeni təklif olunan təyin üsulu bir çox analitik göstəricilərinə görə mövcud təyin üsullarından daha üstündür.Pikramin turşusunun əsasında yeni azobirləşmə - 1-hidroksi-4-pikraminazo-2-naftoy turşusu sintez edilib. 1-hidroksi-4-pikraminazo-2-naftoy turşusunun alınmasının optimal şəraiti təyin edilmişdir. Alınan yeni maddənin fiziki-kimyəvi xassələri öyrənilmişdir.Müxtəlif həlledicilərin və turşuluğun bu maddənin məhlulda vəziyyətinə təsiri tədqiq edilmişdir. Müəyyən olunub ki, qeyri-polyar həlledicilərdə (toluol, dioksan) azobirləşmə azo-formada mövcuddur .
NƏTİCƏ
Molibdenin stilbazo və səthi aktiv maddə setilpiridinlə müxtəlifliqandlı kompleksi, tallium (III)-ün halogenid asidokomplekslərinin etoksiakridinin azotörəmələri ilə ion assosiatı tədqiq edilmişdir. Hər iki elementin müxtəlif nümünələrdə təyininin fotometrik, ekstraksiyalı-fotometrik və ekstraksiyalı atom-absorbsiya üsulları işlənmişdir. Pikramin turşusunun əsasında yeni azobirləşmə - 1-hidroksi-4-pikraminazo-2-naftoy turşusu sintez edilib.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
1. А.М.Pashajanov., G.G.Abbasova. //Alyzarine yellow R as reagent of the determination of manganese by extraction-photometric method. //Journal of Materials Science and Chemical Engineering, 2018, Vol.6, №10. pp.12-18
2. Юсифова Н.В., Пашаджанов А.М., Гейдаров А.А., Алиев И.И. // Получение кобальта из сульфоарсенидных руд использованием процессов обжига с хлоридом аммония и выщелачивания. // Международный журнал прикладных и фундаментальных исслeдований. 2018. №1, с.58-63
3. Н.И.Исмаилов, М.В.Мамедова, С.Н.Османова. // Экстракционно-фотометрическое определение индия с азозамещенными этоксиакридина г. Казань, Бутлеровские сообщения, 2018, том, 53 № 2. с.100-103.
4. Н.И.Исмаилов, С.Н. Османова, М.В. Мамедова, М.М. Агамалиева. // Экстракционно-фотометрическое определение ртути с азозамещенными этоксиакридина//г. Казань, Бутлеровские сообщения, 2018, т.55,№7, с.78-82.
RESPUBLİKADA
1. N.V.Yusifova, A.M.Pashajanov, A.A.Heydaraov M.M.Ahmadov, T.M.Ilyasly. //Kinetics of thermal decomposition of Dashkasan cobalt ore. J. “Chemical Problems”. 2018(16), 2,
pр.205-210,.
2. A.M.Pashajanov., Production and study of mixed ligand compounds of metal ions with bis-azocompounds and development of new methods of metals. Azerbaijan Chemical Journal, 2018, № 1, pp.65-67.
3. A.M.Pashajanov, I.A.Akhmedov. The photometric determination of zirconium benzidin bis azo pirocatekhin and cetilpirydine. Azerbaijan Chemical Journal. 2018, № 2, pр.33-35.
KONFRANS MATERİALLARI (yerli-6)
BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏRİ
İSTİNADLAR – 16
“Qeyri-üzvi funksional materiallar” şöbəsinin 2018-ci ildə
elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında
HESABAT
Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Məhəmməd Babanlı
Mövzu: Yüksək texnologiyalar üçün yeni qabaqcıl qeyri-üzvi funksional materialların istiqamətli sintezinin elmi əsaslarının yaradılması
Mövzuya aid işlər: 2.1; 2.2; 2.3.1 ; 2.3.2 ; 2.4
LABORATORİYA: Keçid elementlərinin xalkogenidləri
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, prof. İxtiyar Bəxtiyarli
Laboratoriyada 14 əməkdaş çalışır. Onlardan 5 nəfər k.ü.f.d., a.e.i, 1 nəfər k.ü.f.d, b. e.i, 3 nəfər e.i., 4 nəfər k.e.i, 1 nəfər mühəndisdir. Əminə Mirzəyeva – k.ü.f.d., a.e.i, Ruksana Qurbanova – k.ü.f.d., a.e.i, Ziyafət Muxtarova – k.ü.f.d., a.e.i, Faiq Məmmədov – k.ü.f.d., a.e.i, Oruc Kərimli – k.ü.f.d., a.e.i, Şərafət Məmmədov – k.ü.f.d., b.e.i, Fatmaxanım Məmmədova – e.i, Vilayət Məmmədov – e.i, Şəfa Hüseynova – e.i, Şəhri Abdullayeva–k.e.i, Elnarə İsmayılova–k.e.i, Ülviyyə Həsənova–k.e.i, Gülnar Fətullayeva– k.e.i.
İŞ 2.1: Lantanoid tərkibli şüşəvari yarımkeçiricilər əsasında informasiya və tibbi optika materiallarının sintezi və xassələri
MƏRHƏLƏ I. (Ga2S3)1-x(La2S3)x-y(Ln2S3)x-y (Ln2O3)z tərkibli şüşəvari yarımkeçiricilərin sintezi
MƏRHƏLƏ II.Alınan yeni fazaların termolizi və fiziki-kimyəvi xassələrinin tədqiqi
MƏRHƏLƏ III.Şüşələrin optiki xassələrinin öyrənilməsi və tətbiq imkanları
Lifli lazerlərin və gücləndiricilərinin təkminləşdirilməsində lantanoidlərlə aktivləşdirilmiş şüşəvari xalkogenid yarımkeçiricilər böyük əhəmiyyət kəsb edir. Digər tərəfdən şüşəvari yarımkeçiricilərin nazik təbəqələri özlərinin funksional optik xassələrinə və “fotoquruluş”dəyişmə qabiliyyətinə görə optiki aktiv və passiv dalğa ötürücülərinin və başqa optoelektronika qurğularının yaranmasında əvəzolunmazdır.
Bu ilki hesabatda (Ga2S3)0,70(La2S3)0,25(Nd2S3)0,05 tərkibli şüşənin lazer və optiki xassəsinə baxılmışdır. Fiziki–kimyəvi analizin kompleks metodları ilə La2S3–Ga2S3–Nd2S3 sistemində şüşəmələgəmə sahəsinin sərhədləri müəyyən olunmuşdur (şək.1). Nd2S3-ün miqdarından asılı olaraq şüşələrin rəngi açıq bənövşəyi rəngdən tünd boz rəngə doğru dəyişir (şək.2). Şüşəmələgəlmə sahəsi yuxarı və aşağı tərəfdən qeyri–şəffaf şüşə zolağı ilə hüdudlanmışdır. Qeyri-şəffaf şüşə sahəsindəki nümunələrdə zəif rentgen difraksiya zolaqlarının müşahidə olunması onların tərkibində müəyyən kristal mərkəzlərin olmasını təsdiq edir. Nümunənin lazer spektri 1,08 mkm dalğa uzunluğunda olmaqla 1,073-1,087 mkm intervalı əhatə edir. 0,890 mkm–də kişik absorbsiya əmsalı şüşənin termiki yüklənməsini azaldır və nümunədəki hömogen titrəyişi daha da artırır. Dalğa uzunluğundan asılı olaraq 0,815 mkm-da 88%, 0,890 mkm-də isə 50% absorbsiya olunur. Sulfidli şüşələrdə dn/dT temperatur indeksinin dəyişməsi və yüksək termiki genişlənmə optiki xassəni artırır. Bu hadisə He/Ne infraqırmızı lazer dəstəsinin titan-sapfir dəstəsinə qoşulması zamanı birbaşa müşahidə olunur. Titan-sapfır lazerini neodimin absorbsiya tezliyinə uyğunlaşdırıldıqda təqdim olunan şüşə özünü He/Ne lazer dəstəsi üçün güclü linza kimi aparır.
Beləliklə biz Ga2S3-La2S3–Nd2S3 sistemindən (Ga2S3)0,70(La2S3)0,25(Nd2S3)0,05 tərkibli lantanoidlərin sulfid şüşəsində ilk dəfə olaraq lazer xassəsini öyrənmişik. Məlum olmuşdur ki, tədqiq olunan nümunə otaq temperaturunda 1,08 mkm dalğa uzunluğunda lazer xassəsi göstərir. Nd3+ ionunun müvafıq kristallik matrisalarla müqayisədə şüşələrdə lazer xassəsi zəifdir. Bu da şüşələrdə şüa itkisinin nisbətən çox olması ilə əlaqədardır. Lakin ola bilər ki, lazerin keyfiyyətinin yüksəldilməsi aktivatorun optimal qatılığı və nümunənin uzunluğu hesabına mümkün olsun.
Ədəbiyyat materiallarının analizi və bizim apardığımız çox saylı təcrübələr göstərir ki, şüşəvari yarımkeçiricilərin tərkibində qalliumun iştirakı lantanoidlərin həllolmasını artırsa da, sistemdə qallium və lantanoid sulfidlərinin kimyəvi qarşılıqlı təsiri zamanı alınan yeni birləşmələrin kristallik mərkəzlərinin formalaşması şüşələrin optiki xassələrini pisləşdirir. Ona görə də bu çatışmazlığı aradan qaldırmaq üçün təkcə aktivator kimi istifadə olunan lantonoidlərin təbiəti yox, həm də matritsanın tərkibi paralel öyrənilmişdir. Bu baxımdan hesabat dövründə biz kimyəvi qarşılıqlı təsirin xarakterini və faza tarazlığının tam mənzərəsini aşkar etmək üçün Y2O2S-Ga2S3-Tb2O2S sisteminin likvidus səthini 3 kvazibinar yan və 5 qeyri-kvazibinar kəsik vasitəsilə tədqiq etmişik. Şəkil 4 də həmin sistemin likvidus səthinin proyeksiyası qurulmuşdur.
Likvidus səthinin proyeksiyasında yüksək temperaturlu sahə (T>1700K) rentgenoqrafik və termodinamiki hesablamalarla tədqiq edilmişdir. Sistemdə bərk məhlul sahəsindən bir neçə nümunənin katodo-, foto-və rentgenolüminessensiya spektrləri çəkilmişdir. (Ga2S3)0.93(Y2O2S)0.05(Tb2O2S)0.02 tərkibli nümunənin katodolüminessensiya spektrindən məlum olur ki, 400-700 nm dalğa uzunluğunda bir neçə qrup şüalnma zolağı müşahidə edilir. Bu da müvafiq olaraq 5D3 və 5D4 səviyyəsindən Tb3+ ionunun 7Fj ştark səviyyəsinə keçidlə əlaqədardır. Hazırda biz ilk öncə Er3+ ionlarının spektrin tək görünən sahəsində deyil, həmçinin 1,5 mikronlu telekomunikasiya ekranlarında işləyən lifli gücləndiricilərdə, orta İQ sahədə (2,7 mkm) işıqlanma verən və tibbi məqsədlər üçün istifadə edilən qurğularda və s. ideal lüminissensiya mərkəzi rolu oynadığını nəzərə alıb, həm matrisanı həm də işıqlanma verən optiki aktiv lantanoidin qatılığını dəyişməklə (Ga2S3)1-x(La2S3)x-y(Er2S3)y-z və [Ga2S3]1-x[La2S3]x-y[(Er2S3)0.33(Er2O3)0.67]y tərkiblərdə tədqiqat davam etdirilir. Bundan başqa laboratoriyanın bir qrup əməkdaşı (k.e.d., prof. İxtiyar Bəxtiyarlı –həm rəhbər, e.i. Şəhri Abdulayeva, e.i. Vilayyət Məmmədov və e.i. Elnarə İsmayılova) 2018-ci il üçün “Elmi Təhsil İnteqrasiyası” qrant müsabiqəsinin qalibi olmuşlar.
NƏTİCƏ
1.(Ga2S3)0,70(La2S3)0,25(Nd2S3)0,05 tərkibli şüşələr lifli rabitə sistemlərində-telekommunikasiya üçün 1,3 mkm dalğa uzunluqlu gücləndiricilərin hazırlanmasında lazer materialı kimi istifadə oluna bilər.
2.Y2O2S-Ga2S3- Tb2O2S sisteminin likvidus səthinin proyeksiyası qurulmuş və bərk məhlul sahəsində nümunələrin katodolüminessensiya spektri çəkilmışdir. İşıqlanmanın mexanizmi araşdırılmışdır
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
1. Бахтиярлы И.Б., Фатуллаева Г.М., Керимли О.Ш. Стеклообразование в тройной системе Ln2O3-As2S3-Er2O3. //Журнал неорганической химии, 2018, Т-63, №7, с.962-965
2. Алиев О.М., Асадов М.М., Аждарова Д.С., Мамедов Ш.Г., Рагимова В.М. Политермический разрез FeSb2S4-FeSm2S4 системы FeS-Sb2S3-Sm2S3// Журнал неорганической химии, 2018, т.63, № 6, с.786-790
3. Бахтиярлы И.Б., Фатуллаева Г.М., Керимли О.Ш. Стеклообразование в тройной системе La2S3-As2S3-Pr6O11. // Извесия вузов серия химия и химическая технология. 2018. Т.61. вып. 4-5. с.43-48
4. Niftiyev N.N., F.M.Mamedov, Quseynov V.I., Kurbanov S.Sh. AC Electrical Conductivity of FeIn2Se4 Single Crystals. Semiconductors. 2018, Volume 52, İssue 6, pp.683–685
RESPUBLİKADA
KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-1, yerli-13 )
BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR
1. Montan Universitetinin « Qeyri dəmir metallurgiyasının departamenti» (prof. Helmot Antrekowitsch, Dr. Holger Schnideritsch, Leoben, Austriya)
2. RHİ-nin mərkəzi elmi tədqiqat laboratoriyası, (Leoben, Austriya)
3. «Simens VAİ»-nin mərkəzi ofisi ( Dr. Martin Koch, Offenburq, Germany)
4. Rusiya Federasiyası Sankt-Peterburq Dövlət Universiteti Kimya İnstitutyunun “Lazer kimyası və lazer materialşünaslığı” kafedrası (prof. Y.S. Tveryanoviç).
İSTİNADLAR- 1
LABORATORİYA: Funksional materialların komponentlərinin sintezi
LABORATORİYA MÜDIRI: kimya elmləri doktoru, prof. İmir Əliyev
Laboratoriyada 14 əməkdaş çalışır: Onların 3 elmlər doktoru, 6 kimya üzrə fəlsəfə doktoru, 1 mühəndis, 1 texnik, 2 laborant və 1 doktorant çalışır. Özbək Əliyev – k.e.d., baş e.i. prof., Dilbər Əjdərova– k.e.d.,baş e.i., Tamilla Maksudova – k.e.d.,baş e.i., Validə Rəhimova - k.ü.f.d., a.e.i., Şəfiqə Həmidova - k.ü.f.d., a.e.i., Sevil Mehdiyeva - k.ü.f.d., b.e.i., Naibə Məmmədova - k.ü.f.d., b.e.i., Kəmalə Babanlı - k.ü.f.d., b.e.i.,
İŞ 2.2: Kalsium, indium, arsen və qadolinium elementlərinin xalkogenidlərindən ibarət sistemlərdə fotoelektrik və termoelektrik xassəli yeni yarımkeçirici materialların alınması.
MƏRHƏLƏ I:(GaAs)1-x(CdS)x, CaGa2Te4-GaTe, InAs2Se4-In3As2S3Se3 sistemlərində faza tarazlıqlarının tədqiqi və alınan fazaların xassələri.
MƏRHƏLƏ II: (CaIn2Te4)1-x(CaTe)x (x=0,015;0,025;0,035) bərk məhlul ərintilərinin elektrofiziki xassələrinin öyrənilməsi.
MƏRHƏLƏ III: CuGdS2-Gd2S3- PbS kvaziüçlü sisteminin CuGdS2-PbS kəsiyinin fiziki-kimyəvi tədqiqi.
Fiziki-kimyəvi tədqiqat metodlarının nəticələrinə əsasən GaTe-CaGa2Te4 sisteminin faza diaqramı qurulmuşdur. Sistemin faza diaqramı kvazibinar olub, evtektik tiplidir. GaTe və CaGa2Te4 birləşmələrinin birgə kristallaşması ikili evtektikda başa çatır, tərkibi 40 mol % CaGa2Te4, temperaturu 710oC-dir. Sistemin kvazibinar olduğunu təsdiq etmək məqsədilə həm ikifazalı sahədən (30 mol % CaGa2Te4), həm də bərk məhlul sahəsindən (90 mol % CaGa2Te4) ərintilərin rentgenfaza analizi aparılmışdır. Qeyd edilən 30 mol % CaGa2Te4 nümunəsinin difraktoqramında difraksiya xətləri əsasən ilkin komponentlərin difraksiya xətlərinin qarışığından ibarətdir. Bu xüsusiyyət ikifazalı ərintilər üçün xas olan haldır. Digər 90-100 mol % CaGa2Te4 tərkibli ərinti bərk məhlul sahəsindəndir. Həmin nümunələrin difraksiya xətləri, CaGa2Te4 birləşməsinin difraksiya xətlərindən fərqlənmir. Bu isə sübut edir ki, 90-100 mol % CaGa2Te4 tərkibli ərinti bərk məhluldur.
İndium və arsenin binar və üçlü xalkogenid birləşmələri, xüsusilə InSe və As2Se3 laylı quruluşludur. Bir sıra unikal xassələrə malik olduğundan həm elmi, həm də elektron sənayesinin müxtəlif sahələri, xüsusilə optoelektronika üçün praktiki, əhəmiyyət kəsb edir. Bu nöqteyi-nəzərdən InAs2Se4–In3As2S3Se3 sisteminin tədqiqi xüsusi əhəmiyyətə malikdir.
İlkin komponentlər olan InAs2Se4 və In3As2S3Se3 birləşmələri əvvəllər bizim tərəfimizdən sintez olunmuş və onların rentgenoqrafik tədqiqatı aparılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, hər iki birləşmə tetraqonal sinqoniyada (InAs2Se4 - a=9,44, c=8,73 Å, Z=4; In3As2S3Se3 – a=9,25, c=6,33 Å, Z=2) kristallaşırlar. InAs2Se4-In3As2S3Se3 sisteminin faza diaqramı As2S3-InSe-As2Se3 kvaziüçlü sisteminin kvazibinar kəsiyi olub, sadə evtektik tiplidir. Evtektik nöqtənin koordinatları: 50 mol % InAs2Se4 və t=755oC.
Qeyd olunduğu kimi, 0-70 mol % In3As2S3Se3 qatılıq intervalında şüşələşmə müşahidə olunur. In3As2S3Se3 birləşməsinin qatılığı artdıqca şüşələşmə temperaturu Tg 260oC-dən 300oC qədər artır. Mikroquruluş və rentgenoqrafik analizlərin nəticələrinə görə InAs2Se4 əsasında 10 mol %, In3As2S3Se3 əsasında isə 20 mol % bərk məhlul sahəsi əmələ gəlir. Rentgenoqrafik analizlərin nəticələrinə görə InAs2Se4 birləşməsinin ərintidə miqdarı artdıqca In3As2S3Se3 əsasında tetraqonal quruluşlu bərk məhlulların elementar qəfəs parametrləri qanunauyğun olaraq artır: a=9,25 ÷9,36, c=6,33 ÷6,64 Å, Z=2.
(CaIn2Te4)1-x(CaTe)x bərk məlul sahəsindən 1,5; 2,5 və 3,5 mol % CaTe tərkibli ərintilər 700-900oC temperatur intervalında sintez edilmişdir. Nümunələr 750oC-də 100 saat ərzində homogenləşdirildikdən sonra Zond üsulu ilə fotokeçiricilik ölçülmüşdür (şək.1).
CaIn2Te4 birləşməsi əsasında alınmış 1,5; 2,5 və 3,5 mol % CaTe bərk məhlul ərintilərinin 293 K temperaturda fotocərəyanın dalğa uzunluğundan asılılığı öyrənilmişdir. Ölçmələr 100 V işçi gərginlikdə və 5,9 ∙10-3 lm işıq selində aparılmışdır.
Tərkibində 1,5;2,5 və 3,5 mol % olan nümunələrin uyğun olaraq maksimal fotohəssaslığı 950,992,1048 nm, spektral həssaslıq sahəsi isə 800-1200 nm olmuşdur. Nümunələrin qaranlıqdakı müqavimətin işıqdakı müqavimətə nisbəti uyğun olaraq (100 lk-də) Rq/Ri=99,1; Rq/Ri=97,7 və Rq/Ri=97,27 olmuşdur.
Tərkibində 1,5;2.5;3,5 mol % CaTe olan bərk məhlul ərintilərinin fotokeçiriciliyin spektral asılılığı şəkil 1-də verilmişdir. Bu asılılıqdan aydın görünür ki, 2,5 mol % CaTe olan nümunənin fotohəssaslığı daha yüksəkdir.
Maksimal otocərəyan kiçik dalğa uzunluğu istiqamətində yerini dəyişir. Bu ərintilərin yüksək fotohəssaslığına əsaslanaraq onların fotorezistorların hazırlanmasında istifadə olunmasını söyləmək olar.
Daha sonra 1,5 ; 2,5 və 3,5 mol % CaTe tərkibli nümunələrin Lüks-Amper asılılığı öyrənilmişdir. Şək. 2-də (CaIn2Te4)1-x(CaTe)x bərk məhlul ərintilərinin Lüks-Amper asılılığı verilmişdir. Təcrübə 120 V işçi gərginlikdə və 200 lk işıqlanmada aparılmışdır. Qrafikdən göründüyü kimi tərkibdən və lüksün qiymətindən asılı olaraq cərəyan artır.
CuGdS2-PbS sistemində komponentlər arasında kimyəvi qarşılıqlı təsir fiziki-kimyəvi analiz metodları vasitəsilə tədqiq edilmiş və sistemin faza diaqramı qurulmuşdur. CuGdS2-PbS sistemi Cu2S-PbS-Gd2S3 kvaziüçlü sisteminin qeyri-kvazibinar kəsiyidir. Sistemdə komponentlərin 1:1 nisbətində PbCuGdS3 birləşməsi müəyyən edilmişdir. PbCuGdS3 birləşməsi açıq maksimumla əmələ gəlir və1195oC-də əriyir. Sistemin CuGdS2 komponenti inkonqruyent birləşmə olduğu üçün 1115oC-dən yuxarıda parçalanır və üçfazalı sahə əmələ gəlir. 0-50 mol % PbS qatıliq intervalında solidus xəttindən aşağıda ikifazalı CuGdS2+ PbCuGdS3 ərintilər kristallaşırlar. Sistemin digər 50-100 mol % PbS intervalında PbS+ PbCuGdS3 fazaları kristallaşır.Rentgenfaza analizinin nəticəsinə əsasən müəyyən edilmişdir ki, PbCuGdS3 birləşməsi rombik sinqoniyada kristallaşır, qəfəs parametrləri a=3,86; b=13,24; c=10,26 Å-dir.
MnBi-Se sisteminin ərintilərini sintez etmək üçün ilk əvvəl MnBi birləşməsi elementlərdən vakuum şəraitində ampula metodu ilə sintez edilmişdir. Sistemin tərkibində selenin olmasını nəzərə alaraq, reaksiyanın asan getməsi üçün MnBi birləşməsi xırdalanmışdır.
Tədqiqatlar nəticəsində MnBi-Se sisteminin faza diaqramı qurulmuşdur. Bu kəsik Mn-Bi-Se üçbucağının daxilindən keçərkən üç Mn-Bi-MnSe, Bi-MnSe-Bi2Se3 və Bi2Se3-MnSe-Se müstəqil qatılıq üçbucaqlarının sahəsindən keçir və qeyri-kvazibinardır. MnBi-Se sisteminin 0-50 mol % Se hissəsində M↔MnSe+Se+Bi2Se3, 50-68 mol % Se hissəsində M↔MnSe+Bi+ Bi2Se3 və 68-100 mol % Se hissəsində isə M↔MnSe+Bi+MnBi tarazlıqları mövcuddur.
Fiziki-kimyəvi analiz metodları vasitəsilə Eu5Sb2-EuSe sistemində faza tarazlığı tədqiq edilmiş və faza diaqramı qurulmuşdur. Müəyyən edilmişdir ki, Eu5Sb2-EuSe kəsiyi Eu-Sb-Se üçlü sisteminin kvazibinar kəsiyidir.
Eu5Sb2-EuSe sistemində ilkin komponentlər əsasında bərk məhlul sahəsi praktiki olaraq təyin edilməmişdir. Sistemdə Eu5Sb2 və EuSe komponentləri öz aralarında ikili evtektika əmələ gətirir. Evtektikanın tərkibi 35 mol % EuSe, temperaturu 900˚C-dir. 0-35 mol % EuSe qatılıq intervalında maye fazadan Eu5Sb2 birləşməsinin ilkin kristalları ayrılır. Bu sahədə likvidus əyrisindən aşağıda (M+Eu5Sb2) fazası mövcuddur. Sistemin 35-100 mol % EuSeqatılıq intervalında likvidus əyrisi üzrə EuSebirləşməsinin kristallaşması baş verir. Sistemdə solidus xəttindən aşağıda (Eu5Sb2-EuSe)-dan ibarət ikifazalı ərintilər kristallaşırlar.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
1. Алиев О.М., Аждарова Д.С.,Рагимова В.М., Максудова Т.Ф. Синтез и физико-химические свойства лантансодержащего минерала бертьерита. // Журн. неорган. химии. 2018, Т.63. № 3, c.1-4.
2. Fliev O.M., Asadov M.M., Azhdarova D.S., Mamedov Sh.G., Raqimova V.M. Polithermal Section FeSb2S4-FeSm2S4 of the FeS-Sb2S3-Sm2S3.// Russian Journal of Inorganic Chemistry. 2018. V.63. № 6. pp. 780-790.
3. Юсифова Н.В., Гейдаров А.А., Пашаджанов А.М., Алиев И.И. Получение кобальта из сульфоарсенидных руд использованием процессов обжига с хлоридом аммония и выщелачивания. // Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований (Москва «Академия естествознания»). 2018. № 1. часть 2. c. 58-63.
RESPUBLİKADA
Mahammadrahimova R.S., Aliyev I.I., Aliyev O.M., Babanly K.N. Phase equilibrium in quasi-ternary system InAs2SSe3-InAs2S3Se-In3As2S3Se3. // Azerbaijan Chemical journal. 2018. № 4. s.48-53
KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-4, respublikada -15)
KADR HAZIRLIĞI
Laboratoriyada kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün bir doktorant çalışır.
1. Doktorant Həsənquliyeva Şəfəq. ,,As-Mn(Cr)-Se üçlü sistemlərində faza tarazlığı, şüşəəmələgəlmə və alınan yeni fazaların xassələrinin tədqiqi” mövzusunda dissertasiya müdafiə etmişdir. Rəhbər professor İmir Əliyev
2. Dosent Nağı Yaqubovun kimya üzrə elmlər doktorluq elmi dərəcəsi almaq üçün məsləhətçi olduğum iş Ali Attestasiya Komissiyasına tərəfindən təsdiq edilmişdir.
QRANT
Elmin inkişaf fondu- Layihənin adı: Mis və gümüşün çoxkomponentli xalkogenidləri əsasında yeni superion keçiricilərinin və termoelektrik materiallarının alınması və tədqiqi”mövzusundaqrantı alınmışdır. Layihənin rəhbəri -professor İmir Əliyev. Layihənin müddəti- 2019. Layihəsinin məbləğı -60.000 manatdır.
BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏR
1. İspaniyanın Beynəlxalq Nəzəri Fizika mərkəzi
2. Türkiyənin Adıyaman Universitet.
İSTİNADLAR: 10
LABORATORİYA: Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası
LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya üzrə fəlsəfə doktoru Səadət Bənənyarlı
İş 2.3.1. Metal xalkogenidləri əsasında yeni Raşba yarımkeçiricilərinin və maqnit xassəli topoloji izolyatorların alınması və tədqiqi. (İşin rəhbəri AMEA-nın müxbir üzvü M.Babanlı)
İşin icraçıları: : İmaməliyeva Samirə k.ü.f.d., b.e.i.-, Mehdiyeva İlahə e.i, Qocayeva İlahə.- k.e.i., Oruclu Elnur -k.e.i., Əhmədov Elvin- k.e.i, Ağazadə Aytən- k.e.i., Əşirov Gəray- b.lab..
MƏRHƏLƏ I:Bi2Se3–Bi2Te3–BiI3 və Sb2Te3+2BiI3↔Bi2Te3+2SbI3 sistemlərində faza tarazlıqlarının tədqiqi.
MƏRHƏLƏ II: Bi2Se3-Bi2Te3-BiI3 və Sb2Te3+2BiI3 ↔Bi2Te3+2SbI3 sistemlərində aşkar edilən yeni fazaların fərdi halda alınması, identifikasiyası və bəzi xassələrinin tədqiqi.
Hesabat ilində fiziki-kimyəvi tədqiqat üsulları kompleksindən istifadə etməklə Bi2Se3-Bi2Te3-BiI3 və Sb2Te3+2BiI3↔Bi2Te3+2SbI3 sistemlərində faza tarazlıqları öyrənilmiş, onların bərkfaza tarazlıqları diaqramları, faza diaqramlarının bir sıra politermik kəsikləri və likvidus səthlərinin proyeksiyalarıı qurulmuşdur.
Müəyyən edilmişdir ki, Bi2Se3–Bi2Te3–BiI3 sistemi müvafiq dördlü sistemin kvaziüçlü müstəvisidir. Bu sistemin BiSeI-BiTeI kəsiyi (şək.1) kvazistabildir və ilkin birləşmələr əsasında geniş bərk məhlul sahələri (γ1 və γ2) əmələ gətirir. Kəsik üzrə kristallaşma 30-45 mol% BiTeI tərkib intevalında, 760 K-də
L+ß↔γ1+γ2 (1)
keçid reaksiyası (U) ilə başa çatır. Bu temperaturda γ1-fazanın homogenlik sahəsi 28 mol%, γ2- fazanın homogenlik sahəsi isə 55 mol% təşkil edir.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
REAPUBLİKADA
1. Imamaliyeva S.Z., Alakbarzade G.I., Salimov Z.E., Izzatli S.B., Jafarov Ya.I., Babanly M.B.The Tl4PbTe3-Tl9GdTe6-Tl9BiTe6 isopleth section of the Tl-Pb-Bi-Gd-Te system.
// J. Chemical Problems, 2018, №4, pp.496-504
2. Mekhdiyeva I.F., Babanly K.N., Mahmudova M.A., S.Z.Imamaliyeva. The Tl9ErTe6-Tl9BiTe6 system and some properties of solid solutions // Azerb.Chem.J., 2018, №2, p.80-86
3. Imamaliyeva S.Z., Alakbarova G.I., Babanly K.N., Amiraslanov I.R., Babanly M.B. Tl2Te-Tl9SbTe6-Tl9TbTe6 system. // New Materials, Compounds and Applications, 2018, v.2, No.3, pp.221-230
KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə- 4, yerli- 7 )
KADR HAZIRLIĞI
BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR
Laboratoriya Avropa və Rusiyanın bir sıra elmi müəssisələri ilə əməkdaşlıq edir:
-Montpellier II Universiteti, Fransa;M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universiteti, Rusiya;Voronej Dövlət Universiteti, Rusiya;
İSTİNADLAR-50
İŞ 2.3.2. Tərkiblərinə N.T.E. Bi, Zn, Cu oksidləri daxil olan üçlü borat sistemlərində faza tarazlığının tədqiqi və alınan materialların istilik, elektrofiziki və maqnit xassələrinin öyrənilməsi (İşin rəhbəri k.ü.f.d. Səadət Bənənyarlı)
İşin icraçıları: Rəna Qasımova – k.ü.f.d., a.e.i., İsmayılov Şərif- f.ü.f.d.,e.i., Leyla Xəlilova – k.e.i., Nigar Cəfərova – k.e.i., Məmmədova Leyla -mühəndis, Orucova Səlimə-b.lab, Levçuk Natalya- texnik
MƏRHƏLƏ I: 3Bi2O3·B2O3-2Bi2O3·3GeO2 və 2Bi2O3·B2O3-2Bi2O3·3GeO2 sistemlərində faza tarazlığının tədqiqi.
MƏRHƏLƏ II: 3Bi2O3·B2O3-2Bi2O3·3GeO2 və 2Bi2O3·B2O3-2Bi2O3·3GeO2 sistemlərində alınmış nümunələrin və N.T.E. əlavə edilmiş nümunələrin elektrofiziki, dielektrik və istilik xassələrinin tədqiqi.
Hesabat dövrü ərzində Bi2O3-GeO2-B2O3 üçlü sisteminə daxil olan üç kəsiklər: 3Bi2O3·B2O3-Bi2O3·3GeO2; 2Bi2O3·B2O3-2Bi2O3·3GeO2;3Bi2O3·B2O3-GeO2 fiziki-kimyəvi analiz metodları ilə tədqiq edilmişdir. Nümunələrin tərkibi hesablanır, 1000°C temperaturda sintez edilir, DTA və RFA üçün hazırlanaraq tədqiq edilirlər. Paralel olaraq alınmış ərintilərin elektrofiziki xassələri öyrənilir.
Əsasən sistemdə alınan şüşəvari ərintilər tədqiq obyektlərimizdir. Şüşəvari ərintilərin rəngi açıq qəhvəyi-narıncı qəhvəyi arasından tərkibdən asılı olaraq dəyişir. GeO2 artdıqca rəng tündləşir. Şüşələr 673K temperaturda 20-25saat ərzində kristallaşdırılır.
Dielektrik və elektrik keçiriciliyinin ölçülməsi 300-600K temperatur intervalında həyata keçirilib. Nümunələrin qalınlığı d=2-4mm, eni b=8mm və uzunluğu l=14mm civarında olmuşdur. Elektrik keçiriciliyin ölçülməsi həm sabit, həm də dəyişən cərəyanda aparılmışdır.
Tədqiqat obyekti olaraq (2Bi2O3·B2O3 )100-x-(2Bi2O3·3GeO2)x sistemindən x=10mol%(N1), x=15mol%(N2),x=50mol%2Bi2O3·3GeO2 tərkibli nümunələr seçilmişdir.
Şəkil 1-də bu nümunələrin elektrik keçiriciliyinin (σT) temperatur asılılıqlarının qrafiki verilmişdir. Şəkildən göründüyü kimi tədqiq olunan nümunələr 300-420K temperaturlarda σ(T) qiyməti (elektrik keçiriciliyi) çox yavaş artır və T=440-480K bütün tədqiq olunan nümunələrdə azalma müşahidə olunur. Müəyyən olunub ki, 300-420K-də elektrik keçiriciliyi N3 nümunədə daha aşağıdır:σ=6·10-8om-1·sm-1 N1 və N2 nümunələrində σ =6,5·10-7om-1·sm-1 .
Temperaturun sonrakı artımında elektrik keçiriciliyi 3GeO2 miqdarından asılı olaraq dəyişir. σ(T)-nin kəskin sıçrayışla dəyiməsi 3GeO2 molyar qatılığının az olan tərkibində müşahidə olunub.(1əyri təqribən 18dəfə). 3GeO2–nin artdığı tərkiblərdə (2ci və 3-cü əyrilər) elektrik keçiriciliyinin σ(T) artma sürəti azalır.
2-cü şəkildə dielektrik nüfuzluğunun (ɛ') tempertur asılılığı iki tezlikdə verilmişdir. 4-cü şəkildən göründüyü kimi 300-420K temperaturlarda ɛ'T tezlikdən asılı olmayaraq sabitdir. 420-480K temperaturda hər iki nümunədə ɛ'T maksimumdan keçərək T=520K-də N3 a,b temperaturun sonrakı artımında N3 nümunədə ɛ'T qiyməti artır. ɛ'T 10kHs tezlikdə də analoji dəyişikliyi müşahidə olunur. N1 nümunədə ɛ'T-nın qiyməti T=470K-dəki maksimumdan sonra monoton olaraq azalır.
3-ci şəkildə N1 və N3 nümunələri üçün istilik keçiriciliyinin temperaturdan asılılığının eksperimental nəticələri(1,3 əyrilər) və formula uyğun hesablanmış istilik tutumları (4 və 5 əyrilər) qrafikləri verilmişdir. Şəkildən göründüyü kimi, ümumi istilik keçiriciliyi temperatur artdıqca minimumdan keçərək təxminən T=490-500K-dən sonra artır. Lakin 3GeO2 kəmiyyətindən asılı olaraq bu müxtəlif cür baş verir. Məs. N1-də temperaturun 300-400K intervalında bu çox zəif azalır. 400K-dən yuxarı kəskin azalma müşahidə olunur. N3-də isə monoton azalma və monoton yüksəlmə müşahidə olunur.
Eksperimental nəticələrin analizi göstərir ki, (2Bi2O3·B2O3)100-x– (2Bi2O3·3GeO2)x sistemində komponentlərin nisbətindən asılı olaraq müxtəlif fiziki xassələrə malik maddələr almaq mümkündür.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
1.S.I.Bananyarlı, R.N. Gasımova, Sh.J.İsmayilov, L.A. Khalilova, İ.F.Mehdiyeva. 3Bi2O3·5B2O3 – Nd2O3·3B2O3 system and electrophysical properties of intermediate alloys //Конференция Научные Исследование XXI века : Теория и практика. 2018, г. Прага, Чехия, c 24-31.
2.И.Бананярлы, Ш.С.Исмайлов, Л.А.Халилова, И.Ф.Мехтиева, Э.С. Кули-заде. Физико- химическое исследование сплавов системы (2 Bi2O3·B2O3) – (2Bi2O3·3GeO2)x.
// Конференция Новая наука: теоретический и практический взгляд. 2018, г.София, Болгария. c.1-7
KONFRANS MATERİALLARI (yerli-1)
LABORATORİYA: Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafizə
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Hilal Tahirli
Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 2 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i., 3 nəfər baş laborantdır. İzida Məmmədyarova – k.ü.f.d., a.e.i., Tamilla Ağalarova – k.ü.f.d., b.e.i, Süleyman Verdiyev – k.ü.f.d., ap.e.i.,– e.i., Dilarə Baxışova – e.i., Solmaz Vəliyeva – e.i., Ruqiyə Rzayeva – k.e.i., Afaq Hüseynova – k.e.i.,
İŞ 2.4:Karbonlu poladların korroziyadan mühafizəsi üçün onların səthində kompleks üsulla kompozisiya örtüklərinin formalaşdırılması və bu örtüklərin korroziya-elektrokimyəvi xassələrinin öyrənilməsi.
MƏRHƏLƏ: PCD 32 poladı üzərində termodiffuziya üsulu ilə TiC təbəqəsinin formalaşdırılmasının fiziki-kimyəvi parametrlərinin tədqiqi.
Hesabat dövründə bir neçə il bundan əvvəl laboratoriyanın plan işinə daxil edilmiş ölkə ərazisındaki hidrotexniki qurğuların korroziya vəziyyətinin araşdırılması istiqamətində apardığımız elmi tədqiqat işlərini davam etdirmişik Mingəçevir su elektrik stansiyasının (SES)aşağı byefindən 20 km aralıda yerləşən Varvara SES-in sualtı və suüstü metal qurğu və avadanlıqları seçilmişdir .Təcrübələr əvvəlki illərdə olduğu kimi həm su,həm də atmosfer şəraitində aparılmışdır .İstifadə olunan poladların korroziyadan sonraki mexaniki xassələrini tədqiq etmək üçün düzbucaqlı formada olan polad nümunələrdə yanaşı azkarbonlu polad məftildən də istifadə edilmişdir. Sınaglar üçün seçilmiş Ст3 çeşidli poladın korroziya sürətini hesablamaq üçün nümunələr 1,3,7,10,20,30 gündən ,sonraki dövrlərdə isə ayda bir dəfə götürülməklə onların korroziya sürəti məlum metodla təyin edilmişdir .Alınan nəticələrin araşdırılması zamanı məlum olmuşdur ki,polad nümunələr qeyd olunan mühitdə gözlənilmədən daha yüksək sürətlə korroziyaya üğrayırlar ki, bu da çay sularında poladların korroziyası üçün xarakterik deyil .Bunun səbəbini araşdırmaq üçün Varvara SES-in suyun turbindən çıxan yerindən götürülmüş su nümunəsinin analizi aparılmış və məlum olmuşdur ki, metalların korroziyasını sürətləndirən ionlarının qatılığı Mingeçevir SES-in uyğun yerindən götürülmüş sudaki geyd olunan ionlara nisbətən daha yüksəkdir
İŞ 2.4.1.:Hidrotexniki qurğuların polad avadanlıqlarının istismar şəraitində korroziyasının tədqiqi və mühafizə üsullarının seçilməsi
MƏRHƏLƏ :Kür çayı üzərindəki Varvara SES-in metal avadanlıqlarının korroziya vəziyyətinin və ona təsir edən faktorların zamandan və təbii şəraitdən asılı olaraq öyrənilməsi.
Poladların korroziyasına negativ təsir göstərən bu ionların. Mingəçevir SES-dən yalnız 20km aralıda olan Varvara SES-də bu qədər yüksək olması təəcüb doğurduğuna görə, Küratrafı sahələrə baxış keçirilmiş və məlum olmuşdur ki, Mingəçevir şəhərinin bütün tullantı suları Varvara su anbarına axıdır ki, bu da poladın korroziyasına təsir göstərməyə bilməz. Bununla yanaşı su anbarının ətrafı müxtəlif səbəblərlə əlaqədar olaraq çoxlu sayda bataqlıqlarla əhatə olunmuşdur .Bataqlıq şəraitində su bitkilərinin yosunların və s. intensiv çürümə məhsulları da, bataqlıqların göllə birbaşa təmasda olmağı ilə əlaqədar olaraq metalın korroziyasına təsirsiz olmamalıdır. Digər tərəfdən Kürətrafı əraziyə baxış zamanı diqqət çəkən məqamlardan biri də odur ki, çayın sahillərində çoxlu sayda qum-çınqıl istihsal edən qurğular yerləşdirilmiş, və onların yuyulması üçün istifadə olunan suların hamısı çaya axıdılır ki,bu da suyun mineral tərkibinə təsir göstərməyə bilməz (şəkillər). Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, korroziya prosesinin metalın mexaniki xassələrinə təsirini öyrənmək üçün suya poladlarla birlikdə azkarbonlu polad məftil də salınmışdır .Hər ayda bir dəfə nümunələr götürməklə qeyd olunan polad məftilin dartılmaya qarşı müqaviməti xüsusi qurğuda sınaqdan keçirilmiş və məlum olmuşdur ki, o öz mexaniki xassələrinin 10-15%-nı itirmişdir (cədvəl 1) .Natural, hidrotexniki qurğuların istismarı şəraitində bir il ərzində aparılan korroziya sinaqlarının nəticələri şək.1-də göstərilmişdir. Göründüyü kimi ilk günlər yüksək dinamika ilə başlayan poladın korroziya prosesi zamandan asılı olaraq azalır və tədricən stabilləşərək son nəticədə sürətlə korroziyaya uğrayır.Anoloji şəraitdə sınaqların aparıldığı Mingəçevir SES-də poladın korroziya sürəti iki dəfə kiçikdir .Varvara SES-in atmosferi şəraitində aparılan təcrübələrdə poladın korroziya sürəti Mingəçevir SES-in atmosferində alınan nəticələrlə demək olar ki, eynidir
PATENT
1. R.H.Həmidov, H.M.Tahirli, D.B.Tağıyev. Ammonium sulfat duzundan NH3 qazının elektrokimyəvi üsulla alınması . İlkin ekspertizanın müsbət nəticəsi alınıb. a20180066.
2. R.H.Həmidov, H.M.Tahirli, D.B.Tağıyev. Alunit filizindən Al2O3-ün elektrokimyəvi üsulla alınması. İlkin ekspertizanın müsbət nəticəsi alınıb. a20180091.
KİTAB
ИзидаМамедъярова. Азотсодержащиe полимеры как ингибиторы коррозии стали. LAP LAMBERT Academic Publishing RU. P.57.
“Koordinasiya birləşmələri” şöbəsinin
2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında
HESABAT
Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Əjdər Məcidov
Mövzu: Molekulyar maqnitlər, keçiricilər, metal örtüklər və selektiv sorbentlərin alınması üçün komplekslər və metal üzvi birləşmələrin sintezi, quruluş və xassələrinin tədqiqi
Mövzuya aid işlər: 3.1; 3.2; 3.3 ; 3.4.
LABORATORİYA: Molekulyar magnetiklər və keçiricilər
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü Əjdər Məcidov
Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər e.i., 1 nəfər mühəndis, 1 nəfər texnikdir. Pərizad Fətullayeva – k.ü.f.d., a.e.i., Səbirə Ağayeva – k.ü.f.d., a.e.i., Akif İsrafilov – e.i., Osmanova Sevinc – e.i., Səbinə İsmayilova – e.i., Xanım Əzizova – k.e.i., Samirə Qasımova – mühəndis, Gülnarə Sulyayeva – texnik.
İŞ 3.1. Üzvi batareyalar üçün yeni elektrod materialların, ferromaqnit kompleks birləşmələrin və metal oksid klasterlərin alınması və tədqiqi” .
MƏRHƏLƏ I: Benzidin törəmələri əsasında yeni elektrod materialların sintezi və tədqiqi
Üzvi batareyalar üçün elektrod materiallarının hazırlanması üzrə işlər davam etdirilmişdir. N,N΄-bis(salisilidenamin)-4,4΄-difenil və N,N΄-bis(salisiliden)-p-fenilendiamin (uygun olaraq L1H2 и L2H2) şiff əsaslarının metal ionları ilə stabil, redoks aktiv kompleks birləşmələr əmələ gətirə bilən benzidin və p-fenilendiamin törəmələri sintez olunmuşdur. Bu birləşmələrin hidrogenləşdirilmiş analoqları alınmışdır. Hər iki tip liqandla Co(II), Ni(II) və Zn(II) kompleksləri sintez olunmuş İQ-, electron spektrometriyası, termoqravimetriya və EPR-üsulları ilə komplekslərin quruluşu öyrənilmişdir. Dibrometanla L1H2 qarşılıqlı təsirindən anaerob şəraitdə anod elektrodu üçün istifadə oluna bilən redoks aktiv polimer alınmışdır.
MƏRHƏLƏ II: Keçid metalların ferromaqnit xassəli çoxnüvəli komplekslərinin sintezi və tədqiqi.
Hidrazidlər, mono- və di- karbon turşuları əsasında muxtəlif tipli liqandlar sintez olunmuş və bu liqandlarla keçid metalkompleksləri alınmışdır. Rentgenstruktur analiz üsulu ilə komplekslərin molekulyar və kristallik strukturları öyrənilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki 4-amino-3-hidrazin-5-merkapto 1,2,3 triazolun salisilaldehidiilə qarşılıqlı təsirindən alınmış şiff əsası Ni(II) ilə yeni kompleks birləşmə əmələ gətirir. Bu kompleksin monokristalı alınmıs və onun rentgenstruktur quruluşu öyrənilmişdir(şək.1).
Malon turşusunun dihidrazidi və 3,5-ditretbutil salisil aldehidi əsasında alınmış Şiff əsasında azometin rabitəsinin hidrogenləşdirilməsi hesabına alınmış yeni liqandla Mn(II) və Fe(III) kompleksləri sintez olunmuşdur. Alınmıs komplekslərin RSA-ni aparmaq kristalların defektli olması üzündən mümkün olmamışdir. Lakin çox böyük ehtimalla L6H4 liqandının Mn(II) kompleksinin molekulyar quruluşu müəyyən olunmuşdur (şək.2).
İQ-, elektronspektroskopiyametriya, termoqravimetriya, EPR və element analizi üsulları ilə komplekslərin quruluşu öyrənilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, malon turşusunun dihidrazidinin 3,5-ditretbutil salisil aldehidi alınmış dihidrazon manqan və dəmir ionları ilə ikinüvəli komplekslər əmələ gətirir. Maqnit ölçmələri göstərir ki, metal ionları arasında ferromaqnit qarşılıqlı təsiri mövcuddur. 3,5-ditretbutil salisil aldehidinin malonoil dihidrazonunun azometin rabitəsi hidrogenləşdirilmiş, onunla da üzvi həlledicilərdə yaxşı həll olan Mn(II) və Fe(III) kompleksləri alınmışdır. Dəmir kompleksi yüksək maqnit momentinə malikdir və bu elektron konfiqurasiyası d5 olan 3 valentli dəmir ionuna uyğundur. Bu halda kompleksin tərkibi belə olmalıdır [Fe2(L6H)2]. Salisil turşusunun hidrazidi və 3,5-ditretbutil salisil aldehidinin qarşılıqlı təsirindən alınmış şiff əsasının azometin rabitəsinin hidrogenləşdirilməsi yolu ilə yeni liqand alınmışdır. Bu liqandla Cu(II), Co(II), Ni(II) və VO(II) kompleksləri sintez olunmuşdur.Gostərilmişdir ki, metal ionunun koordinasiyası enol formasında amid qrupunun oksigeni, hidrazin qrupunun azotu, salisilaldiminat fraqmentinin oksigeni hesabına formalaşır. Kompleslərdə metal-liqand münasibətləri 1:1 nisbətindədir. N-malenoil-N΄-Salisiloil hidrazinin (L7H2)əvvəllər məlum olmayan Ni(II) və Co(II) kompleksləri sintez olunmuşdur.
Tiosemikarbazon və qlioksal turşusunun qaşılıqlı təsirindən alınmış liqandla (H3GAT) mis və sink metalları ilə orijinal polimer strukturlar alınmışdır. [Zn(HGAT)∙H2O]n kompleksində Zn(II) ionlarının ətrafı kükürd atomu, azot atomu, karboksil qrupunun oksigeni və su molekulunun oksigeni hesabina təhrif olunmuş yastı kvadrat formasındadır. (şək.4).
Sintez olunmuş komplekslərin fizioloji xassələrinin öyrənilməsi göstərdi ki, onlar antidiabetik, antiepileptik xassələrə malik olub, epilepsiya, qlaukoma,diabet və s. xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunan dərman preparatlarının tərkibinə daxil ola bilər.
MƏRHƏLƏ III. Manqan, dəmir, bismut və lantanoidlər əsasında ferromaqnit klasterlərin hidrotermal sintezi.
Manqan, dəmir, bismut və lantanoidlər əsasında ferromaqnit klasterlərin hidrotermal sintezi Bi, Ni vəMn- nitratlarının 2000C temperaturda etilenqlikol ilə reduksiya məhsulları müasir fiziki-kimyəvi tədqiqat metodları vasitəsilə (İQ-spektroskopiya, UB/görünən sahə spektral analiz, rentgen-faza analizi, skanedici elektron mikroskopiya, termoqravimetrik analiz, işığın dinamik səpilməsi) öyrənilmişdir.
Hesabat dövründə (Ni, Mn, Bi) nitratlarının hidrotermal reduksiyası ilə nanoölçülü, maqnit xassəli metal/metal oksid əsaslı kompozit materialların sintezi texnologiyası işlənilmiş, sintez olunmuş materialların element və faza tərkibinin, səth morfologiyası, maqnit, optik, termiki xassələri öyrənilmişdir. Bi-Mn əsaslı nümunənin əsas faza hissəsini Bi metalı, MnCO3 (rodoxrozit) və Mn3O4 (hausmanit) təşkil edir. Ni-Mn əsaslı nümunənin əsas faza hissəsi metallik Ni, MnCO3 (rodoxrozit) və Mn2O3-dən ibarət olmuşdur. Bi-Ni-Mn əsaslı üçlü sistemin əsas faza isə metallik Ni və Bi, MnCO3 (rodoxrozit), Bi2Mn4O10,Mn3O4 (hausmanit), Bi2O3, və C-dan (qrafit) ibarət olmuşdur (Şək.5).Nəticələrdən belə aydın olur ki, su iştirakı ilə aparılan reduksiya prosesindən fərqli olaraq susuz şəraitdə aparılan hidrotermal reduksiya prosesində metallik faza alınır. Göstərilmişdir ki, redusiyaedicinin miqdarını və təbiətini dəyişməklə eyni zamanda metal/metal oksid qarışıq sistemləri almaq mümkündür.
Mn3O4 (hausmanit), Bi2O3, və C-dan (qrafit) ibarət olmuşdur (Şək.6). Aparılmış tədqiqatımızın nəticəsi göstərir ki, hidrotermal sintez şəraitinin və münasib səthi aktiv maddələrin seçilməsi ilə məsamələrinin ölçüləri tələb olunan intervalda dəyişdirilə bilən dispers nanomaterialların sintezi mümkün olur. Sintez olunmuş nanomaterialların elektronikada, kimyəvi sintezdə və biotibbdə istifadə olunma imkanları araşdırılır.
MÜHÜM NƏTICƏ
Karbon turşularının tiosemikarbazonları və hidrazonları ilə birinci dövr keçid metallarının koordinasion birləşmələri sintez olunmuş, onların quruluşu öyrənilmiş və müəyyən edilmişdir ki, alınmış maddələr bəzi metabolik fermentlərə qarşı ingibitor xüsusiyyətlərinə malik olmaqla qlaukoma, Alzheymer xəstəlikləri üçün potensial preparatlardır.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
1. Г.Г.Гондолова, А.А.Меджидов, П.А.Фатуллаева Комплексы Fe(II) и Mn(II) с N- гидроксибензамидо) фталимидом. Журнал общей химии. 2018. Т. 88. Вып. 3 , c.517-520.
2. С.З.Исмаилова,А. А. Меджидов, П.А.Фатуллаева, Р. Дж. ГасымовПолучение полимера конденсацией о-фенилендиамина и п-ксилилендибромида и его свойства. Журнал общей химии. 2018. Т. 88. Вып. 5, c.800-804.
3. Mansura Huseynova, ParhamTalsimi, Ajdar Medjidov, Vaqif Farzaliyev, Mahizar Aliyeva, Gulnar Gondolova, Onur Sahin, Bahattin Yalçın, Afsun Sucayev, Efe Baturhan Orman, Ali Rza Özkaya, Ilhami GulcinSynthesis, characterization, crystal structure, electrochemical studies and biological evalution of metal complexes with thiosemicarbazone of glyoxylicacid.Polyhedron. 2018, Vol. 155, pp. 25-33
4. Mansura Teyfur Huseynova, Mahizar Nacaf Aliyeva, Ajdar Akber Medjidov, Onur Şahin Bahattin Yalçın. Cu(II) complex with thiosemicarbazone of glyoxylic acid as an anion ligand in a polymeric structure. Journal of Molecular Structure, 2019, Vol. 1176,pp. 895-900.
5. Mansura Huseynova, AjdarMedjidov, Parham Taslimi, MahizarAliyevaSynthesis, characterization, crystal structure of the coordination polymer Zn(II) with thiosemicarbazone of glyoxalic acid and their inhibitory properties against some metabolic enzymes Bioorganic Chemistry, 2019, Vol. 83, pp. 55-62.
6.А.Н.Азизова, Д.Б.Тагиев, С.Н.Османова, Ш.Г.Касумов, Х.И.Гасанов. Кристаллическая и молекулярная структура комплекса платины (II) с β- меркаптоэтиламин гидрохлоридом. // Ж.Структурной химии, Новосибирск, 2018, Т.59. № 1.c.191-195.
7. Джавад-заде A.A., Меджидов А.А., Ялчин Б., Агаева С.А., Фатуллаева П.А., Османова С.Н. Гидротермальный редокс синтез шпинелей кобальта имарганца с использованием нитратов металлов. // Ж.Общей химии. №.8, 2018,c.59-63.
8. Gulnar Gondolova, Parham Taslimi, Ajdar Medjidov, Vagif Farzaliyev, Afsun Sujayev, Mansura Huseynova, Onur Shahin, Bahattin Yalçın, Fikret Turkan, Ilhami Gulçin – “Synthesis, crystal structure and biological evaluation of spectroscopic characterization of Ni(II) and Co(II) complexes with N-salicyloil-N′-maleoil-hydrazine as anticholinergic and antidiabetic agents”. 2018DOI: 10.1002/jbt.22197 Journal of biochemistry and molecular toxicology.
9. C.А.Мамедова, А.И.Ягубов, П.А.Фатуллаева, А.А.Меджидов, М.Г.Аббасов Получение и ИК-спектроскопические исследования полимерных композиционных материалов на основе модифицированных бентонитов. Известия Волг.ГТУ 2018, c. 136-140.
RESPUBLİKADA
1. Gondolova G.H., Medjidov A.A., Fatullayeva P.A., Israfilov A.I. Synthesis and spectroscopic characterization Fe(III), Mn(II) and Cu(II) complexes with N’-maleoil- salicylic-hydrazid- məqalə.Kimya Problemləri Jurnalı, 2018 c.44-50.
2. Nushaba M. Aliyeva, Afina A. Aliyeva, Sevinj N. Osmanova, Eljan E. Mammadov, Etibar H. Ismayilov. Acidity of Zr/Al oxide catalysts for conversion of C2-C4 alcohols to olefins based on the data of the epr spectra of adsorbed spin probes. // J. Processes of Petrochemistry and Oil Refining. Baki, 2018.vol 19, pp.147-155
3. S.T.Jafarova, A.A.Medjidov, M.M.Ahmedov, B.Yalcin, P.A.Fatullayeva,S.A.Agayeva, M.G.Abbasov Obtaining of nano-dimensional powders by methodof Hydrothermal decomposition of Cu, Co and Al nitrates in polyolic environment. Az. Xim. Journal, №2, 2018, c.20-26
4. Мирзoева А.А., Бахтиярлы И.Б., Агаева С.А.Электроосаждение теллура из щелочных электролитов. Bakı, Texniki Universitet, “Elmi əsərlər”, 2018, c.153-158
KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə- 6, yerli- 8)
KADR HAZIRLIĞI
Doktorantlar:
1.İsmayılova Səbinə
2.Cavad-zadə Aygül
3.Qondolova Gülnar
4.Hüseynova Mənsurə
İSTİNADLAR-4
LABORATORİYA: Keçid metalların metalüzvi birləşmələri
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru İltifat Lətifov
Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır. Onlardan 4-ü k.ü.f.d. a.e.i., 2-i kiçik elmi işçi 1-i mühəndis, 1-i texnikdir,. Qəzənfər Cəfərov-k.ü.f.d., a.e.i., Rəfail Səlimov- k.ü.f.d., a.e.i., Sima Məmmədova-k.ü.f.d., a.e.i., Dilarə Əliyeva– k.ü.f.d., a.e.i.
İŞ 3.2: Keçid metallarının tsiklopentadienil komplekslərinin pirolizi ilə karbon əsaslı nanomaterialların alınması və sendviç tipli komplekslər əsasında elektrokimyəvi müqayisə elektrodlarının hazırlanması.
MƏRHƏLƏ I: Okta-, dekametilferrosen əsasında elektrokimyəvi müqayisə elektrodlarının hazırlanması.
Elektrokimyəvi elektrod kimi tərəfimizdən təklif olunan oktametilferrosen-oktametilferrisinium və dekametilferrosen-dekametilferrisinium sistemlərinin tədqiqatı istiqamətində işlər aparılmışdır. Bu məqsədlə ilk olaraq oktametilferrosen və dekametilferrosenin sintezləri üçün tələb olunan 1,2,3,4-tetrametiltsiklopentadien və 1,2,3,4,5-pentametiltsiklopentadien liqandları müvafiq ketonun – 2,3,4-trimetiltsiklopenten-1-on və 2,3,4,5-tetrametiltsiklopenten-1-onun metilmaqneziumyodidlə qarşılıqlı təsirindən alınmışdır:
NƏTİCƏ
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
RESPUBLİKADA
N.Z.İbrahimova, İ.Q.Мəmmədov, Q.M.Cəfərov, İ.U.Lətifov. Dəmirin sendviç tipli komplekslərindən ibarət sistemlərdə elektron mübadilə reaksiyasının kinetikası. // Bakı Universitetinin Xəbərləri jurnalı 2018, №2, s. 24-31
KONFRANS MATERİALLARI (yerli- 3)
KADR HAZIRLIĞI
Dissertant İbrahimova Nigar Ziya qızı “Polimetilferrosen və polimetilferrisinium sistemlərində elektron mübadilə reaksiyalarının kinetikasının tədqiqi və yeni elektrokimyəvi müqayisə elektrodlarının hazırlanması” mövzusu üzrə elmi-tədqiqat işləri aparır.
LABORATORİYA: Nadir metalların kompleks birləşmələri
LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya üzrə fəlsəfə doktoru Fidail Cəlaləddinov
Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i., 1nəfər k.e.i., 1nəfər mühəndis, 1 nəfər baş laborant, 1nəfər texnikdir. Rəhim Xudaverdiyev – k.ü.f.d., a.e.i., Esmira Quliyeva – k.ü.f.d., a.e.i., Hidayət Məmmədov – b.e.i., Şahnaz Qəhrəmanova – e.i., Mehriban Məmmədova– e.i., Təranə Əsgərova – e.i., Tamilla Haqverdiyeva – k.e.i.
İŞ 3.3: Biogen metalların azot tərkibli üzvi liqandlarla kompleks birləşmələrinin sintezi və bioloji aktivliyinin öyrənilməsi.
MƏRHƏLƏ I: Keçid metallarının ( Zn,Mn,Cu) bəzi heterotsiklik birləşmələrlə komplekslərinin sintezi.
Sintez olunmuş kompleks birləşmələrdə liqandın kompleksəməgətirici ilə koordinasiyasının xarakterini müəyyənləşdirmək məqsədilə onlar İQ-spektral analiz üsulu ilə tədqiq edilmişdir. Sərbəst liqandın İQ-spektri ilə müqayisədə alınmış komplekslərin spektrlərində nəzərə çarpacaq dərəcədə dəyişiklik müşahidə olunur.
L- arginin molekulunun IQ- spektral analizi onun aminturşu formada olmasını göstərir. ΝC=O =1720,50 sm-1 , birli aminlərə xas olan iki orta intensivlikli udma zolaqları νNH= 3358, 3297 sm -1 bunu sübut edir. MnCl2 –duzu ilə arginin 1:1 nisbətində alınmış kompleslərin İQ-spektrində həm karboksil qrupunun, həm də yuxarı enerji sahəsində NH rabitələrinin udma zolaqları itir, bu da ion koordinasiyalı kompleksin əmələ gəldiyini sübut edir.
Birli amində NH rabitəsinin kovalent titrəməsinin udma zolaqları NH2 qrupunun koordinasion udma zolağı νNH =3273,64 sm-1; 3139,56 sm-1 ilə bağlı olaraq aşağı enmə sahəsinə sürüşür və intensivlik zəifləyir. νOH =3647,72 sm-1 həlledicinin spirt qalıqlarıdır.
Normal vəziyyətdə triptofan molekulunun İQ-spektrinin analizi onun svitter ion formasında olduğunu gostərir. νCOO- -1666 və 1340,73 sm-1 ionuna səciyyəvi udma zolağıdır.
Triptofan molekulunun spektrində indol həlqəsində ikili amin qrupunun NH –rabitəsinin valent titrəməsinin udma zolağı νNH =3408,37sm-1 musahidə olunur.Triptofan molekulu ilə zink tozunun reaksiyasında triptofanın ikili NH aminə xas olan νNH = 3402,73sm-1 və δNH=738,16sm-1 udma zolaqları itir. Zn hissəciklərinin triptofanla sintez olunmuş kompleks birləşmələrinin infraqırmızı spektrlərində ikili aminlərdə NH rabitələrinə xas olan xarakterik udma zolaqları müşayiət olunmur. İQ spektral analizın nəticələrinin müqayisəli təhlili ehtimal etməyə əsas verir ki, Zn hissəciklərinin triptofanla ion tipli bir nüvəli kompleks birləşməsi sintez olunmuşdur. Tədqiq olunan komplekslərin termiki davamlılığını və tərkibini təyin etmək üçün termoqravimetrik analiz aparılmışdır.
MƏRHƏLƏ II:Alınmış komplekslərin mikrogübrə kimi istifadə perspektivləri.
Sink triptofanatın (Zn-Trf) şüalandırılmış buğda toxumlarından alınmış cücərtilərdə fotosintez piqmentlərinin biosintezinə və morfoloji parametrlərə təsiri öyrənilmişdir. Şüalanmadan əvvəl büğda toxumları alınmış maddənin 0,1%; 0,01% və 0,001%-li məhlulları ilə işlənmişdir. Sonrakı mərhələdə toxumlar qurudularaq 300 Gy dozada şüalandırılmış (mənbə 60 Co), torpaqda əkilərək cücərtilərin inkişaf prosesi öyrənilmişdir. Bu məqsədlə alınmış cücərtilərdə morfoloji parametrlər- cücərmə faizi, cücərtilərin boyları, fotosintetik piqmentlərin formalaşma dinamikası öyrənilmişdir. İlkin təcrübələr göstərmişdir ki, toxumların kompleks birləşmələrlə işlənməsi onların şüalanmaya qarşı davamlılığını artırmışdır. Adi etalonla (su ilə) müqayisədə Zn-Trf ilə işlənməmiş nümunələrdə cücərmə faizi aşağı düşdüyü halda, birləşmə əlavə olunmuş variantlarda cücərmə faizinin kəskin artması müşahidə edilmişdir. Cücərtilərdə morfoloji dəyişkənlikləri aydınlaşdırmaq üçün onların boyları bir neçə həftə müddətində ölçülərək müqayisə aparılmışdır. Zn-Trf-ın əlavə olunması cücərtilərin böyüməsinə stimullaşdırıcı təsir göstərmişdir. Belə ki, şüalanmamış adi etalon variantla müqayisədə digər nümunələr inkişafın ilkin mərhələlərində daha sürətlə inkişaf etmişdir.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
1. Guliyeva E.A., Suleimanov G.Z. “ Synthesis, structure and thermal properties of rhenium carbonyl containing heterobimetallic derivatives of vanadium(III)”. Periódico Tchê Química Journal, 2018, Volume 15, Issue 2(30), pp.193-200,
2. Gahramanova Sh.I., Jalaladdinov F.F., Munshieva M.K., Khudaverdiev R.A., Hamidov R.H., Abdullaev A.S., Shamilov E.N., Azizov I.V., Gahramanov T.O.Synthesis and Investigation of Complex Compounds of Divalent Manganese, Copper, Cobalt and Zinc with Tryptophan and their Biological Activity. International Journal of Chemical Sciences. 2018, pp.138-144
3. F.F.Jalaladdinov, Sh.I.Gahramanova, R.A.Khudaverdiev, Ch.Ch.Aliyeva, T.Ya. Askerova,T.O. Gahramanov. Syntesis and research of structure and properties of complex compound of divalent copper with liqands (histidin and argenin). European Science, HTTS: // Scientific-Publication.com. №1, 2018, pp.10-17
4. Gahramanova Sh.I., Jalaladdinov F.F., Azizov I.V., Khudaverdiyev R.A., Pashayeva.F.K., Gahramanov T.O., Hajiyev A.Sh. Synthesis of complex compounds of divalent copper with histidine and arginine ligands, investigation of their properties and influence on physiological processes of wheat sprouts «East European Science Journal». (Warsaw, Poland) 8 (36), 2018, pp. 53-57
RESPUBLİKADA
Gakhramanova Ş.İ., Jafarova S.T., Mejidov A.A., Jalaladdinov F.F, Khudaverdiev R.A., Mamedova M.V., Gyulalov O.M. “Synthesis of metal-containing precursors and estimation of their influence on the properties forms of copper oxides in the reaction of selective oxidation of carbon monoxide”. Reports of National Academy of Sciences of Azerbaycan 2018, №1, pp.38-43
KONFRANS MATERİALLARI (xarici- 3, yerli- 3)
LABORATORİYA: Metal-klatrat birləşmələri
LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru Mina Munşiyeva
Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 4 nəfər e.i.,
1 nəfər k.e.i.-dir. Qudrət Əliyeva – k.ü.f.d., a.e.i., Əsmət Əzizova – k.ü.f.d., a.e.i., Humay Məmmədova – e.i., Nərmilə Məmmədova – e.i., Ofeliya Quliyeva – e.i., Firuzə Əliyeva –e.i., Sevinc Rəhmanova – k.e.i.
İŞ 3.4: Keçid metallar əsasında alınmış koordinasion polimerlərin sorbsiya xassələrinin və bioloji aktivliyinin tədqiqi.
MƏRHƏLƏ I: Keçid metalların 1,2,4,5-benzol tetrakarbon (piromellit) turşusu ilə komplekslərinin neftin reoloji xassələrinə təsiri.
İlk dəfə olaraq Fe(III) heksaakvatribenzol 1,2,4,5-tetra karbonat kompleksinin məsaməli quruluşlu α,αı-dipiridil adduktu sintez olunmuşdur. Element, rentgenoqrafik, İQ-spektroskopik və differensial termiki analiz nəticəsində dipiridilin və turşu anionunun individuallığı, kimyəvi formulu, termiki destruksiyası və koordinasiyasının forması müəyyən edilmişdir. Bundan əlavə kompleks birləşmənin dipiridil ilə qarşılıqlı təsiri zamanı o kristallizasion suyu tam itirir və nəticədə Fe4(C6H2(COO)4)3(dpy)2(dpydipyridil) kimyəvi formulu olan birləşmə alınır. Difraktoqramın indentifikasiyası ilə kompleks birləşmənin elementar qəfəs parametrləri təyin edilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, dipiridil kompleks birləşmə ilə qarşılıqlı təsir zamanı sis-formadan trans- formaya keçərək, ikiölçülü dimer qatları tikir. Bu yolla davamli, ikiölçülü laylı, məsaməli, 3d-karkaslı struktur yaranır
MƏRHƏLƏ II: Keçid metalların paraaminosalisil turşusu ilə komplekslərinin optiki izomerlərin ayrılmasında tədqiqi.
Kükürd-, azot- və kükürd-oksigen tərkibli alifatik üzvi liqandlarla yanaşı azot tərkibli aromatik heterotsiklik birləşmələrində platin və palladiumla koordinasion birləşmələri sintez edilmişdir. Sintez edilmiş kompleks birləşmələrin tərkib və quruluşları müasir fiziki-kimyəvi tədqiqat üsulları ilə öyrənilmişdir. Sintez edilmiş 3 kompleks birləşmənin quruluşu RQA üsulu ilə öyrənilmişdir. Merkaptoetanol, merkaptoetilamin və meksidol əsasında platin və palladiumun [Me2(SCH2CH2OH)8], [Me6(SCH2CH2NH2)8]Cl4·5H2O və [C8H11N+O]2[PdCl4] tərkibli koordinasion birləşmələri alınmış və quruluşları RQA üsulu ilə müəyyənləşdirilmişdir. Qeyd olunan altınüvəli komplekslərdə merkaptoetanol mərkəzi atomla yalnız kükürd atomu ilə koordinasiya edir. Yalnız səkkiz merkaptoetanol molekulundan dördünün hidroksil qrupu mərkəzi atomla 1/2 Me...O...R tipli rabitə yaradaraq yüklər arasında tarazlığa səbəb olur. Merkaptoetilaminlə alınmış çoxnüvəli komplekslərdə isə liqandın kükürd və azot atomları ilə koordinasiya edilən beşüzvlü metal- metal-xelat tsikli əmələ gətirdiyi sübut olunmuşdur.
MƏRHƏLƏ III:Pt və Pd bioloji aktiv azot tərkibli liqadlarla komplekslərinin təbabətdə istifadəsinin araşdırılması.
Meksidolla aparılmış tədqiqatlarda isə tamam başqa mənzərə müşahudə olunur. Palladiumun meksidolla alınmış kompleksində sübut olunmuşdur ki, turş mühitdə meksidol molekulun azot atomu protonlaşır və liqand bir yüklü kation xarici sferanı təşkil edir. Liqandın mərkəzi atomla bilavasitə koordinasiyası baş vermir.
Aparılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, tiospirtlər kükürd atomu ilə mono, merkaptometilamin Pt(II) və Pd(II) ilə bidentatlı koordinasiya edirlər. Meksidol isə bilavasitə koordinasiyada iştirak etmir.
MÜHÜM NƏTİCƏ
İlk dəfə olaraq ikivalentli platin və palladiumun bioloji sistemlərə xas olan funksional qruplara malik bioloji fəal merkamin və b-merkaptoetanol liqandları ilə çoxnüvəli koordinasion birləşmələri alınmış, onların strukturları öyrənilmiş, quruluş və bioloji fəallıq (radioprotektor, onkoloji, dermatoloji) arasında korrelyasiya müəyyən edilmişdir.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
3. Азизова А.Н., Тагиев Д.Б., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И. Шестиядерные комплексы платины (II) и палладия (II) с β-меркаптоэтанолом. // Журнал общей химии. 2018, т.88, вып. 3, с. 478-481
4. Азизова А.Н., Тагиев Д.Б., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И. Серомостиковые полиядерные комплексы платины (II) и палладия (II). // Вестник Московского Университета. Серия Химия, 2018, т.59, №6, с. 433-438
5. Aзизова А.Н., Касумов Ш.Г., Гасанов Х.И., Таиров И.А., Асметов В.Я., Шадлинский Э.А. Определение эффективной дозы биологически активной смеси, полученной из ясен обыкновенного (FRAXINUS EXSELSIOR), на фоне действия на количество продуктов перекисного окисления липидов. // Universium: Химия и биология. Научныйжурнал, Москва, 2018, Вып. 6(48), с. 18-22
6. Usubaliyev B.T., Taghiyev D.B., Munshiyeva M.K., Aliyeva G.M., Aliyeva F.B., Rzayeva A.K., Hasanova M.M., Safarova P.S., Mammadova G.Z. Synthesis and structural-chemical studies of adduct of coordination supramolecular porous polymer hexaaquatribenzene 1,2,4,5-tetracarbonato tetra iron (III) with dipyridyl //Materials, Physics and Chemistry, 2018,
7. Azizova A.N., Tagiyev D.B., Gasanov Kh.I., Gulalov O., Qasimov Sh.G. The polynuclear complexes with simple and mixed ligands of palladium(II) with thioalcohol and thioamine // East European Science Journal, 2018, pp.63-65
KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə- 5, yerli - 2)
QRANT
Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Elm Fondu”. Layihənin adı: Koordinasion birləşmələrin neftin reoloji xassələrinə təsirinin tədqiqi. Layihənin rəhbəri- k.e.d. Mina Munşiyeva . Layihənin müddəti: 2018-2019. Layihənin məbləği- 45 000 man.
KADR HAZIRLIĞI
1.Əsmət Əzizova – doktorant
Dissertasiya mövzusu: “Platin və palladium metallarının kükürd və azotlu bioloji fəal liqanlarla komplekslərinin formalaşmasının fiziki-kimyəvi qanunauyğunluqları və bioloji aktivliyinin modelləşdirilməsi.” Tədqiqatlar başa catmaqdadır.
2.Əliyeva Qüdrət - doktorant
Dissertasiya mövzusu: “Bioloji aktiv paraaminosalisil turşusu ilə metalların supramolekulyar birləşmələrinin sintezi, quruluş-kimyəvi tədqiqi , amin turşularının optiki izomerlərinin ayrılmasında tətbiqi.” Tədqiqat işləri aparılır.
3.Əliyeva Firuzə - dissertant
Dissertasiya mövzusu: “Metalların benzoy, 1,2-, 1,4- benzoldikarbon və 1,2,4,5-benzoltetrakarbon turşuları ilə koordinasion birləşmələrinin sintezi, quruluş-kimyəvi tədqiqi və tətbiqi.” Ilkin müdafiəyə təqdim olunub.
İSTINADLAR-7
“Koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalari” şöbəsinin
2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında
HESABAT
Şöbə müdiri: akademik Tofiq Nağıyev
Mövzu: Heterogen biomimetik katalizatorlar iştirakında hidrogen peroksid və azot 1-oksidlə koherent sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalarının fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi və innovasion işlənilmələrin tətbiqi
Mövzuya aid işlər: 4.1; 4.2; 4.3 ; 4.4.
LABORATORİYA : Monooksigenaz reaksiyaların modelləşdirilməsi
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Lətifə Həsənova
Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır: Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər e.i.-dir. Çimnaz Mustafayeva– a.e.i., Ulduz Məmmədova– e.i., Səriyyə Ağaməmmədova – e.i., Gülşən Nəhmətova – k.e.i.
İŞ 4.1: Porfirin əsaslı yeni biomimetik katalizatorların sintezi və onların iştirakında karbohidrogenlərin hidrogen peroksidlə koherent- sinxronlaşdırılmış oksidləşməsi
MƏRHƏLƏ: Metanın koherent-sinxronlaşdırılmış natamam oksidləşməsi prosesində modifikasiya olunmuş dəmirporfirin tərkibli biomimetik katalizatorların tədqiqi
Metanın birbaşa metanola biomimetik monooksidləşməsi prosesi üçün müxtəlif daşıyıcılardan istifadə etməklə dəmirpentaflüortetrafenilporfirin tərkibli aktiv mərkəzli biomimetik katalizatorlar sintez olunmuşdur. 2.9 mq/q miqdarda aktiv kütləli Al2O3 daşıyıcısı ilə biomimetik katalizator iştirakında aparılan metanın H2O2 ilə monooksidləşməsi reaksiyasında alınan metanolun çıxımı 8.6%, formaldehidin çıxımı isə 4.2% təşkil etmişdir. Daşıyıcı olaraq NaX seolitindən istifadə edərək sintez edilmiş pentaflüortetrafenilporfirin /NaX katalizatoru (bioimitatoru) üzərində isə metanın 15.7%-nin metanola monooksidləşməsi əldə edilmişdir. Metanola görə selektivlik 87%-dir. Belə nəticənin alınmasını aktiv kütlənin adsorbsiyası ilə izah etmək olar. Aktiv kütlənin miqdarı 3.1mq/q alınmışdır. NaX seolitinin məsamələrinin ölçüsü 7.5-8.0Ao.
Təcrübələr, katalizatorun aktivliyinə ilkin reagentlərin reaktora verilmə sürətlərinin təsirinin tədqiqi istiqamətində aparılmışdır. Təcrübələrin nəticələri cədvəl 1-də verilmişdir. Reaksiya məhsullarının analizi xromatoqrafik və İQ-spektroskopik isullarla aparılmışdır. Bu işlə yanaşı laboratoriyada etanolun biomimetik katalizator iştirakında H2O2-ilə peroksidaz oksidləşməsi reaksiyasının yeni aspekdə kinetikasının tədqiqi aparılmışdşr. Məlumdur ki, biomimetik katalizatorlar üzərində oksidləşdirici kimi H2O2 iştirakında gedən monooksigenaz, peroksidaz oksidləşmə reaksiyaları koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyaları kimi xarakterizə olunur və bu prinsiplə etanolun peroksidaz oksidləşməsi reaksiyasının sxemini aşağıdakı kimi göstərmək olar:
Bu ifadələr əsasında hesablanmış nəzəri göstəricilərlə eksperimental göstəricilər arasındakı xəta digər metotlardan istifadə edərək tərtib olunmuş kinetik modellərdən fərqli olaraq daha kiçik alınmışdır – 5-7% , yəni koherent-sinxronlaşdırılmış reaksiyaların kinetik modelləşdirilməsinə determinant tənliyini tətbiq etməklə çıxarılmış kinetik model prosesi daha adekvat ifadə edir. Bu onunla izah olunur ki, reaksiya sürət sabitinin tənliyində təkcə ilkin maddənin sərf olunması reaksiyası deyil, həm də onunla koherent-sinxron baş verən katalaz reaksiyanın sürəti nəzərə alınmışdır.
NƏTİCƏ
Metanın hidrogen peroksidlə metanola oksidləşməsi prosesi üçün yeni biomimetik katalizator sintez olunmuş, onun aktivliyi və davamlılığının axınlı reaktorda eksperimental tədqiqi aparılır.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
Kitab -Tofiq M.Nağıyev. Sinxron reaksiyalara koherent baxış. Bakı, 2018, 216 səh.
XARİCDƏ
RESPUBLİKADA
1. L.M. Gasanova. The synthesis of new mooxigenase biomimetic catalysts and oxidation in the their presence of hydrocarbons by hydrogen peroxide to chemically important compounds. // Azərbaycan kimya jurnalı, 2018, № 1, s 23-30.
KONFRANS MATERİALLARI (xarici - 3, yerli - 4)
KADR HAZIRLIĞI
G.Nəhmətova − doktorant, 2014-2018-ci illər. Elmi rəhbər – akademik Tofiq Nağıyev.
Dissertasiya mövzusu: “Metanın modifikasiya olunmuş dəmirporfirin tərkibli biomimetik katalizator üzərində H2O2 ilə monooksidləşməsi.”
QRANT
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu. Layihənin adı- “Atmosfer azotun pilot qurğuda hidrogen peroksidlə azot-1 oksidinə koherent-sinxronlaşdırılmış fiksasiyası”. Layihənin rəhbəri – k.ü.f.d. Nemət Əlizadə (Bakı Dövlət Universiteti ilə birgə). Təqdim olunduğu il – 2016. Layihənin müddəti 24 ay(2017-2018). Layihənin məbləği –200 000 AZN. (Qrant layihəsində iki nəfər iştirak edir)
BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR
Rusiya Federasiyasının Tomsk Dövlət Universitetinin “Katalitik tədqiqatlar” laboratoriyası ilə elmi - təcrübi əməkdaşlıq.
İSTİNADLAR − 9
LABORATORİYA: Biomimetik sensorlar və azot-1oksidlə oksidləşmə
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə elmlər doktoru, dosent Nəhməd Əli-zadə
Laboratoriyada 5 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i. və 2 nəfər laborant çalışır: Nuranə Məlikova – e.i., Badam Babaeva – k.e.i. Eynulla Bəhrəmov– k.e.i.
İŞ 4.2: Metilpiridinin azot-1-oksidlə oksidləşməsinin tədqiqi
MƏRHƏLƏ I:Metilpiridinin N2O ilə oksidləşməsi reaksiyası üçün qurğunun yığılması.
MƏRHƏLƏ II: Alınan məhsulların xromatoqrafik analizi.
MƏRHƏLƏ III. Metilpiridinin N2O ilə oksidləşməsi reaksiyası üzrə tədqiqatların aparılması
İŞ 4.2.1: Al-elektrodlu biomimetik sensorun işlənib hazırlanması və onun fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi.
MƏRHƏLƏ I: Biomimetik sensorun işlənib hazırlanması üçün Al-elektrodun istifadəsi
MƏRHƏLƏ II: Al-elektrodlu biomimetik sensorun katalaz aktivliyinin tədqiqi.
Hesabat dövründə 3-metilpiridinin (3-MP) azot-1oksidlə oksidləşməsi reaksiyası üçün yeni kvars reaktoru hazırlanmış, gurğu yığılmış. Bu prosesin oksidləşməsinin kinetik qanuna-uyğunluqlarının öyrənilməsi istiqamətində tədqiqatlar aparılmışdır. Hesabat dövrü ərzində 3-MP azot-1oksidlə koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşməsi reaksiyası parametrləri dəyişməklə başlanmışdır (temperatur 500-580oC (şək.1).
Şəkil 1-də temperaturun 3-MP azot-1oksidlə oksidləşməsi reaksiyasına təsiri öyrənilmişdir. Şəkil 1-dən göründüyü kimi reaksiyanın temperaturunu 500oC-dən 580oC-dək (3-MP verilmə sürəti 1,2ml/s, azot-1 oksidinin verilmə sürəti 100ml/s dəyişməz olaraq qalmışdır) artırdıqda 3,3-etilendipiridinin və 2,2-dipiridil 3,3-dimetilin çıxımı artır (şəkil 1, əyri 1,2). 3-metilpiridinin verilmə sürəti 0.4-2,0ml/s (temperatur 580oC, azot-1 oksidinin verilmə sürəti 100ml/s dəyişməz olaraq qalmışdır) intervalında öyrənilmişdir. Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, bu intervalda 3-MP azot-1oksidə əsasən 3,3-etilendipiridinin və 2,2-dipiridil 3,3-dimetilin alınması reaksiyası gedir (şəkil 2, əyri 1,2). Növbəti təcrübi tədqiqatlar azot-1 oksidinin verilmə sürəti ilə bağlıdır. Azot-1 ok-sidinin verilmə sürəti 30-200ml/s (temperatur 580oC, 3-MP verilmə sürəti 1,2ml/s dəyişməz olaraq qalmışdır) intervalında öyrənilmişdir.
Şəkil 3-dən göründüyü kimi azot-1 oksidinin verilmə sürəti 100ml/s olduqda 2,2-dipiridil 3,3-dimetilin çıxımı 8,9küt.% (şəkil 3, əyri 1) təşkil edir. 3,3-Etilendipiridinin çıxımı isə 11,4küt.% bərabərdir (şəkil 3,əyri 2).
Azot-1 oksidinin verilmə sürəti 40ml/s-dan 100ml/s-a qədər artırıldıqda 2,2-dipiridil 3,3-dimetilin və 3,3-etilendipiridinin çıxımları artır. Azot-1 oksidinin sonra ki verilmə sürətini artırdıqda (100-200ml/s) 3,3-etilen-dipiridinin və 2,2-dipiridil 3,3-dimetilin çıxımları azalır. Beləliklə ilkin nəticələrdən 3-MP verilmə sürəti 1,2ml/s, azot-1 oksidinin-100 ml/s, temperatur 580oC şəraitində 3,3-eti-lendipiridinin və 2,2-dipiridil 3,3-dimetilin çıxımı müvafiq olaraq 11,4 küt.% və 8,9 küt.% təşkil edir. Nəticədə göstərilmişdir ki, reaksiya məhsulları kimi əsasən 3,3-etilendipiridin və 2,2-dipiridil 3,3-dimetil alınır. Reaksiya məhsullarının analizi yeni “Agilent technologies 7820A” xromato-kütlə-spektroskopiya üsulu ilə aparılmışdır.
Al elektrodu üzərinə dəmirporfirin tərkibli katalizator yerləşdirilmiş və onun katalaz aktivliyi öyrənilmişdir. Tədqiqatlar nəticəsində sulu məhlulda hidrogen peroksidin aşağı qatılıqlarının müəyyən olunması üçün katalaz tipli biomimetik elektrod sintez olunmuş və onun hidrogen peroksidinə qarşı hissiyatı öyrənilmişdir. Şəkil 4-də еlektrokimyəvi hücrə göstərilib.
Şəkil.4.Elektrokimyəvi hücrə
Biomimetik elektrodun katalaz aktivliyi potensiometrik metodla müəyyən edilmişdir. Bu təcrübələrin aparılmasıüçün istifadə olunan təcrübi qurğu elektrod hissədən, hücrədən, B7-21A и “Sana”-MV-Meter SL 901 voltmetrdən ibarətdir (şək.4). Qurğunun elektrod hissəsi müqayisə elektroddan (AlAgClCl) və biomimetik elektroddan ibarətdir. Potensiometrik tədqiqat aşağıdaki ardıcıllıqla aparılır: müəyyən miqdar bidistilə suyu ilə (fon məhlulu) doldurulmuş hücrədə elementin e.h.q. (E)-si müəyyən olunur, sonra H2O2-in müxtəlif miqdarlarını əlavə etməklə alınan məhlulların e.h.q. (E) -də baş verən dəyişikliklər qeyd edilir (şək.5)
Bütün ölçmələr maqnit qarışdırıcı ilə fasiləsiz qarışdırılma şəraitində aparılmışdır. Müəyyən olmuşdur ki, əsas işçi elementi smart biomimetik (dəmirporfirin törəməsi) materialı və Al əsasında hazırlanmış biomimetik sensoru yüksək aktivliyi, həssaslığı və davamlılığı ilə H2O2-in məhlulda, 10-6küt.%- qədər qatılığını təyin etməyə imkan yaradır.
NƏŞR OLUNMUŞ MƏQALƏLƏR
RESPUBLİKADA
1. Нагиев Т.М., Али-заде Н.И.,Гасанова Л.М., Нагиева И.Т., Мустафаева Ч.А., Меликова Н.Н., Абдуллаева А.А., Бахрамов Э.С. Пилотная установка с секционной подачей жидких реагентов для процесса окислительной фиксации молекулярного азота. / Журнал ”Химические проблемы”. 2018. №2. с.271-274.
2. Меликова Н.Н., Али-заде Н.И., Нагиев Т.М. Исследование каталазной активности биомиметичкских сенсоров. /Химические Проблемы 2018, №3. c.271-274.
3. Nagiev TM., Ali-zadeh N.I., Gasanova LM., Nagieva I.T., Mustafaeva Ch.A., Malikova N.N., Abdullaeva A.A., Bakhramov E.S. Nitrogen fixation at conjugated oxidation. /Аз. Хим. Журн. 2018. №2. pp.6-10.
KONFRANS MATERİALLARI (xarici - 2, yerli - 2)
KADR HAZIRLIĞI
Bəhrəmov E.S. doktoranturaya daxil olub. Hal-hazlrda o “N2O-in parçalanması və 3-me-tilpiridinin qaz fazalı oksidləşməsi reaksiyalarının koherent sinxronlaşdırılması” mövzusunda tədqiqat işi aparır.
PATENT
1. Məlikov N.N., Əli-zadə N.İ., Nağıyev T.M. Biomimetik elektrodun hazırlanma üsulu"-na Azərbaycan Respublikasının patenti - № İ 2018 0017, 02.05.2018.
2. Nağıyeva İ.T., Nağıyev T.M."2,2 və 2,3-dipiridilin alınma üsulu"-na 18.05.2016 il tarixdə ilkin ekspertizanın müsbət rəyi verilib. Patent alınma ərəfəsindədir.
QRANT
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu. Layihənin adı- “Atmosfer azotun pilot qurğuda hidrogen peroksidlə azot-1 oksidinə koherent-sinxronlaşdırılmış fiksasiyası”. Layihənin rəhbəri – k.ü.f.d. Nemət Əlizadə (Bakı Dövlət Universiteti ilə birgə). Təqdim olunduğu il – 2016. Layihənin müddəti 24 ay(2017-2018). Layihənin məbləği –200 000 AZN. (Qrant layihəsində laboratoriyanın 4 əməkdaşı çalışır).
LABORATORİYA: Biomimetik katalizatorlar üçün üzvi liqandların sintezi
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, professor Sərdar Zeynalov
Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan 4 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər e.i., 1nəfər k.e.i.-dir. E.Hüseynov – k.ü.f.d., ap.e.i.,S.Şarifova – k.ü.f.d., ap.e.i., R.Budaqova – k.ü.f.d., ap.e.i., G.Sadıxova – k.ü.f.d., ap.e.i., G.Mursakulova – e.i., X.Abiyeva – e.i., İ.Lütvəlizadə – e.i.
İŞ 4.3: Oksidləşmə reaksiyalarında biomimetik katalizatorlar üçün bioloji aktiv maddələr əsasında üzvi liqandların sintezi.
MƏRHƏLƏ I: Keçid metalların histidinlə kompleks birləşmələrin alınması, onların bioloji aktiv maddələr və oksidləşmə reaksiyalarında biomimetik katalizator kimi tətbiqi.
Karbohidrogenlərin oksidləşmə reaksiyaların getmə istigamətlərinin və sürətinin idarə edilməsini təmin edən biomimetik oksidləşmə katalizatoru üçün məqsədyönlü modifikasiya olunmuş üzvi liqandların sintezi bu günün ən aktual istiqamətlərindəndir. Bu aspektdə təbii birləşmələr- modifikasiya olunmuş aminturşular daha səmələri sayılır. Histidin (L-α-amin-β-imidazolilpropion turşusu)-heterotsiklik α-amin-turşudur, 20 proneinogen aminturşularından biridir və canlı orqanizmlərin mühüm tərkib hissəsini təşkil edir. Histidinin qalıqları bir sıra fermentlərin aktiv mərkəzlərinin bir hissəsidir. Əsas aminturşularından biri olan histidin böyümə və toxuma təmirini təşviq edir. Bu baxımdan keçid metallarla (xüsusilə Fe+3 və Co+2) aminturşularla (həmçinin histidinlə) kompleks tərkibli birləşmələrin sintezi muasir dövrün aktual elmi istiqamətlərindən biridir. Histidin əsasında aparılan reaksiyalar nəticəsində Fe+3 və Co+2 kompleks birləşmələri alınmışdır və onların quruluşu İQ-spektroskopiya analizi ilə təsdiq olunmuşdur. Histidinlə FeCI3.6H2O kompleks duzunun alınma prosesi reaksiyaya daxil olan maddələrin 3:1 nisbəti miqdarında götürülməklə həyata keçirilmişdir. Reaksiya aşağıdaki qaydada aparılmışdır: 50 ml su ilə 20 ml metanolun qarışığına 0,06 mol histidin ələvə edilmiş və üçboğazlı kolbada aminturşunun tam həll olmasına qədər normal şəraitdə qarışdırılmışdır. Sonra 0,02 mol miqdarda FeCI3.6H2O 50 ml suda həll edilməklə alınmış məhlul kolbadaki aminturşu məhluluna əlavə olunmuş və həmin qarışıq 40-450C temperatur şəraitində 4 saat ərzində qarışdırılmışdır. Reaksiya qurtardıqdan sonra məhlul 5-80C temperaturunda soyudulmuşdur. Dəmir kompleksi qonur rəngli olan çökmüş kristalları filtr kağızından keçirilmiş, reaksiyaya gırməyən maddələri çıxarmaq üçün su ilə bir neçə dəfə yuyulmuş və 400C temperatur şəraitində 12 saat ərzində buxarlandırılmışdır. Bundan sonra dəmir(III) xloridin histidinlə birqə kompleks duzunun kristalları 24 saat ərzində susuzlaşdırılmış CaCI2 ilə eksikatorda qurudulmuşdur. Histidinlə CoCI2.6H2O kompleks duzunun alınma prosesi reaksiyaya daxil olan maddələrin 2:1 nisbəti miqdarında götürülmüşdür. Reaksiya aşağıdaki qaydada aparılmışdır: 50 ml su ilə 20 ml metanolun qarışığına 0,06 mol histidin ələvə edilmiş və üçboğazlı kolbada aminturşunun tam həll olmasına qədər normal şəraitdə qarışdırılmışdır. Sonra 0,03 mol miqdarda CoCI2.6H2O 50 ml suda həll edilməklə alınmış məhlul kolbadaki aminturşu məhluluna əlavə olunmuş və həmin qarışıq 35-400C temperatur şəraitində 5 saat ərzində qarışdırılmışdır. Kobalt kompleksi tünd bənövşəyi olan çökmüş kristalları yuxarıda göstərilən analoji üsülla əldə edilmişdir. Reaksiya nəticəsində alınan məhsulun çıxımı dəmir(III) kompleksi üçün 78%, kobalt(II) kompleksi üçün isə 73% təşkil etmişdir. Alınan komplekslərdə histidin svitter-ion formasında iştirak edir.
Histidin ilə FeCI3.6H2O kompleks duzunun alınma prosesinin reaksiyayasını aşağıdaki sxemlə göstərmək olar
Əmələ gəlmiş histidin dəmir(III) xlorid və kobat (II) xlorid komplekslərinin tərkibi İQ-spektroskopiya analizi ilə təsdiq olunmuşdur. Dəmir(III)xlorid histidinlə alınan kompleksin İQ-spektrlarında göründüyü kimi, histidinin iki mümkün olan fomalarından ikinci svitter-ion forması üstünlük təşkil edir. Kristalhidrat su molekullarina xas olan νOH = 3405,56 sm-1 , σOH= 2007,57 sm-1 intensivliyi koordinasiya olunmuş iki su molekullarına uyğun gəlir. Kompleksə daxil olan kristallik H2O molekullarının deformasion titrəmələrinin udma zolağları 1633,53 sm-1 müşahidə olunur. NH3+ ionlarının olduğu νNH = 3157,62 sm-1 və 3072,71 sm-1. Cl- ionlarının udma zolağı 630,58 sm-1, COO− xas olan udma zolağları isə iki yerdə 1633,53 sm-1 və 1309 sm-1 müşahidə olunurlar. Karboksilat qrupuna (COOH) aid olan νC=O =1700-1760 sm-1 udma zolağları isə yoxdur. Alınan histidin ilə dəmir(III) xlorid kompleksinin guruluşu ehtimal edilən sxemilə aşagıda göstərilir:
Histidin ilə CoCI2.6H2O kompleks duzunun alınma prosesinin reaksiyayasını aşağıdaki sxemlə göstərmək olar:
Kobalt (II) xlorid histidinlə alınan kompleksin isə İQ-spektrlarında göründüyü kimi, kompleks əmələgəlmə prosesinsə aminturşuda COO- , NH3+ və C-CN qruplarına xas olan 420,90 sm-1, 537 sm-1, 624,92 sm-1, 653 sm-1, 682 sm-1, 732 sm-1 , 784 sm-1 , 796 sm-1 , 830 sm-1 , 852 sm-1 intensiv udma zolaqları çox ğüclü dəyişilikliyə məruz qalır, intensivlikləri kiçilir, sürüşür və hətta itir. Bu da histidinin iki valentli kobaltla mürəkkəb tipli kompleks birləşmə gətirməsinə dəlalət edir. Histidinin svitter-ion formasında COO- qruplarını səciyələndirən 1632 sm-1 və 1314 sm-1 udma zolaqları qısa dəyişməyi ilə öz yerində qalır: 1314 sm-1 →1308,61 sm-1; 1632 sm-1 → 1634 sm-1 . Alınan histidin ilə kobalt (II) xlorid kompleksinin guruluşu ehtimal edilən sxemilə aşagıda göstərilir :
Bu komplekslər spirtlərdə, benzolda, toluolda, asetonda və CCl4 həll olunmur, lakin adi otaq temperaturu şəraitində suda yaxşı həll olunur. Alınan komplekslər işıqa və havaya qarşı davamlıdırlar.
MƏRHƏLƏ II: Foliy turşusu əsasında keçid metallarla kompleks birləşmələrin alınması və onların bioloji aktiv maddələr kimi tətbiqi.
Metal tərkibli komplekslərin əldə edilməsi məqsədi ilə foliy turşusunun manqan və dəmir xloridlərlə reaksiyaları tədqiq edilmişdir. Sintezin optimal şəraitləri müəyyən edilmişdir. Reaksiya metanol və sirkə turşusunun mühitində, 50-60oC temperaturunda, 3-4 saat ərzində aparılır. Həllediciləri ayırdıqdan sonra, əldə olunan sintez məhsulları IQ-spektroskopiyası ilə tədqiq edilmişdilər. Nəticədə alınan metal-xlorid komplekslərin strukturu aşağıda verilmişdir:
Sintez edilmiş komplekslər bioloji aktiv maddələr kimi sınaqdan keçirilmişdir. Ilkin tədqiqat nəticələrinə görə, komplekslər qeyri-zəhərli və antimikrob, antibakterial xüsusiyyətlərə malikdir. Amin turşularının əsasında alınan komplekslərinin fizioloji və bioloji cəhətdən aktiv xüsusiyyətlərini müəyyən etmək üçün testlər davam edilir.
NƏTİCƏLƏR
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
RESPUBLİKADA
KONFRANS MATERİALLARI (xarici- 6, yerli- 1)
ELMİ ƏLAQƏLƏR
Azərbaycan Dövlət Tibb Universitetinin nəzdində Elmi Mərkəz.
LABORATORİYA: Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü Eldar Zeynalov
Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər k.e.i,1 nəfər texnik, 2 nəfər baş laborantdır. k.ü.f.d., a.e.i. Firidun Məmmədov, Yaqub Nağıyev – k.ü.f.d., a.e.i., Sevər Əliyeva – a.e.i., k.ü.f.d., Lətifə Əhmədova – k.ü.f.d., b.e.i., Mehparə Nadiri – k.ü.f.d., b.e.i., Mətanət Məhərrəmova – k.ü.f.d., b.e.i., Əsədzadə Günay - b. lab., Abdurəhmənova Nərmin – b. lab., Şahmərdanlı Xədicə - b. lab., Sevda Nuriyeva – tex.
İŞ 4.4: Neft mənşəli xammaldan alınmış nanokarbon boruların alkilaromatik və naften karbohidrogenlərinin oksidləşmə proseslərində katalizator və polietilen materiallarında antioksidant kimi tədqiqi və tətbiqi”
MƏRHƏLƏ I:Karbon nanoboru katalizatorları iştirakında izopropilbenzolun və dekalinin hidrogen peroksidlə oksidləşmə proseslərinin öyrənilməsi.
Müxtəlif katalizatorların iştirakında izopropilbenzolun və dekalinin oksidləşmə proseslərinə dair, Web of Science Knowledge elektron bazasından müasir ədəbiyyat materialları toplanılıb, sistemləşdirilib, təhlil edilib və ümumiləşdirilmiş material geniş icmal xarakterli məqalədə öz əksini tapıb.
Tədqiqat işində tsikloheksanın termokatalitik pirolizi ilə (katalizator-ferrosen) alınmış KNB istifadə etməklə, inisiator (azobisizobutironitril) iştirakı ilə aşağı temperaturda (333K), kumolun maye fazada aerob oksidləşməsi aparılmış və müəyyən edilmişdir ki, oksidləşmə prosesinin katalizi KNB strukturunda olan metal birləşmələrinin olması ilə əlaqədardır. Bu metallar piroliz prosesində adətən metal karbidlərinə çevrilirlər ki, bunları da həmişə mineral turşularla xaric etmək olmur. Beləliklə, KNB-nın tərkibində metal olduqda
KNB + R∙ ( RO2∙) → ∙ KNB- R( RO2) reaksiya
ROOH + M@KNB → RO∙ (RO2∙) reaksiyası ilə rəqabət təşkil etmir.
Oksidləşmənin zəncirvari prosesində şaxələnmə prosesi alkil və peroksid radikallarının carbon karkasına birləşməsi marşrutunun qarşısını alır və reaksiya avtokatalitik rejimdə gedir. İzopropilbenzolun 600C temperatur şəraitində müxtəlif növ fulleren dudasının iştirakında aerob və hidrogen peroksidlə oksidləşmə proseslərində oksigenin udulma kinetikası tədqiq olunmuşdur. Dünya təcrübəsində ilk dəfə olaraq, müəyyən olunmuşdur ki, fullerenlər hidrogen peroksidin parçalanmasına səbəb olaraq kumolun oksidləşmə proseslərində katalitik aktivliyə malikdirlər. Dekalinin benzoil peroksidlə maye fazada 100-1300C temperaturda hava oksigeni ilə oksidləşmə prosesi tədqiq edilmiş prosesin temperaturdan və zamandan asılılığı öyrənilmişdir
MƏRHƏLƏ II: Karbon nanoboru saxlayan polietilen kompozitlərinin termiki analizi.
Tərkibində karbon nanoboru saxlayan polietilen kompozitləri hazırlanmış,onların derivatoqrafik analizi aparılmış, KNB əlavələri kompozitlərin fiziki-mexaniki göstəricilərini və termiki xassələrini yüksəldir. Daxil edilən karbon nanoborularının optimal miqdarı 0,5%-dir, bu nisbətdə ən yüksək fiziki-mexaniki və termiki göstəricilər əldə edilir. Kompozitlərin tərkibinə KNB daxil etdikdə ilkin parçalanma temperaturunu artırır, ərimə temperaturunu isə 10 0C azaldır.
MÜHÜM NƏTİCƏ
İlk dəfə olaraq ferrosenin iştirakında tsikloheksanın katalitik pirolizi ilə alınan karbon nanoborularının tərkibində Fe3C karbidin və dəmirin yüksək temperaturlu g-modifikasiyasının əmələ gəlməsi X-ray analiz üsulu ilə aşkar olunmuşdur. Fe-tərkibli karbon nanoboruların kumolun və etilbenzolun aerob oksidləşmə proseslərində yüksək katalitik aktivliyə malik olduğu müəyyən edilmişdir.
NƏŞR OLUNMUŞ MƏQALƏLƏR
XARİCDƏ
1. Zeynalov E.B., Friedrich J.F., Tagiyev D.B., Huseynov A.B., Magerramova M.Ya., Abdurehmanova N.A. Nanostructures from catalytic pyrolysis of gas and liquid carbon sources (a review) Materials Testing (Materials Synthesis) ,2018, 60(7-8), pp.783-793
2. Nagıyev Ya. M. “ Synthesis of new halogen- containing norbornene adducts based on of n-substituted imides of 2,3-dichlorobicyclo[2.2.1] hept-5-ene-2-3-dicarboxylic acid and hexachlorocyclopentadiene“. Organic Chemistey: Current Research. 2018. Vol. 7(2): pp.190-195.
3. Зейналов Э.Б., Алиева А.З., Насибова Г.Г., Нуриев Л.Г., Алиева Н.М., Салманова Ч.К. Окисление нафтено-парафинового концентрата в присутствии KBr и KBrO3 . Нефтепереработка и нефтехимия. 2018, 3, c.21-24
4. Джафаров Р.П., Насибова Г.Г.. Зейналов Э.Б., Эфендиева Л.М., Искендерова С.А., Садиева Н.Ф., Асадова Ш.Н. Исследование процесса получения диэтиленгликолевого диэфира синтетических нефтяных кислот на математической модели. Мир Нефтепродуктов. Вестник Нефтяных Компаний, раздел Математическое моделирование .2018, 4, c.29 – 34
5. Eldar Zeynalov, Tofik Nagiyev, Jörg Friedrich, Matanat Magerramova Carbonaceous nanostructures in hydrocarbons and polymeric aerobic oxidation mediums. In the book: Fullerenes, Graphenes and Nanotubes: A Pharmaceutical Approach. Edited by Alexander Mihai Grumezescu, Elsevier –William Andrew Publishing House, 2018, chapter 16, pp. 631-681
6. Zeynalov E.B., Magerramova M. Ya. Backminsterfullerene- pyrrolidines as promising antioxidants in polymer materials. In: Chemical Engineering of Polymers. Production of Functional and Flexible Materials. Eds. Omari Mukbaniani, Marc A.M. Abadie, Tamar Tatrishvili. Apple Academic Press Inc., USA, Part 3: Materials and Properties; 2018, chapter 27, pp. 329-344
7. Алиева А.З., Аббасов В.М., Ибрагимов Х.Д., Зейналов Э.Б., Исмайлов Э.Г., Меликли С.Р. Железо-марганцевые сплавы, модифицированные фуллереновой сажей в катализе окисления нафтен-парафинового концентрата. В сборнике научных статей «Фуллерены и наноструктуры в конденсированных средах». Изд-во: Нациoнальная Академия Наук Беларуси, Институт тепло-и массобмена им А.В. Лыкова, Беларусь, Минск,2018, с.73-78
RESPUBLİKADA
1. N.Ə.Abdurəhmanova, E.B.Zeynalov, Ə.B.Hüseynov, L.İ.Əhmədova, M.İ.Nadiri, Y.M.Nağıyev. “Tsikloheksandan termokatalitik piroliz yolu ilə alinan çoxlayli karbon nanoborularının alkil aromatik karbohidrogenlərin oksidləşmə proseslərinə təsiri” AZTU-nun Elmi Əsərləri. №3, Bakı-2018. s. 78-85.
2. Zeynalov E.B., Huseynov E.R. Kinetics of thermic decay of hydrogen peroxide. Reports of Azerbaijan National Academy of Sciences. 2018, LXXIV, 1, pp.55-57
3. Зейналов Э.Б.,Гусейнов Э.Р.Нанокатализ. Акценты. Азерб.Хим.Жур.2018. 2, c.40-43
KONFRANS MATERİALLARI (yerli- 7)
İSTİNADLAR – 36
“Oksidləşdirici heterogen kataliz” şöbəsinin
2018-ci ildə
elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında
HESABAT
Şöbə müdiri : akademik Ağadadaş Əliyev
Mövzu: Müxtəlif sinif karbohidrogenlərin və onların törəmələrinin, zəhərli qazların selektiv və tam oksidləşməsi üçün heterogen katalizatorların işlənib hazırlanması, katalizatorların səmərəsini yüksəltmək üçün fiziki amillərin təsirinin tədqiqi
Mövzuya aid işlər: 5.1.1; 5.1.2; 5.2 ; 5.3.
LABORATORİYA: Seolit katalizi
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: akademik Ağadadaş Əliyev
Laboratoriyada 14 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 4 nəfər t.ü.f.d, a.e.i., 1 nənfər k.ü.f.d., b.e.i., 2 nəfər e.i. Ə.Sarıcanov – k.e.n., a.e.i., A.M.Hüseynova – t.ü.f.d., a.e.i, O.İsmayılov – t.ü.f.d., a.e.i., G.Əlizadə – k.ü.f.d., a.e.i, M.Bəhmənov – t.ü.f.d., a.e.i, A.Səfərov – t.ü.f.d., a.e.i, k.ü.f.d., b.e.i.- Ü.Nəcəf-Quliyev, V.Yarıyev – e.i, M.Əliyeva – e.i,
İŞ.5.1.1: Tsiklopentan, propilenin və toluolun seolitlər üzərində katalitik çevrilməsi.
MƏRHƏLƏ I: Tsiklopentanın oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyası üçün aktiv katalizatorunun seçilməsi və prosesin kinetik qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi
Metal kationları (Mn2+, Zn2+, Cu2+, Co2+, Ni+, Sn2+, Fe2+ və Cr3+) ilə modifikasiya olunmuş təbii klinoptilolit seolitinin nümunələri sintez edilmiş və onların tsiklopentanın oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyasında katalitik aktivlikləri sınaqdan keçirilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, tərkibində 0.5 çək.% Cu2+, 0.2 çək.% Zn2+, 0.1 çək.% Co2+ və 0.1 çək.% Cr3+ olan təbii klinoptilolit bu reaksiyada nisbətən yüksək aktivlik göstərir. Bu katalizator üzərində 3800C temperaturda, həcmi sürəti 2000 saat-1 qiymətində və reagentlərin molyar nisbəti C5H10:O2:N2=2:1:3.7 olduqda tsiklopentadienin çıxımı 8.8% və prosesin selektivliyi 34.8% təşkil edir. Baxılan reaksiyada katalitik sistemin komponentlərinin rolu müəyyən edilmişdir. Seçilmiş katalizator üzərində reaksiyanın kinetik qanunauyğunluqları öyrənilmişdir. Təcrübi nəticələrə əsasən reaksiyanın ehtimal olunan mərhələli mexanizmi verilmiş və prosesin nəzəri əsaslandırılmış kinetik modeli işlənib hazırlanmışdır.
MƏRHƏLƏ II: Propilenin akroleinə oksidləşməsi reaksiyası üçün aktiv katalizatorunun seçilməsi.
Propilenin akroleinə oksidləşməsi reaksiyası üçün aktiv modifikasiya olunmuş seolit katalizatorunun seçilməsi reallaşdırılmışdır. Müəyyən olunmuşdur ki, tərkibində 1%-li Ni2+ kationları olan klinoptilolit bu reaksiyada yüksək aktivlik göstərir. Bu katalizator üzərində 3800C temperaturda, həcmi sürəti 1125 saat-1 qiymətində, kontakt müddəti 3.2 saniyə olduqda, propilenin konversiyası X=82.7%, akroleinə görə selektivlik S=90.1%, çıxımı isə A=74.5% olur.
MƏRHƏLƏ III:Kiçik oktan ədədli benzin fraksiyalarında benzolun miqdarının katalitik üsulla artırılması.
Toluolun benzol və ksilollara disproporsionlaşma reaksiyasında müxtəlif hava mühitində aktivləşmiş metal katalionları ilə (Pd2+, Ni2+, Co2+, Nd3+, Mo3+, Zr4+, Nb5+) modifikasiya olunmuş sintetik mordenit seolit (SiO2/Al2O3=18) katalizatorlarının 300-4200C temperatur intervalında katalitik fəallıqları tədqiq edilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, silikat modulu 18 olan və tərkibində 0.5% Pd2+ kationları ilə modifikasya olunmuş H-forma sintetik mordenit katalizatoru bu reaksiyası üçün nisbətən yüksək aktivlik göstərir. Bu katalizator üzərində 3800C temperaturda, reagentlərin H2:C6H5CH3=3:1 mol nisbətində, həcmi sürəti 3 saat-1 qiymətində, toluolun konversiyası X=51.6%, benzolun və ksilolların birgə çıxımı 49%, selektivlik isə S=95% təşkil edir. Baxılan reaksiyanın getməsinin kinetik ganunauyğunluğu öyrənilmişdir. Təcrübi nəticələrə əsasən reaksiyanın getməsinin ehtimal olunan mərhələli mexanizmi verilmiş və prosesin nəzəri əsaslandırılmış kinetik modeli hazırlanmışdır.
İş 5.1.2 Krekinq və piroliz qazlarının birgə emalı kompleksinin regionlarına daxil olan proseslərin dinamikasını nəzərə almaqla riyazi modellərinin işlənib hazırlanması və optimal idarə etmə sistemlərinin yaradılması.
MƏRHƏLƏ I: Butilen regionuna daxil olan proseslərin dinamikasını nəzərə almaqla riyazi modellərinin işlənib hazırlanması.
Kreking və piroliz qazlarının kimya-texnoloji emalı kompleksinin butilen regionuna daxil olan bir sıra proseslərin dinamikasını nəzərə almaqla riyazi modelləri tərtib olunmuşdur. Beləliklə etilen regionuna daxil olan bütün proseslərin və həmçinin qeyri-stasionar şəraitində gedən proseslərin tam riyazi modelləri, reaktor elementləri arasında əlaqə tənlikləri və resirkulyasiya axınları tənlikləri əsasında regionun riyazi modeli yaradılmışdır. Butilen regionunda qeyri-stasionar şəraitində gedən proseslərin meqsədli məhsulların məhsuldarlığını lazımi səviyyədə saxlanılması üçün idarəetmə funksiyaları təklif olunub. Bu funksiyaları müvafiq proseslərin riyazi modellərinə daxil etməklə onların iş rejimlərini stabilləşdirilməsinə imkan verəcək. Regiounun qeyri-stasionar riyazi modeli əsasında hesablamalar aparmaq üçün proqram təminatı işlənib hazırlanmışdır. Kreking və piroliz qazlarının kimya-texnoloji emalı kompleksinin butilen region üçün optimal idarəetmə blok sxemi hazırlanıb.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
1. Алиев А.М., Бахманов М.Ф., Агаев Ф.А., Агаев В.Ш., Шабанова З.А., Сафаров А.Р. Кинетика и механизм реакции окислительного превращения н-амилового спирта в валериановую кислоту на модифицированном цеолитном катализаторе. // Журнал физической химии, 2018, Том: 92 , , с.362-366
2. Алиев А.М., Керимов А.И.,Шабанова З.А. Окислительное превращение спиртов на модифицированных цеолитах. / Нефтепереработка и нефтехимия, 2018, №2. с.40-45
3. А.М.Алиев, А.Р.Сафаров, И.И.Османова, А.М.Гусейнова, Э.М.Мамедов. Оптимальное проектирование химико-технологического комплекса по совместной переработке газов крекинга и пиролиза. // Теоретические основы химической технологии. Москва, 2018, т. 52, №6, c.628-635.
4. А.М.Алиев., И.И.Османова., Э.М.Мамедов., А.Р.Сафаров., А.М.Гусейнова. Разработка кинетических моделей нестационарных каталитических процессов с учетом характерных особенностей изменения активности катализаторов. // Химическая промышленность. Санкт-Петербург, 2018, т.95, №2, c.64-75.
5. Mammadov Z.A., Aliev A.M., Hajiyeva S.R., Huseynova A.M., Valiyeva Z.T. Limitations on recycling flows of chemical processes. Journal Вестник , 2018,№3, pp.1-11.
RESPUBLİKADA
1. Əliyev A.M, Sarıcanov Ə.Ə, Ağayev V.Ş. Müxtəlif silikat modullu H-mordenit seolitləri üzərində toluolun benzol və ksilollara disproporsionlaşması. // Kimya Problemləri jurnalı 2018. № 2, s.239-244
2. А.М.Алиев, И.И.Османова, А.Р.Сафаров А.М, Гусейнова, Х.А.Алиева . Управление процессом дегидрирования этилбензола в стирол в нестационарных условиях. // Азерб. хим. журн. 2018, №1, с.17-21
3. A.M.Aliyev, I.I.Osmanova, A.R.Safarov, A.M.Quseynova Сontrol of the process of styrene polymerization in nonstationary conditions.// Azerbaijan Chemical Journal. 2018. №3, c.33-37
4. A.M.Aliyev, M.Y.Abbasov, Z.A. Shabanova, G.A. Ali-zadeh, M.F.Bahmanov, U.M.Najaf-Guliyev, T.İ. Hüseynova A study of kinetics and mechanism of the selective oxidative dehydrogenation reaction of cyclopentane to cyclopentadiene-1,3 over modified zeolite catalysts. // Azerbaijan Chemical Journal . 2018. № 3, pp.11-20
KONFRANS MATERİALLARI (yerli- 4)
KADR HAZIRLIĞI
1. Ağayev Fuad Allahverdi oğlunun fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim etdiyi“Alifatik spirtlərin seolitlər üzərində katalitik oksidləşməsi üçün məqsədyönlü katalizatorların sintezi və onların aktivliklərinin öyrənilməsi” mövzusunda dissertasiya işi yekunlaşıb ilkin müzakirədən keçib(10 oktyabr).
2. Şabanova Zümrüd Abdulmütəllib qızı (məsləhətçi: akad. A.M.Əliyev)(2012-2017)Dissertasiyanın mövzusu:” Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində naften karbohidrogenlərinin və tsiklik spirtlərin oksidləşdirici dehidrogenləşməsinin elmi əsalari” (mövzusunda dissertasiya işi yekunlaşıb ilkin müzakirədən keçib(16 oktyabr).
a) elmlər doktoru hazırlığı
Nəcəf-Quliyev Ülvi Mehdioğlu (2018-2023). Dissertasiyanın mövzusu: ”Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində karbohidrogenlərin oksidləşdirici çevrilmə reaksiyalarının kinetika və mexanizminin tədqiqi”(məsləhətçi: akad. A.M.Əliyev)
b)fəlsəfə doktorluğu hazırlığı
Kərimov Əlibala İsmixan oğlu(qiyabi, 2013-2018). Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində metiltsikloheksanın metiltsikloheksadienə selektiv oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyasının optimal layihələndirilməsinin elmi əsaları(məsləhətçi: akad. A.M.Əliyev, rəhbər: k.ü.f.d. Şabanova Z.A.)
Ağayev Vüsal Şəfahət oğlu (qiyabi, 2013-2018).Toluolun benzola və ksilollara dismutasiya reaksiyası üçün modifikasiya edilmiş seolit katalizatorunun seçilməsi, onun kinetika və mexanizminin öyrənilməsi (rəhbər: akad. A.M.Əliyev)
c)Dissertantlar:
Osmanova İlhamə İslam qızı (2015-2018). Piroliz və krekinq qazlarının birgə emalı kompleksinin etilen regionun proseslərin xarakterik xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması(məsləhətçi: akad. A.M.Əliyev, rəhbər: t.ü.f.d. Səfərov A.R.)
PATENTLƏR
Əliyev A.M., Ağayev F.A. Valerian turşusunun alınma üsullu. Az.Patentİ İ-2018 0030,
1 iş patent alınma ərəfəsindədir.
3 iddia ərizəsinə müsbət rəy alınmışdır.
LABORATORİYA: Ekoloji kataliz
LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru, professor Arif Əfəndi
Laboratoriyada 21 əməkdaş çalişir. Onlardan 1 nəfər t.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 4 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 5 nəfər e. i., 3 nəfər k.e.i., 1 nəfər mühəndis, 2 nəfər texnik, 2 nəfər baş laborantdır. İradə Məlikova – t.ü.f.d., a.e.i., Fəxriyyə Nəsiri – k.ü.f.d., a.e.i., Lyudmila Kojarova – k.ü.f.d., a.e.i., Sabir Əliyev – k.ü.f.d., a.e.i., Adilə Əliyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Ceyran Rüstəmova – k.ü.f.d., b.e.i., Natəvan Aykan – k.ü.f.d., b.e.i., Firuzə Yunusova – k.ü.f.d., b.e.i., İsrafil Allahverdiyev – e.i., Tamilla İsmayılova – e.i., Təranə Şixlinskaya – e.i., Natəvan Əliyeva – e.i., Minayə Xıdırova – e.i., Elmir Babayev – k.e.i., Bilqeyis İsmayılova – k.e.i., Tərlan Yarməmmədov – k.e.i., Könül Salmanova – baş laborant, Xuraman Əfəndiyeva – baş laborant, İradə Abdullayeva – texnik, Nailə Rüstəmova – texnik, Dilarə Məcidova – mühəndis.
İŞ.5.2:Metanolun praktiki əhəmiyyətli kimyəvi birləşmələrə çevrilməsi üçün aktiv katalizatorların sintezi.
MƏRHƏLƏ I:Metanolun dimetoksimetana və formaldehidə katalitik çevrilməsi üçün aktiv və selektiv katalizatorların alınması.
MƏRHƏLƏ II: Metanolun olefinlərə çevrilməsi üçün aktiv katalizatorların sintezi.
Tərəfimizdən bir çox sənaye katalizatorların tərkibinə dail olaraq spirtlərin oksidləşməsində istifadə olunan sirkonium və V, Mo, Fe metalları saxlayan katalizatorlar sintez edilmişdir. Bunlar əsasən Zr-un V, Mo, Fe ilə ərintilərindən ibarət olmuşdur. İlkin olaraq ərintilər metalların preslənmiş nümunələrinin yüksək təmizlikli helumu mühitində mufel (qovsvari) sobasında əritməklə əldə olunmuşlar. Nümunələrin bircinsliyini təmin etmək üçün hər bir ərinti 0,06-0,10 mm ölçüdə xırdalanmaqla 3-4 dəfə yenidən əritməklə alınmışdır. Əsasən aşağıdakı tərkibdə nümunələri sintez edilmişdir: ZrV, ZrV2, ZrV0,2, ZrMo, ZrMo2, ZrMo0,5, VFe, VFe0,1, VFe0,2.
Alınmış katalizator nümunələri 743-973 K temperaturda havanın oksigeni mühitində 1-6 saat müddətində oksidləşdirilərək, sonra 1-2 saat ərzində 673-874 K-də H2 mühərikində reduksiyaya uğradılmışdır. Nümunələr bundan əvvəl və sonra RF analizi ilə yoxlanılmışdır. Katalizator nümunlərinin xüsusi səthləri azotun aşağı temperaturlu adsorbsiyası ilə SURFER promotorunda ölçülmüşdür. Alınmış katalizator nümunlərinin aktivliyi impuls rejimində kvars reaktorda 523-23K-də atmosfer səthində spirt:O2=13 nisbətlərində yoxlanılmışdır. Alınmış reaksiya məhsulları xromatoqrafda Parapak Q-3M istifadə etməklıə 413 K-də analiz edilmişdir.
Alınmış nəticələrdən görünür ki, ən yüksək nəticələri səthində 10%-dən aşağı aktiv komponentlər saxlayan katalizatorlar göstərmişdir ki, bu da səthin nəzəri olaraq monotəbəqə qədər örtülməsinə uyğundur. ZrMo2 katalizatorunun xüsusi səthinin müəyyən edilməsi nəticələri göstərir ki, səthin O2+H2 oksidləşmə-reduksiyasından sonra olun xüsusi səthi bir neçə dəfə artır. Metanolun DME və DMM çevrilməsi, həmçinin tərəfimizdən Co2+,Cu2+ katalizatoru ilə modifikasiya edilmiş klinoptilolit seolitinin iştirakı ilə də aparılmışdır. Katalizator nümunələri klinoptilolitin CuCl2 və CoCl2 məhlulları ilə işlənməsindən sonra yuyularaq qurudulmasından alınmışdır. Sonra bu nümunələr aktivləşdirilərəkreaktora yüklənirlər. Daha sonra isə 573 K-də reaktora metanol-hava qarışığı verilərək oksidləşmə reaksiyası aparılır. Alınan reaksiya məhsulları xromatoqrafik analiz edilərək göstərilmişdir ki, DME-nin çıxımı təbii klinoptilolitdə 2%, Co2+-ə modifikasiya olunan nümunədə 41,0, Cu2+ ilə modifikasiya olunanda isə 44,0% təşkil edir.
Göründüyü kimi nisbətən kiçik miqdarda Co2+,Cu2+ kationların əlavə edilməsi ilə katalizatorun aktivliyi xüyli yüksəlir. Metanolun parsial təzyiqinin prosesə təsirinin öyrənilməsi göstərmişdir ki, DME-nin çıxımı CH3OH:O2=3:1 nisbətində maksimum qiymət alır. Alınmış katalizator nümunələrinin iştirkında təzyiqdə birbaşa çevrilməsi həyata keçirilmişdir
2CH3OH + CH2O →CH3OCH2 + H2O
Alınmış nəticələr cədvəl 1-də verilmişdir.
İş 5.2.1. Efirləşmə reaksiyası üçün seolit katalizatorlarının aktivliyinin tədqiqi.
MƏRHƏLƏ I: Monoxlor- və dixlormalein anhidridlərinin C1-C4 spirtləri ilə efirləşmə reaksiyası üçün seolit katalizatorlarının seçilməsi və aktivliklərinin tədqiqi..
MƏRHƏLƏ II: Alınmış mürəkkəb efirlərin bioloji aktiv maddələr kimi tədqiqi.
Karbon turşularının mürəkkəb efirləri neft kimya sintezində, kimya sənayesində, kənd təsərrüfatında biololoji aktiv maddələrin, poliefirlərin, plastifikatorların, polimerlər, termoplastlar üçün emulsiyaların, peptisidlərin, ətirlərin, dərman maddələrinin alınmasında geniş tətbiq olunurlar. Neft kimya sənayesində geniş tətbiq sahəsi olan maddələr sırasında efirlərin və onların əsasında alınan birləşmələrin xüsusi yeri vardır. İstər sadə, istərsə də mürəkkəb efirlər dərman maddələrinin, poliefirlərin, bioloji aktiv maddələrin, polimer maddələrin, yağların, biodizel yanacağının tərkibinə əlavələrin alınmasında mühüm rol oynayırlar.
Efirlərin əksəriyyətinin istehsalı və alınması əsasən klassik efirləşmə reaksiyası vastəsilə aparılır və mineral H2SO4, H3PO4, HCl, turşulardan istifadə etməklə mürəkkəb efirlər alınırlar. Lakin bu zaman yüksək çıxımla və təmizliklə efirlərin alınmasına nail olmaq mümkün olmur. Son illərdə bir çox karbon turşularının malein, qlutar, olein, asetat, miristik və biodizel yanacağının tərkibinin metil, etil, propil, butil və s. spirtləri ilə efirləşmə reaksiyaları Ambezlist, Dowex, perxlorat, maqnezium sulfat, TiO2, TiO2-SrO2, ZrSO4, CaCl2, Ky-2, klinoptiolit və s. katalizatorların iştirakında efirləşmə reaksiyasının tədqiqatı geniş yer almaqdadır. Ədəbiyyat materiallarında malein turşusunun xlorlu törəmələrinin əsasında efirləşmə reaksiyalarının aparılmasına çox az halda rast gəlinir. Baxmayaraq ki, bu efirlərin tərkibinə xlor atomlarının daxil edilməsi onlarda bir sıra xüsusi xassələrin istiyə, soyuğa, yanmaya davamlılığın yaranmasına gətirib çıxarır. Qeyd olunanlara əsaslanaraq monoxlor və dixlormalein anhidridlərinin bir sıra seolit katalizatorların iştirakında C1-C4 alifatik spirtləri ilə efirləşmə reaksiyalarının tədqiqi aktual problemlərdən hesab olunur. Tədqiqat zamanı sintetik NaX (SiO2/Al2O3=2,9), NaY (SiO2/Al2O3=4,2), Azərbaycan respublikasının Aydağ və Çannab yatağından götürülmüş təbii klinoptilolit (SiO2/Al2O3=8,68), mordenit (SiO2/Al2O3=9,6) istifadə olunmuşdur.
Alınmış nəticələrdən məlum olub ki, reaksiyanın əsas məhsulları olan mürəkkəb diefirlərin çıxımları 50-60%-dən yuxarı olmur ki, bu da sulfat turşusu ilə müqayisə olunan dərəcədədir (cədvəl 2). Eyni zamanda MA-nin etil, propil, butil spirtləri ilə efirləşmə reaksiyasında da katalitik sistemlərin aktivlikləri öyrənilmişdir. C1-C4 alifatik spirtlərin malein anhidridi ilə efirləşmə reaksiyalarına temperaturun, reagentlərin mol nisbətini, reaksiya müddətinin təsiri müəyyən olunmuşdur.
Alınmış nəticələrin təhlilindən məlum olur ki, efirləşmə reaksiyasında istifadə olunan seolit katalizatorları yüksək göstəricilərə malik deyillər. Məlumdur ki, efirləşmə reaksiyaları əsasən turş mühitdə (H+) aparılırlar. Bu baxımdan seçilmiş seolitləri onların H+ formasına keçirmək maraqlı olardı.
MXMA–ın etil spirtləri ilə efirləşmə reaksiyasında seolit katalizatorlarının ilkin aktivlikləri müəyyən edilmişdir. Eyni zamanda efirləşmə reaksiyasında seolitlərin iştirakında aktiv mərkəz rolunu əsasən turşu mərkəzləri oynadığından II fəsildə qeyd olunduğu kimi seolitləri H+ formaya keçirərək onlardan istifadə ediləcəkdir. Odur ki, ardıcıl olaraq C1–C4 alfatik spirtlərlə MXMA və DXMA–ın efirləşmə reaksiyasında daha aktiv seolit katalizatorlarının müəyyən olunması məqsədəuyğun hesab edilərək efirləşmə reaksiyasında onların aktivlikləri müəyyən edilmişdir
Alınmış nəticələr MXMA və DXMA–ın spirtlərlə efirləşmə reaksiyalarında əsas kimi götürüləcəkdir. Bu tədqiqatların nəticəsinə əsaslanaraq MXMA və DXMA–ın C1–C4 alifatik spirtlərlə efirləşmə reaksiyalarını yüksək aktivlik göstərən katalizatorlarla aparmaq məqsədəuyğun hesab
NƏTİCƏLƏR
Malein, mono- və dixlormalein anhidridlərinin alifatik C1-C4 spirtlərlə efirləşmə reaksiyasında bir sıra seolit katalizatorların NaY, CaY, klinoptilolit, mordenit, Ky-2, seokar, SVK, KMPS, HZSM aktivlik göstərmələri aşkar edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, bu seolitlərin H+ formaları daha yüksək aktivlik nümayiş etdirirlər. Efirləşmə reaksiyasında katalitik sistemlərin aktivlik sırası NaX< CaY etanol > propanol-1 > butanol-1 > propanol-2 >butanol-2 müəyyən edilmişdir. Həmçinin turşu anhidridlərinin aktivlik sırası MA < MXMA < DXMA olmuşdur.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
RESPUBLİKADA
Rüstəmova C.T., Əfəndi A.C., Nəsiri F.M., Kojarova L.İ., İsmayılova T.A. Azərbaycan texniki Universiteti. Elmi əsərlər. 2018, №2, s. 126–131
KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə -2, respublikada -9)
KADR HAZIRLIĞI
Laboratoriyada kimya üzrə fəlsəfə dokturu elmi adını almaq üçün 3 doktorant çalışır.
İSTİNADLAR – 16
LABORATORİYA: Katalizatorların hazırlanması
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: k.ü.f.d. S.M.Zülfüqarova
Laboratoriyada 15 əməkdaş çalışır: akademik Rizayev R.H. – baş elmi işçi, Məmmədov Ə.B. – k.e.d., baş elmi işçi, Süleymanov A.S. – k.e.d., baş elmi işçi, Qaşqay A.M. – k.e.d., baş elmi işçi, Seyidrzayeva E.M. – k.ü.f.d., a.e.i, Əsgərov Ə.H. – k.ü.f.d., a.e.i., Həsənquliyeva N.M. - k.ü.f.d., a.e.i., Şakunova N.V. - k.ü.f.d., b-k.e.i., Nağdəliyeva Yu.R.- k.ü.f.d., b-k.e.i., Əsgərova Ə.İ. - k.ü.f.d., b-k.e.i., Muradova P.A. - k.ü.f.d., b-k.e.i., Ələsgərova Z.F. - e.i., Quliyeva L.Ə. - e.i., Orucova F. – baş lab, Əzimova G.R. – baş lab.
İŞ 5.3. Daşıyıcının matrisində aktiv kütləsi yüksək disperslik ilə paylanan heterogen katalizatorların mikroıalğalı şüalanma ilə stimullaşdırılan bərkfazalı sintez metodunun işlənib hazırlanması.
MƏRHƏLƏ I. γ-Al2O3 matrisdə yüksək dispersli sirkonium ferritin mikrodalğalı şüalanma sahəsində bərkfazalı sintezinin tədqiqi.
Ədəbiyyatda zirkonium ferritlərə aid çox az məlumat olduğundan hər alınan nəticə maraq doğurur. Zirkonium oksidin mikrodalgalı şüalanmanı udmaq və istiliyə çevirmək qabiliyyəti öyrənildi və müəyyən edildi ki, bu proses zəif gedir. Bu səbəbdən maqnetitlə reaksiya mühitində kifayət qədər yüksək temperatur yaranmır. Çox saylı təcrübələrin nəticəsi və rentgenfaza analizi göstərdi ki, maqnetitlə sirkonium oksid qarışığının müxtəlif nisbətlərində belə mikrodaığalı sobada termiki emalı zamanı yalnız maqnetitin maqemitə və hematitə cevrilməsi baş verir. Termiki emalın vaxt müddətinin də təsiri öyrənilib və bu faktorun da sirkonium ferritin əmələ gəlməsində rolunun olmaması müəyyən edilib. Sirkoniumun nikel və kobalt ferritlərlə birgə alınması istiqamətində tədgiqatlar aparılır.
MƏRHƏLƏ II. Ni, Co, Cu ferritlərinin γ-Al2O3 daşıyıcı matrisdə mikrodalğalı şüalanmanın termiki təsiri ilə alınma metodunun işlənib hazırlanması.
Əvvəlki tədqiqatlarımız nəticəsi olaraq mikrodalğalı texnologiyadan istifadə edərək yerli xammal olan Daşkəsən maqnetitindən Ni, Co, Zn və Cu metalların ferritləri bir mərhələli bərk fazalı reaksiya ilə alınmışdır. Sintez olunmuş nümunələrin səthi kiçik olduğundan, tədqiqatımızın əsas məqsədi onların böyük səthi olan daşıyıcı üzərində alınma üsulunun işlənməsi olmuşdur.
Tədqiqatımız iki istiqamətdə aparılmışdır.
Birinci istiqamət - bir mərhələli sintez, yəni maqnetitin və müvafiq metal oksidin müəyyən stexiometrik nisbətdə götürülmüş miqdarını aluminium oksidlə etil spirti mühitində homogen qarışıq alana qədər qarışdırırdıq və qurudulmuş qarışığın termiki emalını mikrodalğalı sobada aparırdıq.
Ikincidə işləyib hazırladığımız metodika ilə mikrodalğalı şüalanma sahəsində əvvəlcədən ferritləri alırdıq, buhdan sonra alüminium oksidlə müəyyən nisbətdə qarışdıraraq yenidən mikrodalğalı sobada termiki emal edirdik.
Nümunələrin termiki emalını tezliyi 2450Мhs, rezonatorun həcmi 23 litr və maqnetronun maksimal gücü 1000 vatt olan ЕМ-G5593V «Panasonic» markalı mikrodalğalı soba əsasında hazırlanan qurğuda aparılıb. İYT-li şüaların təsirinə məruz qalan nümunələrin temperaturu kontaktsız infraqırmızı VA6520 markalı və ölçmə diapazonu 50÷1300 °С olan pirometrlə ölçülüb. Derivatoqrafik tədqiqatlar NETZSCH firmasının STA449F3a-0835-M markalı derivatoqrafda aparılıb. Tekstur paramertlər “Sorbi” avtomatik adsorbsiya qurğusunda təyin edilib. Alınmış nümunələrin derivatoqrafik tədqiqatları göstərdi ki, birinci üsulla alınmış nümunələrin (yəni maqnetitin və metal oksidlərin alüminium oksidlə qarışıqlarının termiki emalı) derivatoqramlarında çox zəif ekzotermik effeklər müşahidə olunur. Şəkil 1-də Ni-ferrit münunəsində bunu görmək olar. Müqayisə üçün şəkil 2-də yalnız maqnetit və nikel oksid tərkibli qarışığın derivatoqramı da verilmişdir.
Alınan nəticə göstərir ki, bu seriya eksperimentlərdə ilkin inqredientlərin ferrit fazasına çevrilməsi gözə çarpan dərəcədə baş vermir. Zənnimizcə, bu onunla bağlıdır ki, oksidlərin qarşılıqlı təsiri – səthi miqrasiya və diffuziyası, hahsı ki ferritizasiya prosesində sürəti müəyyənləşdirən mərhələdir –alüminium oksid matrisin iştirakında çətinləşir. Eyni zamanda ferritlərin əmələ gəlməsinə həm də konkurent reaksiya - alüminatların əmələ gəlməsi mane olur.
Rentgenfaza analizi də bunu təsdiq edir. Şəkil 2-də (A) difraktoqramdan görünür ki, alüminium oksidin 80% (kutlə) iştirakında Ni-ferriti xarakterizə edən reflekslər intensiv deyil və fonda əsasən alüminium oksidi xarakterizə edən reflekslər müşahidə olunur.
Maqnetit və metal oksid qarışığının miqdarını alüminium oksidə nisbətən artırdıqda (70-80% qədər) Ni-ferriti xarakterizə edən reflekslərin intensivliyi artır (şəkil 3.). Bu da onu göstərir ki, komponentlərin konsentrasiyası artdıqca diffuziya sürəti də termiki emal zamanı proporsional olaraq artır. Daşıyıcı iştirakında ferritlərin diffuziya mexanizmi ilə əmələ gəlməsini daha bir təcrübənin nəticəsindən də söyləmək olar. Alüminium oksiddən fərqli olaraq çox kiçik səthi və məsamələri olan kvartsdan daşıyıcı kimi istıfadə etdikdə onun hətta alüminium oksidə nisbətən daha çox miqdarında (40%) ferritləşmə reaksiyası intensiv gedir, bu da həm konkurent reaksiyanın olmamasını, həm də komponentlərin miqrasiya və diffuziyası sürətinin daha çox olduğunu göstərir (şəkil 4).
Alüminium oksid daşıyıcı üzərində ferritlərin birbaşa sintez üsulu məqbul olmadığına görə, biz mərhələli sintez usulundan istifadə etdik:
Bu metodnan hazırlanan nümunələrin derivatoqramlarında daha intensiv ekzoeffektlər və çəki itkisi müşahidə olunur. Difraktoqramları isə göstərir ki, hətta ferritin alüminium oksid matrisə nisbəti 20:80 olduqda mikrodalğalı termiki emal zamanı ferritin stabilliyi pozulmur (şəkil 5).
Alınmış nümunələrin tekstur parametrləri tədqiq olunduqda, onların xüsusi səthi və məsaməliyi əsasən matrisin geyd olunan parametrləri ilə təyin olunduğu müəyyən olunmuşdur. Nümunələrin xüsusi səthi 185-195 m2/q, məsamələrin olçüsü 10-100 nm intervalındadır. Ferrit katalizatorlar əsasən oksidləşdirici reaksiyalarda aktivlik göstərirlər. Buna görə sintez olunan ferritlərin katalitik xassələrini karbon monooksidin oksidləşməsi reaksiyasında tədqiqi üçün laborator qurğu yığılıb və məhsulların xromatoqrafik analiz şəraiti müəyyən edilib.
NƏTİCƏ
Alüminium oksid matrisdə keçid metallar ferritlərinin alınma metodu işlənib hazırlanıb. Metod üç mərhələdən ibarətdir: 1) bərk fazalı sintez ilə maqnetit və metal oksiddən mikrodalğa texnologiyası ilə ferritlərin alınması; 2) alınan ferritlərin alüminium oksid matrislə qarışdırılması; 3) qarışığın mikrodalğalı şüalanma sahəsində termiki emalı.
DƏRC OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARiCDƏ
1. Ю.Н.Литвишков, С.М.Зульфугарова, З.Ф.Алескерова, Гасангулиева Н.М, А.Г.Аскеров, Н.В.Шакунова. Микроволновый синтез ферритов (Co, Ni, Cu, Zn). Журнал прикладной химии. Москва, 2018, том 91, вып. 5, с. 679 – 687.
2. P.A.Muradova, S.M.Zulfugarova, E.Graser, A.S.Strekov, Y.N.Litvishkov. Microwaves induced thermolysis of petroleum under contact with heterogenous catalysts. Chemie Ingenieur Technik. 2018, pp. 393-399.
3. А.М.Кашкай, Н.М.Гасангулиева, Н.В.Шакунова Химические превращения и кинетика ингибирования. Компьютерное моделирование. Нефтепереработка и нефтехимия. 2018, №3, с. 35-39.
RESPUBLİKADA
Кашкай А.М., Касаикина О.Т. Pаспад пероксида водорода в присутствии коллоидного катализатора на основе оксида железа. ченые записки, Азербайджанский технический университет 2018, №1, с. 148-151.
KONFRANS MATERİALLARI (xarici- 4, yerli- 3)
KADR HAZIRLIĞI
1.Muradova Pəri Ağahüseyn qızı – диссертант, 2015-2019. Məsləhətçi: AMEA-nın müxbir üzvü, prof. Yu.N.Litvişkov.
Dissertasiyanın mövzusu: Heterogen-katalitik oksidləşmə, dealkilləşmə və asilləşmə proseslərinin intensivləşdirilməsində ifrat yüksək tezlikli (İYT) şüalanmanın tətbiqi.
2.Əzimova Günel Ramiz qızı – aspirant. Məsləhətçi: akademik D.B.Tağıyev
Dissertasiyanın mövzusu: Keçid metallar (Co, Ni, Mn) ferritlərinin mikrodalğalı şüalanmanın tətbiqi ilə sintezi və karbon monooksidin oksidləşməsində katalitik xassələrinin tədqiqi.
İSTİNADLAR – 12
“Nano- və elektrokataliz” şöbəsinin 2018-ci ildə
elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında
HESABAT
Şöbə müdiri : akademik Dilqəm Tağıyev
Mövzu: Katalitik, elektrokatalitik və fotoelektrokatalitik pro-seslər üçün oksid və polimer əsaslı nano-strukturlaşdırılmış katalizatorların işlənib hazırlanması
Mövzuya aid işlər: 6.1; 6.2; 6.3 ; 6.4; 6.5
LABORATORİYA: Nanokompozit katalizatorlar
LABORATORİYA rəhbəri: kimya elmləri doktoru, prof. Vaqif Əhmədov
Laboratoriyada 9 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., 2 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i., 3 nəfər mühəndisdir. Natalya Melnikova – k.ü.f.d., a.e.i., Həbulla Nurullayev – k.ü.f.d., a.e.i., İradə Cəfərova – e.i., Zaminə Əliyeva – e.i., Vüsal Əhmədov –e.i., Aytən Babayeva – k.e.i.
İŞ.6.1:Azot - və oksigenli funksional qruplarla zəngin karbon materialları əsasında tərkibində metal olmayan katalizatorların sintezi və tədqiqi
MƏRHƏLƏ I:Tərkibində müxtəlif qatılıqda oksigenli funksional qruplar daşıyan qrafit oksidlərin sintezi.
İş proqramına uyğun olaraq, hesabat ilində, multiplet katalizatorlar kimi, foto- və elektrokatalizdə istifadə etmək məqsədi ilə qrafitə benzər karbon nitrid (g-C3N4) və grafen oksid (GO) əsasında hibrid nanokompozitlərin yaradılması üçün işlər aparılmışdır. g-C3N4 /GO hibrid heterostrukturlarda komponentlərin quruluşunun və fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərinin sinergizmi nəticəsində yaxşılaşdırılmış elektron, optiki, kimyəvi xassəli, yüksək elektrik keçirici quruluşa malik, stabil və mexaniki davamlı materiallar yaratmaq olar. Qeyd olunanları nəzərə alaraq, hesabat ilində multiplet katalizatorlar kimi, foto- və elektrokatalizdə istifadə etmək məqsədi ilə laboratoriyada mpg-C3N4/GO və mpg-C3N4/GO/M(M - MnO2,Pt) tərkibli hibrid kompozitlər sintez edilmiidir. g-C3N4 nümunələri melaminin termiki kondensasiya üsulu ilə 400-600°C temperatur intervalında sintez edilmişdir. mpg-C3N4 sianur turşusu və melamin kompleksinin 1:1 götürülmüş nisbətində inert qaz mühitində 550°C-ə qədər qızdırılmaqla sxem 1 üzrə sintez edilmişdir:
GO, Hammers üsulu ilə alınmış grafit oksidin ultrasəs cihazı vasitəsilə işlənməsi (exfoliasiyası) nəticəsində əmələ gəlir. GO-nin strukturu və xassələri oksidləşmə dərəcəsindən asılıdır və bununla əlaqədar oksidləşdiricinin (KMnO4)müxtəlif miqdarlarının reaksiya məhsulunun çıxımına və onun tərkibində olan oksigenli funksional qrupların qatılığına təsiri tədqiq edilmişdir. KMnO4–in 1,5 dəfə çox və az standart metoddan miqdardan istifadə etməklə alınan GO nümunələrinin tədqiqi onu göstərir ki, GO-nin çıxımı və onun tərkibində oksigenli grupların miqdarı götürülən oksidləşdiricinin miqdarından asılı deyil. Göstərilmişdir ki, sintez zamanı müxtəlif intensivləşdiricilərin tətbiqi-reaksiyanın qırılma mərhələsində hidrogen peroksidin artıq götürülməsi və ya reaksiyanın bitmə mərhələsində reaksiya qarışığına buzun əlavə edilməsi - mümkündür. Nəticədə, tərkibində müxtəlif miqdarda oksigen - 22% -dən 37% -ə qədər – saxlayan material almaq olur. Beləliklə, qrafitin oksidləşmə dərəcəsini və bunun nəticəsi olaraq elektron xüsusiyyətlərini nəzarət etmək mümkündür. GO/g-C3N4 hibrid nanokompozitləri melamin və müəyyən miqdarlarda qrafit oksidin (çəki nisbəti Melamin/GO=0,5:1; 1:1; 2:1) 170–180°C-da termiki kondensasiya yolu ilə sintez edilmişdir. Hibrid nanokompozitlərin formalaşması İQ-, rentqenfaz analizləri metodları ilə təsdiq edilmişdir.
MnO2 @ g-C3N4/GO nanokompozitinin sintezi müəyyən miqdarda KMnO4 ilə g-C3N4 və GO dispersiyalarının qarışdırılması ilə aparılmışdır. Qarışıq su hamamında 80°C-də 6 saat qaynadılır. Çöküntü sentrifüqa vasitəsi ilə ayrılır, dəfələrlə yuyulur və qurudulur.
Pt @ g-C3N4/GO nanokompozitinin sintezi g-C3N4, GO və H2PtCl6•6H2O dispersiyalarının 12 saat müddətində qarışdırmaqla həyata keçirilmişdir. Proses mühitin PH 13 nəzarət etmək üçün müəyyən miqdarda NaOH iştirakı ilə aparılmışdır. Reduksiyaedici agent kimi NaBH4 tətbiq edilmişdir. Çöküntü sentrifüqa vasitəsi ilə ayrılır, su və etanolla yuyulur və 60°C- də vakuum altında qurudulur.
Sintez olunmuş nümunələr XR- (PANanalytical EMPYREAN, Hollandiya və Bruker-D2 Phaser, Almaniya), İQ-, İQ FT (Nicolet-iS10, VARIAN 3600 FT-IR 2008, ABŞ) spektroskopiya, scan edici elektron mikroskopiya ("OXFORD İnstruments analizatoru ilə təmin edilmiş Hitachi S-3400N") analiz üsulları ilə tədqiq edilmiş, xüsusi səthi sahəsi BET-üsulu ilə (Sorbi–MS, Rusiya) öyrənilmişdir. Reagentlərin və reaksiya məhsullarının analizi xromatoqrafiya metodu vasitəsilə yerinə yetirilmişdir (Agilent –7820A, ABŞ). Nümunələrin eksfoliasiyası High İntensity Ultrasonic Liquid Processors VCX 500 SONIC, ABŞ, cıhazda aparılmışdır. Sintez olunmuş birləşmələrin foto- və elektrokatalizdə tətbiqi istiqamətində mühüm nəticələr gözlənilir.
MƏRHƏLƏ II: Grafit oksidlri əsasında hazırlanmış katalizatorların hidrogenləşmə reaksiyalarında tədqiqi
İş proqramına uyğun olaraq hesabat dövründə tərkibində metal olmayan mezo-quruluşlu polimer karbon nitrid üzərində fenilasetilenin selektiv hidrogenləşməsi reaksiyasının kinetik qanunauyğunluqları araşdırılaraq, fenilasetilenin konversiyasına, reaksiya məhsullarının çıxımına və stirola görə prosesin selektivliyinə temperaturun, reagentlərin parsial təzyiqlərinin və ilkin reagentlərin qarışığının həcmi sürətinin təsiri tədqiq edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, karbon nitrid və onun əsasında sintez olunan katalizatorlar tərkibində metal daşıyan katalizatorlardan fərqli olaraq stirola qarşı neytraldır və onu hidrogenləşdirmir. Bu səbəbdən polimer karbon nitridlər yüksək selektivliklə fenilasetilenin parsial hidrogenləşməsini təmin edir (Sxem 1).
Sxem 1. Fenilasetilenin karbon nitrid üzərində parsial hidrogenləşmə prosesi
Yerinə yetirilmiş təcrübələrin və ədəbiyyat materiallarının analizi əsasında fenilasetilenin stirola selektiv hidrogenləşməsi reaksiyasının ehtimal edilən mexanizmi formalaşdırılmış və prosesin kinetik modeli işlənib hazırlanmışdır. Alınan təcrübi nəticələr Pauel metodu əsasında ″Poisk″ axtarış sistemindən istifadə etməklə analiz edilmiş və prosesin parametrlərinin ədədi qiymətləri hesablanmışdır. Tərkibində metal olmayan mezo-quruluşlu polimer karbon nitrid üzərində fenilasetilenin selektiv hidrogenləşməsi reaksiyasının kinetik qanunauyğunluqlarını əks etdirən məqalə yüksək reytinqli "Applied Catalysis " jurnalında çap edilmişdir (İF-4.521)
MÜHÜM NƏTİCƏ
Polistirol istehsalında benzolun etilenlə alkilləşmə prosesində zərərli aralıq məhsul kimi əmələ gələn fenilasetilenin selektiv hidrogenləşmə reaksiyasının tərkibində metal olmayan mezo-quruluşlu polimer karbon nitrid katalizatoru üzərində kinetik qanunauyğunluqları tədqiq edilmiş və prosesin riyazı modeli işlənilmişdir.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
V.Akhmedov, A.Aliyev, M.Bahmanov, V.Ahmadov, D.Tagiyev. ″Kinetics of phenyl-acetylene selective hydrogenation to styrene over metal-free polymeric carbon nitrides″. Applied Catalysis A, General, 2018, Vol. 565, pp.13-19, https:doi.org/10.1016/j.apcata.2018.07.033.
RESPUBLİKADA
V.M.Akhmedov,N.E.Melnikova,G.G.Nurullayev,A.Z.Babayeva,Z.M.Aliyeva,I.A.Jafarova, Z.A.Safiyeva, N.A.Agayeva, S.S.Abbasova. ″Conversion of carbohidrates on modified graphite-like carbon nitrides″. Azerbaijan Chemical Journal, 2018, v.4, s.17-24.
KONFRANS MATERİALLARI (Xaricdə-1 )
KADR HAZIRLIĞI
Laboratoriyanın əməkdaşı dissertnant V.Əhmədov elmi-ədqiqat işini plan əsasında davam etdirir
GRANT
LABORATORİYA: Nanostrukturlaşdırılmış metal-polimer katalizatorları
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: k.ü.e.d., b.e.i. Nizami Zeynalov
Laboratoriyada 17 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 4 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i., 1 nəfər mühəndis, 7 nəfər böyük laborantdır. Şamo Tapdıqov – a.e.i., Ofeliya Bədəlova – b.e.i., Rəna Süleymanova – e.i., Aytən Quliyeva – e.i., Samirə Məmmədova – e.i., Səadət Hümbətova – e.i., Aygün İsazadə – k.e.i, Samirə Səfərəli-yeva – k.e.i., Aysel Məmmədova – k.e.i.
İŞ 6.2:Azot və oksigen saxlayan polimerlər əsasında nanogellərin, eləcə də metal polimer nanokompozitlərin sintezi və tədqiqi.
MƏRHƏLƏ I: Klinoptilolit və poli-N-vinilpirrolidon əsaslı hibrid nanokatalizatorların sintezi və onların katalitik xassələrinin benzolun hidrogenləşməsi reaksiyasında öyrənilməsi.
Palladium nanoolçüləri formalaşdıran poli-N-vinilpirrolidonla modifikasiya olunmuş klinoptilolit əsasında effektiv hibrid nanokatalizatorların alınması metodikası işlənmişdir. Təcrübələr hidrotermal şəraitdə hibrid nanokatalizatorların sintezi üçün lazım olan komponentlərin nisbətlərini dəyişməklə 125oC temperaturda xüsusi paslanmayan poladdan hazırlanmış avtoklavda iki gün müddətində aparılmışdır. Nümunələr RF analiz üsulu, DTA və SEM metodları ilə tədqiq edilmişdir. Göstərilmişdir ki, polimer matrisa və daşıyıcı arasında qarşılıqlı təsir baş verir. SEM-in nəticələrinə görə ilkin polimerin, sintez edilmiş hibrid nanokompozitlərdən fərqli olaraq səth quruluşlarının daha dağınıq olduğu, eləcə də hibrid nanokompozit nümunələrində polimerin səthində müxtəlif faza və struktur dəyişikliyinin mövcudluğu müəyyən edilmişdir. Göstərilmişdir ki, daşıyıcının xətti polimerin məhlulu ilə işlənməsi alınmış quruluşların bərabər paylanmasının formalaşmasına qadirdir. Alınmış hibrid sistemlərə palladium birləşmələri immobolizə olunmuş və onların katalitik xassələri benzolun hidrogenləşməsi reaksiyasında öyrənilmişdir. Bu istiqamətdə aparılan işlər ilkin olaraq dəyişən temperatur rejimi olan stasionar reaktorda, 25-400C temperaturda, benzol:hidrogenin müxtəlif mol nisbətlərində və palladiumun fərqli miqdarında aparılmışdır. Proses zamanı alınmış maddələr НР-5 kolonkasında, qazdaşıyıcının (Н2 və N2) sürəti 1.2 ml/dəq. və 5,41 psi təzyiqdə, Agilent 7890B qaz xromatoqrafında identifikasiya olunmuşdur. Alınmış nəticələrdən müəyyən edilmişdir ki, benzolun hidrogenləşməsi zamanı sənayedə geniş tətbiq sahəsinə malik olan tsikloheksan alınır.
NƏTİCƏ
Hidrotermal şəraitdə poli-N-vinilpirrolidonla modifikasiya olunmuş klinoptilolit əsasında effektiv hibrid nanokatalizatorların alınması metodikası işlənmişdir. Nümunələr RF analiz üsulu, DTA və SEM metodları ilə tədqiq edilmişdir. Göstərilmişdir li, polimer matrisa və daşıyıcı arasında qarşılıqlı təsir baş verir. Alınmış hibrid sistemlərə palladium birləşmələri immobolizə olunmuş və onların katalitik xassələri benzolun hidrogenləşməsi reaksiyasında öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, benzolun hidrogenləşməsi zamanı sənayedə geniş tətbiq sahəsinə malik olan tsikloheksan alınır.
MƏRHƏLƏ II: Xitozanın N-trimetilyod törəməsinə L-tiroksinin inkapsullaşdırılması və onun uzun müddət nəzarətli ayrılmasının in-vitro bioloji tədqiqi.
Təbii poliaminosaxarid olan xitozanın qarışqa aldehidi və benzaldehid ilə eyni anda reaksiyasından Şiff əsası sintez olunmuşdur. Məhsulun NaBH4 iştirakı ilə reduksiyasından həll olma qabiliyyəti yüksəlmiş xitozanın N-metil N-benzil törəməsi alınmışdır. Reaksiyanın mexanizmi və aralıq mərhələnin gedişi məhsulların quruluşlarının FT-İR, X-Ray və UV-Vis metodlarının köməyi ilə təsbit edilmişdir. İQ spektroskopiya ilə müəyyən olunmuşdur ki, aralıq mərhələdə tərkibində >C=N- xromofor qrupu olan karbokationlar əmələ gəlir. Makromolekulda benzol nüvəsinin mövcudluğunu əsasən 2000-1400 sm-1 aralığında 4 udma zolağına görə sübut etmək olar. N-metil N-benzil xitozanda isə benzol tsiklindəki C=C rabitəsinin rəqsləri 1583 sm-1, 1466 sm-1 də kombinasion tezliklərin və obertonların udma zolaqlarını nümayiş etdirirlər. Digər tərəfdən benzol nüvəsində mono əvəzləmə halı kimi baxsaq onda benzol halqaları 900-650 sm-1 sahədə C-H rabitələrinin deformasiya rəqslərinin nəticəsi olan güclü udmaya malikdirlər. Məhsulda isə belə əvəzlənmə xarakteri özünü 760 və 675 sm-1 sahədə olan udmalar ilə biruzə verir. Reduksiyadan sonra isə ikiqat rabitə tək qat rabitə ilə əvəz olunur. Rentgen, UV-Vis üsullarının köməyi ilə əsas məhsulun tərkibi, kristallıq dərəcəsi və molekulyar elektron spektri xarakterizə olunmuşdur. Göstərilmişdir ki, xitozandan fərqli olaraq N-metil N-benzil xitozan 14-17% daha çox kristallığa malikdir. Xitozan makromolekulasına hidrofob metil- və benzil- radikallarının daxil edilməsi intermolekulyar qarşılıqlı təsirlərin və hidrogen rabitəsinin azalmasına səbəb olur. Bu da məhsulun polyar mühitdə funksional qruplarının polyarlaşma dərəcəsinin artmasına və daha yaxşı həll olmasına gətirib çıxarır. Belə ki, su mühitində və pH=6-10 buferlərində həll ola bilməyən xitozan metil və benzaldehid ilə Şiff əsasları və onların reduksiya məhsullarının həll olması 20-23 dəfə artır. Xitozanın həll ola bilən belə törəməsinin dərman maddələri və fermentlərlə qarşılıqlı təsiri asanlaşır və bu tip matrisalardan tibbdə daşıyıcı yaxud depo kimi istifadə etmək mümkün olur. Bu məqsədlə sintez olunmuş N-metil N-benzil xitozan nümunəsinin 50 mq-na 5 mkq miqdarında L-tiroksin preparatı immobilizə edilmiş və analitik analiz metodlarının köməyi ilə tərkibdə aktiv təsiedici preparatın 0.4% tərtibində olması müəyyən edilmişdir. Bu isə farmakoloji tətbiqlər üçün terapevtik dozanı təmin edir və uzun müddət polimer daşıyıcı tərkibində L-tiroksini bioloji aktivliyini itirmədən saxlmaq xassəsinə malikdir.
MÜHÜM NƏTİCƏ
Xitozanın qarışqa aldehidi və benzaldehid ilə reaksiyası nəticəsində alınmış, yüksək həll olma qabiliyyətinə malik N-metil-N-benzil törəməsinə L-tiroksin dərman preparatının inkapsullaşdırılması həyata keçirilmişdir. Alınan biokompleksin siçanlarda in vivo kəskin və xroniki toksikliyi yoxlanılmış və bir ay müddətində onlarda əks reaksiya müşahidə olunmamışdır.
MƏRHƏLƏ III: Poli-N-vinilpirrolidon mühitində dəmir nanokompozitlərin sintezi və onların maqnit xassələrinin öyrənilməsi.
Poli-N-vinilpirrolidon mühitində Fe3O4 maqnit nanohissəciklərin sintezi Fe2+ və Fe3+ duzlarının 1:2 mol nisbətində suda məhlullarından əsas əlavə etməklə birgə çökdürülmə üsulu ilə həyata keçirilmişdir. Bunun üçün 0,6 q FeSO4×7H2O 50 ml bidistillə suyunda həll edilir 0,1 ml sulfat turşusu əlavə olunub (maqnit qarışdırıcıda) qarışdırılır. 0,4 q FeCl3 duzu 50 ml bidistillə suyunda həll edilib məhlulun üzərinə əlavə olunur və 1 saat qarışdırılır. 100 ml duz məhluluna 0.5 q molekul kütləsi 40000 olan poli-N-vinilpirrolidon əlavə olunur. Çökdürücü agent kimi azot mühitində ammonium hidroksid (NH4OH) istifadə olunmuşdur. pH=11 mühit əldə etmək üçün həmin qarışığa 100 ml 25% ammonium hidroksid (NH4OH) əlavə olunur. Qara çöküntünün alınması Fe3O4 nanohissəciklərinin alınmasını göstərir. Qarışıq 1 saat ərzində qarışdırılır. Diqqət etmək lazımdır ki, reaksiya qarışığında sərbəst oksigen olmasın, əks halda maqnetit reaksiya mühitində oksidləşə bilər. Filtratda pH-ın intervalı 11.1-11.3 olmalıdır. Çöküntü artıq qalan ammonium ionlarından azad olmaq üçün bidistillə suyu ilə 6-7 dəfə yuyulur və bir sutka müddətində qurudulur. Alınmış nümunə RF analiz üsulu ilə tədqiq edilmiş və nanoölçülü Fe3O4 –ün alınması təsdiq edilmişdir.
NƏTİCƏ
Poli-N-vinilpirrolidon mühitində Fe3O4 maqnit nanohissəciklərin sintezi Fe2+ və Fe3+ duzlarının 1:2 mol nisbətində suda məhlullarından birgə çökdürülmə üsulu ilə həyata keçirilmişdir. Alınmış nümunə RF analiz üsulu ilə tədqiq edilmiş və nanoölçülü Fe3O4 –ün alınması təsdiq edilmişdir.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
Sh.Z.Tapdigov, S.F.Safaraliyeva ,N.A.Zeynalov, D.B.Tagiyev A.I.Mammedova, E.M.Gasimov, A.F.Nuraliyev. Synthesis of N,N-diethyl, N-methyl chitosan chloride with certain quaternization degree and molecular spectroscopic and thermomorphological study of the alkylation. Journal of Biomimetics, Biomaterials and Biomedical Engineering, 2018,
Vol. 39., pp.77-88.
PESPUBLİKADA
KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə- 1, yerli- 2)
İSTİNADLAR – 21
LABORATORİYA: Metal-üzvi birləşmələr əsasında nanokatalizatorlar
LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru prof. Gülməmməd Süleymanov
Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i. 2 nəfər laborantdır. , T.Abbasova – k.ü.f.d., a.e.i., R.Muradxanov – k.ü.f.d., a.e.i., F.Paşayeva – k.ü.f.d., b.e.i., Rizayeva A. - e.i., S.Zəkiyeva – e.i., Z.Məmmədova – e.i., Sərdarlı A.M. – e.i., R.Ağayeva – b.lab., S. Ağayeva – b.lab.
İŞ 6.3:Vanadium (III) metalüzvi birləşməsi və vanadium (IV) karboksilat tip metalkompleksi əsasında sintez edilmiş V2O3/Al2O3 və V2O5/Al2O3 nanostrukturlaşdırılmış katalizatorlar üzərində izobutanın oksidləşdirici dehidrogenləşmə yolu ilə izobutilenə çevrilməsi.
MƏRHƏLƏ I:Vanadium (III) metalüzvi birləşməsi əsasında əldə olunmuş nanostrukturlaşmış V2O3/Al2O3 katalitik sistemin sintezi.
MƏRHƏLƏ II: V2O3/Al2O3 sistemində izobutanın izobutilenə çevrilməsi imkanlarının tədqiqi.
Hesabat ilində üç oksidləşmə dərəcəli vanadium, tsiklopentadien liqandlı, metalüzvi (C5H5)2VCl, metalkompleksi və onun dörd oksidləşmə dərəcəli çaxır turşu liqandlı karboksilat tipli kompleksindən istifadə edərək Al2O3 daşıyıcı səthində termiki parçalanma yolu ilə vanadium oksid tərkibli nanostrukturlaşdırılmlş katalitik sistemin alınmasına cəhd göstərilmişdir. Bunun üçün termoqravimetrik analizin nəticələri parçalanma başlanğıcı temperaturu (b.t.) 1600C və parçalanma sonu(p.s) 2050C temperaturuna malik olan (C5H5)2VCl (I) metal üzvi birləşməsi və 1950C başlanğıc parçalanma temperaturuna, parçalanma sonu 3100C temperatura malik çaxır turşusu liqandlı karboksilat kompleksindən istifadə etməklə Al2O3 daşıhıcı səthində nanostrukturlaşdırılmış vanadium oksid V2O5/Al2O3 katalitik sistem əldə olunmuşdur.
Bunun üçün əvvəlcə tədqiq olunan hər iki kompleksin polyar və qeyri-polyar həlledicilərdə, onların həll olma qabiliyyətlərin tədqiqi aparılmış, həlledicidə onların termiki stabillikləri tədqiq edilmişdir. Aparılan tədqiqatların nəticələrinə görə hər iki kompleks qeyri polyar həlledicilərdə çox pis, polyar həlledicilərdə isə yaxşı həllolma qabiliyyətlərinə malikdirlər. Burada yaxşı polyar həlledici kimi tetrahidrofuran (THF) həlledici götürülmüşdir.
Odur ki, bu komplekslərin müvafiq THF məhlulları hazırlanmış və Al2O3-daşıyıcı səthinə hopdurma yolu ilə çökdürülməsi həyata keçirilmişdir. Həlledici, və onun üzərinə çökdürülmüş daşıyıcıdan dekantasiya yolu ilə məhluldan ayrılmış həlledicinin buxarlanma temperaturunda qızdırma yolu ilə sona qədər qovulmuş bərk səth azot mühitində közərdilməklə termiki parçalanmaya məruz qoyulmuşdur.
Termiki emal zamanı müəyyən edilmişdir ki, vanadium (III) metal üzvi birləşməsini (C5H5)2VCl Tb.t.=1600C – Ts.t.=2050C intervalında tam parçalanması Al2O3 dasıyıcı səthində vanadium (III) oksid nazik təbəqə şəkilli nanostrukturlaşdırılmış katalitik sisteminin alınmasına gətirib çıxarır. Eyni qayda, ilə yuxarı nisbətən 300-5000C temperatur intervalın oksidləşmə dərəcəli vanadium oksid təbəqəsinin alınmasına gətirib çıxarmışdır.
SEM-tədqiqatlarının nəticələrinə görə V(III) birləşmələrindən istifadə etməklə daşıyıcı səthində 46.5nm qalınlıqlı nazik təbəqəli V2O3 örtüyü karboksilat komplekslərdən istifadə etməklə, 73.8nm V2O5 qalınlıqlı daşıyıcı səthində metaloksid nazik təbəqəsi əldə etməyi mümkün olar.
İŞ 6.3:1. Çən dibi şlamlarının təmizlənməsi üçün texnologiyanın işlənməsi.
MƏRHƏLƏ: Metalüzvi karbinol birləşmələri əsasında hazırlanmış kompozit məhlullardan istifadə etməklə müxtəlif təyinatlı tutumlarda formalaşan dib neft şlamlarından təmizlənməsi texnologiyasının işlənib hazırlanması.
Çən dibi neft şlamlarının təmizlənməsi texnologiyasının işlənməsi, hesabat ilində çən dibi neft tipli şlamlarının daha effektiv təmizlənməsi üçün yeni daha səmərəli texnologiyanın işlənib hazırlanması nəzərdə tutulmuşdur. Bunun üçün üzvi liqandlı yeni (ferrosen) birləşməsindən istifadə etməklə tədqiqat işi aparılmışdır.
Tədqiqat işinin nəticələrinə görə ferrosenin karbinol tipli törəmələrindən istifadə etməklə (ferrosenildimetilkarbinol) 96(H2O)-(1:96) nisbətdə götürülmüş məhlul ən azı 2-3atm təzyiq altında işlənməsi nəticəsində çən tip şlamların təmizlənməsini təmin edir.
İşdə alınan ən mühüm elmi yeniliklər aşağıdakılardır:
1.Üzvi liqandlı vanadium (III) və karboksilat-liqandlı vanadium (IV) tipli metalkomplekslərindən istifadə etməklə daşıyıcı - Al2O3 səthində nazik metaloksid nanostrukturlaşdırılmış katalitik sistemin alınması üçün əvvəlcə daşıyıcı səthinə müvafiq kompleks məhlullarının daşıyıcı səthinə çökdürülməsi, sonra isə onun termiki işlənməsi yolu ilə müvafiq V2O3/Al2O3 və ya V2O5/Al2O3 tərkibli katalitik sistemlər əldə edilir.
2.Çən dibi neft şlamlarının daha effektiv təmizlənməsini təmin ferrosenildimetil karbinol C5H5FeC5H4C(CH3)2OH birləşmənin sulu məhlulun (metalüzvi birləşməsinin) 1:su 1:96 nisbətində olan qarışığın ən azı 2-3 atm təzyiq altında işlənməsi kifayət edir.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
RESPUBLİKADA
G.Z.Süleymanov. Production of nanostructured vanadium-oxide thin films on the surface of metal oxide carriers by thermal decomposition of vanadylic organometallic complexes (C5H5)2V=O(THF)5 with cyclopentadienyl ligands. //Az.kimya jurnalı 2018. № 2. s.59-63.
KONFRANS MATERİALLARI (yerli- 3)
KADR HAZIRLIĞI
Laboratoriyada kimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsini almaq ücün 2 doktorant.
PATENT
G.Z.Süleymanov, D.B.Tağıyev, Q.İ.Kəlbəliyev, T.İ.Hüseynova, R.M.Muradxanov, F.S.İbrahimova.Ferrosenin tullantısız texnologiya ilə alınması üsulu və onun həyata keçirilməsi üçün qurğu. Az. Patent İ 2018 0015.
LABORATORİYA: Nanoelektrokimya və elektrokataliz
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru Akif Əliyev
Laboratoriyada 13 əməkdaş çalışır. Onlardan 6 nəfər k.ü.f.d., 3 nəfər a.e.i., 3 nəfər b.e.i., 1 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i. və 3 nəfər b.lab., Hüseynova Ruhəngiz k.ü.f.d., a.e.i., Abbasov Mehman, k.ü.f.d., a.e.i., Babanlı Dünya, k.ü.e.d., a.e.i. Nuriyev Yaşar , k.ü.f.d., b.e.i., Məcidzadə Vüsalə, k.ü.f.d, b. e.i.,Haciyeva Kəmalə l, k.ü.f.d., b.e.i., Cəfərova Samirə, e.i.,Qurbanova Ülviyyə, k.e.i., Məmmədova Sevinc, k.e.i.,Soltanova Natəvan, k.e.i., Adıgözəlova Mehriban, b.lab., Şirinzadə Aliyə, b.lab., Əlizadə Şəbnəm, b.lab
İŞ 6.4.Me (Mo, Bi, Sb)-Hal (S,Se) və Ni-Mo ərintilərinin elektrokimyəvi yolla alınması və xassələrinin tədqiqi.
MƏRHƏLƏ I. MoS2 yarımkeçirici nazik və nanotəbəqələrinin elektrokimyəvi yolla alınması və fotokatalitik xassələrinin tədqiqi.
Pt elektrodu üzərində elektrokimyəvi üsulla Mo və S-ün sulu elektrolitdən birgə çökmə prosesi öyrənilmiş və Ni elektrodu üzərində alınmışdır. Aparılan tədqiqatların nəticələri göstərir ki, temperaturun, cərəyan sıxlığının və Na2МоO4-ın qatılığının artması katod çöküntülərində molibdenin miqdarının artmasına səbəb olur. Na2SO3-in qatılığının artması isə alınan çöküntülərin tərkibində molibdenin faizinin azalmasına gətirib çıxarır. Əldə olunan bu nəticələr əsasında elektrokimyəvi üsulla qara rəngli, bərabər, kristallik, parıltılı, stexiometrik tərkibə uyğun MoS2 kimyəvi birləşməsinin alınması üçün optimal elektroliz şəraiti və elektrolit tərkibi seçilmişdir: 1,0 М Na2МоO4·2H2O və 0,1М Na2SO3, elektrolitin temperaturu 333-338 К, cərəyan sıxlığı 7-10 mА/sm2.
Elektrilizin optimal temperatur intervalı 333-338K seçilmişdir. Elektrokimyəvi üsulla çökdürülən Mo-S nazik təbəqələrinin tərkibinə cərəyan sıxlığının təsiri 2.8-9 mA/sm2 intervalında öyrənilmişdir. Stexiometrik tərkibə uyğun nazik təbəqələr 1.0 Na2МоO4+0.1 Na2SO3 tərkibli elektroitdən 7 mA/sm2 cərəyan sıxlığında çökür.
Əldə olunan bu nəticələr əsasında elektrokimyəvi üsulla stexiometrik tərkibə uyğun MoS2 kimyəvi birləşməsinin alınması üçün optimal elektroliz şəraiti və elektrolit tərkibi seçilmişdir: 1,0 М Na2МоO4·2H2O və 0,1М Na2SO3, elektrolitin temperaturu 333-338 К, cərəyan sıxlığı 7mА/sm2.
MƏRHƏLƏ II. Ni-Mo ərintilərinin elektrod materialı kimi qələvi mühitdə suyun elektrolizi prosesində tədqiqi.
Ammonyak məhlullarından Ni-Mo ərintilərinin alınması prosesinə cərəyan sıxlığının, temperaturun, məhlulun tərkibinin, pH-ın, elektrolitin qarışdırılmasının alınan ərintilətin tərkibinə təsiri öyrənilmişdir. Cərəyan sıxlığı artdıqca Mo-nin miqdarı ərintilərdə artır. Ərintilərin tərkibinə məhlulda əsas komponentlərin qatılığının təsiri öyrənilib. Mo-nin elektrolitdə qatılığının ərintilərin tərkibinə təsiri müxtəlif cərəyan sıxlıqlarında öyrənilib, Na2MoO4×2H2O qatılığının təsiri 0.05-0.13 mol intervalında dəişilib. Mo-nin qatılığı elektrolitdə artdıqca onun ərintidə miqdarı da artır. Suyun elektrolizi qələvi mühitdə elektroliz vasitəsi ilə alınmış Ni-Mo elektrokatalizatorunda aparılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki alınan ərintilərin elektrokatalitik hassələri platin katalizatorlarindan 2 dəfə artıqdır.
MƏRHƏLƏ III. Sb-Se sisteminin elektrokimyəvi yolla alınması və tədqiqi.
Günəş çeviricilərində elektrod kimi tətbiq edilə bilən, elektrokimyəvi çökdürülmə üsulu ilə ITO elektrodu üzərində alınmış, qadağan olunmuş zolağının eni 1.43-1.7 eV intervalında dəyişən, yarımkeçirici Sb2Se3 kimyəvi birləşməsinin nazik təbəqələrinin bəzi elektrofiziki, fotofiziki və fotoelektrokimyəvi xassələri öyrənilmişdir. Sb2Se3 nazik təbəqələrinin elektrik keçiriciliyinin tipi termozond üsulu ilə tədqiq edilmiş və “n” - tip keçirici olduğu müəyyənləşdirilmişdir. Həmçinin nazik təbəqələrin müxtəlif temperaturlarda ölçülmüş müqavimətlərinə əsasən xüsusi müqaviməti və xüsusi elektrik keçiriciliyi (şəkil 9) hesablanmışdır. Alınan nəticələr aşağıdakılardır:
NƏTİCƏLƏR
1. Nazik elektrokatalitik xassəyə malik olan MoS2 təbəqələrinin elektrokimyəvi yolla alınmasının şəraiti və məhlulun tərkibi işlənib hazırlanıb. Alınan təbəqələrin tərkibinə məhlulun tərkibinin, temperaturun, cərəyan sıxlığının təsiri öyrənilibdir, rentgen-faza və SEM analizləri MoS2-nin alınmasını təsdiq edibdir.
2. Ni-Mo ərintilərin alınmasına cərəyan sıxlığının temperaturun, məhlulun tərkibinin, pH-ın, qarışdırmağın alınan ərintilətin tərkibinə təsiri öyrənilmişdir. Qələvi mühitdə suyun elektrolizi alınmış Ni-Mo elektrokatalizatorunda aparılmışdır, müəyyən edilmişdir ki alınan ərintilərin elektrokatalitik hassələri platin katalizatorlarindan 2 dəfə artıqdır. Ərintilərin rentgen-faza və SEM analizləri çəkilib və qalınlığı ölçülüb, müəyyən edilib ki örtüklərin galınlığı 2-3mkm təşkil edir.
3. Yarımkeçirici xassəyə malik olan Sb-Se nazik təbəqələrinin çökdürülməsi 2 üsulla- qalvanostatik və qalvanodinamik üsulla tədqiq edilib və rentgenfaza, Sem analizlərinə verilib, birgə çökmə prosesi zamanı stexiometrik tərkibə uyğun Sb2Se3 kimyəvi birləşməsi əmələ gəldiyini təsdiqləyir.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
1. Vusala A. Majidzade., Parvin H. Guliyev., Yasin N. Babayev., Mahmoud Elrouby., Akif Sh. Aliyev., Dilgam B.Tagiyev. «Electrochemical behavior of selenite ions in tartaric electrolytes», Journal Electrochemical Science and Engineering, 8(3), 2018, pp.197-204.
2. D.M. Babanly, Z.S. Aliyev, V.A. Majidzade, D.B. Tagiyev, M.B. Babanly. Experimental study of phase equilibria and thermodynamic properties of the Tl-Se-I system. Journal of Thermal Analysis and Calorimetry, 2018, V. 134, 3, pp. 1765–1773.
3. Т.Л.Гусейнзаде, К.И.Гаджиева, Й.Э.Ализаде, Я.А.Нуриев, «Модифицированная противокоррозионная полимерная композиция», J.Science and world, №7(59), 2018, с.12-16.
4. К.И.Гаджиева, Й.Э.Ализаде, Т.С.Алиев, М.И.Халилова, «Электрохимическое получение тонких пленок Sb2Te3», Ж.Химическая помышленность», 2018, №4, c.183-187.
RESPUBLİKADA
KONFRANS MATERİALLARI (xarici- 5, yerli- 4)
KADR HAZIRLIĞI
1. Babanlı Dünya Məhəmməd qızı – elmlər doktoru, 2018 – ci ildə diplomunu alıb.
Elmi məsləhətçi – k.ü.e.d. Akif Əliyev.
Dissertasiya mövzusu – “Tallium xalkoqenhaloqenidləri əsasında çoxkomponentli qeyri-stexiometrik fazaların alınmasının fiziki-kimyəvi əsasları”. Müdafiə eləyib.
2. Quliyev Pərvin Heydər oğlu – fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə doktorant, 2014 – 2018-ci illər
Elmi rəhbər – Akif Əliyev k.ü.e.d.
Dissertasiya mövzusu – “Elektrokimyəvi yolla Sb–Se nazik təbəqələrinin sintezi və bəzi xassələrinin tədqiqi”. Müdafiə eləyib.
3. Məcidzadə Vüsalə Asim qızı – elmlər doktoru hazırlığı üzrə doktorant, 2017 – 2022-ci illər.
Elmi məsləhətçi – k.ü.e.d. Akif Əliyev.
Dissertasiya mövzusu – “Me – S, Se (Me = Sb, Bi, Mo, Cd) əsasında nazik təbəqə və nanostrukturların sintezinin elektrokimyəvi əsasları və fotokatalitik xassələrinin tədqiqi”.
4. Сəfərova Samirə Fikrət qızı – fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə doktorant, 2014 – 2018-сi illər.
Elmi rəhbəri –k.ü.e.d. Akif Əliyev.
Dissertasiya mövzusu –“MoX2 (X-S, Se) yarımkecirici nazik təbəqələrinin elektrokimyəvi sintezi və xassələrinin tədqiqi”.
5. İsmayılov Cahangir – fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə doktorant, 2015-2019-ci illər.
Elmi rəhbəri – k.ü.e.d. Akif Əliyev.
Dissertasiya mövzusu –“Elektrokimyəvi üsulla nikel əsaslı nanokatalizatorların alınması və suyun elektrokatalitik parçalanması prosesində tədqiqi”.
6. Soltanova Natəvan Şərafəddin qızı – fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə doktorant, 2016-2020-ci illər.
Elmi rəhbəri – k.ü.e.d. Akif Əliyev.
Dissertasiya mövzusu –“Yeni nəsil günəş çeviriciləri üçün polyar üzvi həlledicilərdə elektrokimyəvi yolla CdS və CdTe nanotəbəqələrinin sintezi”.
7. Məmmədova Sevinc Piri qızı – fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə doktorant, 2017-2020-ci illər.
Elmi rəhbəri – k.ü.e.d. Akif Əliyev.
Dissertasiya mövzusu – “Bi-Se əsasında yarımkeçirici xassəli nazik təbəqələrin və nanostrukturların elekrokimyəvi üsulla alınması”.
8. Qurbanova Ülviyyə Maqsud qızı – fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə doktorant, 2017-2020-ci illər.
Elmi rəhbəri – k.ü.e.d. Akif Əliyev.
Dissertasiya mövzusu – “Suyun elektrolizi üçün Ni-Mo əsaslı aktiv elektrokatalitik sistemlərin sintezi”.
9. Əlizadə Yılmaz Elşən oğlu – magistr, 2017-2019-ci illər
Elmi rəhbəri – k.ü.e.d. Akif Əliyev
Magistr işinin mövzusu–“FeSx/TiO2 hetero sistemlərin sintezi və fotoelektrokatalitik xassələnin tədqiqi”.
10. Əlizadə Şəbnəm Elşad qızı- magistr, 2017-2019-ci illər
Elmi rəhbəri – k.ü.f.d. Vüsalə Məcidzadə,
Magistr işinin mövzusu – “Elektrokimyəvi üsulla Bi2S3 kimyəvi birləşməsinin nanostrukturlar şəklində sintezi və bəzi fotoelektrokimyəvi xassələrinin tədqiqi”.
PATENTLƏR
2 patent alınma ərəfəsindədir, 1 iddia sənədinə ekspertizanın müsbət rəyi alınıb.
QRANT
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası və Bolqarıstan Elmlər Akademiyasının “Elektrokimyəvi və fotoelektrokimyəvi tətbiq üçün FeChX-TiO2-MoSx hibrid katodları” müştərək elmi tədqiqat layihəsi.
ELMİ ƏLAQƏLƏR
İSTİNADLAR – 82
LABORATORİYA: Renium ərintilərinin elektrokimyası və elektrokatalizi
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə elmlər doktoru Elza Salahova
Laboratoriyada 9 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i., 3 nəfər baş laborantdır. Lidiya Quluzadə - e.i, Kəmalə İbrahimova - e.i, Kələntərova Pərvanə - e.i., Ramilə Hüseynova - k.e.i., Aliyə Əsgərova - k.e.i., Paşayeva Aliyə - k.e.i., Xankişiyeva Nigar – b. lab., Heybətova Əfsanə - bş lab., Cabbarova İranə - b. lab.
İŞ 6.5: Renium-kükürd əsasında ikili və üçlü ərintilərin (yüksək fotoeffektliyə malik) nazik və nano təbəqələrinin elektrokimyəvi sintezi və fotoelektrokimyəvi xassələrinin tədqiqi.
MƏRHƏLƏ I: Renium-kükürd ikili ərintilərinin nazik nanotəbəqələrinin turş məhlullardan elektrokimyəvi yolla çökdürülməsi prosesinin tədqiqi.
Nanotexnologiya yeni qeyri-adi xassələrə malik materiallar alınmasına imkan verir. Belə materiallardan elm və texnikanın müxtəlif sahələrində — biotexnologiyada, hərbi işlərdə, tibbdə, ətraf mühitin mühafizəsində və s. istifadə etmək mümkündür. Eyni maddənin xassələri onu təşkil edən hissəciklərin ölçülərindən asılı olaraq kəskin fərqlənir. Fiziki və kimyəvi xassələrin nanoölçülü sistemlərdə kəskin olaraq dəyişməsi bu cür materialların texnikanın müxtəlif sahələrində tətbiqinə imkan yaradır. Odur ki, yüksək möhkəmliyə malik renium nanokristallik materiallar mikroelektronika və optoelektronika üçün nazik təbəqələrin və heteroquruluşların, kimya və neft kimyası üçün materialların alınmasında, müxtəlif təyinatlı çeviricilər üçün yeni nanokompozisiya materialların aradılmasında və s.istifadə olunur.
Renium-kükürd ərintilərinin nazik nanotəbəqələrinin turş məhlullardan elektrokimyəvi yolla çökdürülməsi. Yarımkeçirici birləşmələrin alınmasında sidikcövhəri və sulfid birləşmələrinin geniş tətbiqi, bu elektrolitlərdən renium ilə kükürdün birlikdə elektrolitik çökdürülməsi prosesinin öyrənilməsinə səbəb olmuşdur. Renium və kükürdün birlikdə elektrolitik çökməsinin tədqiqi və onların birgə çökmə prosesinin mexanizmi və kinetikasını daha dərindən öyrənilməsi məqsədi ilə ilk növbədə bu elementlərin həmin elektrolitdən ayrılıqda çökdürülməsi prosesi öyrənilmişdir.
Kükürdün sidikcövhəri elektrolitindən çökmə prosesinin mexanizmi haqqında demək olar ki, ədəbiyyatda məlumat azdır. Belə ki, prosesin reduksiyası elementar kükürdün hidrogen sulfidin əmələ gəlməsinə qədər gedir. Müəyyən edilmişdir ki, pH=1.5-2.5 olan sulfat elektrolitlərindən renium ReO3 Re2O5-ə qədər reduksiya olunur, sonra isə bu oksidlər katod üzərində hidrogen ilə metallik reniuma qədər reduksiya olunurlar. (Şəkil1). Çökmə prosesinin kinetikası ilə polyarizasiyanın təbiəti arasındakı qarşılıqlı təsiri aydınlaşdırmaq məqsədi ilə sidikcövhəri elektrolitində renium və kükürdün reduksiya prosesinə potensialın dəyişmə surətinin təsiri tədqiq edilmişdir. (Şəkil2)
Renium və kükürdün birgə elektrolitik çökməsi üçün tərkibində KReO4, (NH2)2CS, H2SO4 olan elektrolitdən istifadə edilmişdir. Belə ki, həmin elektrolitdən katod üzərində keyfiyyətli renium-kükürd ərintiləri alınır. Məlum olduğu kimi komponentlərin birgə elektrolitik çöməsi üçün ilk növbədə elektrolit və ərinti alınması üçün optimal şərait seçilməlidir. Bu məqsədlə Re-S ərintisinin alınması prosesinin kinetikasını öyrənmək üçün, hər bir komponentin ayrı ayrılıqda, həm də birlikdə potensiostatik və voltamperometrik üsulla katod və anod polyarizasiya əyriləri çəkilmiş və çökmə prosesinin əsas qanunauyğunluqları tədqiq edilmişdir. Re-S ərintisinin çökmə prosesini tədqiq etmək üçün cərəyan sıxlığının, komponentlərin qatılığının, temperaturun, pH, komponentlərin cəm qatılığının təsiri tədqiq edilmişdir.
Şəkil 1. Platin elektrodu üzərində reniumun sulfat məhlullarından voltamperometrik tsiklik polyarizasiya əyriləri. Elektrolitin tərkibi mol/l:
3,5·10-3 KReO4+2,0 H2SO4 ; t=750C; pH=0,4 ; V=0,005 v/s.
ReS2 birləşməsinin alınmasının və elektrokimyəvi çökməsi prosesinin xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmaq məqsədi ilə renium (VII) və kükürd ionlarının sulfat və sidikcövhəri elektrolitindən birgə reduksiyasının tsiklik voltamper əyriləri çəkilmiş və müəyyən edilmişdir ki, ReS2 birləşməsinin reduksiyası komponentlərin reduksiya potensialına nisbətən daha müsbət potensial oblastında yerləşir. Reniumun kükürdlə birgə elektrolitik çökməsinin katod və anod polyarizasiya əyrilərinin analizinin nəticələri göstərir ki, birgə çökmə prosesi depolyarizasiya ilə gedir, bu da yeni kimyəvi birləşmənin və ya bərk məhlulun əmələ gəldiyini təsdiq edir. Anod tsiklinin xarakteri də, renium sulfidin əmələ gəlməsini təsdiq edir. +0.70V-da olan dalğa reniumun həllolmasını göstərir, belə ki bu dalğa sidikcövhəri olmadığı haldakı anod dalğası ilə uyğun gəlir. Potensial 0.90V-da olduqda dalğa ReS2-nin aşağıdakı reaksiya üzrə həll olmasını göstərir:
ReS2 – 7e → Re + 2S
Re-S-in elektrolitik çökdürülməsi prosesinin tədqiqi göstərir ki, alınmış örtüklərin tərkibi və keyfiyyəti əsaslı surətdə cərəyan sıxlığından, komponentlərin qatılığından, temperaturdan və məhlulun pH-dan asılıdır. Re-S ərintisinin tərkibinə və keyfiyyətinə temperaturun təsiri də öyrənilmişdir. Təcrübələr 25-900C intervalında aparılmışdır. Temperatur 250C- dən 900C-yə qədər artdıqca ərintidə reniumun miqdarı 27%-dən 65%-ə qədər dəyişir. Yaxşı keyfiyyətli, narın kristallik ərinti 650C-də alınır.
Şəkil 2. Platin elektrodu üzərində Re-S ərintisinin sulfat məhlullarından voltamperometrik tsiklik polyarizasiya əyriləri. Elektrolitin tərkibi mol/l: 3,5·10-3 KReO4+2,6 ·10-2 (NH2)2CS +2H2SO4 ; t=750C; pH=0,75 ; V=0,005 v/s.
Temperatur 650C – də platin elektrodu üzərində qara rəngli, səth üzərində bərabər paylanmış, qeyri-hamar xırda kristallik, tərkibində reniumun miqdarı 27% olan renium-kükürd ReS2 ərintisi alınır.
Sidik cövhəri məhlullarından Re-S ərintilərinin alınması üçün elektrolitin tərkibi (mol/l): 3,5·10-3KReO4 +2,6 ·10-2 (NH2)2CS + 2H2SO4. Cərəyan sıxlığı ik = 10-20 mA/sm2. Elektrolitin temperaturu 60-65°C. Elektrodlar – Pt, Cu. Elektroliz müddəti 0.5-1 saat.
MƏRHƏLƏ II. Re-Te-Cu və Re-Se-Cu sistemində alınan nanotəbəqələrin fiziki və elektro-fiziki xassələrinin tədqiqi.
Elmi tədqiqat işinin əsas məqsədi elektrokimyəvi üsulla Re-Te-Cu və Re-Se-Cu sistemində müxtəlif elektrodlar üzərində alınmış nazik nano təbəqələrin kristallik quruluşunu, qalınlığını, rentgenquruluşunu, faza tərkibini, elektrolitin səpələnmə qabiliyyətini və s. öyrənməkdir. Elektrolitin tərkibindən və elektrolizin aparılma şəraitindən asılı olaraq elektrod üzərində cərəyanın paylanması (elektrolitin səpələnmə qabiliyyəti) müxtəlif ola bilər. Metalların çökməsi prosesi zamanı cərəyanın düzgün paylanması katodun butün səthində eyni qalınlıqda və keyfiyyətdə nazik təbəqələrin alınması imkanı təyin edir. Sulfat (Re-Se-Cu) elektrolitinin səpələnmə qabiliyyətini təcrübi yolla müəyyən etmək üçün biz, Xerinq və Blyuma üsulundan istifadə etmişik. Renium ərintilərinin alınması üçün daha
əlverişli şəraitin seçilməsi üçün cərəyan sıxlığı və temperaturun təsiri tədqiq edilmişdir. Proses zamanı parametrlərdən birinin qiyməti dəyişdikdə, digərinin qiyməti sabit saxlanılmışdır. Bu zaman elektrolitin səpələnmə qabiliyyəti və cərəyanın paylanması ölçülmüş və müsbət qiymət aldığı müəyyən olunmuşdur. Belə ki, 10 mA/sm2 cərəyan sıxlığında və 750C temperaturda elektrolitin paylanma qabiliyyəti 48 % təşkil edir.
Elektrokimyəvi yolla Re-Te-Cu və Re-Se-Cu sistemində alınmış nazik təbəqələrin mikroquruluşu (morfologiyası) SEM mikroskopu vasitəsilə tədqiq edilmişdir. Elektrokimyəvi üsulla turş məhlullardan alınmış Re-Cu-Te və Re-Cu-Se ərintisinin termiki davamlılığı və oksidləşməsi termoqravimetrik analiz vasitəsilə öyrənilmişdir. Aşkar edilmişdir ki, elektrokimyəvi üsulla alınmış Re-Te-Cu və Re-Se-Cu ərintiləri reaksiya mühiti üçün termiki davamlıdır. Elektrokimyəvi yolla alınmış Re-Se-Cu ərintisinin tam oksidləşməsi 3 ekzotermik və 2 endotermik reaksiya ilə xarakterizə olunur. Ərintinin oksidləşməsi mürəkkəb mexanizm ilə gedir. Birinci ekzotermik proses 100-120°C-də başlayır və suyun qopmasını xarakterizə edir. İkinci ekzotermik proses 250-280°C-də müşahidə olunur ki, bu da yəqin ki, həmin temperaturda reniumun oksidləşməsidir. Hər iki sistemdə alınan nazik təbəqələrin morfologiyası müxtəlif elektrodlar: mis, platina və nikel elektrodları üzərində tədqiq edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, Re-Te-Cu sistemində alınmış nazik təbəqələrin ölçüləri elektrodun materialından asılı olaraq fərqli olur. Belə ki, eyni elektrolitdən , eyni cərəyan sıxlığında müxtəlif elektrodlar üzərində alınan təbəqələr ölçülərinə və tərkiblərinə görə müxtəlif olurlar. Odur ki, platin elektrodu üzərində alınan maddələrin ölçüləri 80-150 nm, mis elektrodu üzərində isə alınan maddələrin ölçüləri 200-350 nm arasında dəyişir.
NƏTİCƏ
1. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində elektrokimyəvi yolla qısa müddət ərzində, aşağı temperaturda və müxtəlif metallar üzərində lazımi tərkibdə renium-kükürd ərintisini yarımkeçiricilər texnikasında istifadə edilə biləcək nazik nanotəbəqələrin almaq mümkündür.
2. İlk dəfə olaraq Re-Cu-Te və Re-Cu-Se sistemində müxtəlif elektrodlar üzərində alınmış nazik nano təbəqələrin kristallik quruluşu, qalınlığı, rentgenquruluşu, faza tərkibi, səthə yapışma möhkəmliyi, elektrolitin səpələnmə qabiliyyəti, voltamper xarakteristikası müasir cihazlarla öyrənilmiş və elektronikada perspektivli material kimi istifadə edilməsi tövsiyyə edilmişdir.
NƏŞR OLUNMUŞ ELMİ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
1. E.A.Salakhova, D.B.Tagiyev, P.E.Kalantarova, A.M. Askerova. «Electrodeposition rhenium-tellurium alloys from chloride acid electrolytes». Advances in chemistry. Journal of Advances in Chemistry. 2018. Volume 15, Issue 02, pp. 6199-6205
2. E.A.Salakhova, D.B.Tagiyev, P.E.Kalantarova, K.F.Ibragimova, A.M. Asgarova. «Morphology of Thin Films Obtained in Re-Te-Cu System by Electrochemical Method». International Journal of Trend in Research and Development (IJTRD). 2018. Volume 5, Issue 3, pp. 504-506.
KONFRANS MATERIALLARI ( yerli -2)
KADR HAZIRLIĞI
PATENT
Renium əsasında nazik təbəqəli örtüyün alınma üsulu. Az. Patenti - İ 2018 0016
“Kimyəvi və ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi və texnologiyası” şöbəsinin
2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında
HESABAT
Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəliyev
Mövzu: Kimyəvi proseslərin modelləşdirilməsi, qeyri-üzvi sistemlərdə fiziki-kimyəvi hadisələrin tədqiqi, zəhərli maddələrin zərərsizləşdirilməsi və kimya sənayesində əmələ gələn yan məhsulların emal texnologiyasının işlənib hazırlanması
Mövzuya aid işlər: 7.1; 7.2; 7.3; 7.4
LABORATORİYA: Kimyəvi-texnoloji prоsеslərin mоdеlləşdirilməsi
LABORATORİYA RƏHBƏRİ : AMEA-nın müxbir üzvü, prof. Qüdrət Kəlbəliyev
Laboratoriyada 17 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər t.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.e.i., 5 nəfər mühəndis, 3 nəfər texnik və 4 nəfər laborantdır. Fatimə Novruzova - k.ü.f.d., a.e.i., Manaf Manafov - t.ü.f.d., a.e.i., Qoşqar Əliyev - k.ü.f.d., a.e.i., Kamran Mehdiyev-k.ü.f.d., b.e.i., Vəfa Kərimli-k.e.i.,
İŞ 7.1: Neft avadanlıqlarında parafin, qətran, asfalten və qum hissəciklərinin çökməsinin modelləşdirilməsi.
MƏRHƏLƏ I: Neft laylarında və nəql borularında qətran, asfalten və qum hissəciklərinin çökməsinin modelləşdirilməsi.
Çökmənin diffuziya və qravitasiya mexanizmlərinə əsaslanan, neft dispers sistemlərindən hissəciklərin ayrılması və çökməsi prosesləri neft laylarında, nəqliyyat borularında və neft təsərrüfatında müxtəlif avadanlıqlarda axını zamanı tez-tez rast gəlinir. Dispers hissəciklərin onların çökməsi ilə əlaqədar ayrılması daxili səthdə hissəciklərin sıxlaşmış layının əmələgəlməsinə gətirib çıxarır ki, bu da aparat və borularda axına, kütlə və istilik daşınmasına təsir edir. Boruvari aparatlarda (nəqliyyat boruları, istilik mübadiləsi aparatları, kondensatorlar, boruvari peçlər, pirolizin homogen boruvari reaktorları və s.) bərk fazanın və asfalt-parafin-qətran maddələrinin çökməsi və müəyyən kələ-kötürlü səthə malik boruların daxili səthində bərkləşmiş qeyri-bircins layın əmələ gəlməsi ilə müşaiyət olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, asfalt-qətran maddələrinin hissəcikləri yüksək adgeziya və kogeziya xassələrinə malik olduqlarına görə onlar istənilən səthə, həmçinin su damcılarının səthinə yapışıraq sıxlaşmış adsorbsiya lenti əmələ gətirirlər. Bu lent damcıların birləşməsinə, böyüməsinə və onların neft emulsiyasının ayrılması prosesində çökməsinə mane olur. Oxşar proseslərin analizi göstərdi ki, boruların daxili divarlarında aşağı istilikkeçirmə əmsalı olan hissəciklərin sıxlaşmış layı ilə nəticələnən çökmə prosesi ətraf mühitlə istilik mübadiləsini pisləşdirir, bunun da nəticəsində istilikvermə və istilik keçirmə əmsalları azalır.Qeyd etmək vacibdir ki, məsaməli mühitin makroskopik parametrləri mühitin məsaməliliyindən asılıdır. Məsaməliliyin dəyişməsi təbii slxlaşma, müxtəlif qarışıqlar və asfalt-qətran birləşmələri ilə məsamələrin tutulması ilə əlaqədardır. Məsaməliliyin dəyişməsinin əsas amili məsaməli mühitdə neftli qarışıqların (asfaltetnlər, qətranlar, bərk faza) çökməsi və məsamələrin tutulmasıdır. Tərkibində neft olan asfalt-qətran qarışıqları ilə neft laylarının məsaməli mühitinin sıxlaşması problemi maye həcmdən bərk fazanın səthinə kütləötürmə diffuziya prosesi kimi baxılmışdır. Bu halda qəbul edilir ki, böyük ehtimalla asfaltenlərin və qətranın hisəcikləri öz aralarındakı yüksək dərəcədə olan adgeziyaya və məsamələrin kələ-kötürlüyünə görə səthə çatdıqda çökür. Sıxlaşmanın çökmə məhsullarının kütləsi vahid silindrik məsamədə qarışıqğın hissəciklərinin məsamələrin səthinə diffuziya olunması ilə təyin edilir:
Bu tənlik real quyunun işinə uyğun olan orta statistik praktiki verilənlərdir.
MƏRHƏLƏ II: Neft avadanlıqlarında bərk fazanın çökməsinin təhlili və modelləşdirilməsi.
Asfalt-qətran maddələrinin çökmə sürətinin analoji tənliklərini neftin üfiqi və şaquli borularda axını üçün də qurmaq olar. Üfiqi borularda çökmə sürətinin qravitasiya amili əsas rol oynayacaq, hərçənd ki, intensiv turbulentlikdə diffuziya amili də mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Nəqliyyat borularında neftdən həmçinin bərk fazanın hissəcikləri də (gil, qum və s.) çökür, burada asfalt-qətran maddələri əlaqələndirici maddə rolunu oynayır. Mühitin yavaş axınında vahid hissəciyin qüvvə sahəsində hərəkəti kütlənin əlavə olunmasını, Arximed qüvvəsinə düzəlişlə çəki qüvvəsini və müqavimət gücünü nəzərə almaqla aşağıdakı tənliklə yazılır
Hissəciklərin çökməsi nəticəsində boruların daxili səthində artımlı çöküntü layı əmələ gəlir (şəkil 4), bu da hidrodinamikanın, kütlə və istilik keçirmənin dəyişməsinə, prosesin həyata keçirilməsində enerji sərfinin artmasına gətirib çıxarır.
Şəkil 4. Boruların daxili səthində layın əmələ gəlməsi.
MÜHÜM NƏTİCƏ
Dispers neft mühitində kütlə köçürmə hadisələri və reoloji xassələr əsasında diffuziya və qravitasiya mexanizmləri, neftdə olan asfalt-qətran və bərk hissəciklərin çökmə və neft avadanlığının səthində hissəciklərin sıx layının yaranma modelləri təklif edilmişdir. Bu modellər neft avadanlıqlarının vəziyyətinin zamana görə proqnozlaşdırılmasına və onların istismar müddətinin artırılması üçün optimal şəraitin seçilməsinə imkan verir.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
KİTAB
Dilqəm Tağıyev, Manaf Manafov, Asif Məmmədov. Kimyada informasiya texnologiyalarının tətbiqi. Bakı, "Elm", 2018, 358 s.
XARİCDƏ
RESPUBLİKADA
Г.Ф.Потапова, , Манаф Манафов, В.Л.Клочихин, П.С.Воронцов. Cинхронный электросинтез перекиси водорода и озона. Топологическая модель. Аzər-
baycan Kimya jurnali, 2018, № 3,. c.26-32
KONFRANS MATERİALLARI (xarici- 3, yerli- 10)
İSTİNADLAR – 26
LABORATORİYA: Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdirilməsi
LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru, prof. Mirsəlim Əsədov
Laboratoriyada 14 əməkdaş çalışır: Onlardan 1 nəfər k.e.d., 4 nəfər k.ü.f.d., 4 nəfər e.i., 2 nəfər mühəndis, 2 nəfər baş laborant, 1 nəfər isə texnikdir. Əli Axundov - k.e.d., b.e.i., Nailə Əhmədova – k.ü.f.d., a.e.i., Rafik Məlikov - t.ü.f.d., b.e.i., Səlim Əsədov - t.ü.f.d., b.e.i., Fəridə Hüseynova - t.ü.f.d., b.e.i., Çimnaz Şabanova - e.i., Fidan Əliyeva - e.i., Fahimə Hüseynova - e.i, Nuranə Həsənova - e.i.
İŞ 7.2: Çoxkomponentli fiziki-kimyəvi sistemlərin tədqiqi və modelləşdirilməsi üsullarının təkmilləşdirilməsi.
MƏRHƏLƏ I: İonlaşdırıcı radiasiyanın funksional materiallarla və güclü udma mühitlərilə qarşılıqlı təsiri prosesinin tədqiqi və modelləşdirilməsi.
Kimyəvi nəqletmə reaksiyaları ilə yetişdirilən AgGaS2xSe2-2x monokristal larının otaq temperaturlarında yüksək rentgen keçiricilik və rentgen həssaslıq əmsalları ilə xarakterizə edildiyi müəyyən edilmişdir. Monokristalların rentgen dozimetrik xarakteristikaları müqayisə edilmişdir. Rentgen keçiriciliyinin əmsalları, məsələn, radiasiya sərtliyi Va = 25-50 keV, dozas gücüi E=0.75-78.05 R/dəq olduqda AgGaS2 nümunələri üçün 0.2-3.20 dəq/R intervalda dəyişir. AgGaSe2 monokristal nümunələri AgGaS2-ə əsasında olan nümunələrlə müqayisədə nisbətən daha yüksək rentgen dozimetrik əmsallara malikdirlər. AgGaSe2-nin rentgen keçiriciliyinin əmsalları effektiv radiasiya sərtliyi Va = 25-50 keV, doza gücü
E = 0.75-31.3 R/dəq olduqda 1.2-8.5 dəq/R arasında dəyişir. AgGaS2xSe2-2x kristallarda stasionar rentgen cərəyanın radiasiya şüalanması dozasından asılılığı müəyyən edilmişdir. Tərkibində nadir torpaq elementləri saxlayan yeni tallium xalkogenidləri əsaslnda çoxkomponentli materiallar sintez edilmiş (AMEA KQÜKİ. Kvant kompütinqi və spintronika üçün qabaqcıl materiallar. Beynəlxalq laboratoriya) və BEA-nın Materialşünaslıq İnstitunda (Minsk şəh.) onların maqnit xassəlləri tədqiq edilmişdir. Maqnit xassəli yarımkeçirici nümunələrdə qatılığı х ≤ 0.25 olan FexMn1-xS tərkib üçün, mütəhərrikliyi aşağı olan p-tipli keçiricilik xarakterikdir. Verilən maqnit sahəsində nümunələrdə dəmirin qatılığının artması ilə yük daşıyıcılarının mütəhərrikliyi artır və х ≤ 0,29 tərkibdə maksimal qiymət alır (μ~104 sm2V-1s-1 maqnit sahəsi 5 кE və Т~120 К). Bu halda p-tip yükdaşıyıcıların qatılığı 0 ≤ х ≤ 0,29 tərkibli mümunələr üçün 1018sm-3-dən 1013sm-3-ə qədər azalır. Mn1-хFeхSe, Mn1-хCrхSe, Mn1-хCrхTe, (FeSe)0.96(GeTe)0.04, Mn1−xGdxSe, Mn1–xYbxS, MnSe1-xTe bərk məhlulların nümunələrində elektrik hərəkət qüvvəsi əmsalının temperatur asılılığının tədqiqinin nəticələri göstərir ki, aşağı temperaturlarda p-tip keçiricilik mövcuddur. Hazırlanmış durulaşdırılmış yarımkeçirici nümunələr üçün maqnit müqaviməti effekti praktik istifadə üçün kifayət qədər böyükdür. Tl9BiTe6-Tl9GdTe6 və Tl9BiTe6-Tl9TmTe6 sistemlərinin bərk məhlullarının xüsusi maqnitləşməsinin temperatur asılılığı ölçülmüşdir. Tədqiqat üçün sınaqlar BMEA materialşünaslıq üzrə Elmi-İstehsalat Mərkəzinin Magnit Materiallarının Fizikası Laboratoriyasının sertifikatlaşdırılmış qurğusu üzrə həyata keçirilmişdir.
NƏTİCƏLƏR
1. Aşağıdakı tərkibli nümunələrdə maqnit və elektrik xassələr ölçülmüşdür: Tl9TmTe6, 20%Tl9BiTe6+80%Tl9TmTe6,40%Tl9BiTe6+60%Tl9TmTe6, 60%Tl9BiTe6 + 40%Tl9TmTe6, 80%Tl9BiTe6+20%Tl9TmTe6. Xüsusi maqnitləşmənin və maqnit həssaslığının 80-600 K temperatur intervalında asılılığı öyrənilmişdir.
2. Göstərilən tərkibli nümunələrin maqnit momentlərinin qiymətləri müəyyən edilmişdir.
3. Nümunələrdə "maqniti nizamlılığı – maqnit nizamsızlığı" faza keçidlərinin temperaturları müəyyən edilmişdir.
MƏRHƏLƏ II: Neftkimyəvi sistemlərinin fiziki-kimyəvi və istilik-fiziki xassələrinin modelləşdirilməsi.
Karbohidrogenlərin iştirakı ilə katalitik reaksiylarda konvektiv-diffuziya daşınması məsələlərinin ədədi həlli üçün alqoritm hazırlanmışdır. Metilsiklopentanın tsiklenlərə oksidləşdirilib dehidrogenləşməsi prosesi üçün sistemdəki təzyiqin dəyişməsi nəzərə alınmaqla reaksiya sürəti hesablanmışdır. Konvektiv-diffuziya daşınması zamanı dəyişən əmsallı qeyri-xətti diferensial tənliklərin həlli üçün məhdud-fərqlər üsulu seçilmişdir. Metilsiklopentanın tsiklenlərə dehidrogenləş- məsi misalında sistemdəki asılı və əsas komponentlərin qatılıqları, oksid katalizatorun dənələrinin radiusu, temperatur və komponentlərin təmas müddəti arasındakı asılılıqlar hesablanmışdır. Sistemdə daşınma tənliklərinin fərq sxemi ilə approksimasiya edilməsi üçün model seçilmişdir. Seçilən model hesablama əməliyyatlarının sayını, vaxtını və götürülən ilkin məlumatların miqdarını azaltmağa imkan verir. Neft-kimyəvi proseslərin modelləşdirilməsi probleminin həllinin mürəkkəbliyi, maddələrin qarışığının alınması və / və ya ayrılması üsulunun və texnoloji prosesin aparatlarının dizaynının əsaslandırılmasının metodologiya sının olmaması ilə bağlıdır. Neft-kimya prosesləri üçün optimal aparatura-avadanlıq dizaynının həyata keçirilməsi üçün alqoritmin tərtib edilmişdir. Nümunə kimi karbohidrogenlərin katalitik oksidləşdirici dehidrogenləşməsi (KOD) reaksiyaları tədqiq edilmişdir. KOD reaksiyaları elə proseslər sinifinə aiddirlər ki, onlar üçün riyazi modelləşdirmə metodları tam işlənməmişdir. Modelləşdirmə iə aşağıdakı məsələlər həlli edilmişdir: 1) temperatur profilinin nəzəri optimallaşdırılması (TPNO) məsələsinin həlli; 2) proses üçün nəzarət parametrlərinin (temperatur, təzyiq və reaksiya qarışığının tərkibi, qarışığın reaktora verilməsi sürəti) optimal qiymətlərinin müəyyən edilməsi. Yüksək ekzotermiklik və mürəkkəb mexanizm ilə xarakterizə olunan n-butanın divinilə və izopentanın isoprenə çevrilməsi reaksiyalarıda temperatur profilinin nəzəri optimallaşdırılması məsələsi tədqiq edilmişdir. TPNO tədqiqiı reaksiya reaktorunun optimal hesablanmasını və onun parametrlərini müəyyən etməyə imkan vermişdir. Bu üsulla fəaliyyət göstərən reaktorların intensivləşdirilməsi imkanlarını müəyyənləşdirilmişdir. Seçilən karbohidrogenli katalitik sistemlər üçün TPNO məsələsi qoyulmuş, alqoritm qurulmuş və məsələnin ədədi həlli üsulu işlənmişdir. KOD proseslərinin nəzəri optimallaşdırılması üçün kinetik riyazi model termodinamiki və başlanğıc şərtlər daxilində aşağıdakı kimi seçilmişdir
burada Wj – seçilən reaksiya marşrutları üçün ümumi reaksiya sürəti, mol/l (kat)san; Pi –
i-ci komponentin parsial təzyiqi, kPa; T-temperatut, K. KOD reaksiyaları üçün nəzəri optimallaşdırma probleminin həlli əsasında reaktorun optimal tipi seçilmişdir, prosesin aparılması şəraitinin imkanları qiymətləndirilmişdir və TPNO şəraiti müəyyən edilmişdir.
Reaksiya zamanı məqsədli məhsulun maksimum çıxımı, katalizatorun vahid həcmində ən böyük seçicilik nəzərə alınmaqla, hesablanmışdır. TPNO təyini üçün aşağıdakı kriteriya istifadə edilmişdir
Maksimum prinsipi əsasında ardıcıl yaxınlaşma üsulu ilə ğötürülən sistem üçün optimal nəzarət axtarışı həyata keçirilmişdir. Hesablama alqoritmi (1)–(3) sisteminin Runge–Kutta üsulu ilə inteqrallanması əsaslanırdı (1), (3) məhdudiyyətləri şəraitində aparılmışdır. Karbohidrogenlərin OD prosesində temperatur profilinin nəzəri optimallaşdırılmasını aparmaq üçün ədədi həll alqoritmanın blok-sxemi hazırlanmışdır. Karbohidrogenlərin katalitik emalı proseslərinin optimal parametrlərinin müəyyən edilməsi OD nümunəsində tədqiq edilmişdir. Doymuş karbohidrogenli sistemlərdə gedən oksidləşdirici dehidrogenləşdirmə prosesinin kinetik-riyazi modeli qurulmuşdur. Riyazi modelə əsasən texnoloji prosesin TPNO məsələsi həll edilmişdir. Prosesin parametrlərinin optimal qiymətləri müəyyən edilmişdir.
Neft ilkin emalında elektrik duzsuzlaşdırılması qurğusunun atmosfer blokunun optimal iş rejimlərini hesablamağa imkan verən alqoritm işlənilmişdir. Benzin fraksiyasının çıxımı üçün məhdudiyyət şərtlərini nəzərə almaqla optimal qiymət hesablanmışdır. Laboratoriya şəraitində götürülən benzin fraksiyasının başlanğıc qaynama temperaturları təyin edilmişdir. Texniki reqlamentə görə benzin fraksiyasının qaynama başlanğıcı 40-60oC arası olmalıdır, hesablama-təcrübədən alınan qiymət 70oC-dir. Həmçinin qaynama sonu 180-190oC arasında olmalıdır, hesablama-təcrübədən alınan qiymət 180oC-dir.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
1. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mammadov A.N. Thermodynamic assessment of phase diagram and concentration–temperature dependences of properties of solid solutions of the GaS–GaSe system // Journal of Thermal Analysis and Calorimetry. 2018. V. 133. № 2. pp.1135–1141.
2. Asadov S.M., Mustafaeva S.N. Dielectric Losses and Charge Transfer in Antimony-Doped TlGaS2 Single Crystal // Physics of the Solid State. 2018. V. 60. № 3.pp. 504-508.
3. Асадов С.М., Мустафаева С.Н. Влияние электронного облучения на перенос заряда в 2D моносульфиде галлия. // Электронная обработка материалов. 2018.T. 54. № 1. c. 51-57.
4. Mustafaeva S.N., Asadov S.M., Kerimova E.M. Dielectric Properties and Conductivity of Ag-Doped TlGaS2 Single Crystals // Semiconductors. 2018. V. 52. № 2. pp. 156-159.
5. Asadov S.M., Mustafaeva S.N., Guseinov D.T., Kelbaliev K.I. Dependence of the X-Ray Dosimetric Parameters of AgGaS2xSe2–2x Single Crystals on Their Composition.// Technical Physics. 2018. V. 63. № 4. pp. 546-550.
6. Mustafaeva S.N., Asadov S.M., Kerimova E.M. Dielectric Properties and Electrical Conductivity of (1–x)TlGaSe2 · xTm Crystals. // Inorganic Materials. 2018. V. 54. № 7. pp. 627-631.
7. Alieva O.M., Asadov M.M., Azhdarova D.S., Mamedov Sh.G., Ragimova V.M. Polythermal Section FeSb2S4–FeSm2S4 of the FeS–Sb2S3–Sm2S3 System. // Russian Journal of Inorganic Chemistry. 2018. V. 63. № 6. pp. 833–836.
8. Asadov M.M., Akhmedova N.A. Т–х Diagram of Section BiB3O6–YbBO3. // Russian Journal of Inorganic Chemistry. 2018. V. 63. № 12. pp. 1617-1621
9. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mammadov F.M., Aliev O.M., Yanushkevich K.I., Nikitov S.A. Thermodynamics of FeS–PbS–In2S3 and Properties of Intermediate Phases. // Defect and Diffusion Forum. 2018. V. 385. pp. 175-181.
10. Mustafaeva S.N., Asadov S.M., Guseinov D.T. Dielectric relaxation and conductivity of CdGa2S4 single crystal grown by the CTR method. // Crystallography Reports. 2018. V. 63. № 7. pp. 1–3.
11. Mustafaeva S.N., Asadov S.M. Dielectric behavior and conductivity of TlIn1-xSbxSe2. // Crystallography Reports. 2018. V. 63. № 7. pp. 1–4.
RESPUBLİKADA
1. Tagiyev D.B., Azizova A.N., Asadov M.M. Synthesis and properties of new mixed ligand platinum(II) biological activities complexes with nitrogen and sulfur atoms. // ANAS. Reports. 2018, Vol. LXXIV. № 1. pp. 44-48.
2. Асадов С.М., Ахундов А.А., Тагиев Д.Б. Алгоритм оптимального аппаратурного оформления сложных нефтехимических процессов на стадии проектирования. // Азербайджанское нефтяное хозяйство. 2018. № 4. c. 39-42.
3. Асадов С.М., Ахундов А.А., Тагиев Д.Б. Механизм реакций с учетом кинетических моделей на примере дегидрирования углеводородов. // Азербайджанское нефтяное хозяйство. 2018. № 7-8. c. 51-55.
4. Асадов М.М., Мустафаева С.Н., Гасанова У.А., Алиев О.М., Янушкевич К.И., Никитов С.А. Моделирование и свойства многокомпонентных магнитных систем FeS-PbS-M2S3 (M=Ga, In). // AJP. Fizika. 2018. Vol. XXIV. № 3. Section: Az. c. 11-14.
5. Asadov S.M., Mustafaeva S.N., Lukichev V.F. Response of silver chalcogallates to X-rays. // AJP. Fizika. 2018. Vol. XXIV. № 3. Section: En. P. 9-11.
6. A.A.Səfərova, M.M.Əsədov. Neftin ilkin emalı qurğusunun atmosfer blokunun riyazi modellərinin adaptasiyası. Azərbaycan neft təsərrüfatı jurnalı. Bakı, 2018, №9, s. 62-66.
7. M.M.Əsədov, M.N.Şixiyeva, K.Ə.Məmmədov. Yerli xammal əsaslı kompozisiyalardan istifadə etməklə avadanlıqların YİV birləşmələrinin mühafizəsi. Azərbaycan Neft Təsərrüfatı jurnalı. Bakı, 2018, №7-8, s.43-45
KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə- 24, yerli- 6)
PATENTLƏR
D.B.Tağıyev, M.M.Əsədov, Ə.N.Əzizova, S.R.İmamverdiyeva. Az həll olanduzların və həll olan kompleks birləşmələrin reaksiyalarının tarazlıq sabitlərinin təyini üsulu.
Az. Patent İ-20018 0029
QRANTLAR
1. Azərbaycan Respublİkası Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondunun Layİhəsi. 12LR–AMEA “Qeyri-tarazlıqlı heterofazalı neft-kimya proseslərinin və neft-qaz sistemlərinin riyazi və fiziki-kimyəvi modelləşdirilməsi”; Layihə rəhbəri: Mirsəlim Əsədov. Layihənin müddəti 24 ay. Məbləğ-60 000 AZN.
2. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun 2-ci Azərbaycan-Belarus birgə beynəlxalq qrantı EİF-BGM-3-BRFTF-2+/2017-15/05/1-M-13 “Mikroelektronika üçün tərkibində nadir torpaq elementləri saxlayan tallium-bismut telluridləri əsasında yeni maqnit materialların sintezi, tədqiqi və xassələrinin modelləşdirilməsi”. Layihə rəhbəri: Səlim Əsədov. Layihənin müddəti 24 ay. Məbləğ-60 000 AZN.
3. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun 1-ci Azərbaycan-Rusiya birgə beynəlxalq qrantı EİF-BGM-4-RFTF-1/2017 “Nanoelektronikada tətbiq üçün tərkibində III qrup xalkogenidləri saxlayan bərk məhlullar, qrafen və ifrat nazik silisium təbəqələri əsasında alınmış 2D sistemlərdə defekt əmələ gəlmənin mexanizmi və kvant halları”; AMEA Fizika Institutu ilə KQÜKİ-in birgə layihəsi. Layihənin müddəti 24 ay. Məbləğ-75 000 AZN.
İSTİNADLAR-20
LABORATORİYA: Kimya sənayesinin yan məhsullarının emalı
LABORATORİYA RƏHBƏRI: texnika elmlər doktoru, prof. Fikrət Sadıqov
Laboratoriyada 9 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.e.d., b.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i.,
2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i-dir. Zemfira Məhərrəmova – k.ü.e.d., baş.e.i., Şəmistan Cahandarov – k.ü.f.d., a.e.i., Nurlana Heydərli – k.ü.f.d., b.e.i., Qurban Hacıyev – k.ü.f.d., b.e.i.,dos.
İŞ.7.3: Etilen istehsalında əmələ gələn yan məhsulların– yüngül və ağır qətranın kompleks emal sxeminin işlənib hazırlanması.
MƏRHƏLƏ I: Etilen istehsalında əmələ gələn ağır qətranın əsasında naftalinin və bitum laklarının alınma prosesinin işlənib hazırlanması.
Etilen istehsalının yan məhsulu olan ağır qətrandan rektifikasiya yolu ilə alınan kub qalığının ayrılması və tədqiqi.Tədqiqatların məqsədi etilen istehsalında (Sumqayıt şəh.,EP-300 qurğusunda) yan məhsul kimi əmələ gələn ağır qətran əsasında bitum lak-boya örtüklərinin alınma texnologiyasının işlənib hazırlanmasıdır.Məlumdur ki,EP-300 qurğusunda piroliz prosesində 4 növ karbohidrogen qarışığı xammal kimi istifadə olunur:
Ağır qətran nümunələri fiziki üsullarla həll olmuş qazlardan, kondensat sudan, çöküntüdən azad edilmişdir.Həll olmuş qazları ayırmaq üçün ağır qətran nümunələri su ilə soyudulan əks soyuducu ilə təmin olunmuş kolbanın daxilində temperaturu stabil 25 +0,50C termostata yerləşdirilmiş və kütləsi sabit qalana kimi saxlanılmışdır. Sudan ağır qətranı təmizləmək üçün nümunələr buz və NaCl duzundan ibarət qarışıq vasitəsi ilə -200C qədər soyudulmuşdur, sonra otaq temperaturuna kimi qızdırılmışdır. Nəticədə kolloid sistem dağılmış, kondensat su layı əmələ gəlmişdir və ayırıcı qıf vasitəsi ilə ayrılmışdır. Bundan əlavə ağır qətran nümunələri şüşə pambıqdan istifadə etməklə filtirləmə üsulu ilə çöküntülərdən təmizlənmişdir. Təmizlənmiş ağır qətran nümunələri xromatoqrafik (xromatoqraf Agilent 7820A) və kütlə- spektroskopik (xromat-kütlə-spektrometr Clarus 500) üsulla analiz edilmişdilər.
Əldə etdiyimiz nəticələrə əsasənC3÷C4 və etan + C3÷C4 xammalı əsasında alınan ağır qətranın tərkibində doymamış karbohidrogenlərin böyük əksəriyyətini xətti və şaxəli C6÷C12 karbohidrogenləri (80%-ə kimi), qalanını isə naftenlər və arenlər təşkil edir. Analiz göstərir ki, benzin və benzin + C3÷C4 xammalında alınan ağır qətranın doymamış karbohidrogenlərinin tərkibində isə naften arenlər böyük üstünlük (90%-ə kimi) təşkil edir. Ağır qətran əsasında bitum lak-boya örtüklərinin alınması üçün birinci mərhələdə nümunələr atmosfer təzyiqdə qovularaq 0-2800C; 180-2600C temperatur intervalı fraksiyalara ayrılmışdır. Əldə olunmuş fraksiyaların analizi göstərdi: a) 0-1800C fraksiyasının tərkibi benzinə uyğundur,xətti və qeyri xətti, doymuş və doymamış karbohidrogenlərdən , benzol və onun metil-, etil- , izopropil törəmələrindən ibarətdir ; b)180-2600C fraksiyası əsasən (80%) kondensləşmiş benzol və qeyri benzol birləşmələri ilə zəngindir; c)kub qalığının tərkibində isə nəzərə çarpacaq dərəcədə parafinlər, naftenlər ,bitsiklik və tritsiklik kondensləşmiş və kondensləşməmiş aromatik törəmələr var. Kub qalığının emalı nəticəsində alınan bitum lakların göstəricilərinin öyrənilməsi və tətbiq yollarının araşdırılması.
Tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdi ki,tərkibcə qalıq kub məhsulu qudrona uyğundur.Əldə olunmuş qudron nümunəsinin keyfiyyət göstəriciləri Azərbaycan Respublikasının daxil olduğu Standartlaşma üzrə Beynəlxalq Təşkilatın –SBT (İnternational Organixation for Standardization, İSO) dövlətlərarası qəbul edilmiş standart tələblərinə uyğun göstəriciləri təyin edildi (cədvəl 4).
Ağır qətran əsasında bitum lak-boya örtüklərinin alınmasının ikinci mərhələsində qalıq kub məhsulu adi atmosfer şəraitində qovulmaya məruz qalır və 0-3600C fraksiyası ayrılır. Bu fraksiyanın tərkibində C8-C16 parafinləri, naftenlər, bitsiklik aromatik birləşmələr üstünlük təşkil edir.Yeni əmələ gələn kub məhsulu isə əsasən kondensləşmiş və kondensləşməmiş alkilnaften, alkilatın birləşmələrin, asfaltenlərin ,qətran maddələrin qarışığından ibarətdir.Belə karbohidrogen çeşidi lak-boya örtükləri üçün istifadə olunan kompaund bitumların tərkibinə uyğundur. Yuxarıdakıları nəzərə alaraq ağır qətranı birdəfəlik adi atmosfer təzyiqində qovaraq 0-1800C; 180-2600 C, 260-3200 C fraksiyalarına fraksiyalaşdırmaq mümkündür. Proses nəticəsində alınan bitum nümunələrinin göstəricilərinin dövlətlərarası qəbul edilmiş beynəlxalq standart tələblərinə uyğun olduğu təyin edilmişdir.
MƏRHƏLƏ II.Yüngül qətranın katalitik emalında aromatik karbohidrogenlərin çevrilmə reaksiyalarının öyrənilməsi və tədqiqi.
Hesabat dövründə iş planına uyğun olaraq yüngül qətranın emalı üzrə tədqiqat işləri davam etdirilmişdir. Qətranın emalında laboratoriyada alüminium xlorid və toluol əsasında işlənib hazırlanmış katalitik sistemlər istifadə olunmuşdur. Katalizatorların sintezi qarışdırıcı ilə təchiz edilmiş, müəyyən kütlə nisbətində götürülmüş alüminium qırıntısı və toluol yerləşdirilmiş üçboğazlı kolbada yerinə yetirilmişdi.Komponentləri intensiv qarışdıraraq bütün eksperiment vaxtı kolbaya ənənəvi üsulla alınan (NH4CI+H2SO4) qaz halında hidrogen xlorid əlavə edilirdi. Katalizatorun alınma parametrlərini dəyişərək, optimal tərkibli nümunə seçilmiş və onun iştirakı ilə bütün təcrübələr aparılmışdır. Xromatoqrafik və eksperimental tədqiqatların nəticələri göstərdi ki, yüngül qətranın kompleks katalizatorun istifadəsi ilə emalı doymuş və doymamış alifatik karbohidrogenlərin azalmasına, benzolun və toluolun yüngül qətranın tərkibində çoxalmasına, etilbenzolun və stirolun az miqdarda artmasına gətirib çıxarır. Bu zaman aromatik karbohidrogenlərin iki-, üçalkil törəmələrinin, bitsiklik birləşmələrin miqdarı kəskin azalır.Pirokondensatda benzolun kütlə payı 34.9%-dən 43.5 % , toluolun 16.5%-dən 25.3%, etilbenzolun 5.0%-dən 5.8% , stirolun 8.9%-dən 11%-ə qədər artmışdır. Bütün təcrübələrdə neftpolimer qətran əmələ gəlir. Beləliklə demək olar ki, yüngül qətranın katalitik emalı zamanı alkilləşmə, dealkilləşmə, parçalanma, polimerləşmə reaksiyaları mövcudluğu müşahidə olunur.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
1.Ф.М.Садыгов, З.Ю.Магеррамова, Г.Н.Гаджиев Ш.Дж.Джахандаров, И.Г.Мамедова, Рациональная переработка пироконденсата –побочного продукта производство этилена . WORLD SCIENCE. 2018, V2 № 2. с.52-55
2. Ф.М.Садыгов, З.Ю.Магеррамова, Г.Н.Гаджиев, И.Г.Мамедова, Г.Г.Гасан-заде, Э.Т.Меликова. Технологический режим установки термического пиролиза углеводородов в сочетании с качественном составом тяжелой смолы. // Нефтепереработка и Нефтехимия. 2018. № 5. с.11-15
RESPUBLİKADA
F.M.Sadigov Processing of by-products of ethylene production. // Azərbaycan Kimya Jurnalı. 2018. №2. s.47
KONFRANS MATERİALLARI (yerli- 2)
PATENT
1 iddia sənədinə ilkin ekspertizanını müsbət rəyi alınmışdır.
LABORATORİYA: Zəhərli kimyəvi maddələrin zərərsizləşdirilməsi
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru dosent Elnur Məmmədov
Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır: Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 6 nəfər e. i., 1nəfər texnikdir. Dilarə Vəliyeva - k.ü.f.d., a.e.i., Tamilla Qulubəyova - k.ü.f.d., a.e.i., Firəngiz İbrahimova - k.ü.f.d., b.e.i., Sara Hüseynova - e.i., Zibeydə Səfərəliyeva - e.i., İradə Rüşınaz – e.i., Sevinc Dadaşova - e.i., Mətanət Qaragözova - e.i. Seylana Güləhmədova - e.i.
İŞ 7.4: Yararsız hala düşmüş deqazasiya, dezaktivasiya və dezinfeksiya üçün kimyəvi vasitələrin utilizasiyasının tədqiqi.
MƏRHƏLƏ:Yararsız hala düşmüş deqazasiya üçün istifadə olunmuş “РД-2 Reseptura”sının utilizasiya üsullarının tədqiqi.
Deqazasiya zəhərli obyektlərin səthindən, hərbi texnikanın və silahlanmanın, dəri və ətrafın zəhərli maddələrdən zərərsizləşdirilməsi üçün istifadə olunur. Bu məqsədlə səthlərin təmizlənməsi üçün müxtəlif metodlar istifadə edilir. Deqazasiya maddələri zəhərli maddələrlə reaksiyaya girərək, onları qeyri-toksiki birləşməyə çevirir. Deqazasiya 2 yolla həyata keçirilir. Təbii yolu ilə zəhərli maddələrin buxarlanması və udulması ilə. Suni yol ilə - insanların təmasda olduğu səthin ayrı-ayrı sahələrinin işlənilməsi. Sənaye obyektlərdə hadisə baş verdiyi zaman və ya zəhərli maddələrin istifadəsində yoluxma zonası əmələ gələ bilər.
Səthlərin mexaniki, fiziki və fiziki-kimyəvi deqazasiyası mövcuddur. Fiziki-kimyəvi və mexaniki deqazasiya zamanı zəhərli maddələr səthlərdən buxarlanması və su ilə yuyulma vasitəsi ilə həyata keçirilir. Lakin zəhərli maddələr özləri parçalanmır. Kimyəvi deqazasiya zamanı az zəhərli və zəhərli olmayan məhsullar əmələ gəlir. Bunun üçün qələvilərin, hipoxloritlərin və müxtəlif xloraminlərin su məhlullarından istifadə olunur. Xlortərkibli deqazasiya maddələriylə yanaşı qələvi deqazasiya maddələri də istifadə olunur (kəskin qələvi, soda, ammonyak). Deqazasiya maddələrinə su da aiddir. Su qaynayanda zəhərli maddələr parçalanır, buna görə də su paltarın və fərdi müdafiə vasitələrinin deqazasiyası üçün istifadə olunur. Silahlanmanın və hərbi texnikanın, ləvazimatların, geyimlərin deqazasiya- sında polideqazasiya resepturaları RD-2 və RD-A istifadə olunur.
Deqazasiya resepturası RD-2- açıq sarıdan qəhvəyi rəngə qədər hərəkətli mayedir, silahlanmanın və hərbi texnikanın deqazasiyası üçün nəzərdə tutulub. Geniş temperatur intervalına malidkdir - +400C- 60 dərəcəyə qədər. “İprit”, “Zoman”və VX kimi zəhərləyici maddələrin neytrallaşdırılması üçün istifadə olunur.
Cədvəl
İstifadənin temperatur intervalı оС | + 40оС – 60оС |
Alışma temperaturu, о С | 31 |
RD-2-nin tərkibi, %
Xlorbenzol - 48
Kerosin – 37
Kalium izobutil – 8
Etilsellozolf – 6
Oksifos – 1
Reseptura orduya hazır şəkildə daxil olur. Oddan təhlükəlidir. Sudan və havadan qorumaq lazımdır ki, onun deqazasiya qabiliyyəti azalmasın. RD-2nin saxlama müddəti az olur və o yararsız hala gəldikdə, onu utilizasiya edirlər. Hətta bəzən eyni zamanda utilizasiya və ləğv etmə də istifadə edilir. Deqazasiya resepturası RD-A atıcı silahın deqazasiyası üçün nəzərdə tutulub. RD-A-nın tərkibi: Benzin B-70, n-butil spirti, etilendiamin, etilselluzolf, natrium hidroksid. Deqazasiya resepturalarının tərkibindəki birləşmələri aşkar etdikdən sonra, bizim işimizin əsas məqsədi onların ayrılma üsullarının işlənilməsi və sənayedə təkrar istifadəsidir (resiklinq).
| nD20 | d420 | tкип оС |
RD | - | - | - |
Xlorbenzol | 1.5248 | 1.1066 | 132 |
Kerosin |
|
| 150-250 |
Kalium izobutil izobutanol ilə | 1.3977 | 0,8027 | 108 |
Etilsellozolf | - | - | 135.6 |
Oksifos |
|
|
|
РД-А | - | - | - |
Benzin B-70 |
|
| 88 |
n-butil spirti | 1.3993 | 0,8095 | 117.7 |
etilendiamin | 1.4508 | 0,8977 | 116.5 |
etilselluzolf | - | - | 135.6 |
Qeyd olunan maddələr xalq təsərrüfatında geniş istifadə oluna bilər.
Belə ki, oksifos dəri, xəz sənayesində, antiseptik effekti olan vasitələrdə aşqar kimi, maqnit lakın hazırlanmasında maqnit lentlərin depressatoru kimi, boru kəmərləri ilə neft nəqli zamanı asfalt-qatranlı və parafin çöküntülərinin inhibitor kimi istifadə olunur. Etilselluzolf aviasiya yanacaqlarında suyun donmağının qarşısını almaq üçün antifriz kimi istifadə edilir. Bekə ki, etilendiamin boyaq maddələrinin, emulqatorların, stabilizatorların, fungisidlərin istehsalında istifadə olunur. Kerosinin istifadə sahələri müxtəlifdir. Raket yanacağının alışqan komponenti kimi, çini və şüşə məmulatların bişirilməsində yanacaq kimi, məişət işıqlandırıcı və isidici cihazlarında istifadə olunur.Sintetik qeyri-üzvi kimyanın inkişaf edən fəsillərindən biri xassələrinin geniş spektri olan nukleozid kimyasıdır. Bu birləşmələrin arasında xüsusuilə Urasilləri qeyd etmək lazımdır. Onun törəmələri yüksək bioaktiv xassələrə malikdir və bir çox dərman preparatlarının tərkibinə daxildir.
Əvvələr də tərkibində urasil olan birləşmələrin sintezi ilə bağlı bizim tərəfimizdən işlər aparılıb, çox sayda nəşrlər vardır. Bu istiqamət bizim fikrimizcə perpektivlidir və buna görə iş proqramı ilə parallel, biz allil birləşmələrin əsasında selenüzvi birləşmələrin xassələrinin öyrənilməsi və sintezi ilə bağlı işlərimizi davam etdiririk. Hesabat ilində urasilin törəmələrinin allil birləşmələrin bəzi reagentləri əsasında selenüzvi birləşmələrin sintezi həyata keçirilmişdir. Məsələn, 2,3-dihaloid və 2-metil -3 xlorpropenin əsasında selenüzvi birləşmələrin alınması
ilkin:
R'=R-CI (2,3-dixlorpropen)
R'=R-Br (2,3-dibrompropen)
R=CI; R'=CH3 (2-metil -3 xlorpropen)
Məqsədli:
Ur-CH2CCI=CH2 1-(2' –xlorprop-1'-yen)urasil (I)
Ur-CH2CBr=CH2 1-(2' –bromprop-1'-yen) urasil (II)
Ur-CH2C(CH3)-CH2 1-(2' –metilprop-1'-yen) urasil (III)
Alınan birləşmələr kristallik maddələrdir:
(I)Тпл. – 221-2230С; (II) Тпл – 204-2050С; (III) Тпл – 234-2360С
NƏTİCƏ
Eksperimental elmi tədqiqat işlərin əsasında tərkibində xlorbenzol, ağ neft, kalium izobutil, etilselluzolf və oksifos olan RD-2 Deqazasiya qarışığının utilizasiya yolları müəyyən edilmişdir. Reseptura əsasən xlorbenzol və aq neftdən ibarətdir (təxmini 85%), xlorbenzol isə öz novbəsində 5 komponentdən ibarət yüksək təsirli zəhərli maddələrə aid olduğuna görə, onun ayrılması distillə üsulu ilə atmosfer təzyiqin altında keçirilməsi təklif olunur. Komponentlərin fərqli qaynama temperataru olduğuna görə reseptura qarışığı ayrı-ayrı fraksiyalara ayrılmışdır. Keyfiyyətcə texniki tələblərə yaxın xlorbenzolun alınması üçün məhsulun təkrar distillə olunması və qurudulması keçirilmişdir. Deqazasiya qarışığının tərkibindəki digər məhsulların ayrılması da həyata keçirilmişdir. Beləliklə, təklif olunan üsul yaranmış təhlükəli ekoloji problemin həllinə səbəb ola bilər. Deqazasiya qarışığının utilizasiyası zamanı alınan məhsullar sonradan sənaye və xalq təsərrüfatında öz istifadəsini tapa bilər.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
xarİcdə
“Sorbsiya prosesləri” şöbəsinin 2018-ci ildə
elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında
HESABAT
Şöbə müdiri: AMEA-nın müxbir üzvü Əli Nuriyev
Mövzu: Qeyri-üzvi birləşmələr və təbii minerallar əsasında sorbentlərin alınması və modifikasiyası, onlarla təbii sulardan mikroelementlərin çıxarılması, tullantı sularının zəhərli komponentlərdən təmizlənməsi.
Mövzuya aid işlər: 8.1; 8.2
LABORATORİYA: Qeyri-üzvi və sintetik sorbentler
LABORATORİYA RƏHBƏRI: AMEA-nın müxbir üzvü Əli Nuriyev
Laboratoriyada 14 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.e.d., b.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 4 nəfər e.i., 1 nəfər müh., 1 nəfər b. lab. Fəxrəddin Mahmudov – k.ü.e.d., b.e.i., Zarema Cabbarova – k.ü.f.d., a.e.i., Mənzər Rəhimli – k.ü.f.d., a.e.i., Mürvət Abbasov – k.ü.f.d., a.e.i., Validə Əliyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Səbinə Əliyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Şəlalə Əfəndiyeva – k.ü.f.d., b.e.i., k.ü.f.d., Xuraman İlyasova – e.i, Sara Soltanova – e.i, Məhyəddin Hacıyev – e.i, Təranə Əsgərova – e.i., Afət Hümbətova – müh., Roza Haşımova – b.lab.
İŞ 8.1 Təbii sorbentlərin modifikasiyası və onların filiz emalı tullantı sularında ağır metallara qarşı sorbsiyanın tədqiqi.
MƏRHƏLƏ I: İkili və üçlü aminlərlə modifikasiya olunmuş klinoptilolit, mordenit seolitləri ilə tullantı sularından Co2+, Cu2+, Ni2+ ionlarına qarşı sorbsiya xüsusiyyətlərinin tədqiqi.
MƏRHƏLƏ II: Sorbsiya prosesi üçün riyazi modelin işlənib hazırlanması.
Aminlərlə modifikasiya olunmuş klinoptilolit və mordenit seolitlərində Co2+, Cu2+,Ni2+ ionlarının model məhlullarından sorbsiyasının kinetika, statika, dinamikası tədqiq olunmuşdur və temperaturun kiçik kəmiyyətləri üçün bu ionların diffuziya əmsalları Boyd tənliyi üzrə hesablanmışdır
Təbii üçlü aminlərlə modifikasiya olunmuş və Co2+, Cu2+,Ni2+ ionları ilə sorbsiya edilmiş seolit nümunələrinin rentgenspektral, rentgenfaza, İQ spektrləri çəkilmiş və müəyyən olunmuşdur ki, hər üç ion üçün sorbsiya prosesi ardıcıl olaraq effektiv xüsusiyyətlərlə xarakterizə olunur.
NƏTİCƏLƏR
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
1. Рагимли М.А., Махмудов Ф.Т., Джаббарова З.А., Эфендиева Ш.З., Алиева В.Х., Нуриев А.Н. Особенности синтеза смешанных гидроксидных сорбентов и их сорбционные свойства относительно катионов цветных металлов. //Science and World, Volgograd. 2018. N 6(58). V.11. pp. 43–50 .
2. Рагимли М.А., Махмудов Ф.Т., Ильясова Х.Н., Солтанова С.М., Гаджиев М.А., Аскерова Т.Н., Нуриев А.Н. Сорбция цветных металлов (Co2+, Cu2+, Ni2+) аминированным природным клиноптилолитом. //Science and World, Volgograd. 2018. N 7(59). pp.16–18.
3. Джаббаров Э.Э., Ягубов А.И., Махмудов Ф.Т., Мамедова С.М., Мамедова С.Р. Термодинамика обмена ионов Cr3+ и Ni2+ на природных и синтетических сорбентах. //Science and World, Volgograd. 2018. N 10(62). pp. 43–46.
4. Исмаилова В.А., Махмудов Ф.Т., Ягубов А.И., Мурадова Н.М., Нуриев А.Н. Динамика сорбции ионов Pb2+ и Mn2+ из растворов моделирующих состав производственных жидких отходов на модифицированных природных сорбентах. //Science and World, Volgograd. 2018. N 10(62). pp. 47–51.
5. Махмудов Ф.Т., Рагимли М.А., Алиева С.А., Ильясова Х.Н., Джаббарова З.А., Нуриев А.Н. Термодинамика сорбции токсичных компонентов органической природы из растворов на твердых сорбентах. //Сорбционные и хроматографические процессы. 2018, т.18, №3, с.338–345.
RESPUBLİKADA
1.Ильясова Х.Н., Нуриев А.Н., Махмудов Ф.Т., Ягубов А.И., Мурадова Н.М. Кинетика сорбции ионов кобальта (Co2+) и кадмия (Cd2+) из растворов на природных и синтетических сорбентах. //Азерб. хим.журнал. 2018. №1. c.88–95
2. Махмудов Ф.Т., Рагимли М.А., Гаджиев М.А., Алиева С.А., Алиева В.Х., Ильясова Х.Н. Динамика сорбции ионов Са2+ и Mg2+ на Na-клиноптилолите. // Азерб. хим. журнал. 2018. №2. c.36–39
KONFRANS MATERİALI (yerli - 2)
İSTINADLAR – 24
LABORATORİYA: Mineral sorbentlər
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, baş elmi işçi Əli Yaqubov
Laboratoriyada 19 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər b.e.i., 4 nəfər k.ü.f.d., ap.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i.-dir. Zenfira Ağayeva - k.e.d., b.e.i., Nişabur Muradova - k.ü.f.d., a.e.i., Səadət Məmmədova - k.ü.f.d., a.e.i., Tamilla Səlimova - k.ü.f.d., a.e.i., Nailə İmanova - k.ü.f.d., a.e.i., Sultan Məmmədova - k.ü.f.d., b.e.i., Ülvi Məmmədov - k.ü.f.d., b.e.i., Sevinc Bayramova - e.i., Elxan Əliyev - e.i., Rəfiqə Ramazanova – e.i., Vüsalə İsmayılova - k.e.i., Xuraman İlyasova – k.e.i., Cabbarov Elvin – k.e.i.
İŞ.8.2: Alümosilikatlar və polimerlər əsasında nanokompozit materialların alınması, onların neft emalı və sorbsiya proseslərində hidrofob material kimi tədqiqi.
MƏRHƏLƏ I: Bentonit, klinoptilolit əsaslı polimer nanokompozitlərin alınması, onların fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi.
Təcrübi tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, üzvi gillərin az miqdarda (3-10%) doldurucu kimi polimerlərə əlavə olunması polimer nanokompozitlərin fiziki-kimyəvi və mexaniki xassələrinə əsaslı surətdə təsir gostərir və nəticədə mexaniki xassələrinin yüksəlməsinə səbəb olur.
Aminləşmiş klinoptilolit az miqdarda (3-10%) doldurucu kimi polimerə əlavə olunması polimer nanokompozitlərin fiziki-kimyəvi və mexaniki xassələrinə elə bir ciddi təsir göstərməmişdir.
Sintetik polivinilpirrolidon (PVP) və üzvi bentonit əsasında hidrotermal üsulla avtoklavda (125° C, 48-72 saat) alinmiş kompozitin RSA və İQ üsulu ilə quruluşu öyrənilmişdir.
Az miqdarda (3%) üzvi bentonitin əlavə edilməsi nəticəsində alınan kompozitin ağır metal ionlarına qarşı sorbsiya xassələri öyrənilmişdir.
Tədqiqatın gedişində müəyyən olunmuşdur ki, ağır metal ionlarının (Pb2+, Cr3+, Mn2+, Co2+, Cd2+) sorbsiyası zamanı kompozit material şişir, bunun nəticəsində sorbsiya prosesinin sürəti zəifləyir.
Həmçinin həmin ionların PVP-də sorbsiya qanunauyğunluqları öyrənilmişdir (cədvəl 1).
Nəticədə müəyyən olunmuşdur ki, ən yüksək sorbsiya miqdarı Cr3+ ionunda müşahidə olunmuşdur. Sorbsiya prosesinə təsir edən (pH, qatiliq və s.) amillər öyrənilmişdir.
Qeyri –ionogen üzvi boyaların model məhlullarda sorbsiyası tədqiq olunmuş və optimal şəraitin seçilməsinə dair tədqiqat işləri davam etdirilir.
Qeyri-ionogen boyaların tədqiq olunan sorbentlərdə sorbsiyası pH=2 dən başlayaraq pH=7 qiymətinə dək artır, pH>7 qiymətindən başlayaraq pH=11 qiymətinə dək azalır.
Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi kolloid fraksiyanın azalması ionogen və qeyri-ionogen boyaların və metal ionlarının sorbsiyasının artmasına səbəb olur.
MÜHÜM NƏTİCƏ
Hidrotermal üsulla sintetik polivinilpirrolidon və orqano-bentonit əsasında alınmış kompozit materialın mövcud sorbentlərlə müqayisədə ağır metal ionlarının (Cr3+,Pb2+ və s.) filiz emalı tullantı sularından, kationaktiv, anionaktiv və qeyri-ionogen boyaların isə toxuculuq sənayesinin tullantılarından çıxarılmasında yüksək sorbsiya tutumuna malik olması müəyyən edilmişdir.
MƏRHƏLƏ II. Ağır metal ionlarının (Cr3+, Ni2+) və qeyri-ionogen boyaların məhlullardan alümosilikat əsaslı nanokompozitlərlə sorbsiya qanunauyğunluqlarının tədqiqi.
Sorbsiya prosesinin nəticələri cədvəl 2-də verilmişdir. Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi temperaturun artması ilə istifadə olunan bütün sorbent nümunələrində Cr3+ və Ni2+ ionlarının sorbsiya miqdarı artır.
Lakin bu sorbentlər içərisində Na bentonit tədqiq olunan digər sorbentlərlə müqaisədə tədqiq olunan ionlara qarşı yüksək sorbsiya tutumuna malikdir. Sorbsiya prosesinin termodinamik (sərbəst enerji,entalpiya, entropiya) parametrləri hesablanmış və mühüm qanunauyğunluqlar əldə edilmişdir.
Ni2+ və Cr3+ ionlarının iondəyişmə tarazlığına əsasən müəyyənləşdirilmişdir ki, tədqiq olunan ionların məhlulda qatılıqlarının geniş intervalda (0,01-0,03 N) dəyişməsi bu qiymətlərə nəzərə çarpacaq dərəcədə təsir göstərmir. Tədqiq olunan sorbentlərdə Cr3+ və Ni2+ ionlarının bir sıra termodinamik parametrləri-aktivləşmə enerjisi (Ea), sərbəst enerjinin (∆G) dəyişməsi, entalpiya (∆Ḣ), entropiya (∆S°) hesablanmışdır.
Statik şəraitdə xlorfosforlaşdırılmış və su ilə hidroliz edilmiş sellüloza ilə uranın bentonitdən sorbsiyasının məhlulun pH-ından asılılığı öyrənilmişdir. Şəkil 1-dən göründüyü kimi, məhlulun pH-ı 1-dən 5-ə qədər artıqca sorbsiya dərəcəsi və sorbsiya tutumu yüksəlir, pH 5-də bu kəmiyyətlər maksimum (R=92.5% və SST=98.1mq/q) olur. Uranil ionunun daha turş mühitdə (pH≤3,5) nisbətən az sorbsiyası onunla əlaqədardır kı, sorbent protonlaşmış formada olur və protonlar –P=O qrupları ilə hidrogen rabitəsi əmələ gətirməsi nəticəsində uranil ionlarını sıxışdırırlar. Məhlulun pH-ının 1÷3,5 intervalında məhlulda uran ikivalentli UO22+ kationu şəklində mövcud olur.Məhlulun pH-ı yüksəldikcə ikivalentli uranil kationu hidroliz edərək, məhlulda UO2(OH)+, (UO2)3(OH)5+, (UO2)2(OH)22+ bir, iki və çoxnüvəli uranilhidroksil katonları əmələ gətirir. pH 5-də uranın maksimum udulmasının səbəbi uranil ionunun məhlulda (UO2)2(OH)22+ ikivalentli uranilhidroksil kationu şəklinə keçməsidir. Sorbentin funksional qrupları tərəfindən pH 5-də qatılığı ən yüksək olan (UO2)2(OH)22+ ikivalentli uranilhidroksil kationu, turş mühitdə mövcud olan UO22+ və UO2(OH)+ kationlarından fərqli olaraq sorbentin funksional qrupları ilə daha güclü qarşılıqlı təsirdə olur. Məhz, bu səbəbdən pH 5-də sorbent urana görə daha yüksək sorbsiya qabiliyyətinə malik olur.
Əvvəlki tədqiqatlardan fərqli olaraq xlorfosforlaşdırılmış sellüloza uranil ionlarına qarşı daha yüksək sorbsiya tutumuna malik olur.
NƏTİCƏLƏR
1. Sintetik polivinilpirrolidon və üzvi bentonit əsasında hidrotermal üsulla avtoklavda (125°C, 48-72 saat) kompozit material alınmış və onun fiziki-kimyəvi və mexaniki xassələri öyrənilmlşdir. Alınan nanokompozitin ağır metal ionlarının (Cr3+, Ni2+,Co2+, Pb2+ və s.) tullantı sularından çıxardılması üçün sorbent kimi istifadə olunma müəyyənləşdirilmişdir.
2. Müəyyən olunmuşdur ki, kompozit material anionaktiv boyalara qarşı pH-ın 2,5-6,5 qiymətində, pH=7 qiymətində isə qeyri-ionogen boyalara qarşı maksimum sorbsiya tutumuna malikdir.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
1. Джабаров Э.Э., Ягубов А.И., Махмудов Ф.Т., Мамедова С.А, Мамедова С.Р. Термодинамика обмена ионов Cr3+и Ni2+на природных и синтетических сорбентах. Science and World. International scientific journal. 2018, №10,(62), Volqoqrad Vol.1, с.43-46,
2. Исмайлова В.А., Махмудов Ф.Т., Ягубов А.И., Мурадова Н.М., Нуриев А.Н. Динамика сорбции ионов Pb2+ и Mn2+ из растворов, моделирующих состав производственных жидких отходов на модифицированных природных сорбентах. Science and World. International scientific journal. 2018, №10,(62), Volqoqrad, Vol.1.с.47-51,
3. Курбанова Л.Г., Ягубов А.И., Салимова Т.А. Кинетика сорбции ионов Fe3+ и Mn2+ из канальных вод на Na- бентоните. Science and World. International scientific journal. 2018, №10,(62), Volqoqrad, Vol.1, с.53-56, ,
4. Shahab Nasseeri, Ali Yagubov, Abdolali Alemi, Ali Nuriyev, Monografy Application of Nanoparticles in İndustrial Waster water treatment, 2018. pp.147.
5. С.А.Мамедова, А.И.Ягубов, П.А.Фатуллаева, А.А.Меджидов, М.Г.Аббасов. Получение и ИК-спектроскопические исследования полимерных композиционных материалов на основе модифицированных бентонитов. Известия Волгоградского Политехнического Университета, 2018, №4, с.235-240.
RESPUBLİKADA
KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə - 5, yerli - 6,)
KADR HAZIRLIĞI
Əli Yaqubov 2 nəfər fəlsəfə doktorantına, 2 doktorant və 1 nəfər fəlsəfə üzrə dissertanta elmi rəhbərlik edir:
Dissertant Şahab Nasseri Texnika Üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsini almaq üçün dissertasiya işini müdafiə etmişdir və diplomunu almışdır.
1. Səadət Məmmədova-elmlər doktoru hazırlığı, 2018-2023, “Sorbsiya prosesləri üçün laylı mineral-polimer əsasında nanostrukturlaşdırılmış yeni hibrid kompozitlərin alınması və tədqiqi”
2. Şahab Nasseri- elmlər doktoru hazırlığı, 2018-2023, “Modifikasiya olunmuş bentonitlər əsasında yüksək sorbsiya qabiliyyəti nanokompozitlərin alınma texnologiyası və neft-lay sularının təmizlənməsində istifadəsi”
3.Ülviyyə Osmanova- fəlsəfə üzrə doktorant, 2014-2018, Dissertasiya mövzusu: Hidrofoblaşmış bentonitin tullantı sularının qeyri-ionogen və ionogen boyalardan təmizlənməsində tətbiqi.
4. Lamiyə Qurbanova fəlsəfə üzrə doktorant “Suvarma sularının ağır metal kationlarından təmizlənmə texnologiyası və ekosistemin bərpası”.
5. Elvin Cabarov –dissertant, 2017-2021, Ağır metal (Ni2+Cr3+) ionlarının məhlullardan çıxarılması üçün sorbentlərin seçilməsi və prosesin modelinin işlənməsi.
BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏR
İran İslam Respublikası, Təbriz Universiteti.
İSTİNADLAR – 20
«Quruluş kimyası, rentgen və termiki analiz» qrupu
Grup rəhbəri: k.ü.f.d., b.e.i. Vaqif Qasımov
İş I. Lantanoidlərin üçlü sulfidlərin birləşmələrinin kristallokimyəvi analizi
Mərhələ: Ga və In-un lantanoidli üçlü sulfidlərinin quruluş xüsusiyyətləri, kristallokimyəvi analizi və yeni mümkün quruluş motivlərinin işlənməsi.
Hesabat dövründə baxılan sinif birləşmələrin kristalloqrafik xarakteristikaları toplanmış və bir sıra kristallokimyəvi xüsusiyyətlər hesablanaraq əlavə edilməklə bütün məlumatlar cədvəl şəklində tərtib olunmuşdur. III qrup elementlərinin (B, Al, Sc, Y, Ga, In, Tl) lantanoidli üçlü sulfidlərinin tədqiqinə aid 35-dən artıq elmi iş mövcuddur. Tədqiq olunan birləşmələrdən yalnız 24-nün kristallik quruluşları müəyyənləşdirilmişdir.
Kristallokimya baxımından birləşmə dedikdə tərkibə daxil olan kationların malik olduqları poliedrlər vasitəsi ilə fəzanın verilən hissəsini nizamlı olaraq doldurmaq mümkündürsə həmin ayrılışa uyğun gələn tərkib nəzərdə tutulur. Ümumiyyətlə, quruluşun yaranmasını sxematik olaraq aşağıdakı ardıcıllıqla göstərmək olar:
atom – poliedr – radikal – quruluş vahidi – quruluş .
III qrup elementləri - B, Al, Sc, Y, Ga, In və Tl atomlarının hər biri özünəməxsus koordinasiya ədədlərinə və uyğun koordinasiya çoxüzlülərinə malikdirlər.
Beləki, bu elementlərin iştirakı ilə quruluşları tədqiq olunan müxtəlif sinif birləşmələrdə B – 3 (üçbucaq) və 4 (tetraedr), Al - əsasən 4 (tetraedr) və qismən 6 (oktaedr), Sc - əsasən 6 (oktaedr) və qismən 4 (tetraedr), Y- 6 (oktaedr), 7, 8 (bir və iki papaqlı triqonal prizma), Ga - əsasən 4(tetraedr), In - 4 (tetraedr) və 6 (oktaedr), Tl - 6 (oktaedr və ya triqonal prizma) yerləşirlər. Ln -lərin koordinasiya ədədləri isə 6-dan 9-a qədər dəyişir (oktaedr, bir,iki və üç papaqlı triqonal prizma).
III qrup elementlərinin lantanoidlərlə əmələ gətirdirdikləri üçlü sulfidlərin (20-yə yaxın birləşmənin) quruluşlarının kristallokimyəvi analizi aparılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, koordinasiya ədədlərinin və uyğun koordinasiya çoxüzlülərinin müxtəlifliyi hər bir birləşmənin özünəməxsus kristallik quruluşa malik olmasına gətirib çıxarır və hətta quruluşəmələgəlmədə dörd koordinasiya çoxüzlüsü iştirak edir. Deyilənlərə misal olaraq La4In5S13 birləşməsini göstərmək olar. Elementar qəfəsdə iki molekula (Z=2) yerləşdiyini nəzərə alaraq kristallokimyəvi formulanı aşağıdakı kimi yazmaq olar: 2(La4In5S13)→ La8In10S26→VIIILa4VIILa4IVIn4VIIn6S26. Beləliklə, La4In5S13 birləşməsinin quruluşunda La atomları 7-lik və8-lık koordinasiyada, In atomları isə 4-lük və 6-lıq koordinasiyada yerləşirlər.
Qeyd etmək lazımdir ki, aparılan araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, baxılan sinif birləşmələrin tədqiqi zəif aparılmışdır və qarşıya çıxan çoxsaylı sualların izahı məqsədi ilə mövzunun 2019-cu ildə davam etdirilməsi məqsədəuyğundur.
İş II. Yüksək silisiumlu seolitlərin izomorf modifikasiyalarının hidrotermal sintezi.
MƏRHƏLƏ: Silisiumla zəngin təbii vulkan şüşələri – perlit, obsidian, diatomitlər əsasında bir sıra laylı silikatların sintezi, onların rentgenoqrafik, termiki və İQ spektroskopik tədqiqi.
Hesabat dövründə yüksək silisiumlu təbii amorf materiallardan, diatomitlərdən Na2Si14O29 x9H2O tərkibli laylı silikat maqadiitin hidrotermal sintezinə aid təcrübələr aparılmışdır. Diatomitlər əsasən amorf Si-oksidindən (>90%) ibarət bioloji çökmə süxurlardır, mikro və makro məsaməli müxtəlif seolitlərin alınmasında istifadə edilir. Diatomitlər aşağıdakı kimyəvi tərkibə malikdir:
SiO2 - 95,57; Al2O3 - 1,05; Fe2O3 - 0,68; MgO - 0,13; K2O+Na2O - 0,39%
Alınmış maqadiiti ilkin komponent kimi istifadə etməklə hidrotermal şəraitdə tetraetilamin kationlarının iştirakı ilə maqadiit offretit seolitinə çevrilir.
Hesabat dövründə həmçinin omeqa tip quruluşa malik mazzit seolitinin izomorf əvəz olunmuş qallosilikat formasının hidrotermal sintezi aparılmışdır. Mazzit 7,14Å diametrli 12 üzvlü həlqəvari kanala malik molekulyar ələkdir. Bu kanallara paralel olan 8 tetraedrli kanalların ölçüsü 3,4x5,6Å-dir. Mazzit tip karkas quruluşuna malik ZSM-4 və omeqa seolitlərinin də hidroteramal sintez şəraiti öyrənilmişdir. Mazzit tip seolit karkasları müxtəlif kataliz proseslərində karbohidrogenlərin müxtəlif konversiya reaksiyalaraında hidrokreykinqdə, reforminqdə, izomerləşmədə, disproporsionallaşmada, alkiləşmə və dialkiləşmə proseslərində istifadə edilir. Sintezin nəticələri RFA, İQS və DTA üsulları ilə tətbiq olunmuşdur. Rentgen faza analizinin nəticələrinə görə alınan kristallik fazanın - mazzitin qallosilikat analoqu olduğu müəyyən edilmişdir. Analizlərin nəticələrinə görə kristallik fazanın tərkibi - Na6.6TMA1.8[Ga8.4Si27.6O72]x22H2O, qəfəs parametrləri a=18.337, c=7.432, fəza qrupu - P6/mmc kimi təyin edilmişdir.
ÇAP OLUNMUŞ ELMİ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
Samira Zakir Imamaliyeva, Ganira Ilgar Alakbarzade, Vagif Akber Gasymov, Mahammad Baba Babanly. Experimental Study of the Tl4PbTe3-Tl9TbTe6-Tl9BiTe6 Section of the Tl-Pb-Bi-Tb-Te System. Materials Research. 2018, 21(4), doi:10.1590/1980-5373-mr-2018-0189
KONFRANS MATERİALLARI (xaricdə-1, yerli-3 )
Beynəlxalq laboratoriyaların 2018-cı ildə
elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında
HESABAT
BEYNƏLXALQ LABORATORİYA: Kvant kompütinqi və spintronika üçün qabaqcıl materiallar
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü prof. Məhəmməd Babanlı
Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır. Onlardan Tağıyev Dilqəm akademik – məsləhətçi, Əliyev İmir k.ü.e.d., prof. – icraçı, Asif Məmmədov k.ü.e.d., prof. – icraçı, İmaməddin Əmiraslanov f.ü.e.d. – icraçı, Samirə İmaməliyeva k.ü.f.d. – icraçı, Leyla Məşədiyeva k.ü.f.d. – icraçı, Vagif Qasımov - k.ü.f.d. – icraçı, Elvin Əhmədov – icraçı
Kvant kompütinqi və spintronika üçün qabaqcıl materiallar beynəlxalq laboratoriyası AMEA Rəyasət Heyətinin 15 aprel 2015-ci il tarixli 9/20 saylı qərarı ilə yaradılmışdır. Laboratoriyanın üç illik (2016-2018-ci illər) elmi fəaliyyət proqramı AMEA Rəyasət Heyətini 27 yanvar 2016-cı il tarixli 1/14 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir.
Yüksək texnologiyalar üçün yeni qabaqcıl qeyri-üzvi funksional materialların yaradılması müasir kimyəvi materialşünaslığın ən aktual məsələlərindən biridir. Maddənin xüsusi kvant halını əks etdirən topoloji izolyatorl (Tİ) xassəli maddələr bu materiallar arasında xüsusi yer tuturlar. Onlar özlərini həcmdə klassik yarımkeçirici kimi apardıqlarda halda, səthdə spin polyarlaşmış yüksək elektrik keçiriciliyinə malikdirlər. Bu unikal xüsusiyyət onlarda bir sıra maraqlı fiziki xassələrin yaranmasına gətirib çıxarır və yaxın gələcəkdə bu materiallar əsasında keyfiyyətcə yeni elektronikanın – spintronikanın, topoloji kvant kompüterlərinin və digər yeni yüksək texnologiyaların yaradılmasına geniş imkanlar açır.
2018-ci ildə laboratoriyada, elmi-tədqiqat proqramına müvafiq olaraq, Tİ materialların alınması və tədqiqi sahəsində sistemli işlər aparılmış və aşağıdakı yeni elmi nəticələr əldə edilmişdir:
- Topoloji izolyator xassəli tetradimitəbənzər laylı quruluşlu üçlü telluridlərin və onlar əsasında fazaların alınması məqsədilə Bi2Se3-Bi2Te3-BiI3 (I), Sb2Te3+2BiI3 ↔Bi2Te3+2SbI3 (II) və 3PbSe+Bi2Te3 ↔3PbTe+Bi2Se3 (III) sistemləri yeni yanaşma tətbiq etməklə tədqiq edilmişdir. Bricmen-Stokbarger üsulu ilə alınan nümunələrin külcələri boyunca müxtəlif yerlərindən götürülən və kristallaşmanın başlanğıcından sonunadək alınan bütün fazaları əhatə edən hissələri müxtəlif metodlarla tədqiq edilmişdir;
- (I) və (II) sistemlərində bismut və stibium telluroyodidləri əsasında yeni dəyişən tərkibli fazalar, (III) sistemində isə tetradimitəbənzər quruluşlu yeni dördkomponentli birləşmələr aşkar edilmiş, onların ərimə xarakteri, ilkin kristallaşma və homogenlik sahələri təyin edilmişdir;
- Ovuntu difraktoqramlarının analizi əsasında bu birləşmələrin kristal qəfəs tipləri müəyyən edilmiş və qəfəs parametrləri hesablanmışdır;
- Hesabat ilində həmçinin hər üç tədqiq edilən sistemin termodinamik xassələri EHQ və DSK üsulları ilə öyrənilmişdir. EHQ üsulu ilə bu sistemlərin faza diaqramlarında öz əksini tapan dördkomponentli fazalarda bismut (qurğuşun) telluridlərinin, həmçinin elementar bismutun (qurğuşunun) parsial termodinamik funksiyaları hesablanmışdır. Alınan nəticələrə və tədqiq edilən sistemlərin bərkfaza tarazlıqları diaqramlarına əsaslanmaqla bu funksiyalara uyğun gələn potensialəmələgətirici reaksiyalar müəyyən edilmiş, göstərilən faza və birləşmələrin standart əmələgəlmə termodinamik funksiyaları və standart entropiyaları hesablanmışdır. Aşkar edilən yeni fazaların ərimə termodinamik funksiyaları DSK üsulu ilə təyin edilmişdir.
- Qurulmuş faza diaqramları əsasında göstərilən birləşmələrin monokristallarının yetişdirilmə metodikaları işlənib hazırlanmış və onların bir neçəsinin (BiTe1-xSexI, Bi1-xSbTeI, PbBi2Te2Se2, PbBi4Te4Se3) iri monokristalları yetişdirilmişdir. Alınmış nümunələrin monokristallığı Laue və SEM üsulları ilə təsdiq edilmiş, onların topoloji izolyator (Tİ) və bəzi digər funksional xassələri beynəlxalq kolaboratorlarla (İspaniya, İtaliya, Fransa, Almaniya, Rusiya) birgə tədqiq edilmişdir.
Xarici kollaboratorlarla birgə tədqiqatların bəzi nəticələri
Topoloji izolyator xassəli PbBi4Te7 və PbBi6Te10 birləşmələrinin monokristalları skanedici tunel mikroskopiyası (STM), angleresolved fotoemission spektroskopiya (ARPES), kombinə edilmiş rentgen və fotoemission spektroskopiya (XPS) üsulları ilə, həmçinin sıxlıq funksional nəzəriyyəsi (DFT) əsasında hesablamalar aparmaqla müqaisəli tədqiq edilmişlər. ARPES üsulu ilə alınan nəticələr hər iki birləşmədə müdafiə olunan topoloji səth hallarının və Raşba-tipli parçalanmış halların mövcudluğunu təsdiq etmişdir (Şək.1).
Şəkil. 1. PbBi4Te7 və PbBi6Te10 kristallarının ARPES üsulu ilə
təyin edilmiş zona quruluşu.
STM nəticələrinə görə bu topoloji hallar həmin kristalların müxtəlif laylar arasında pilləli səth sonluqlarına malik olmaları ilə əlaqədardır (Şək.2). DFT üsulu ilə aparılan nəzəri hesablamalar bu təcrübi nəticələrə yaxşı uyğun gəlir.
Şəkil. 2. PbBi4Te7 və PbBi6Te10 kristallarının səthlərinin STM təsvirləri (a,b)
və müxtəlif laylı paketlərin növbələşməsi (c, d)
Bu kristalların səthlərində aşkar edilən topoloji və Raşba tipli hallar əvvələr Bi2Se3 kristalının səthində müşahidə olunan oxşar hallardan fərqli olaraq havanın və dəm qazının təsirinə qarşı davamlıdır. Bu, onları praktiki tətbiq üçün daha əlverişli edir. Bundan əlavə müəyyən edilmişdir ki, kristalların səthində lay bloklarının yerləşmə ardıcıllığını dəyişməklə onların funksional xassələrini optimallaşdırmaq mümkündür.
NƏŞR OLUNMUŞ ELMİ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
1. Flammini R., Colonna S., Hogan C., Mahatha S., Papagno M., Barla A., Sheverdyaeva P., Moras P., Aliev Z., Babanly M.B. Evidence of β-antimonene at the Sb/Bi2Se3 interface. // Nanotechnology. 2018 Jan 10;29(6):065704.
2.D. Pacile, S. V. Eremeev, M. Caputo, M. Pisarra, O. De Luca, I. Grimaldi, J. Fujii, Z. S. Aliev, M. B. Babanly, I. Vobornik, R. G. Agostino, A. Goldoni, E. V. Chulkov, and M. Papagno. Deep insight into the electronic structure of ternary topological insulators: A comparative study of PbBi4Te7 and PbBi6Te10. //Physica status solidi (RRL) - Rapid Research Letters, рp.1800341-8
3.Aliev Z.S., Amiraslanov I.R., Record M-C., Tedenac J-C., Babanly M.B. The YbTe-SnTe-Bi2Te3 system. // Alloys and Compounds, 2018, Volume 750, pp. 887-889
4.Babanly N.B., Imamaliyeva S.Z., Yusibov Y.A., Taghiyev D.B., Babanly M.B. Thermodynamic study of the Ag-Tl-Se system using the EMF method with Ag4RbI5 as a solid electrolyte. // Journal of Solid State Electrochemistry, 2018, v.22, pp.1143-1148
5.Aliev Z.S., Musayeva S.S. Imamaliyeva S.Z., Babanlı M.B. Thermodynamic study of antimony chalcoiodides by EMF method with an ionic liquid. // J. Therm. Anal. Calorim., 2018, v.133, №2, pp.1115-1120
6.Imamaliyeva S.Z., Alakbarzade G.I., Mahmudova M.A., Amiraslanov I.R., Babanly M.B. Phase equilibria in the Tl4PbTe3-Tl9SmTe6-Tl9BiTe6 section of the Tl-Pb-Bi-Sm-Te system. // Acta Chem.Slovenica, 2018, v.65, pp.365–371
7.Imamaliyeva S.Z., Alakbarzade G.I., Mahmudova M.A., Amiraslanov I.R., Babanly M.B. Experimental study of the Tl4PbTe3-Tl9TbTe6-Tl9BiTe6 section of the Tl-Pb-Bi-Tb-Te system. // Materials Research. 2018; 21(4): e20180189
8.Алвердиев И. Дж., Аббасова В. А., Юсибов Ю. А., Тагиев Д. Б., Бабанлы М. Б. Термодинамическое исследование соединения Cu2GeS3 и твердых растворов Cu2-xAgxGeS3 методом электродвижущих сил с твердым электролитом Cu4RbCl3I2. // Электрохимия, 2018, том 54, № 2, с. 224–230
9.L.F.Mashadieva, Sh.G.Mansimova, Yu.A.Yusibov, and M. B. Babanly. Thermodynamic Study of the 2PbTe–AgSbTe2 System Using EMF Technique with the Ag4RbI5 Solid Electrolyte. // Russian Journal of Electrochemistry, 2018, Vol. 54, No. 1, pp. 106–111
10.Mashadieva L. F., Gasanova Z. T., Yusibov Yu. A., and Babanly M. B. Phase Equilibria in the Cu2Se–Cu3AsSe4–Se System and Thermodynamic Properties of Cu3AsSe4 . // Inorganic Materials, 2018, Vol. 54, No. 1, pp. 8–16.
11.Imamaliyeva S. Z., D. M. Babanly, D. B. Tagiev, M. B. Babanly. Physicochemical Aspects of Development of Multicomponent Chalcogenide Phases Having the Tl5Te3 Structure: A Review. // Russ. J. Inorg. Chem., 2018, №13, p.1703-1027
12.Имамалиева С.З., Гасанлы Т.М., Садыгов Ф.М., Бабанлы М.Б. Фазовая диаграмма системы Tl2Te-Tl5Te3-Tl9GdTe6. // Журн. Неорг. Химии, 2018, т.63, №2, с.262-269
13.Yusibov Yu. A., Alverdiev I. Dzh., L. F. Mashadieva, D. M. Babanly, A. N. Mamedov, and M. B. Babanly. Experimental Study and 3D Modeling of the Phase Diagram of the Ag–Sn–Se System .// Russian Journal of Inorganic Chemistry, 2018, Vol. 63, No. 12, pp. 1622–1635
14.Imamalieva S.Z., Babanly D. M., T. M. Gasanly, D. B. Tagiev, and M. B. Babanly. Thermodynamic Properties of Tl9GdTe6 and TlGdTe2. // Russian Journal of Physical Chemistry A, 2018, Vol. 92, No. 11, pp. 2111–2117
15.Mansimova S.H., Babanly K.N., Mashadiyeva L.F. Phase equilibria in the PbSe-AgSbSe2 system. //Chem.Probl., 2018, №4, pp. 530-536
16.Мамедов Ф.М., Имамалиева С.З., Амирасланов И.Р., Бабанлы М.Б., Фазовая диаграмма системы FeGa2Se4-FeIn2Se4 и кристаллическая структура FeGaInSe4.// Конденсированные среды и межфазные границы, 2018, т. 20, № 4, c. 25-31
17.Ismayilova E.N., Mashadieva L.F. Phase Equilibria in the Cu2Se-SnSe-Sb2Se3 system along the SnSe-Cu3SbSe3 section. // Condensed Matter And Interphases, 2018, v.20, №, 2, pp. 218–221.
RESPUBLİKADA
E.N.Ismayilova, G.M.Shukurova, L.F.Mashadieva. Polythermal section SnSe-CuSbSe2 of phase diagram of the Cu2Se-SnSe-Sb2Se3 system. // Azerb.Chem.J., 2018, No4, pp.75-81
BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR
Hesabat ilində Laboratoriya Avropa və Rusiyanın bir sıra elmi müəssisələri ilə birgə tədqiqatlar aparmış və müştərək elmi işlər çap etmişdir:
- Donostia Beynəlxalq Fizika Mərkəzi və Bask Ölkəsi Universiteti, İspaniya;
- Calabria Universiteti, Triets Nəzəri Fizika Mərkəzi, İtaliya;
- Montpellier II, Paris-Sud və Paris-Saclay Universitetləri, Fransa;
- Moskva Dövlət Universiteti, Sankt-Peterburq Universiteti, Tomsk Dövlət Universiteti, Rusiya.
İSTİNADLAR – 400
RESPUBLİKADA
E.N.Ismayilova, G.M.Shukurova, L.F.Mashadieva. Polythermal section SnSe-CuSbSe2 of phase diagram of the Cu2Se-SnSe-Sb2Se3 system. // Azerb.Chem.J., 2018, No4, pp.75-81
BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR
Hesabat ilində Laboratoriya Avropa və Rusiyanın bir sıra elmi müəssisələri ilə birgə tədqiqatlar aparmış və müştərək elmi işlər çap etmişdir:
- Donostia Beynəlxalq Fizika Mərkəzi və Bask Ölkəsi Universiteti, İspaniya;
- Calabria Universiteti, Triets Nəzəri Fizika Mərkəzi, İtaliya;
- Montpellier II, Paris-Sud və Paris-Saclay Universitetləri, Fransa;
- Moskva Dövlət Universiteti, Sankt-Peterburq Universiteti, Tomsk Dövlət Universiteti, Rusiya.
İSTİNADLAR – 400
BEYNƏLXALQ LABORATORİYA: Neft mənşəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materialları əsasında katalizatorların sintezinə və tətbiqinə dair fundamental tədqiqatlar
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü Eldar Zeynalov
Laboratoriya AMEA Rəyasət Heyətinin 24 iyun 2015-ci il tarixli 11/5 saylı qərarı ilə yaradılmışdır. Cari ildə laboratoriya nəzərdə tutulmuş elmi fəaliyyət proqramı üzrə işlər aparılmışdır.
Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır: Onlardan Firidun Məmmədov – aparıcı elmi işçi, k.ü.f.d., Yaqub Nağıyev – aparıcı elmi işçi, k.ü.f.d., SevərƏliyeva – aparıcı elmi işçi, k.ü.f.d., Lətifə Əhmədova – böyük elmi işçi, k.ü.f.d., Mehparə Nadiri – böyük elmi işçi, k.ü.f.d., Mətanət Məhərrəmova - böyük elmi işçi, k.ü.f.d., Günay Əsədzadə – baş laborant, Nərmin Abdurəhmənova – baş laborant
AMEA-nın akademik M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu (KQÜKİ), Almaniyanın Texniki Universiteti, Belarus Milli Elmlər Akademiyasının İstilik və Kütlə Dəyişməsi İnstitutu və Böyük Britaniyanın Huddersfild Universiteti arasında “Neft mənşəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materialları əsasında katalizatorların sintezinə və tətbiqinə dair fundamental tədqiqatlar” adlı Beynəlxalq (INTERLABCAT) Laboratoriyanın 2018-cı il ərzində Azərbaycan təmsilçiləri tərəfindən görülmüş işlərin
HESABATI
Cari ildə karbohidrogenlərin aerob oksidləşməsinin zəncirvari proseslərinə karbon nanoborularının (KNB) təsiri məsələsinə baxılmışdır. Saf KNB yüksək dərəcədə elektrona həssas olub, sərbəst radikalları aktiv absorbsiya etməyə qadirdir. KNB-nın bu funksional xüsusiyyəti inert spin – adduktlarının əmələ gəlməsi ilə zəncirin xətti qırılmasına və oksidləşmə prosesinin effektiv ləngiməsinə gətirib çıxarmalıdır. Lakin bu məsələdə açıq-aydın ziddiyyət müşahidə olunur. Tədqiqatların nəticələrinin analizi göstərir ki, KNB əsasən polimer materiallarında oksigen verilməsinin diffuzion məhdudiyyəti şəraitində adətən antioksidləşdirici aktivlik göstərdiyi halda karbon tərkibli xammaldan (CVD) perspektiv sənaye metodu olan katalitik pirolizlə alınan və çox istifadə olunan KNB prosesi əksinə kataliz edir.
Bu məsələyə aydınlıq gətirmək üçün bu tədqiqat işində kumol tsikloheksanın katalitik pirolizi ilə (katalizator-ferrosen) alınmış KNB-nun iştirakı ilə inisiator olaraq azobisizobutironitril götürülməklə, aşağı temperaturda (333 K), maye fazada aerob oksidləşməsi aparılmışdır. Standart model reaksiyaların gedişinə əlavələrin təsiri qanunauyğunluqlarını izah etməyə imkan verən və prosesin real qəbul edilmiş mexanizmini təklif edən sadə kinetik yanaşmadan istifadə olunmuşdur.
Karbon nanoboruları elmin və praktikanın ən müxtəlif sahələrində geniş tətbiq tapan yeni perspektiv materiallar sinfidir. Əgər təkcə kimyəvi prosesləri nəzərə alsaq, onda KNB tsiklobirləşmə, epoksidləşmə, kross-uyğunlaşma, fotokatalitik və elektrokimyəvi reaksiyalarda effektiv istifadə oluna bilirlər. Bu proseslərdə KNB metal hissəcikləri ( Fe, Ni, Co, Pd, Pt, Ag, Au və b.) və ya onların oksidləri nanoboruların səthinə çəkilmiş və ya onların məsamələrinin daxilinə yeridilmiş katalizatorun aktiv fazasının daşıyıcısı kimi iştirak edir [1-6].
Bizim tədqiqatlar karbohidrogenlərin maye fazada aerob oksidləşməsi reaksiyalarında KNB-nın özünü necə aparmasına yönəldilmişdir. Əvvəllər biz göstərmişdik ki, çoxdivarlı metal tərkibli karbon nanoboruları (ÇKNB) (metal adətən sintez prosesindəki katalizatorun qalıqlarıdır) kumolu [7], dekalini [8] və neft fraksiyasının tərkibində olan karbohidrogenləri [9], [10] aktiv kataliz edir.
Lakin bu nəşrlərə baxmayaraq, oksidləşmə proseslərində KNB-nın katalitik təsiri mexanizmi axıra qədər aydın deyil. Prinsipcə KNB-nın təmiz karbon karkası yüksək elektron hərisliyinə (3 ̴ eV) və sərbəst radikalları [11-14] aktiv birləşdirmə qabiliyyətinə malikdir. Bu aktivliyin nəticəsi olaraq, dəfələrlə göstərilmişdir ki, inert spin – addukt [15-25] əmələ gətirməklə KNB zəncirvari oksidləşmə proseslərini ləngidir. Eyni zamanda, bir çox işlərdə göstərilmışdir ki, əksinə, KNB katalitik aktivliyə malikdirlər və karbohidrogenlərin aktivləşmə prosesini sürətləndirirlər.
Bu suala aydınlıq gətirmək üçün tsikloheksanın katalitik pirolizi ilə alınmış KNB-nun iştirakı ilə kumolun oksidləşməsi proseslərini həyata keçirilmişdir. Standart model reaksiyaların gedişinə müxtəlif KNB əlavələrinin təsiri qanunauyğunluqlarını aydınlaşdırmağa imkan verən sadə kinetik yanaşmalar istifadə edilmiş və prosesin qəbul olunan real mexanizmi təklif olunmuşdur.
KNB-nın sintezi proseduru və onların quruluşu və tərkiblərinin analizi
ÇKNB-ın sintezi Scintific İntruments Dresden GMBH, SCİDBe laboratoriya qurğusunda tsikloheksanın (Th) ferrosen (Fs) iştirakında 9000C temperaturda bir saat ərzində pirolizi aparılmışdır. Fs/ Th = 20mq/ml nisbətində götürülmüş sintez prekursorları reaksiya zonasına aerozol (AACVD-proses) şəklində verilmişdir və alınan məhsulların tərkibi skan edici elektron mikroskopiya (SEM) və rentgen difraksiya (XRD) üsulları ilə analiz edilmişdir. Nanoboruların daxili diametri orta hesabla 30-40 nm təşkil edir. (şək.1)
Şəkil.1 ÇKNB-nın skan elektron mikroskop vasitəsi ilə çəkilmiş şəkli
Şəkil 2-də ÇKNB-ın nümunələrinin iştirakı ilə kumolun təmizlənməmiş və təmizlənmiş oksidləşmə prosesinin kinetik əyriləri verilmişdir.
Əyrilərdən göründüyü kimi, ÇKNB-in təmizlənməmiş nümunələrin iştirakı ilə aparılan kumolun oksidləşmə reaksiyası induksiya periodı ilə gedir [şək.2(2)]. İnduksiya dövründən sonra reaksiya kataliz olunur və müqayisədə kontrol reaksiyanın sürətindən daha yüksək sürətlə davam edir [şək.2(1)]. Təmizlənmiş ÇKNB nümunələri iştirakında aparılan reaksiyada heç bir induksiya zamanı müşahidə olunmur və reaksiya katalitik rejimdə baş verir [şək.2(3-5)].
Şəkil 2. Kumolun inisə olunmuş oksidləşməsində ÇKNB-ın iştirakı olmadan (1), təmizlənməmiş (2) və təmizlənmiş (3-5) nümunələrinin iştirakı ilə oksigenin udulmasını kinetik asılılıqları
Reaksiya qarışığının həcmi 10 cm3, temperatur 333K, oksigenin təzyiqi 20KPa (hava). İnisiator – azobisizobutironitril (AİBN), inisiələşmə sürəti Wi = 6,8∙10-8 Ms-1 [ÇKNB təmizlənməmiş]: 1= 0; 2 = 2 q/l; ÇKNB-təmizlənmiş, q/l: 3 = 0,5; 4 = 1,0; 5 = 2,0.
3A və 3B şəkillərində ÇKNB- təmizlənməmiş (A) və təmizlənmiş (B) nümunələrinin rentgen difraksiya analizinin nəticələri verilmişdir.
Şəkil 3. Xam (A) və xlorid turşusu ilə təmizlənmiş (B) çoxdivarlı karbon nanoborularının rentgen quruluş analizinin spektrləri.
Spektrlərdən görünür ki, təmizlənməmiş nümunələrdə dəmir karbidi Fe7C3 və alfa formada dəmirin modifikasiyası mövcuddur. ÇKNB-nın qaynar xlorid turşusu ilə işlənilməsi yalnız koqenit Fe3C və dəmirin qamma formasının əmələ gəlməsinə gətirib çıxarır. Beləliklə, metal birləşmələri saxlayan ÇKNB-n iştirakı ilə karbohidrogenlərin oksidləşməsi prosesinin real sxemini bu cür təqdim etmək olar:
NƏTİCƏ
Beləklə, müəyyən edilmişdir ki, oksidləşmə prosesinin katalizi ÇKNB strukturunda olan metal birləşmələrinin olması ilə əlaqədardır. Bu metallar sintez prosesində katalizatorların qalıqları olub, piroliz prosesində adətən metal karbidlərinə çevrilirlər ki, bunları da həmişə mineral turşularla xarıc etmək olmur. Beləliklə, ÇKNB-nın tərkibində metal olduqda
KNB + R• (RO2•) → •KNB- R(RO2) reaksiyası
ROOH + M@KNB → RO• (RO2•) reaksiyası ilə rəqabət təşkil etmir. Oksidləşmənin zəncirvari prosesində şaxələnməsi qarışıqsız ÇKNB-na xas olan karbon nanoboruların karkasına alkil və peroksid radikallarının birləşməsi marşrutunun qarşısını alır və reaksiya avtokatalitik rejimdə gedir. ÇKNB-nın üzvi birləşmələrin (karbohidrogenlər, polimerlər) zəncirvari oksidləşmə proseslərinə təsiri haqqında ziddiyyətli nəticələr nanoboruların kanallarında metal birləşmələri qarışıqlarının olması və onların təbiətinə nəzarətin olmamasıdır.
NƏŞR OLUNMUŞ ELMI ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
RESPUBLİKADA
MÜNDƏRİCAT |
|
Direktor hesabatı |
|
|
|
Mühüm nəticələr | 5 |
|
|
Patent işi | 12 |
|
|
İnstitutun tətbiq olunan və tətbiqə tövsiyə olunan işləri | 15 |
|
|
Elmi-təşkilati fəaliyyət | 16 |
|
|
2018-ci ildə İnstitutda AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsi ilə birgə keçirilmiş yubiley tədbirləri |
21 |
|
|
Yüksək ixtisaslı elmi kadrların hazırlanması | 23 |
|
|
İnstitutda magistratura təhsili | 24 |
|
|
Gənc alim və mütəxəssislər şurası | 25 |
|
|
Təltiflər və mükafatlar | 29 |
|
|
Beynəlxalq elmi əlaqələr | 30 |
|
|
Beynəlxalq və digər qrantlar | 38 |
|
|
2018-ci ildə impakt faktorlu jurnallarda dərc olunmuş məqalələr | 46 |
|
|
Kitabxana işi | 55 |
|
|
Unikal və müasir cihazlarla təminat üzrə fəaliyyət | 56 |
|
|
Əlavə | 58 |
|
|
“Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsinin 2018-cı ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat |
|
|
|
Qeyri-filiz mineral xammalının emalı laboratoriyası | 66 |
|
|
Dəmir və titan tərkibli filiz xammalının emalı laboratoriyası | 70 |
|
|
Əlvan metal tərkibli mineral xammalın emalı laboratoriyası | 74 |
|
|
Analitik kimya laboratoriyası | 79 |
|
|
“Qeyri-üzvi funksional materiallar” şöbəsinin 2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat |
|
|
|
Keçid elementlərinin xalkogenidləri laboratoriyası | 83 |
|
|
Funksional materialların komponentlərinin sintezi laboratoriyası | 86 |
|
|
Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası laboratoriyası | 90 |
|
|
Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafizə laboratoriyası | 96 |
|
|
“Koordinasiya birləşmələri” şöbəsinin 2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat |
|
|
|
Molekulyar magnetiklər və keçiricilər laboratoriyası | 98 |
|
|
Keçid metalların metalüzvi birləşmələri laboratoriyası | 103 |
|
|
Nadir metalların kompleks birləşmələri laboratoriyası | 107 |
|
|
Metal-klatrat birləşmələri laboratoriyası | 110 |
|
|
“Koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyaları” şöbəsinin 2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat |
|
|
|
Monooksigenaz reaksiyaların modelləşdirilməsi laboratoriyası | 114 |
|
|
Biomimetik sensorlar və azot-1oksidlə oksidləşmə laboratoriyası | 117 |
|
|
Biomimetik katalizatorlar üçün üzvi liqandların sintezi laboratoriyası | 121 |
|
|
Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə laboratoriyası | 125 |
|
|
“Oksidləşdirici heterogen kataliz” şöbəsinin 2018-cı ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat |
|
|
|
Seolit katalizi laboratoriyası | 128 |
|
|
Ekoloji kataliz laboratoriyası | 131 |
|
|
Katalizatorların hazırlanması laboratoriyası | 135 |
|
|
“Nano- və elektrokataliz” şöbəsinin 2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat |
|
|
|
Nanokompozit katalizatorlar laboratoriyası | 140 |
|
|
Nanostrukturlaşdırılmış metal-polimer katalizatorları laboratoriyası | 143 |
|
|
Metal-üzvi birləşmələr əsasında nanokatalizatorlar laboratoriyası | 146 |
|
|
Nanoelektrokimya və elektrokataliz laboratoriyası | 148 |
|
|
Renium ərintilərinin elektrokimyası və elektrokatalizi laboratoriyası | 152 |
|
|
“Kimyəvi və ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi və texnologiyası” şöbəsinin 2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat |
|
|
|
Kimyəvi-texnoloji prоsеslərin mоdеlləşdirilməsi laboratoriyası | 157 |
|
|
Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdirilməsi laboratoriyası | 162 |
|
|
Kimya sənayesinin yan məhsullarının emalı laboratoriyası | 166 |
|
|
Zəhərli kimyəvi maddələrin zərərsizləşdirilməsi laboratoriyası | 170 |
|
|
“Sorbsiya prosesləri” şöbəsinin 2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat |
|
|
|
Qeyri-üzvi və sintetik sorbentlər laboratoriyası | 174 |
|
|
Mineral sorbentlər laboratoriyası | 176 |
|
|
Beynəlxalq laboratoriyaların 2018-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında hesabat |
|
|
|
Kvant kompütinqi və spintronika üçün qabaqcıl materiallar laboratoriyası | 183 |
|
|
Neft mənşəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materialları əsasında katalizatorların sintezinə və tətbiqinə dair fundamental tədqiqatlar laboratoriyası |
187 |
Akademik M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun
2015-ci il üzrə elmi və elmi-təşkilati fəaliyyət haqqında
H E S A B A T
2015-ci ildə fundamental və tətbiq xarakterli elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsində 4 akademik, 6 müxbir üzv, 37 elmlər doktoru, 157 fəlsəfə doktoru, 308 elmi işçi, o cümlədən doktorant və dissertant iştirak etmişdir. Əməkdaşların ümumi sayı 483 nəfərdir.
Elmi-tədqiqat işləri 5 istiqamət üzrə yerinə yetirilmişdir:
katalizin fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi;
karbohidrogenlərin çevrilməsi, qaz kimyası və ətraf mühitin qorunması üçün səmərəli katalizatorların və adsorbentlərin işlənib hazırlanması;
kimyəvi proseslərin kinetika və mexanizminin öyrənilməsi, modelləşdirilməsi və optimallaşdırılması;
müxtəlif təyinatlı funksional materialların, nanokompozitlərin, molekulyar maqne-tiklərin və keçiricilərin sintezi;
yerli mineral xammalın emal və praktiki əhəmiyyətli qeyri-üzvi birləşmələrin alınması üçün səmərəli proseslərin yaradılması.
Bu istiqamətlərə daxil olan 8 mövzu, 32 iş və 42 mərhələ üzrə elmi-tədqiqat işləri aparılır.
İnstitutda 30 laboratoriyanı birləşdirən 8 elmi şöbə, fiziki-kimyəvi analiz cihazlarından kollektiv istifadə mərkəzi və 3 elmi-yardımçı şöbə fəaliyyət göstərir.
MÜHÜM NƏTİCƏLƏR
“KOHERENT-SİNXRONLAŞDIRILMIŞ OKSİDLƏŞMƏ REAKSİYALARI” şöbəsi
PROBLEM
Katalizin fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi, yeni katalizatorların və adsorbentlə-rin yaradılması
MÜHÜM NƏTİCƏ
İlk dəfə olaraq əsas işçi elementi dəmirporfirin biomimetik katalizatoru olan yarımkeçirici (Si) tərkibli katalaz tipli biomimetik elektrod hazırlanmışdır. Elektrodun yüksək aktivliyi və həssaslığı H202-in məhlulda 10-6 küt.%-ə qədər qatılığını təyin etməyə imkan verir və H2O2-in təsirinə qarşı davamlı olub təkrar istifadə üçün yararlıdır.
İcraçılar: akademik Tofiq Nağıyev, k.ü.f.d. Nəhməd Əli-zadə, e.i. Nurana Məlikova
OKSİDLƏŞDİRİCİ HETEROGEN KATALİZ” şöbəsi
PROBLEM
Katalizin fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi, yeni katalizatorların və adsorbentlərin yaradılması
MÜHÜM NƏTİCƏ
Krekinq və piroliz qazlarının emalı kompleksinin optimal layihələşdirilməsi misalında kimya-texnoloji sistemlərin modelləşdirilməsi və optimal layihələşdirilməsinin yeni metodu (optimal uzlaşdırılmış material və istilik axınlarının təyini) işlənib hazırlanmışdır.
İcraçılar: akademik Ağadadaş Əliyev, t.ü.f.d.,ap.e.i. Alla Hüseynova, t.ü.f.d., b.e.i. Aqil Səfərov
“NANO- VƏ ELEKTROKATALİZ” şöbəsi
PROBLEM
Katalizin fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi, yeni katalizatorların və adsorbentlə-rin yaradılması
MÜHÜM NƏTİCƏ
Doksorubisin antibiotikinin uzun müddətli bioloji aktivliyini saxlamaq məqsədilə onun immobilizasiyası üçün daşıyıcının tərkibində 14-18 nm ölçülü gümüş nanohissəcikləri olan poli-N-vinilpirrolidon və qummiarabik əsaslı nanobiokompozitlər sintez olunmuşdur.
İcraçılar: k.e.d. Nizami Zeynalov, k.ü.f.d., b.e.i. Şamo Tapdıqov, e.i. Samirə Məmmədova
“QEYRİ-ÜZVİ FUNKSİONAL MATERİALLAR” şöbəsi
PROBLEM
Mineral və bərpa olunan xammal emalının fiziki-kimyəvi əsasları və yeni qeyri-üzvi funksional materialların sintezi.
MÜHÜM NƏTİCƏ
ШХ15 poladı üzərində qarışıq Cr-Ti karbidləri formalaşdırılmış örtüyə molibdenin daxil edilməsi ilə poladın korroziyaya və eroziyaya dayanıqlığı əsaslı şəkildə yüksəldilmiş və onun pittinq əmələgətirmə potensialı 200 mV müsbət tərəfə sürüşdürülmüşdür. Termodiffuziya üsulu ilə işlənmiş bu tip poladlar sənayenin bir çox sahələrində, o cümlədən hərbi sənayedə də istifadə oluna bilər.
İcraçılar: k.ü.f.d. Hilal Tahirli, e.i. Elşən Əkbərov
"KİMYƏVİ VƏ EKOLOJİ PROSESLƏRİN MODELLƏŞDİRİLMƏSİ VƏ
TEXNOLOGİYASI" şöbəsi
PROBLEM
Kimyəvi proseslərin texnologiyası və modelləşdirilməsi.
MÜHÜM NƏTİCƏ
Pirokondensatın yüngül qətranından ilk dəfə olaraq yeni texnologiya ilə alkilləşmə prosesində xammal kimi istifadə edilə bilən, təmizliyi 98,5% olan benzolun alınma prosesi təklif olunur. Üsul texnoloji cəhətdən sadəliyi, hidrodealkilləşmə mərhələsini istisna etməyi, az enerji və metal tutumluğu, iqtisadi cəhətdən əlverişli olması ilə fərqlənir.
İcraçılar: t.e.d., professor Fikrət Sadıxov, k.ü.f.d. İdris Hüseynov, mühəndis İradə Məmmədova
PATENT İŞİ
Hesabat ilində İnstitutun 16 ixtiraya dair iddia ərizəsi Azərbaycan Respublikası Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsinin Sənaye Mülkiyyəti Ekspertiza Mərkəzinə (Az Patent) göndərilmişdir və İnstitutun ixtiraçıları Azərbaycan Respublikasının 2 patentini almışlar.
2015-ci ildə İnstitutun aşağıda qeyd olunan laboratoriyalarının əməkdaşları tərəfindən Azərbaycan Respublikası Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsinə 16 iddia ərizəsi göndərmiş və bütün işlərə ilkin ekspertizanın müsbət rəyi alınmışdır.
İDDİA ƏRİZƏLƏRİ
Cədvəl 1
№ | Lab. | İxtiranın adı | Müəlliflər | İddia ərizəsinin №-si və ilkinlik tarixi |
1 | 2 | “O karboksibenzoilferrosenin natrium duzunun alınma üsulu” | G.Z.Süleymanov S.H.Zəkiyeva R.M.Muradxanov T.İ.Hüseynova D.B.Tagiyev |
a 2014 0129 24.02.2015 |
2 | 15 | “1,3-metiltsikloheksadienin alınma üsulu”
| A.M.Əliyev Z.A.Şabanova Ə.İ.Kərimov Ü.M.Nəcəf-Quliyev |
a 2014 0140 26.02.2015 |
3 | 15 | “Valerian aldehidinin alınma üsulu” | A.M.Əliyev F.A.Ağayev Ə.Ə.Sarıcanov K.İ.Mətiyev |
a 2014 0139 26.02.2015 |
4 | 3 6 | “Kristallaşma prosesinin idarə olunması üsulu” | D.M.Babanlı D.B.Tağıyev S.Z.İmaməliyeva İ.M.Babanlı M.M.Əsədov |
a 2015 0002 29.06.2015 |
5 | 6 19
| “Rentgen şüaları detektorunun rentgenhəssaslığının idarə edilməsi üsulu” | S.N.Mustafayeva M.M.Əsədov E.A.Kərimova A.N.Məmmədov |
a 2015 0005 18.03.2015 |
6 | 6 | “Az həll olan duzların və həll olan kompleks birləşmələrin reaksiyalarının tarazlıq sabitlərinin təyini üsulu” | D.B.Tağıyev M.M.Əsədov Ə.N.Əzizova İ.S.İmamverdiyeva |
a 2015 0007 13.03.2015 |
7 | 6 19 | “Xalkopirit quruluşlu mis-indium disulfid kristallarının alınması üsulu” | S.N.Mustafayeva M.M.Əsədov A.N.Məmmədov |
a 2015 0028 18.04.2015 |
8 | 27 | “Kraun-efirlərin alınması üsulu” | R.N.Budaqova S.B.Zeynalov H.X.Xocayev |
a 2015 0031 12.09.2015 |
9 | 7 | “Fenilasetilenin stirola selektiv hidrogenləşmə üsulu” | V.M.Əhmədov İ.D.Əhmədov N.Y.Melnikova H.Q.Nurullayev V.M.Əhmədov |
a 2015 0042 25.06.2015 |
10 | 15 | “Valerian turşusunun alınması üsulu” | A.M.Əliyev F.A.Ağayev | a 2015 0047 03.08.2015 |
11 | 29 | “Tozvari maddələr üçün titrəyişli dənəvərləşdirici” | F.M.Sadıqov Q.M.Səməd-zadə Ş.C.Cahandarov Q.S.Qəhrəmanov İ.H.Məmmədova N.S.Sadıqova |
a 2015 0093 |
12 | 10 | “Qazların hidrogen sulfid və kükürd-dioksiddən təmizlənməsi üçün absorbent” | Ə.A.İbrahimov M.M.Əhmədov R.M.Vəkilova R.H.Həmidov |
a 2015 0092 26.11.2015 |
13 | 2 14 | “Ferrosenin tullantısız texnologiya ilə alınması üsulu və qurğu” | G.Z.Süleymanov D.B.Tağıyev Q.İ.Kəlbəliyev T.İ.Hüseynova R.M.Muradxanov F.S.İbrahimova |
a 2015 0098 |
14 | 17 | “Renium tellur misdən ibarət nazik təbəqələrin alınma üsulu” | D.B.Tağıyev E.Ə.Salahova P.Ə.Kələntərova K.F.İbrahimova |
a 2015 0097 20.08.2015 |
15 | 17 | “Reniumun üçlü ərintilərinin nazik təbəqələrinin alınma üsulu” | D.B.Tağıyev E.Ə.Salahova Ə.F.Heybətova P.Ə.Kələntərova K.F.İbrahimova |
a 2015 0099 20.08.2015 |
16 | 15 | “1,4- butandiolun alınma üsulu” | A.M.Əliyev F.V.Əliyev K.İ.Mətiyev F.A.Ağayev A.R.Səfərov |
a 2015 0106 27.10.2015 |
2015-ci ildə İnstitutun aşağıda qeyd olunan laboratoriyalarının əməkdaşları Azərbaycan Respublikasının 2 patentini almışlar (Cədvəl 2) .
1. Lab. № 2 – 2 patent (Lab. rəh. Süleymanov G.Z.)
İnstitutun 8 nəfər əməkdaşı 2015-ci ildə alınmış 2 patentin müəllifidir. Qeyd olunan ixtiralar üzrə iddiaçı və patent sahibi AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutudur.
2015-ci ildə Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun əməkdaşları tərəfindən alınmış Patentlər
Cədvəl 2
№ |
Lab. |
İxtiranın adı |
Müəlliflər | Patentin №-si və Dövlət reyestrində qeydiyyat tarixi |
1 |
2 23 14 15 |
“Qoruyucu örtüklərin kation elektroçökməsinin çirkab sularının üzvi həlledicilərdən təmizlənməsi üsulu”
| G.Z.Süleymanov F.A.Zoroufi H.M.Tahirli Ə.A.Həsənov R.M.Muradxanov Q.İ.Kəlbəliyev A.M.Əliyev |
İ 2015 0043 15.072015 |
2 |
2 15 |
“Çirkab sularının üzvi maddələrdən ekstraksiya ilə təmizlənməsi üsulu”
| Ə.A.Həsənov G.Z.Süleymanov A.M.Əliyev R.M.Muradxanov S.H.Zəkiyeva |
İ 2015 0044 15.072015 |
İNSTİTUTUN TƏTBİQ İŞLƏRİ
Tətbiq üçün İnnovasiya mərkəzinə təqdim edilmiş işlər
1. Naften karbohidrogenlərinin tsiklik dien karbohidrogenlərinə selektiv oksidləşdirici dehidrogenləşməsi
İşin rəhbəri: akademik Ağadadaş Əliyev
Proses aşağı temperaturda aktiv seolit katalizatorlarının iştirakı ilə aparılır. Bunun üçün katalizatorlar sintez olunmuş, reaksiyaların kinetikası və mexanizmi öyrənilmiş və proseslərin sənayedə optimal layihələşdirilməsinin elmi əsasları işlənib hazırlanmışdır. Alınan tsiklik dienlər fizioloji aktiv maddələrin, polimer sənayesində, təbii birləşmələrin analoqlarının alınmasında və dərman preparatlarının məqsədli sintezində istifadə olunur.
2. Etilen istehsalı üçün benzinin pirolizindən alınan ağır qatrandan təmiz naftalinin alınması
İşin rəhbəri: t.e.d. Fikrət Sadıqov
Pirolizə verilən benzinin, xammalın tərkibindən asılı olaraq naftalinin miqdarı 30%-ə qədərdir. Naftalinə kimya, o cümlədən lak-boya məhsulları istehsalında, əczaçılıqda, müdafiə sənayesində tələbat olduğu üçün onun istehsalı aktualdır.
Yüksək təmizliklə naftalinin alınmasında əvvəlcə ağır qatrandan naftalin fraksiyası ayrılır, sonra isə rektifikasiya yolu ilə təmiz naftalin alınır.
3. Üzvi qalıqlarla çirklənmiş suların təmizlənməsinin resirkulyasiyalı texnologiyasının işlənib hazırlanması.
İşin rəhbəri: Akademiyanın müxbir üzvü Qüdrət Kərbəliyev
Çirkab sularının təmizlənməsi üçün texnoloji qurğu 3 pilləli maye fazalı ekstraksiya qovşağından, faza ayrılmaları qovşağından və rektifikasiya yolu ilə komponentlərin ayrılması və onların prosesə qaytarılması qovşağından ibarətdir.
4. Tullantısız texnologiya ilə bitsiklopentadienli dəmirferrosenin alınma üsulu
İşin rəhbəri: Gülməmməd Süleymanov
Proses aktivləşdirilmiş monotsiklopentadienlə solvatlı dəmir iki-xloridin qarşılıqlı təsir reaksiyasına əsaslanır. Ferrosen yanacaq–energetika komplekslərində oktan qaldırıcı və tüstü azaldıcı kompozisiyaların hazırlanmasında əsas komponent kimi istifadə edilir. Texnologiyanın üstünlüyü ondadır ki, onun istehsalı zamanı asan alışan və partlayışa səbəb olacaq kimyəvi reagentlərdən istifadə olunmur.
5. Atmosfer azotunun pilot qurğuda hidrogen peroksidlə azot 1-oksidə (N2O) fiksasiyası
İşin rəhbəri: akademik Tofiq Nağıyev
Prosesin üstün cəhəti ondan ibarətdir ki, atmosfer azotunun oksidləşmə fiksasiyası prosesi axar reaktorda katalizator istifadə olunmadan aparılır. Fiksasiya qurğusu 3 seksiyadan ibarətdir:
- İlkin maddələrin saxlanma və verilməsi seksiyası
- Reaktor seksiyası
- Alınan məhsulun soyuması və toplanması zonası
Sənayedə tətbiq olunan işlər
1. Polistirol qatranı əsasında korroziyaya qarşı modifikasiya olunmuş örtüklərin alınması və tətbiqi
İşin rəhbəri: t.ü.f.d. Talıb Hüseynzadə
Korroziya əleyhinə modifikasiya olunmuş bitum-polimer kompozisiya örtüyü “Bikoplast” meliorasiya və su təsərrüfatı sistemində magistral su kəməri və hidro texniki qurğuların tikintisində deformasiya olunmuş kanal bəndi və korroziya əleyhinə hermetiklər kimi, polad borular üçün polimer örtüklər kimi tətbiq olunur. Müvafiq tətbiq aktları alınmışdır.
Keçici işlər
1. Ferrosenin və onun bəzi törəmələrinin dizel yanaacqlarının keyfiyyət göstəricilərinə təsiri (Heydər Əliyev adına Bakı Neft Emalı zavodunda sınaqdan keçirilmişdir).
Işin rəhbəri: k.e.d., professor Gülməmməd Süleymanov.
Dizel yanacaqlarının 75-94%-nin tam yanmasını təmin edən ferrosen və onun bəzi törəmələrinin istifadə imkanları müəyyən edilmişdir.
ELMİ-TƏŞKİLATI FƏALİYYƏT
a) Elmi şuranın fəaliyyəti:
Hesabat dövründə Elmi ġuranın 1 iclası keçirilmiş və bu iclaslarda 2015-ci il üçün struktur bölmələrin işçi proqramları, 2016-ci ildə keçiriləcək elmi-tədqiqat işlərinin planları, İnstitutun doktorantura və dissertanturasına 2011–2015-ci illərdə qəbul olunanların attestasiyasının nəticələri, 2015-ci ildə qəbul olunanların fərdi iş planları, Elmi Şuranın və Ümumi Elmi Seminarın 2015-ci il üçün təqvim planları, 2015-ci ildə İnstitutun gənc əməkdaşlarının elmi fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi məqsədi ilə akad. M.Nağıyev adına təsis edilmiş mükafata və “Gənclər üçün Prezident mükafatı”na layiq görülən gənc alimlərin təklif edilməsi, əməkdaşlara ixtisaslar üzrə dosent elmi adının verilməsi, Şuraya təqdim olunmuş monoqrafiyaların çapa tövsiyəsi və s. məsələlər müzakirə olunmuşdur.
Elmi Şura iclaslarında əməkdaşların baş elmi işçi, aparıcı elmi işçi, böyük elmi işçi vakant vəzifələrini tutmaq üçün keçirilən müsabiqənin nəticələri müzakirə olunub və AMEA-nın Kimya Elmləri Bölməsinə təsdiq üçün təqdim olunub.
Elmi Şuranın iclaslarında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərman və Sərəncamlarının icrası haqqında, Azərbaycan MEA Rəyasət Heyətinin sərəncamları və qərarları, Ali Attestasiya Komissiyasının və başqa yerli və xarici elmi təşkilatların məktubları və s. müzakirə olunmuş və onlara müvafiq cavablar verilmişdir.
Elmi Şuranın iclaslarında müntəzəm olaraq 2015-ci il ərzində xarici ölkələrdə ezamiyyətdə olmuş əməkdaşların hesabatları dinlənilmiş və təsdiq edilmişdir.
İlin sonunda struktur bölmələrinin 2015-ci il üzrə elmi və elmi-təşkilati hesabatları prezentasiya şəklində aparılmış, “direktorluq hesabatı” təsdiq edilmiş və elmi işlərdə əldə edilən mühüm nəticələr müzakirə edilmişdir.
Şurada 3 nəfərə 2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. Oruc Kərimli, k.ü.f.d. Əsmət Əzizova, k.ü.f.d. Vaqif Vəliyev), 3 nəfərə 2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. Pəri Muradova, k.ü.f.d. Zümrüd Şabanova, k.ü.f.d. Ədilə Əliyeva), 1 nəfərə 2307.01 – “Fiziki kimya” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. Lyudmila Kojarova), 1 nəfərə 2306.01 – “Üzvi kimya” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. Dilarə Vəliyeva), 2 nəfərə 3303.01 – “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. Qoşqar Əliyev, k.ü.f.d. Talıb Hüseyn-zadə), 1 nəfərə 2304.01 – “Makromolekullar kimyası” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. Şamo Tapdıqov) və 1 nəfərə 2314.01 – “Neft kimyası” ixtisası üzrə (k.ü.f.d. Tamilla Qulubəyova) dosent elmi adı verilməsi məsələsi müzakirə olunmuş və sənədlər AAK-na təqdim edilmişdir.
Elmi Şuranın iclaslarında elmi əməkdaşlıqla bağlı yeni müqavilələr müzakirə olunub təsdiq edilmişdir, həmçinin 2015-ci ilə qədər bağlanılmış və fəaliyyətdə olan müqavilələr əsasında aparılan elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsinə baxılmışdır.
Bu müqavilələr əsasında birgə aparılan elmi tədqiqatların əlaqələndirilməsi, elmi işləmələrin effektivliyinin artırılması və alınan nəticələrin mühüm olması müzakirə olunaraq təsdiq edilmişdir.
Elmi Şuranın genişləndirilmiş iclaslarında İspaniyanın “Bask Ölkəsi Universitetinin” (University of the Basque Country) professoru (Full Professor) Yevgeni Vladimiroviç Çulkovun “Bərk cisimlərin elektron quruluşlarında relyativistik effektlər, ikiölçülü Buçkov Raşba sistemləri və Topoloji İzolyatorlar” və Elmi hesablamalar üzrə Emerson Mərkəzi, Emory Universiteti, Corciya 30322, ABŞ professor Camal Musayevin “Yeni Katalizator və Texnoloji Layihə istiqamətində çoxprofilli və birgə tədqiqatlar” mövzusunda məruzələri dinlənilmişdir.
b) Elmi seminarların işi:
AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunda Dissertasiya şurasının nəzdində 2316.01 – ”Kimyəvi kinetika və kataliz”, 2303.01 – ”Qeyri-üzvi kimya”, 3303.01 – ”Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisasları üzrə Elmi Seminar fəaliyyət göstərir. Elmi seminarın tərkibi 20 nəfərdən ibarətdir (2 müxbir üzv, 10 elmlər doktoru, 8 fəlsəfə doktoru). Elmi seminarda hesabat ilində aşağıdakı dissertasiya işləri müzakirə olunmuşdur:
1. 05.03.2015-ci ildə ADNA “Fiziki və analitik kimya” kafedrasının dosenti, k.ü.f.d. Fətdah Həşimovun “Təbii və sintetik seolitlər və onların modifikasiya olunmuş formaları üzərində C2–C5 olefinlərin katalitik çevrilmə qanunauyğunluqları” mövzusunda doktorluq dissertasiyası.
İxtisas: 2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz”.
2. 31.03.2015-ci ildə Sumqayit Dövlət Unviersitetinin “Ümumi və qeyri-üzvi kimya” kafedrasının dosenti, t.ü.f.d Muxtar Səmədovun “ İntensivləşdirici əlavələrin iştirakı ilə təbii fosfatların sulfat turşusunda parçalanmasından superfosfat istehsalının nəzəri və texnoloji əsasları” mövzusunda doktorluq dissertasiyası.
İxtisas: 3303.01 –“Kimya texnologiyası və mühəndisliyi”.
3. 14.04.2015-ci ildə AMEA-nın M.Nağıyev adına KQUK İnstitutunun “Biomimetik sensorlar və azot 1-oksidlə oksidləşmə” laboratoriyasınln müdiri k.ü.f.d. Nəhməd Əli-zadənin “Piridin və onun törəmələrinin hidrogen peroksidlə koherent-sinxronlaşdırılmış selektiv oksidləşməsi reaksiyaları” mövzusunda doktorluq dissertasiyası.
İxtisas: 2316.01. – “Kimyəvi kinetika və kataliz”.
4. 03.06.2015-ci ildə BDU “Ümumi və qeyri-üzvi kimya” kafedrasının dissertantı Nəsibova Lalənin kimya üzrə fəlsəfə doktoru dərəcəsi almaq üçün “Ho–As(Sb) –Se sistemlərinin şüşəvari və kristallik halda tədqiqi” mövzusunda dissertasiyası.
İxtisas: 2303.01 –“Qeyri-üzvi kimya”.
5. 17.06.2015-ci ildə ADNA “Faydalı qazıntı yataqlarının işlənməsi” kafedrasının müdiri, dosent, t.ü.f.d. Ələkbər Həsənovun “Avtomobil sənayesinin tullantı sularının maye fazalı ekstraksiya üsulu ilə təmizlənməsi texnologiyasının elmi əsaslarının işlənib hazırlanması” mövzusunda doktorluq dissertasiyası.
İxtisas: 3303.01 “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi”.
6. 02.10.2015-ci ildə AMEA-nın M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun dissertantı Şamama Hacıbala qızı Məmmədovanın “Kalium karboksil-metilsellüozun sintezi və superfosfat dənələrinin kapsullaşdırılması prosesinin texnoloji əsasları və riyazi modelləşdirilməsi” mövzusunda dissertasiyası.
İxtisas: 3303.01 – “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi”.
7. 23.10.2015-ci ildə M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun dis-sertantı Aynurə Şəmil qızı Tomuyevanın “Metalların (Cu, Zn, Cd, Co, Ni) o- və p-ftal turşuları ilə kompleksləri əsasında klatrat birləşmələrinin sintezi və quruluş kimyəvi tədqiqi” mövzusunda dissertasiyası.
İxtisas: 2303.01 –“Qeyri üzvi kimya”.
Müzakirədən keçənlər: 4 elmlər doktoru, 3 fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün dissertasiya işinin müzakirəsi olmuşdur.
c) Dissertasiya şurasının işi:
İnstitutun nəzdində 2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya“, 2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz”, 3303.01 – “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisasları üzrə Dissertasiya Şurası fəaliyyət göstərir. Hesabat ilində Dissertasiya Şurasında 5 elmlər doktoru (Əli-zadə Nəhməd İslam oğlu – Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu, Həşimov Fətdah Abdulla oğlu – Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti, Həsənov Ələkbər Ağasəf oğlu – Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti, İsmayılov Rayyət Hüseyn oğlu – Neft-Qaz Elmi Tədqiqat-Layihə İnstitutu, Səmədov Muxtar Məmməd oğlu – Sumqayıt Dövlət Universiteti) və 1 fəlsəfə doktoru (Nəsibova Jalə Elqiz qızı – Bakı Dövlət Universiteti) elmi dərəcəsi almaq üçün dissertasiya müdafiə olunmuşdur.
ç) Nəşriyyat fəaliyyəti:
Hesabat ilində İnstitut əməkdaşları tərəfindən yüksək impakt faktorlu xarici jurnallarda məqalələr dərc olunmuşdur: Неорганические материалы, Физика Твердого Тела, Журнал Органической Химии, American Journal of Polymer Science, Theoretical foundations of chemical engineering, Journal of Advances in Chemistry, Materials Sciences and Applications, Journal of Engineering and Thermophysics, International Journal of Current Research, Advances in Chemical Engineering and Science, New Journal of Physics, Physical Review B, Journal of Alloys and Compounds, Advanced Scientific and Technical Research, Australian Journal of Basic and Applied Sciences, RSC Advances, IJECCE (International Journal of Electronics Communication and Computer Engineering), Materials Science in Semiconductor Processing, Polish Journal of Chemical Technology, Journal of Materials Science and Chemical Engineering. Ümumiyyətlə bu il 146 məqalə, o cümlədən xaricdə 97, respublikada 49 məqalə çap olunmuşdur. Dövri nəşrlər sahəsində “Azərbaycan Kimya Jurnalı”nın və “Kimya Problemləri Jurnalı”nın 1, 2, 3 nömrələri çap olunmuş, 4-cü nömrələri isə nəşrə təqdim olunmuşdur. İnstitutun əməkdaşları İspaniyada (Madrid, Donostia San-Sebastian şəhərlərində), Ukraynada (Kiyevdə), Belarusiyada (Minskdə), Gürcüstanda (Batumidə), Türkiyədə (İstanbulda), Böyük Britaniya Krallığında (Haddersfield Universitetində), Bosniya və Herseqovinada (Sarayevoda) və sair xarici ölkələrdə keçirilmiş konfranslarda məruzələrlə çıxış etmiş və xarici ölkələrdə 125 tezis çap olunmuşdur. Hesabat ilində İnstitutun əməkdaşları tərəfindən 7 kitab (1-i dərslik) nəşr edilmişdir:
- А.Мамедов. Термодинамика систем с немолекулярными соединениями. Расчет и аппроксимация термодинамических функций и фазовых диаграмм. LAP LAMBERT Academic Publishing. 2015.115 c.
- Dilqəm Tagıyev, Asif Məmmədov. Tək atomlardan supramolekulyar kimyaya. Bakı, Elm. 2015, 315 s.
- Г.И.Келбалиев, С.Р.Расулов, А.Г.Рзаев. Нефтяная гидродинамика. Москва, 2015. 360 с.
- И.Мамедьярова, Д.Селимханова, Е.Акберов. Азотсодержащие органические соединения как ингибиторы коррозии стали. Германия. LAP Lambert Academic Publishing. 2015. 51 с.
- Babanlı M.B., Ġlyaslı T.M., Sadıqov F.M., Yusibov Y.Ə. Fiziki-kimyəvi analizin əsasları. Bakı, Azərbaycan nəşr., 2015. 248s.
- Toplayanı V.Qasımov. “Tükənməzlik” AMEA-nın müxbir üzvü Xudu Məmmədova həsr olunmuş məqalələr və xatirələr toplusu. Bakı, Elm. 2015, 218 c.
- Саадат Мамедова. Диффузионные покрытия и ПАВ для защиты от коррозии стальных изделий. LAP LAMBERT Academic Publishing. 2015. 99 c.
YÜKSƏK İXTİSASLI ELMİ KADRLARIN HAZIRLANMASI
Yüksək ixtisaslı elmi kadrların işi doktoranturada və dissertanturada təhsil, dünyada tanınmış elmi mərkəzlərində keçirilən məktəb-seminarlarda, gənc alimlər üçün təşkil olunan beynəlxalq layihələrdə və qrantlarda, müsabiqələrdə, konfranslarda və seminarlarda iştirak etmə yolu ilə həyata keçirilmişdir.
Hesabat ilində fəlsəfə doktoru proqramı üzrə doktoranturaya 2 nəfər qəbul edilmişdir.
Dissertantura yolu ilə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün İnstitutda təhsil alan 17 dissertantdan 4 nəfəri müxtəlif elmi müəssisələrin işçiləridir və 2 nəfəri isə İran İslam Respublikasının vətəndaşıdır.
Hazirda İnstitutun doktoranturasında fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün aşağıda göstərilən ixtisaslar üzrə 27 nəfər təhsil alır, onlardan 10 əyani, 17 qiyabi:
2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası – 3 qiyabi, 6 əyani
2301.01 – “Analitik kimya” ixtisası – 1 qiyabi
2304.01 – “Makromolekullar kimyası” ixtisası – 1 qiyabi
2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası – 8 qiyabi, 3 əyani
3303.01 – “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası – 1 qiyabi, 1 əyani
2307.01 – “Fiziki kimya” ixtisası – 2 qiyabi
2308.01 – “Elektrokimya” ixtisası – 1 qiyabi
elmlər doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün 3 nəfər büdcə hesabına təhsil alır:
2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası – 2 nəfər
2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası – 1 nəfər
Ġnstitutun dissertanturasжnda elmlər doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün 10 nəfər dissertasiya işi üzrə çalışır:
2303.01 – “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası – 3 nəfər
2307.01 – “Fiziki kimya” ixtisası – 1 nəfər
2316.01 – “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası – 4 nəfər
3303.01 – “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası – 2 nəfər
fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün 17 nəfər:
2303.01 - “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası – 9 nəfər
2307.01 - “Fiziki kimya” ixtisası – 1 nəfər
2316.01 - “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası – 3 nəfər
2304.01 – “Makromolekullar kimyası” ixtisası – 1 nəfər
3303.01 - “Kimya texnologiyası və mühəndisliyi” ixtisası – 3 nəfər
Onlardan 2 nəfər xarici ölkə vətəndaşıdır (İran İslam Respublikası).
2015/2016-cı tədris ili üçün AMEA-nın magistraturasına qəbul haqqında Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasının 8/Q saylı 07.09 2015-ci il tarixli əmri ilə və Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Prezıdentinin 10.09.2015-ci il tarixli 480 № li sərəncamına əsasən İnstitutun magistraturasına “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisası üzrə (əyani) bakalavrlar qəbul olunmuşlar: İbrahimova Nigar Ziya qızı, Bəhrəmov Eynulla Siyasət oğlu, Abdurəhmanova Nərmin Ələsgər qızı.
İnstitutda magistratura təhsili ilə bağlı normativ-hüquqi sənədlərə uyğun olaraq tədris prosesi təşkil edilmişdir.
Magistrlərlə İnstitutun direktoru akademik Dilqəm Tağıyev görüş keçirmiş və qeyd etmişdir ki, işlərini səmərəli və vaxtında tamamlamaq üçün onlara hər bir imkan yaradılacaq.
ELMİ-TƏŞKİLATI İŞLƏR VƏ TƏLTİFLƏR
Azərbaycan MEA-nın 70 illiyi ilə əlaqədar olaraq:
1. AMEA-nın müxbir üzvü, prof. Qüdrət Kəlbəliyev – “Şöhrət” ordeni
İnstitutun elmi katibi k.e.d. Mina Münşiyeva – “Tərəqqi” medalı ilə təltif olunmuşlar.
2. Uzunmüddətli məhsuldar elmi və elmi-ictimai fəaliyyətlərini nəzərə alaraq İnstitutun k.e.d. Nizami Zeynalov, k.ü.f.d. Esmira Qulu-zadə, k.ü.f.d. Hilal Tahirli, k.e.d. Elza Salahova, k.e.d. İmir Əliyev, k.e.d. Sərdar Zeynalov, k.ü.f.d. Rəna Mirzəyeva
Kimya Elmləri Bölməsinin Fəxri Fərmanı ilə təltif olunmuşlar;
3. Elmi nailiyyətlərinə və xidmətlərinə görə İnstitutun 31 əməkdaşına Şəxsi İĢinə yazılmaqla təşəkkür elan edilmişdir.
Hesabat ilində AMEA-nın müxbir üzvü, prof. Əjdər Məcidov AMEA Rəyasət Heyətinin iclasında “Molekulyar maqnetiklər və keçiricilər” mövzusunda elmi məruzə ilə çıxış etmişdir.
AMEA-nın müxbir üzvü, prof Məhəmməd Babanlı "Fiziki kimyəvi analizin və qeyri-üzvi materialşünaslığın inkişafında böyük xidmətlərinə görə" Rusiya EA-nın Kurnakov medalı və diplomla təltif edilmişdir
K.ü.f.d. Zümrüd Şabanova və e.i. Sevinc Osmanova Gənc Alim və Mütəxəssislər üçün İnstitutda təsis edilmiş “Akademik Murtuza Nağıyev” adına mükafata layiq görülmüşlər.
Gənc tədqiqatçılar e.i. Firuzə Əliyeva və k.e.i. Aytən Babayeva Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun keçirdiyi Gənc alim və mütəxəssislərin 3-cü qrant müsabiqəsinin qalibi olmuĢlar.
AMEA-nın 70 illiyi münasibətilə İnstitutun Gənc Alim və mütəxəssislər şurasının həmtəşkilatçılığı ilə “Akademik Elm Həftəliyi – 2015” Beynəlxalq Multidissiplinar Forumu keçirilmişdir. Forumda İnstitutun gənc alim və mütəxəsisləri 20 elmi məruzə ilə çıxış etmişlər.
GƏNC ALİM VƏ MÜTƏXƏSSİSLƏR ŞURASI
Akademik M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının Rəyasət Heyəti tərəfindən təsdiq olunmuş fəaliyyət planına uyğun olaraq İnstitut rəhbərliyinin dəstəyi ilə 2015-ci ildə bir sıra elmi-ictimai tədbirlər həyata keçirmişdir. Bu ilin mart ayının 12-də İnstitutda Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının təşkilatçılığı ilə Bakı Avropa Liseyinin şagirdləri üçün “Açıq qapı” günü keçirilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, elmlə təhsilin vəhdətinin təmin edilməsi, kadr hazırlığı sisteminin müasir standartlara uyğun olaraq təkmilləşdirilməsi, elmi-tədqiqat işlərinin nəticələrinin tədris prosesində tətbiqi AMEA-nın qarşısında duran əsas vəzifələrdəndir. Belə tədbirlərin keçirilməsində məqsəd şagirdlərin dünyagörüşünün formalaşdırılması, onlarda kimya elminə marağın artırılmasıdır. Tədbir çərçivəsində şagirdlər üçün kimya fənni üzrə viktorina keçirilmiş və qaliblər tərifnamə ilə təltif olunmuşlar. Bundan başqa, məktəblilər üçün əyləncəli elmi şoular nümayiş etdirilmiş, müxtəlif laboratoriyalara ekskursiyalar təşkil edilmişdir. Həmçinin Şura üzvü Şamo Tapdıqov “Ağıllı-smart polimerlər” mövzusunda məruzə ilə çıxış etmiş, şagirdlərin suallarını cavablandırmışdır. Cari ilin aprelin 29-da İnstitutunda Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası tərəfindən mexanika, optika və elektronika sahəsində dünyanın aparıcı şirkətlərindən olan OPTEK şirkəti ilə birgə “Kütlə spektroskopiyası“ adlı ümumrespublika elmi seminarı keçirilmişdir. Seminarın keçirliməsində məqsəd kütlə spektroskopiyası sahəsində avadanlıqlarla işləmək metodlarının istifadəçilər tərəfindən mənimsənilməsini təmin etmək, bu sahədə son nailiyyətləri seminar iştirakçıları ilə bölüşməkdən ibarət idi. Seminarda AMEA-nın KEB İnstitutlarının, Geologiya və Geofizika, Fizika, Radiasiya Problemləri İnstitutlarının, həmçinin Bakı Dövlət Universiteti və Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının spektroskopiya sahəsində çalışan çənc mütəxəssisləri iştirak etmişlər. Tədbirdə OPTEK şirkətinin partnyoru olan CAMECA kompaniyasının mütəxəssisləri məruzə ilə çıxış etmis və yerli mütəxəssislərin suallarını cavablandırmışlar.
Bu il ilk dəfə olaraq Akademiyanın bir neçə institutunda, o cümlədən Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya institutunda magistratura pilləsi üzrə qəbul üçün elan verilmişdir. Gənclərin ali məktəblərdən elm mərkəzlərinə istiqamətlənməsini, həmçinin magistraturaya qəbulla əlaqədar müsabiqəyə hazırlıqlı gənclərin cəlb olunmasını təmin etmək məqsədi ilə AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası ali təhsil ocaqlarında elmi seminarlar təşkil etmişdir. Belə seminarlardan biri İnstitutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası ilə birgə cari ilin may ayında Bakı Dövlət Unversitetinin kimya fakültəsinin tələbələri üçün keçirilmişdir. Şura sədri Faiq Məmmədov İnstitutun tarixi, orada aparılan elmi-tədqiqat işlərinin istiqamətləri və müəssisənin müasir tipli maddi-texniki bazası haqqında seminar iştirakçılarına geniş məlumat vermiş, həmçinin İnstututda gənclər üçün yaradılan imkanlardan, onların əldə etdikləri uğurlardan və ilk dəfə olaraq bu il İnstitutda magistratura pilləsi üzrə “Kimyəvi kinetika və kataliz” ixtisasında qəbulun aparılacağından söz açaraq qeyd etmişdir ki, Universitet tələbələrinin bu qəbulda iştirak etməsi gələcəkdə onlar üçün elmi fəaliyyət istiqamətində böyük perspektivlər yaradacaqdır. Sonra İnstitutunun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının üzvü kimya üzrə fəlsəfə doktoru Şamo Tapdıqov “Ağıllı smart və ya intelligent polimerlər” mövzusu üzrə maraqlı təqdimatla çıxış etmişdir.
AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının 2014-cü ildən start verdiyi layihələrdən biri “Bu günün şagirdi və sabahın alimi” layihəsidir. Layihə çərçivəsində gənc tədqiqatçılar tərəfindən şagirdlərə eksperimental tədqiqatlar təqdim olunur. Bu layihənin həyata keçirilməsində məqsəd şagirdlərdə ilkin dünyagörüşünün forma-laşdırılması, onlarda elmə marağın artırılmasıdır. Şuranın üzvləri AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının keçirdiyi bu layihədə fəal iştirak edir. Belə ki, cari ilin mart ayında Bakı şəhərinin Qaradağ rayonunda yerləşən Əliheydər Kazımov adına 228 saylı orta məktəbdə və aprel ayında Suraxanı rayonu Hövsan qəsəbəsində yerləşən 270 saylı tam orta məktəbdə layihə çərçivəsində tədbir keçirilmişdir. Hər iki tədbirdə Institutun gəncləri AMEA-nın digər institutlarının əməkdaşları ilə birgə məktəblilərə müxtəlif elmi şoular təqdim etmişlər. Nümayiş olunan elmi şoular şagirdlər tərəfindən maraqla qarşılanmışdır. AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası və Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Bilik Fondunun birgə təşkilatçılığı ilə İsmayıllı rayonu üzrə şagirdlər arasında keçirilən “Riyazi məntiq” olimpiadasının keçirilməsində İnstitutun Gənc Alimlər Şurasının üzvləri yaxından iştirak etmişdir.
Cari ilin may–iyul aylarında İnstitutda Şuranın təşəbbüsü ilə “Fiziki tədqiqat üsullarından” – Elektron paramaqnit rezonansı, Nüvə maqnit rezonansı, İnfraqırmızı spektroskopiya, Ultrabənövşəyi spektroskopiya, Rentgenoqrqfik analizdən mühazirə və seminarlar təşkil olunmuşdur. Mühazirələrin keçirilməsində məqsəd gənc alim, doktorant və mütəxəssislərin fiziki-tədqiqat üsullarının nəzəri əsaslarının daha yaxşı mənim-sənilməsi və bu biliklərin praktik olaraq istifadəsini təmin etməkdən ibarətdir. Mühazirə və praktiki məşgələlər İnstitutun bu sahədə ixtisaslaşmış mütəxəssisləri olan AMEA-nın müxbir üzvi Əjdər Məcidov, kimya üzrə fəlsəfə doktorları Vaqif Qasımov və Mirheydər Abbasov tərəfindən aparılmışdır.
AMEA Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının təşkilatçılığı ilə 2–4 noyabr tarixində “AMEA-nın 70 illiyi”nə həsr olunan “Akademik Elm Həftəliyi – 2015” Beynəlxalq Multi-dissiplinar Forum keçirilmişdir. İlk dəfə olaraq Forum çərçivəsində interaktiv müzakirələr təşkil olunmuşdur. Bu müzakirələrin təşkil olunmasında əsas məqsəd respublikada fəaliyyət göstərən elmi-tədqiqat və təhsil müəssisələri, müvafiq nazirliklər, elmin inkişafına dəstək verən fondlar, sahibkarlıq subyektləri və media nümayəndələri ilə birgə mövcud problemlərin həlli yollarını araşdırmaqdan ibarət olmuşdur. Digər tərəfdən forum çərçivəsində keçirilən beynəlxalq konfransda dünyanın 22 ölkəsindən 300-ə yaxın gənc tədqiqatçı iştirak etmiş, 150-dən artıq məruzə dinlənilmişdir.
İnstitutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının sədri Faiq Məmmədov Forumun Təşkilat Komitəsinin üzvi kimi Forumun yüksək səviyyədə keçirilməsində fəal iştirak etmişdir. Konfrasda İnstitutun 20-yə yaxın gənc alim və mütəxəssisi apardıqları elmi-tədqiqat işlərinə dair məruzələr etmiş və onların nəticələri konfrans materialları şəklində nəşr olunmuşdur.
Institutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının təşkilatçılığı ilə cari ilin oktyabr ayının 1-dən noyabr ayının 1-dək İnstitutda “Akademik Murtuza Nağıyev” adına müka-fatın verilməsi üçün gənc alim və mütəxəssislər arasında müsabiqə elan edilmiş, 4 nəfər gənc tədqiqatçı müsabiqədə iştirak üçün sənədlərini təqdim etmişdir. İnstitut rəhbərliyinin əmri ilə yaradılan müsabiqə komissiyasının qərarına əsasən bu mükafata şura üzvləri Zümrüd Şabanova və Sevinc Osmanova layiq görülmüşlər.
Şura üzvlərindən iki nəfəri Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun keçirdiyi Gənc alim və mütəxəssislərin 3-cü qrant müsabiqəsinin qalibi olmuşdur.(e.i. Firuzə Əliyeva, k.e.i. Aytən Babayeva) 22 oktyabr 2015-ci il tarixində İnstitutda neft kimyası və kimya texnologiyası sahəsində görkəmli alim akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı keçirilmişdir. Konfransın yüksək səviyyədə keçirilməsində Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası da təşkilatçılardan biri kimi aktiv iştirak etmişdir. Konfrans materialları Elmi İnformasiya və Patent tədqiqatları, Elmi nəşrlər şöbələrinin köməyi ilə kitab şəklində dərc olunmuşdur. Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının sədri və üzvləri İnstitutun elmi nailiyyətlərini əks etdirən guşənin hazırlanmasında və 02–04 iyun 2015-ci il tarixində Bakı Ekspo Mərkəzində keçirilən XXII Beynəlxalq "Xəzər neft və qaz 2015" (Caspian Oil & Gas 2015) sərgisində və AMEA-nın 70 illiyinə həsr olunan sərgidə nümayiş etdirilməsində yaxından iştirak etmişlər.
Bundan başqa Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası “ 20 yanvar”, ”Xocalı soyqırımı“ kimi respublika əhəmiyyətli anım günlərinin İnstitutda qeyd edilməsində fəal iştirak etmişdir.
BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏR
İnstitut Yaponiya, Almaniya, Fransa, İspaniya, İtaliya, İsveç, Hollandiya, Danimarka, İsveçrə, Türkiyə, Rusiya və s. ölkələrin 40-dan artıq, həmçinin Respublikanın bir sıra elmi-tədqiqat müəssisələri və universitetləri ilə elmi əməkdaşlıq edir. Bu il İnstitutda İspaniyanın Donostia Beynəlxalq Fizika Mərkəsi ilə "Kvant Kompütinq və Spintronika üçün Qabaqcıl Materiallar" və Almaniyanın Berlin Texniki Universiteti, Böyük Britaniyanın Haddersfild Universiteti və Belarusiyanın Minsk İstilik və Kütlə Dəyişməsi İnstitutu ilə "Neft mənĢəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materialları əsasında katalizatorların sintezinə və tətbiqinə dair fundamental tədqiqatlar" (İNTERLABCAT) beynəlxalq laboratoriyaları yaradılmışdır. İNTERLABCAT laboratoriyasının təkibi:
1. AMEA-nın akad. M.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun “Nanokarbon katalizatorları iĢtirakında hidrogen peroksidlə oksidləĢmə” laboratoriyası (Eldar Zeynalov).
2. Almaniya Federasiyasının Berlin Texniki Universitetinin “MaterialĢünaslıq və texnologiya” laboratoriyası.
3. Belarusiyanın Minsk İstilik və Kütlə Dəyişməsi İnstitutunun “Mikro- və nanoölçülü materialların sintezi və analizi” laboratoriyası.
4. Böyük Britaniya Krallığının Haddersfild Uinversitetinin “Materiallar” laboratoriyası.
Professor Eldar Zeynalovun rəhbərliyi ilə laboratoriyanın əməkdaşları tərəfindən karbohidrogenlərin oksidləşməsində universal katalizator kimi tədbiq olunan nanokarbon katalizatorlarının fundamental aspektləri tədqiq olunacaqdır.
“Kvant Kompütinq və Spintronika üçün Qabaqcıl Materiallar” laboratoriyasında isə İspan tədqiqatçıları tərəfindən topoloji izolyatorların gözləniləcək xassəli birləşmələrinin nəzəri kvant-mexaniki analizi, eyni zamanda qabaqcıl elmi mərkəzlərdə onların fiziki xassələrinin, eksperimental tədqiqatlarının koordinasiyası həyata keçiriləcəkdir. Azərbaycan tədqiqatçıları tərəfindən məqsədyönlü axtarış üçün bu materialların uyğun sistemlərinin kompleks fiziki-kimyəvi, kristalloqrafik, termodinamik tədqiqi aparılacaq və mono-kristalların yetişdirilməsi metodları və leqirləmənin elmi əsasları yaradılacaqdır.
İnstitutun şöbə müdürü akademik Tofik Nağıyev aşağıda göstərilən konfrans və simpoziumda iştirak etmişdir:
“Kimya və kimyəvi proseslər” 5-ci beynəlxalq konfrans – Amsterdam, Hollandiya
“Operando Spektroskopiya” 5-ci beynəlxalq konfrans – Deauville, Fransa
“Məhlullar kimyası” 34-cü beynəlxalq konfrans – Praqa, Çexiya
12-ci Avropa Kataliz Konqresi – Kazan, Rusiya
19-cu Avropa üzvi kimya simpoziumu – Lissabon, Portuqaliya
10-cu Avropa kimyəvi mühəndislik konqresi – Nitsa, Fransa
Hesabat ilində İnstitutun direktoru akademik Dilqəm Tağıyev 23.02.2015-ci il tarixində İspaniyanın Madrid şəhərində 8 gün müddətində keçirilən “Multidissiplinar Enerji və Materialların Tədqiqi” adlı konfransda məruzə ilə çıxış etmişdir.
Nanoelektrokimya və elektrokataliz laboratoriyasının müdiri k.ü.e.d. Akif Əliyev 22.04.2015-ci il tarixində 10 gün müddətinə ET-2013 Qrant layihəsi çərçivəsində alınmış elmi nəticələrin müzakirəsi və korroziyaya davamlı təbəqələrin bəzi xassələrinin öyrənilməsi məqsədi ilə Ukrayna MEA-nın Ümumi və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutuna (Kiyev) ezam olunmuşdur.
Beynəlxalq əlaqələr, qrant layihələri və innovasiya şöbəsinin müdiri k.ü.f.d. Ziya Əliyev 01.05.2015-ci il tarixində 2 ay müddətinə “Topoloji izolyatorların sintezi və bir sıra fiziki xassələrinin tədqiq” sahəsində elmi tədqiqatlar aparmaq məqsədi ilə Donostia San Sebastyan şəhərinə (İspaniya) ezam olunmuşdur.
Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdirilməsi laboratoriyasının müdiri k.ü.e.d. Mirsəlim Əsədov 24.05.2015-ci il tarixində 8 gün müddətinə Belarus EA Elmi Şuranın illik hesabatında məruzə ilə çıxış etmək və BEA “Materialşünaslıq Mərkəzində” qeyri-üzvi və yarımkeçirici maddələrin tədqiqi üzrə birgə təcrübələrin aparılmasını təşkil etmək və hesablama proqramları ilə tanış olmaq məqsədilə Minsk şəhərinə ezam olunmuşdur.
Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə laboratoriyasının müdiri k.ü.e.d. Eldar Zeynalov 30.06.2015-ci il tarixində 6 gün müddətinə “Polimer və Müasir Materiallar” Beynəlxalq simpoziumunda iştirak etmək üçün Gürcüstanın Batumi şəhərində yerləşən Batumi Dövlət Universitetinə ezam olunmuşdur.
Nanoelektrokimya və elektrokataliz laboratoriyasının müdiri k.ü.e.d. Akif Əliyev 21.07.2015-ci il tarixində 10 gün müddətinə Tetra texnoloji sistemlər LTD şirkəti ilə tanışlıq və alınmış korroziyaya davamlı nazik təbəqələr üzərində bəzi ölçmələrin aparılması məqsədi ilə Türkiyənin İstanbul şəhərinə ezam olunmuşdur.
Renium ərintilərin elektrokimyası və elektrokatalizi laboratoriyasının müdiri k.ü.e.d. Elza Salahova 23.08.2015-ci il tarixində 7 gün müddətinə İstanbul Texniki Universiteti ilə yaxından tanışlıq və əməkdaşlıq məqsədi ilə Türkiyəyə ezam olunmuşdur.
Seolit katalizi laboratoriyasının əməkdaşları elmi işçi Ülvi Nəcəf-quliyev və qiyabi doktorant Fuad Ağayev 01.09.2015-ci il tarixində 10 gün müddətinə SEM laboratoriya Cihazları şirkəti ilə yaxından tanış olmaq və əməkdaşlıq etmək məqsədilə Türkiyənin İstanbul şəhərinə ezam olunmuşlar.
“Beynəlxalq əlaqəlar, qrant lahiyələri və innovasiya“ şöbəsinin müdiri k.ü.f.d. Ziya Əliyev 01.10.2015-ci il tarixində 2 ay müddətinə Advanced Materials for Spintronics and Quantum Computing” adlı beynəlxalq laboratoriyanın proqramı əsasında birgə elmi-tədqiqat işləri aparmaq məqsədi ilə İspaniyanın Donostia San-Sebastyan şəhərinə ezam olunmuşdur.
Kimya Elmləri və Texnologiyaları üzrə I Beynəlxalq Türk Konqresinin Elmi Komitəsinin üzvü və proqrama daxil edilmiş məruzələrin müəllifi kimi akademik Dilqəm Tağıyev və laboratoriya müdiri elmlər doktoru Vaqif Əhmədov Bosniya və Herseqovinanın Sarayevo şəhərində 27.10.2015-ci il tarixində 7 gün müddətinə davam edəcək konqresdə iştirak etmək məqsədi ilə ezam olunmuşlar.
Laboratoriya müdiri Eldar Zeynalov 01.11.2015-ci il tarixdə 12 gün müddətinə “Müxtəlif çeşidli nano-TiO2 katalizatorlarının aktivliyinin alitsiklik karbon turşularının mürəkkəb efirlərinin alınmasında tədqiqi” adlı beynəlxalq qrant layihəsinin yerinə yetirilməsi məqsədi ilə Böyük Britaniya Krallığının Haddersfild Uinversitetinə (Mançester) ezam edilmişdir.
İnstitutun elmi işlər üzrə direktor müavini Məhəmməd Babanlı 08.11.2015-ci il tarixdən 6 gün müddətinə “Kondensə olunmuş mühitlərdə və faza sərhədlərində fiziki-kimyəvi proseslər” mövzusunda keçirilən VII Ümumrusiya konfransında iştirak etmək üçün Rusiyanın Vorenej şəhərinə ezam edilmişdir.
“Beynəlxalq əlaqələr, qrant layihələri və innovasiya” şöbəsinin müdiri Ziya Əliyev 02.12.2015-ci il tarixdə 29 gün müddətinə yeni yaranmış “Advanced Materials for Spintronics and Quantum Compouting” adlı beynəlxalq laboratoriyanın proqramı əsasında İspaniyanın San Sebastyan şəhərinin Donostia Beynəxalq Fizika Mərkəzinə, İnstitutun elmi işlər üzrə direktor müavini Məhəmməd Babanlı 07.12.2015-ci il tarixində 5 gün müddətinə Rusiya Elmlər Akademiyasının Ümumi və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutuna ARDNŞ qrantı üzrə, laboratoriya müdiri Eldar Zeynalov 16.12.2015-ci il tarixində 78 gün müddətinə Berlin Texniki Universitetində Funksionallaşdırılmış karbon nanoboruları sahəsində birgə elmi işlərin aparılması üçün Almaniyanın Berlin şəhərinə, laboratoriya müdiri Akif Əliyev 17.12.2015-ci il tarixində 5 gün müddətinə laboratoriyada alınmış bəzi nümunələrin elektron mikroskopu ilə tədqiq edilməsi və Naxçıvan Bölməsi ilə gələcəkdə elmi əlaqələrin qurulması perspektivlərini müzakirə etmək məqsədilə Naxçıvan şəhərinə ezam edilmişdir.
BEYNƏLXALQ VƏ DİGƏR QRANTLAR
1. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. ”Propilenin hidrogen peroksid iştirakı ilə propilen oksidi, akrolein, allen, metilasetilen, propion aldehidi və asetona koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşməsi”. Layihənin rəhbəri – k.ü.f.d. Lətifə Həsənova (k.ü.f.d. Nəhməd Əlizadə iştirakçı). Layihənin müddəti – 2014–2016-cı illər. Layihənin məbləği – 80 000 AZN.
2. Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. "Alternativ enerji mənbələrində istifadə və elektron texnikası üçün çoxkomponentli metal xalkogenidləri əsasında yeni funksional materialların alınması və tədqiqi". Layihənin rəhbəri – müxbir üzv Məhəmməd Babanlı. Layihənin müddəti – 24 ay (2014–2016). Layihənin məbləği – 80 000 AZN.
3. Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. “Bəzi biogen metalların kompleks birləşmələrinin sintezi və onların kənd təsərrüfatında mikrogübrə kimi istifadəsi”. Layihənin rəhbəri – Quliyeva Esmira. Layihənin müddəti – 2013–2015-ci illər. Layihənin məbləği – 90 000 AZN.
4. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun Gənc alim və mütəxəssislərin 3-cü qrant müsabiqəsi. ″Modifikasiya olunmuş sintetik və təbii matrislər əsasında Pd, Pt, Ni nanokompozitlərinin formalaşması proseslərinin və katalitik xassələrinin tədqiqi″. Layihənin rəhbəri – k.e.i. Aytən Babayeva. Layihənin müddəti – 12 ay (2015). Layihənin məbləği – 40 000 AZN.
5. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. “Neft və qaz sənayelərinin avadanlıqları üçün korroziyaya davamlı nazik mühafizə təbəqələrinin alınması”. Layihənin rəhbəri – k.e.d. Akif Əliyev. Layihənin müddəti – 2013–2015-ci illər. Layihənin məbləği – 70 000 AZN.
6. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu. “Yeni nəsil Günəş çevriciləri üçün yüksək fotoeffektivliyə malik CdS, CdTe nanotellərinin elektrokimyəvi yolla sintezi, optiko-fiziki parametrlərinin təyini və spirtlərin fotoelektrokatalitik çevrilməsinin tədqiqi”. Layihənin rəhbəri – k.e.d. Akif Əliyev. Layihənin müddəti – 2015–2017-ci illər. Layihənin məbləği – 240 000 AZN.
7. Azərbaycann Dövlət Neft Şirkəti. Metanın asetilenə və 1,4-butandiola selektiv oksidləşməsi. Layihənin rəhbəri – akademik Ağadadaş Əliyev. Layihənin müddəti –2013– 2015-ci illər. Layihənin məbləği – 120 000 AZN.
8. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin inkişafı Fondu. “Mineral tullantılardan qiymətli metalları ayırıb saflaşdıran mobil pilot sisteminin qurulması və yarımsənaye sınaqlarının keçirilməsi”. Layihənin rəhbəri – k.e.d., prof. Arif Heydərov. Layihənin müddəti – 2014–2015-ci illər (12 ay). Layihənin məbləği – 80 000 AZN.
9. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. “Kimya və neft kimyası sənayesinin proses və aparatlarının hesablanması və optimallaşdırılması üçün proqramlar paketinin işlənilməsi”. Layihənin rəhbəri – t.ü.f.d. Manaf Manafov. Layihənin müddəti –2014–2015-ci illər. Layihənin məbləği – 40 000 AZN.
10. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. “Laya vurulan suyun asfalten və mexaniki hissəciklərdən maye faza ekstraksiya üsulu ilə təmizlənməsi texnologiyasının işlənməsi”. Layihənin rəhbəri – müxbir üzv Qüdrət Kəlbəliyev, k.e.d., prof. Gülməmməd Süleymanov (iştirakçı). Layihənin müddəti – 2014–2016-cı illər. Layihənin məbləği – 90 000 AZN.
11. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişaf Fondu. “İfrat yüksək tezlikli (İYT) elektromaqnit sahəsi ilə stimullaşdırılan heterogen-katalitik reaksiyalar üçün universal katalizator daşıyıcısının sintezinin elmi əsaslarının işlənib hazırlanması“. Layihənin rəhbəri – müxbir üzv Yuri Litvişkov. Layihənin mqddəti – 2014-2015-ci illər ( 24 ay). Layihənin məbləği – 80000 AZN.
12. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti. “Yanacaq elementləri üçün hidrogenin alınması və təmizlənməsi katalizatorlarının sintezi“. Layihənin rəhbəri – müxbir üzv Əjdər Məcidov. Layihənin müddəti – 2015–2016-cı illər. Layihənin məbləği – 90 000 AZN.
13. Ukrayna Elm və Texnologiya Mərkəzi. “Azərbaycan ərazisində Xəzər dənizinin sahil sularının özünü təmizləmə qabiliyyətini artırmaq üçün biotexnologiyaların hazırlanması”. Layihənin rəhbəri – Mikrobiologiya İnstitutunun b.ü.f.d. Səidə Əliyeva, iştirakçı – k.ü.f.d., dosent Elnur Məmmədov. Layihənin müddəti – 2014–2015-ci illər (12 ay). Layihənin məbləği – 9000 AZN.
14. Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Elmin İnkişaf Fondunun Gənc alim və mütəxəssislərin 3-cü qrant müsabiqəsinin qalibi. “Laylardan qalıq ağır neftlərin çıxarılması üçün koordinasion polimer əsaslı yeni kompozit materialların alınması və tədbiqi”. Layihənin rəhbəri – k.e.i. Firuzə Əliyeva. Layihənin müddəti – 2015-ci illər. Layihənin məbləği – 20.000 AZN.
15. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu. “Renium əsasında yarımkeçirici xassəyə malik yeni materialların alınması“. Layihənin rəhbəri – k.e.d. Elza Salahova. Layihənin müddəti – 12 ay ( 2015). Layihənin məbləği – 60 000 AZN.
16. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti (SOCAR). “Neft məhsullarının neft şlamlardan ayrılması prosesinin intensivləşdirilməsi və texnoloji rejimin təyin edilməsi”. Layihənin rəhbəri – AMEA-nın Geologiya və Geofizika İnstitutunun t.ü.e.d., prof. Arif Quliyev, k.e.d., prof. Gülməmməd Süleymanov (iştirakçı). Layihənin müddəti – 2014–2016-cı illər. Layihənin məbləği – 70 000 AZN.
17. Azərbaycan Respublikasinin Prezidenti Yaninda Elmin İnkişafi Fondunun Sənaye Qrantı. “Hidrotexniki qurğuların metal avadanlıqlarının istismar şəraitində korroziyaya davamlılığının proqnozlaşdırılması və mühafizəsinin təşkili”. Layihənin rəhbəri –k.ü.f.d., dosent Hilal Tahirli. Layihənin müddəti – 2014–2015-ci illər (12 ay). Layihənin məbləği – 95.000 AZN.
18. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Yanında Elmin İnkişafı Fondu. “Polimer mühitində metal nanozərrəciklərinin ölçüsünü və zeta potensialını təyin edən Zetasizer Nano ZS90 (Malver, Böyük Britaniya) markalı cihazın sifarişi”. Layihənin rəhbəri – k.ü.f.d. Şamo Tapdıqov. Layihənin müddəti – 2014–2015-ci illər. Layihənin məbləği – 50 000 AZN.
İNSTİTUTUN MUZEY ŞÖBƏSİNİN FƏALİYYƏTİ
1. 1998-ci ildə AEA-nın Kimya Texnologiyasının Nəzəri Problemləri İnstitutunun binasında akademik Murtuza Nağıyevin anadan olmasının 90 illiyi münasibətilə onun həyatı və elmi yaradıcılığına həsr olunmuş muzeyin təntənəli açılışı olmuşdur. Tədbirdə AEA-nın prezidenti Fərəməz Maqsudov və respublikanın tanınmış alimləri iştirak etmişlər. İnstitutun binasının əsaslı təmiri zamanı bu muzeyin də tam təmiri aparılmışdır.
2. Muzey görkəmli alim, kimyaçı-texnoloq akademik Murtuza Nağıyevin həyatı və elmi fəaliyyətini, xarici alimlərlə görüşlərini, onun elmi əlaqələrini əks etdirən eksponatların və alimin çoxlu sayda elmi və bibliografiya əsərlərinin nümayiş etdirilməsi üçün müasir dizayn əsasında yeni divar sərgiləri ilə təmin olunmuşdur.
KİTABXANA İŞİ
Hesabat ilində institutda aparılan əsaslı təmir işləri ilə əlaqədar kitabxana fondunun bərpası davam etdirilmişdir. Hal-hazırda fondun bərpa işlərinin 90% yerinə yetirilib. Aparılan inventarlaşdırma nəticəsində kitabxana fondu müəyyənləşdirilmişdir:
– Elmi-texniki ədəbiyyatın ümumi sayı – 22126 ədəd
O cümlədən
– Kitablar – 12709 ədəd
– Elektron informasiya daşıyıcıları – CD – 48 ədəd
– Disketlər – 16 ədəd
– Dissertasiyalar – 546 ədəd
– Avtoreferatlar – 4041 ədəd
Cari ildə abunə əsasında kitabxanaya Rusiya Federasiyasında nəşr olunan 6 ədəd elmi- texniki ədəbiyyat daxil olmuşdur (cədvəl). İnstitutun ötən illərdə komplektləşdirilmiş fondu rus dilində 72 adda, Avropa ölkələrində və ABŞ-da ingilis və digər dillərdə nəşr olunmuş 96 adda elmi jurnaldan ibarətdir.
• kitabxananın oxucularının ümumi sayı – 450
• kompüterlərin ümumi sayı – 5
• o cümlədən
• internetə çıxışı olanlar – 5
• oxucuların istifadəsində olanlar – 3
• internetdən istifadə edən şöbənin əməkdaşlarının sayı – 2
Hesabat ilində abunə əsasında kitabxanaya daxil olan elmi ədəbiyyatın siyahısı
№ | Elmi ədəbiyyatın adı |
1 | Катализ в промышленности |
2 | Кинетика и катализ |
3 | Неорганические материалы |
4 | Теоретические основы химической технологии |
5 | Теоретическая и эксперименталньная химии |
6 | Успехи химии |
UNİKAL VƏ MÜASİR CIHAZLARLA TƏMİNAT ÜZRƏ FƏALİYYƏT
İnstitutda Fiziki-kimyəvi analiz cihazlarından kollektiv istifadə mərkəzi fəaliyyət göstərir. Mərkəzin rəhbəri: müxbir üzv Əjdər Məcidov
Mərkəzin nəzdində aşağıdakı qruplar vardır:
- Quruluş kimyası, termiki və rentgenoqrafik analiz qrupu
- Spektral analiz qrupu
- Elektroparamaqnitrezonans qrupu
- Element analizi qrupu
- Elektron mikroskopiyası qrupu
Patent–lisenziya işləri
Elmi müəssisənin adı | Patentə verilmiş iddia sənədlərin sayı | Alınmış patentlərin ümumi sayı | Ekspertizadakı sənədlər | Xarici ölkələrdən alınmış patentlər |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu | 16 | 2 | 20 | - |
2015-cü ildə İnstitut əməkdaşları tərəfindən təqdim edilən 6 layihə qrantlara layiq görülmüşdür
Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun qrantları:
Yeni nəsil Günəş çevriciləri üçün yüksək fotoeffektivliyə malik CdS, CdTe nanotellərinin elektrokimyəvi yolla sintezi, optiko-fiziki parametrlərinin təyini və spirtlərin fotoelektrokatalitik çevrilməsinin tədqiqi (Rəhbər – k.e.d. Akif Əliyev, layihənin məbləği – 240 000 AZN)
Hidrotexniki qurğuların metal avadanlıqlarının istismar şəraitində korroziyaya davamlılığının proqnozlaşdırılması və mühafizəsinin təşkili (Rəhbər –k.ü.f.d., dosent Hilal Tahirli, layihənin məbləği – 95.000 AZN)
Mineral tullantılardan qiymətli metalları ayırıb saflaşdıran mobil pilot sisteminin qurulması və yarımsənaye sınaqlarının keçirilməsi.( Rəhbəri – k.e.d., prof. Arif Heydərov, layihənin məbləği – 80 000 AZN).
Renium əsasında yarımkeçirici xassəyə malik yeni materialların alınması (Rəhbər – k.e.d. Elza Salahova, layihənin məbləği – 60 000 AZN).
Laylardan qalıq ağır neftlərin çıxarılması üçün koordinasion polimer əsaslı yeni kompozit materialların alınması və tədbiqi (Rəhbər – k.e.i. Firuzə Əliyeva, layihənin məbləği – 20.000AZN)
Modifikasiya olunmuş sintetik və təbii matrislər əsasında Pd, Pt, Ni nanokompozitlərinin formalaşması proseslərinin və katalitik xassələrinin tədqiqi (Rəhbər – k.e.i. Aytən Babayeva, layihənin məbləği – 40 000 AZN)
Onların ümumi məbləği: 1.404.000 AZN
İMPAKT FAKTORLU JURNALLARDA
ÇAP OLUNMUŞ MƏQALƏLƏR
Jurnal | İmpact factor | Məq. sayı |
Nano Letters (Amerika) | 13.59 | 1 |
Physical Review Letters (Amer.Phys.Soc.) | TR - 7.510 | 1 |
RSC Advances (Royal Soc.Chem.) | 3.840 | 1 |
Physical Review B (Amer.Phys.Soc.) | 3.664 | 1 |
New Journal of Physics (Almaniya) | 3.558 | 1 |
Journal of Alloys and Compounds (Elsevier) | 2.999 | 4 |
Materials Science in Semiconductor Processing (Elsevier) | 1.955 | 1 |
Digest Journal of Nanomaterials and Biostructures (Rumıniya) | 0.945 | 1 |
Physics of the Solid State (Springer) | 0.821 | 2 |
Russian Journal of Organic Chemistry (Springer) | 0.658 | 1 |
Theoretical foundations of chemical engineering (Springer) | 0.576 | 1 |
Inorganic Materials. (Springer) | 0.556 | 7 |
Polish J.Chemical Technology | 0.536 | 1 |
Russian Journal of Inorganic Chemistry (Springer) | 0.489 | 1 |
Russian Chemical Bulletin (Springer) | 0.480 | 1 |
National Academy of Science Letters (Hindistan) | 0.292 | 1 |
Russian Journal of Applied Chemistry (Springer) | 0.276 | 2 |
Intern J. of Adv. Scientific and Technical Research | Google IF 3.54 | 1 |
Advances in Chemical Engineering and Science | 0.89 | 3 |
Materials Sciences and Applications | 0.83 | 1 |
J.of Materials Science and Chemical Engineering | 0.58 | 2 |
“Mineral xammalın kompleks emalı” şöbəsinin 2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında
H E S A B A T
Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Mübariz Əhmədov
Mövzu: Respublikanın filiz və qeyri-filiz mineral xammal ehtiyatlarının kompleks emal texnologiyasının elmi əsaslarının yaradılması
Mövzuya aid işlər: 1.1; 1.2; 1.3; 1.4;
LABORATORİYANIN ADI : Qeyri-filiz mineral xammalının emalı
LABORATORİYA RƏHBƏRİ : AMEA-nın müxbir üzvü Mübariz Əhmədov
Laboratoriyada 14 əməkdaş çalışır. Onlardan 9 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər e.i., 1 nəfəri k.e.i., 2 nəfər mühəndis, 1 nəfər baş laborantdır: Adil Ağayev – k.ü.f.d., a.e.i., Rəhman Həmidov – k.ü.f.d., a.e.i., Emma Teymurova – t.ü.f.d., dos., Nailə Qasımova – k.ü.f.d., a.e.i., Sevil Cəfərova – k.ü.f.d., a.e.i., Əli İbrahimov – k.ü.f.d., a.e.i., Nuranə Abbasova –k.ü.f.d., b.e.i., Sevinc Səlimova – k.ü.f.d., b.e.i., Mahirə Xəlilova – k.ü.f.d., b.e.i., Yeganə Qəhrəmanova – e.i., Rəna Vəkilova – k.e.i.
İş 1.1.: Alunit filizinnin kompleks emalına innovativ yanaşma.
MƏRHƏLƏ I: Alunit filizinin hidrokimyəvi emal üçün hazırlanması.
Cari ildə alunit filizinin hidrokimyəvi emal üçün hazırlanması məsələsinə baxılmışdır. İlk öncə filizin kimyəvi və rentgenofaz tərkibi müəyyənləşdirilmiş, termoqrafik analizi aparılmışdır. Məlum olmuşdur ki, filizin tərkibində alunit 50%-dən çoxdur. Tərkibdə 40%-dən çox kvars mineralı vardır. Alunitin tərkibindəki alüminium əsaslı sulfat duzu şəklindədir. Alunitin termiki analizi müasir cihazda aparılmış, DTA, TQA, TA əyriləri çıxarılmışdır. Analiz 20–2000C temperatur intervalında azot mühitində aparılmışdır. DTA əyrisi üzərində 3 endotermik (80–1200C), (480–5800C) və (720-8500C) və bir ekzotermik (700–7200C) effekt müşahidə olunmuşdur. Nümunədə çəki itkisi ˜19–20%-dir. Dehidratlaşma 4800C-dən 5800C-yə qədər davam edir. Tərkibdəki sulfatın parçalanması 7200C-dən sonra intensiv olaraq baş verir. Üyüdülmüş alunitin dənəvərləşdirilməsi məlum üsulla aparılmışdır. Alunit dənələrinin bərkliyinin ölçülərindən asılılığı öyrənilmiş, onların bərkliklərinin artırılması üçün yeni üsul işlənib hazırlanmışdır. Nəticədə tələbata cavab verən alunit dənələrinin əldə olunmuşdur.
MƏRHƏLƏ II: Alunit filizinin emalı prosesində alınan hidrogen-sulfidin zərərsizləş-dirilməsi.
Hesabat dövründə müxtəlif qatılıqlı hidrogen sulfid qazının zərərsizləşdirilməsi və paralel olaraq sərbəst kükürdün alınması istiqamətində tədqiqat işləri aparılmışdır. Bunun üçün mövcud ədəbiyyat materialına əsaslanaraq, H2S-in maye fazada tutulmasına üstünlük verilmişdir.
Ədəbiyyat materialı toplanmış, laboratoriya qurğusu qurulmuşdur. Hidrogen sulfidin HNO3 turşusu ilə qarşılıqlı təsiri öyrənilmiş və reaksiya məhsulu olan NO-nun NO2-yə, reaksiya mühitində HNO3-ə çevrilməsi üçün tədqiqat işləri aparılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, reaksiyanın aparılma temperaturu 250C, götürülmüş HNO3-ün qatılığı 30%, qazın verilmə sürəti 100-200 ml/dəq. H2S-hava nisbəti=1:4 olduqda, H2S tamamilə kükürdə çevrilir və reaksiya mühitində HNO3 tamamilə regenerasiya olunur.
Beləliklə, sübut edilmişdir ki, heç bir katalizator sərf etmədən, başqa reagentlər götür-mədən, nitrat turşusunu bərpa etməklə H2S-dən kükürdün alınması və H2S-in tam tullantı qazlarından təmizlənməsi mümkündür.
NƏTİCƏ
Sənaye tullantı qazlarını H2S-dən təmizləməklə yanaşı sərbəst kükürdün alınması həyata keçirilmişdir. Bunun üçün oksidləşdirici kimi 30%-li HNO3 götürülmüş, istənilən qatılıqlı H2S heç bir katalizator və əlavə reagent sərf etmədən kükürd alınmışdır. Bu zaman hava-H2S nisbəti - 1:1; temperatur 250C olduqda reaksiya mühitində reaksiya NO vəNO2-nin hesabına HNO3-ün tam bərpası baş verir.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
1. Jafarova S.T., Akhmadov M.M., Belous A.G., Pashkova E.V., Ivanitski V.P. Phase composition of the ferrite catalyst with the spinel structure and its catalytic activity in the water-gas shift reaction of carbon monoxide. Russian Chemical Bulletin, 2015, issue 2, pp. 332-336.
2. Теймурова Э.А., Ахмедов М.М., Меликова И.Г., Валиев Б.С. Исследова-ние кинетики окислительно-агломерирующего обжига высокопиритистой свинцовой шихты // Химическая промышленность. 2015, Т. 92, № 3, с.87-93.
KONFRANS MATERİALLARI
1. Əhmədov M.M., Həmidov R.H., Talıblı İ.Ə. Alunit milli sərvətimizdir. T.N.Şahtax-tinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş konfrans materialları. Bakı- 2015
2. Yalcin B., Fattulayeva P.A., Abbasov M.G., Agayeva S.A., Jafarova S., Medjidov A. Reduction of the metal nitrates by ethylenglycole and glycerine in hydrothermal conditions / International Congress on Chemical, Biological and Enviromental Sciences, Kyoto Japan Conference Proceedings, May 2015, p.884
KADR HAZIRLIĞI
1. Sevil Cəfərova – dissertant, 2012–2017-ci illər. Məsləhətçi – müxbir üzv Mübariz Əhmədov
Dissertasiyanın mövzusu: Hidrogenin nanokompozit katalizatorları üzərində alınması və təmizlənməsi.
2. Rəna Vəkilova – doktorant, 2013–2016-cı illər. Elmi rəhbərlər: müxbir üzv Mübariz Əhmədov , k.ü.f.d. Əli İbrahimov.
Dissertasiyanın mövzusu: Kükürd tərkibli qazların Klaus mərhələsində H2S-ə qədər katalitik reduksiyası və maye fazada təmizlənməsi.
3. Nailə Qasımova – dissertant, 2012–2016-ci illər. Məsləhətçi – müxbir üzv Mübariz Əhmədov.
Dissertasiyanın mövzusu: Kükürd qazından sintez qaz, texniki hidrogen və hidrogen sulfidlə (klaus prosesi) reduksiya etməklə sərbəst kükürdün alınmasının elmi əsaslarının işlənib hazırlanması.
BEYNƏLXALQ ELMİ ƏLAQƏLƏR.
Akademik Vernadski adına Ümumi və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu (Ukrayna – Kiev şəhəri)
QRANTLAR
Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti. Layihənin adı: Yanacaq elementləri üçün hidrogenin alınması və təmizlənməsi katalizatorlarının sintezi. Layihə rəhbəri – müxbir üzv Əjdər Məcidov, iştirakçı müxbir üzv Mübariz Əhmədov. Layihənin müddəti – 2014-2016. Layihənin məbləği: 90 000 AZN.
PATENTLƏR VƏ İDDİA ƏRİZƏLƏRİ
1. İbrahimov Ə.A., Əhmədov M.M., Vəkilova R.M. Hidrogen sulfiddən kükürdün alınması üsulu. a-2014 0012 (patent alınma ərəfəsindədir.)
2. İbrahimov Ə.A., Əhmədov M.M., Vəkilova R.M., Həmidov R.H. Qazların hidrogen sulfid və kükürd dioksiddən təmizlənməsi üçün absorbent. a-2015 0092(iddia ərizəsi)
LABORATORİYANIN ADI: Dəmir və titan tərkibli filiz xammalının emalı
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: Əlizadə Zaur
Kimya elmləri doktoru, prof. Məmmədov Asif
Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 4 nəfər e.i., 1 nəfər b. lab., 1 nəfər texnikdir. Qasım Səmədzadə – k.ü.f.d., a.e.i, Ofeliya Əbdülrəhimova – e.i., Tatyana İsaçenko – e.i., Ülviyyə Şərifova – e.i., Afəridə Qasımova – e.i.
İş 1.2: Acınohur qum daşlarından alınan titanmaqnetit konsentratının kompleks istifadəsi üçün dəmir ovuntusu ilə yanaşı tıtan konsentratının və “süni rutilin” alınması
MƏRHƏLƏ: Acınohur qum daşlarının flüslaşmış, reduksiya olunmuş titanmaqnetit dənəvərlərindən alınan titan konsentratının silisium, kalsium, maqnezium, alüminium və başqa qarışıqlardan hidrokimyəvi üsullarla təmizlənməsi.
Acınohur titanmaqnetitli qum daşları yatağı aşkar edildikdən sonra (Şəkil 1), 2007-ci ildən bu filizlərin emalı texnologiyasının işlənilməsinə başlanılmışdır və bu istiqamətdə titanmaqnetitli qum daşlarından konsentratların alınması, bu konsentratlarin CH4-lə reduksiyası, maqnit fraksiyasından ПЖ-3 (98%Fe) markalı dəmir ovuntusu və qeyri-maqnit fraksiyasından titan (rutil TiO2) fraksiyasının ayrılmasının prinsipial texnologiyası işlənib hazırlanmışdır (sxem 1). Reduksiya olunmuş titanmaqnetit dənəvərlərindən titanatlar olan fraksiyası qarışıqlarının (Si, Al, Mg, Ca, Fe, Na) tərkiblərinin öyrənilməsi, silisium və alüminiumun prosesdə özünü aparması öyrənilmişdir. Titan fraksiyasının aşağıdakı tərkibdə olduğu müəyyən edilmişdir (%): TiO2-40; SiO2-18.5; Al2O3-4.1; CaO-12.5; MgO-12.5; ; Na2O-8 və s.
Sxem 1. Acınohur qum daş-larının emalının titanmaqnetitl konsentratlarından titan fraksi-yasının ayrılması və dəmir ovuntusunun alınması prose-sinin prinsipial texnoloji sxemı.
Titan konsentratından TiO2 titandioksidin silisium, kalsium, maqnezium, alüminium və başqa qarışıqlardan hidrokimyəvi üsullarla – xlorid turşusu və duru natrium hidroksid məhlulu ilə ayrılması işi yerinə yetirilmişdir. İş aşağıdakı ardıcıllıqla aparılmışdır (sxem 2).
Sxem 2. Titan konsentratından TiO2 titandioksidin alınmasının prinsipial sxemi.
Qeyri-maqnit fraksiyası dənəvərləri yuyulmuş, karbonat-vanadat məhlullarından süzül-müşdür. Titan fraksiyası olan bərk faza 100–1150C-də qurudulmuşdur. Xlorid turşusundan (15%-li) istifadə etdikdə TiO2 və SiO2-dən başqa praktiki olaraq oksidlərin hamısı adi şəraitdə xloridlər əmələ gətirərək məhlula keçirlər. Titan konsentratının 15%-li HCl turşusu ilə (bərk maddə:maye turşu nisbəti=1:10) ~850C-də 1 saat müddətində TiCl4 koaqulyantından (konsentratın kütləsinin 0.01–0.05%-i qədər) istifadə olunması ilə işlənməsi TiO2-ın konsentratda kütləsinin 40%-dən 92%-çatdırılmasına imkan vermişdir. 3%-li NaOH məhlulu (bərk:maye=1:6) ilə 15–20 dəq qaynadılmaqla (~100–1050C) konsentrat silisiumdan təmizlənmiş və bərk halda metatitan turşusu kütləsi alınmışdır. Metatitan turşusunun 850–9000C-də gözərdilməsi ilə tərkibində 96–98% TiO2 olan rutil – texniki titan dioksid alınmışdır.
NƏTİCƏ
Titan konsentratından TiO2 titandioksidin silisium, kalsium, maqnezium, alüminium və başqa qarışıqlardan hidrokimyəvi üsullarla – xlorid turşusu və duru natrium hidroksid məhlulu ilə ayrılmasının optimal şəraiti – qatılıq, temperatur parametrləri və onların kinetik asılılığı müəyyən edilmişdir. TiO2-nin 98%-ə qədər kütləsinin konsentratdan ayrılması mümkün olmuşdur.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
RESPUBLİKADA 1. Асадов М., Мамедов А.Н. Расчет термодинамических свойств мало-растворимых солей в пластовых водах. Азербайджанское нефтяное хозяйство. 2015. №5, c. 44–47 2. Quliyeva S.Ə., Məmmədov A.N., Cahandarov Ş.C., Cəlaləddinov F.F. Составляющее свободной энергии смешения немолекулярных соединений. Kimya problemləri, 2015, N.1(13), c. 39-42.
XARİCDƏ
1. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Tagiev D.B., Mammadov A.N. Effect of Composition on the Physical Properties of (TlInSe2)1-х(TlGaTe2)х Solid Solutions // Cambridge Journals. MRS Online Proceeding Library 01/2015; V.1766. DOI:10.1557/ opl. 2015.419.
2. Asadov M.M., Mammadov A.N., Tagiev D.B., Akhmedova N.A. Defining Borders of Vitrification Region in the Li2O.B2O3–B2O3–Yb2O3.B2O3 System // MRS Online Proceedings Library, Volume 1765. 2015. imrc2014 s4a-p020. doi: 10. 1557/opl. 2015.816, Published online by Cambridge University Press 01 Oct 2015. 6 p.
3. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mamedov A.N., Aljanov M.A., Kerimova E.M. and Nadjafzade M.D. Dielectric Properties and Heat Capacity of (TlInSe2)1– x(TlGaTe2)x Solid Solutions // Inorganic Materials. 2015. V. 51. № 8. P. 772-778.
4. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mamedov A.N., Tagiyev D.B. Effect of Composition on the Properties of (TlInSe2)1–x(TlGaTe2)x Solid Solutions // Inorganic Materials. 2015. V. 51. № 12. P. 1232-1236.
5. Mamedov A.N., Tagiev E.R., Mashadiyeva L.F. and Babanly M.B. Thermodynamic Calculation and 3d Modeling of the Liquidus Surface of the YbTe–Sb2Te3– Bi2Te3 System. International Research Journal of Pure & Applied Chemistry.10(2): 1-5, 2016, Article no.IRJPAC.21890.ISSN: 2231-3443, NLM ID: 101647669
6. Мамедов А.Н., Салимов З.Э., Кулиева С.А., Бабанлы М.Б. 3D моделирование поверхности кристаллизации меди в тройной системе Сu-Pb-Tl. Успехи современного естествознания, 2015,N.1,,с.804-807
7. Mamedov AN, Rasulova KD, Babanly M.B. Thermodynamic equations for solving the inverse problem of phase equilibrium in the ytterbium telluride – bismuth sesquitelluride system. Intern. Journal of appl. and fundamental research. 2015;8(5):869-873.
KONFRANS MATERİALLARI
1. Садыхов Ф.М., Самедзаде Г.М., Меликова Э.Т., Мамедова И.Г., Садыгова Н.С., Гахраманов Г.С. Исследования по грануляции пылевидной глины капельным методом в стационарных условиях. Тезисы докладов республиканской науч. конф., посвящ. 90-летнему юбилею академика Тогрула Шахтахтинского Баку. Октябр 2015, с.166.
2. Садыхов Ф.М., Самедзаде Г.М., Джахандаров Ш.Д., Гахраманов Г.С., Атакишиев Р.Г., Ахмедова А.Н. Гранулирование порошкообразной глины на вибро-грануляторе. Тезисы докладов республиканской науч. конф., посвящ. 90-летнему юбилею академика Тогрула Шахтахтинского Баку. Октябр 2015, с.167. 3. Məmmədov A.N., Rəsulova K.D., Tedenac J-C., Babanlı M.B. YbTe–Sb2Te3–Bi2Te3 sistemində Sb2-xBixTe3 əsasında bərk məhlulların likvidus və solidus səthlərinin 3D modelləşdirilməsi. Müasir biologiya və kimyanın aktual problemləri elmi praktik konfransı. Gəncə. 05-06 may 2015. II hissə, s.20-21. 4. Məmmədov A.N., İbadova G.İ., Tağıyev E.R., Əliyev Z.S. YbTe-PbTe-SnTe sistemində bərk məhlul sahələrinin 3D modelləşdirilməsi. Müasir biologiya və kimyanın aktual problemləri elmi praktik konfrans. Gəncə. 05-06 may 2015. II hissə, s.49-50.
5. Məmmədov A.N., Tağıyev E.R., Rəsulova K.D., Babanlı M.B. Yb–Bi–Te sisteminin termodinamiki trianqulyasiyaı və komponentlərin qatılığının çevirici matrisaları. Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Bakı-2015. s. 95.
6. Məmmədov V.S., Bəxtiyarlı İ.B., Məmmədov A.N. Ga2S3–La2O2S–Y2O2S sistemində (La2O2S)0.48(Y2O2S)0.52–(Ga2S3)0.86(Y2O2S)0.14 kəsiyinin tədqiqi. Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Bakı-2015. s.100.
7. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mammadov A.N. Thermphysical properties of (TlInSe2)1-х(TlGaTe2)х // Abstracts of 19th Symposium on Thermophysical Properties. Boulder, CO, USA. Colorado, National Institute of Standards and Technology. June 21-26, 2015. PaperID 2639. P. 331.
8. Mustafaeva S.N., Asadov М.М., Mammadov A.N. Concentration dependence of thermodynamical, structural and physical properties of (TlInSe2)1−x(TlGaTe2)x // Abstracts of XX International Conference on Chemical Thermodynamics in Russia (RCCT-15). Nizhni Novgorod. 22-26 June. 2015. Section 3. P-3-36. P. 276.
9. Асадов М.М., Мустафаева С.Н., Мамедов А.Н. Корреляции между физическими свойствами и составом в системе (TlInSe2)1–х(TlGaTe2)х // Материалы Всероссийской научной конференции с международным участием «Второй Байкальский материаловедческий форум». Республика Бурятия, г.Улан-Удэ – оз.Байкал. 29 июня–5 июля 2015. Ч. 1. С. 29-30.
10. Asadov M.M, Mustafaeva S.N., Mamedov A.N. Modeling of GaS-GaSe phase diagram and properties of materials // Abstracts of 1st International Conference on Computational Design and Simulation of Materials (CDSM 2015). Shenyang, China. August 17-19, 2015. Abstract № 68. Invited, O-20. P. 6. 11. Mамедов А.Н., Расулова К.Д., Тагиев Э.Р., Бабанлы М.Б. Термодинамические уравнения решения обратной задачи для ликвидуса квазибинарных систем с общим катионом. VII Всероссийской конференции «Физико-химические процессы в конденсированных средах и на межфазных границах – ФАГРАН-2015. Воронеж. 10-13 ноябрь 2015.
12. Мамедов Н., Бахтиярлы И.Б., Асадов М.М., Мамедов В.С. и др. Характер химического взаимодействия и термодинамический анализ системы Ga2S3 – Eu2O2S – Y2O2S. Полифункциональные химические материалы и технологии: Матер. Межд. научной конф. 21–22 мая 2015 г. Томск: Издатель. Дом ТГУ, 2015. То 2. с.148-151.
DƏRSLİK VƏ MONOQRAFİYALAR
ELMİ ƏLAQƏLƏR
1. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Geologiya və Geofizika İnstitutunun «Filiz və qeyri-filiz faydalı qazıntı yataqlarının geologiyası və Geokimyası» şöbəsi
2. Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksi Qapalı Səhmdar Cəmiyyətİ
3. A.A.Baykov adına Rusiya Elmlər Akademiyasının Metallurgiya və Materialşünaslıq İnstitutu. Kompleks filizlərin metallurguya problemləri laboratoriyası.
PATENTLƏR VƏ İDDİA SƏNƏDLƏRİ
İSTİNADLAR – 9.
LABORATORİYANIN ADI: Əlvan metal tərkibli mineral xammalın emalı
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, prof. Arif Heydərov
Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d, a.e.i., 1 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i., 1 nəfər mühəndis, 2 nəfər b. laborantdır. Bəkir Vəliyev – k.ü.f.d., a.e.i., Sülhiyyə Kələntərova – e.i., Aybəniz Quliyeva – k.e.i., Nailə Yusifova – doktorant, k.e.i.
İŞ 1.3: Əlvan metal tərkibli xammalın emalı zamanı qiymətli komponentlərin çıxarılması
MƏRHƏLƏ:Mis filizinin kompleks emalı zamanı alınan məhlullardan misin çıxarılması.
Mis bir çox sahələrdə tətbiq olunan ən vacib metallardan biri sayılır. Mis istehsalı üçün lazım olan ilkin xammallar ilbəil azalır. 5% misi olan filizlər misə görə çox zəngin sayıldığı halda, bir çox ölkələrin sənayesi tərkibində 0,5% mis olan filizləri emal edirlər. Respublikamızın iqtisadi potensialının yüksəldilməsi onun ərazisində kəşfiyyatı başa çatdırılmış müxtəlif faydalı qazıntı yataqlarının ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunması, emal sənayesi sahələrinin inkişaf etdirilməsi ilə bağlıdır. Hesabat dövrü ərzində Gədəbəy rayonunda «Azərbaycan Beynəlxalq Mədən Əməliyyatı» şirkətinin ərazisində olan mis kolçedan yatağından tədqiqat işlərini yerinə yetirmək üçün filiz və tullantı nümunələri gətirilmiş, onların mineraloji və kimyəvi tərkibi araşdırılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, kükürd kolçedanlı filizin 90%-dən çoxu pirit mineralından, az miqdarı isə xalkopirit, sfalerit, markozit və pirrotin mineral qarışığından ibarətdir. Mis-sinkli filizlər isə tərkibcə dəyişkən olub, xalkopirit, sfalerit və barıt kimi əsas minerallardan təşkil olunmuşdur. Təqdim olunan süxur və tullantılar əsas komponentlərin miqdarının azlığına görə fərqləndikləri halda, mineroloji tərkiblərinə görə filizdən fərqlənmirlər. Materialların mineroloji tərkibini Bruker D8 difraktometrində, nəcib metalların konsentrasiyası Varian və Perkin Elmer atom adsorbsiya cihazında, kompleks element analizi isə Bruker S2 Picofox rentgen flüoressent analizatorunda aparılmışdır. Nümunələr bir neçə sahədən götürüldüyü üçün tədqiqatlar müxtəlif tərkibli tullantı filiz nümunələri üzərində aparılmışdır.
Komponentlərin yuyulması laboratoriya şəraitində yeraltı yumaya oxşar spiralvari borularda və perkolyasiyon kolonkalarda (hündürlük – 1 metr, diametr – 10 sm) aparılmışdır. Yerləşdirilən tullantıların miqdarı 500 q-dan 5 kq-a qədər dəyişdirilmişdir. Hipoxlorit məhlulu natrium xloridin suda məhlulunun elektrokimyəvi emalından alınmışdır. Məhlulun Eh potensialı titan elektrodundan olan elektroliz qurğusunda 4 V, 100 A sabit cərəyanın təsiri ilə 15–20 dəqiqə müddətində Eh=1150–1190 mV səviyyəsinə qədər artırılır.
Şəkil 1. Yuma zamanı məhlula çıxan Cu, Au və Ag ionlarının qatılıq dəyişməsi.(Au və Ag-ün qatılığı mq/l-lə, Cu-un qatılığı qr/l-lə verilmişdir)
Şəkil 2. Yuma zamanı məhlula çıxan Cu, Au və Ag-un çıxım faizi.
Şəkil 1, 2-də mis, qızıl və gümüşün zamandan asılı olaraq yuyulma dinamikası göstərilmişdir. Alınan nəticələrdən görünür ki, ilkin saatlarda nəcib metalların konsentrasiyasının maksimal qiyməti müşahidə olunur. Süxurların fraksiyası < 0,8 mm, vaxt 80 saat olduqda yuma zamanı məhlula 81,6% Au, 29,2% Ag, 41,2% Cu keçmiş olur. Məhlulda hipoxlorit ionunun qatılığı 0,8%, oksidləşmə-reduksiya potensialı 750 mv, pH isə 8 olmuşdur. Oksidləşmiş mis süxuru 1 M HCl və 0,8%-li NaClO məhlulları ilə yuyulmuşdur. Yuyulmadan sonra məhlulun tərkibi aşağıdakı kimi olmuşdur (mq/l): Fe - 56,1; Zn - 55; Cu - 51,5; Ca - 70,5; Cd - 0,41; Pb - 0,74; Mn - 1,57; Ag - 0,54. Həllolmadan sonra məhlulun pH-ı 1,29-a, Eh-ı isə 576 mv səviyyəsinə gətirilmişdir. Hidrogen xlorid məhlulu çox aqressiv olduğuna görə ilkin saatlardan turşu mis, gümüş, sink və dəmir elementlərinin yuyulmasına sərf olunur. Təcrübələr qapalı şəraitdə getdiyindən heç bir atmosfer çirklənməsi müşahidə olunamamış və oksigensiz şəraitdə çox yaxşı nəticələr alınmışdır. Məhlullardan nəcib metalların sorbsiyası qızıla selektiv olan Amberlit D360 sorbenti ilə aparılmışdır. İlkin təcrübələr model xloridli mis və sink məhlullarında sorbsiyanın öyrənilməsi ilə aparılmışdır. Sink və mis ionlarının sorbsiyasına aid təcrübələr statistik şəraitdə izlənilmişdir. Bu ionların xlorid və hipoxloritli məhlullardan sorbsiyası üçün yüksək turşulu kationit KУ-2 və yüksək əsaslı anionit AB-17-dən istifadə edilmişdir. Sink və mis ionlarının sorbsiyası xlorid turşusunun geniş interval turşuluğunda 1x10-6–5N və müxtəlif pH-da (1–5) aparılmışdır. İon dəyişmə sorbsiyası üçün KУ-2 kationitinin H formasından AB-17 anionitinin Cl formasından istifadə edilmişdir. İonların sorbsiyasına təsir edən ən mühüm amil məhlulların turşuluğu və metal ionlarının qatılığıdır. Ona görə də mis və sinkin sorbsiyasına turşuluğun təsiri model məhlul kimi 0,1–4 N xlorid turşusu və natrium xlorid məhlullarında öyrənilmiş və texnoloji məhlullarda yoxlanılmışdır. Alınan nəticələr göstərdi ki, xloridli məhlullardan kationitlə sinkin sorbsiyası pH azaldıqca azalır və HCl-un məhlulda qatılığı 1 N və ya daha çox olduqda dayanır. Sinkin anion formada sorbsiyası pH=2-dən başlayır.
Xlorid turşusunun qatılığı artdıqca AB-17 anioniti ilə sinkin sorbsiyası artır və 1–4 N turşuluqda maksimal qiymət alır. 4 N-dan sonra sinkin sorbsiyası azalmağa, misin sorbsiyası isə artmağa başıayır. Bu onunla izah edilir ki, sink 0,15 N-dan yuxarıda mənfi yüklü kompleks ionlar əmələ gətirdiyi halda, mis 4 N-dan artıq qatılıqda kompleks anion formalarına keçir. pH-ın 1,3 qiymətində texnogen məhlullardan təklif olunan anionitlə mis tutulmur, sink isə anion formada olduğu üçün 97,1% sorbsiya olunur. KУ-2 kationiti ilə sorbsiya olunan mis və sink isə NaCl-in 100 qr/l məhlulu ilə desorbsiya olunub qatılaşdırılır.
NƏTİCƏ
Gədəbəy mis tərkibli oksidləşmiş filizinin xlorid və hipoxlorit məhlulları ilə yuyulmasının və yuyulmadan alınan məhlullardan mis və sinkin iondəyişdirici sorbentlər vasitəsi ilə ayrılmasının optimal şəraiti müəyyən edilmişdir.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
RESPUBLİKADA
KONFRANS MATERİALLARI
KADR HAZIRLIĞİ
1. Nailə Yusifova – doktorant, 2014–2017, elmi rəhbər: k.e.d., prof. Arif Heydərov
Dissertasiya mövzusu: Daşkəsən yatağının kobalt tərkibli filizindən kobaltın çıxarılması.
2. Leyla Tağıyeva – dissertant, 2014–2017, elmi rəhbər: k.e.d., prof. Arif Heydərov
Dissertasiya mövzusu: Qeyri-üzvi istehsal tullantılarından qallium və indiumun çıxarılması.
BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR
QRANTLAR
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin inkişafı Fondu. “Mineral tullantılardan qiymətli metalları ayırıb saflaşdıran mobil pilot sisteminin qurulması və yarımsənaye sınaqlarının keçirilməsi”. Layihənin rəhbəri – k.e.d., prof. Arif Heydərov. Layihənin müddəti – 2014–2015(12 ay). Layihənin məbləği – 80 000 AZN.
İSTİNADLAR – 3
Laboratorİyanın adı: Analitik kimya laboratoriyası
Laboratorİya rəhbərİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru Aydın Paşacanov
Laboratoriyada 11 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.e.d. b.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i.,
2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., e.i., 1 nəfər k.e.i., 3 nəfər mühəndis, 1 nəfər
b. laborantdır. Nuşirəvan Rüstəmov – k.e.d., prof., b.e.i., Namiq İsmayılov – k.ü.f.d. a.e.i., Mələk Ağamalıyeva – k.ü.f.d., a.e.i., Elmira Allahverdiyeva – k.ü.f.d., b.e.i.; Şahin Bayramov – k.ü.f.d., b.e.i., Gülü Abbasova – k.ü.f.d., e.i., Arzu Osmanova – k.e.i.
İŞ 1.4: Metal ionlarının mürəkkəb tərkibli obyektlərdə təyini üçün yeni səmərəli üsulların işlənib hazırlanması.
MƏRHƏLƏ: Metal ionlarının bisazobirləşmələrlə komplekslərinin və əsası boyalarla ion assosiatlarının alınması, tədqiqi və onların yeni ekstraksiyalı fotometrik və ekstraksiyalı atom-absorbsiya təyini üsullarının işlənməsi. Bəzi o-hidroksi-aril-metilketonların oksimlərinin sintezi.
Bu məqsədlə aşağıdakı elmi-tədqiqat işləri aparılmışdır.
həddində əmələ gəlir. Optimal pH 2,5÷3,0 müəyyən edilmişdir. Kompleks əmələgəlmə setilpiridinin iştirakı ilə daha yüksək turşuluqda baş verir.
Eyni və müxtəlifliqandlı komplekslərin udma spektrləri çəkilmişdir. Ge(IV)-ün stilbazo ilə eyniliqandlı kompleksi λ=400 nm-də, müxtəlifliqandlı kompleksi isə Ge(IV) stilbazo-setilpiridin λ=490 nm-də maksimum işıq udur. Setilpiridinin iştirakı ilə udma spektrində güclü batoxrom sürüşmə müşahidə olunur, intensivlik artır. Stilbazonun 0,6 ml (1,2∙10-4) qatılığı kompleksin maksimal əmələ gəlməsinə kifayət edir. Ber qanununa tabelik 0,05–15 mkq Ge (IV) 25 ml qatılığında ödənilir. Komplekslərin analitik xarakteristikaları müəyyən edilmişdir. Molyar işıqudma əmsalı ε=39706, davamlılıq sabiti βk=3,8∙108. Kompleksin tərkibində komponentlərin mol nisbətləri izomolyar seriya metodu ilə Ge (IV):stil:SP = 1:2:4 təyin edilmişdir. Nazarenko metodu ilə Ge-un kompleksəmələgətirici formasının Ge+4 vəziyyətində olduğu müəyyən edilmişdir. Bu isə metalın hidroliz etmədiyini göstərir.
Ge-un təyininə kənar ionların təsiri: Ge-un təyininə qələvi, qələvi torpaq metalları, Cu (II), Te (III), Bi (III), tartarat, EDTA, limon turşusu, çaxır turşusu vəs. mane olmur. F-, Zr (IV), Sb (III), Fe (III), ionları kompleksəmələgəlməyə mane olur.
Yeni işlənmiş metodika neft koksunda və buruq suyunda Ge (IV)-un təyininə tətbiq edilmişdir. Müqayisə metodu kimi fenilfluoron metodu istifadə edilmişdir.
Etoksiakridinin dietil azotörəməsinin (9-amino-4-etoksiakridin-6-azo-N=N-dietil anilin) Te (IV) xloridlə ion assosiatının əmələgəlmə şəraiti və ekstraksiyası müəyyən edilmişdir. Assosiatın ekstraksiyası üçün müxtəlif üzvi həlledicilərdən və onların müxtəlif nisbətlərdə qarışığından istifadə edilmişdir.
İon assosiatının ən yüksək ekstraksiyası xloroform-aseton 3:2 nisbətində gedir. Su və üzvi fazanın optimal həcmi eyni olub 5 ml-ə bərabərdir.
İon assosiatının əmələgəlmə şəraitinə təsir edəcək faktorlar öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, ion assosiatının ən yüksək ekstraksiyası mühitin turşuluğu 3N(HCl) olduqda baş verir. Te (IV) ionunun [TeCl6]2- alınması üçün mühitdə xlor ionunun 0,1 mol qatılığı kifayət edir. Ion assosiatın və reagentin spektrləri çəkilmişdir. Assosiatın maksimal işıq udması 520 nm-də müşahidə edilir. Reagentlə ion assosiatın eyni dalğa uzunluğunda işıq udması alınmış kompleksin həqiqətən ion assosiat olduğunu təsdiq edir (batoxrom yerdəyişmə yoxdur).
Aparılmış tədqiqatlar əsasında tellurun təyininin dərəcəli əyrisi qurulmuşdur. Müəyyən edilmişdir ki, Buqer-Lambert-Ber qanunu tellurun 0,5÷15,0 mkq qatılığında ödənilir. Müxtəlif spektrofotometrik üsullarla (asmusun düz xətt, tarazılığın yerdəyişməsi) assosiatın tərkibində metalla boyanın nisbətlərinin 1:1 olduğu müəyyən edilmişdir.
İon assosiatın fiziki-kimyəvi analitik xarakteristikaları müəyyən edilmişdir.
Cədvəl 1.
AEADA [TeCl6]2- ion assosiatının fiziki-kimyəvi və analitik parametrləri
Turşuluq, N | λmax, nm | ε∙10-4 | βK.D∙105 | D | R% | Tərkib Tl:Cl:R+ |
3 | 520 | 6,2 | 4,7 | 105,8 | 98,64 | 1:6:1 |
Kənar ionların Te (IV) təyininə təsiri: Co (III), Cd (II), Ge (IV), Cu (II), Pb (IV), Hg(II), SCN-, Al, CH3- COO-, Se (IV), SO42-, C2O42-, PO43-, NO3- NTE, Zn (II), Sb (III) ionları yüksək nisbətdə Te (IV) – təyininə mane olmur. Te (IV) – təyininə aşağıdakı ionlar mane olur: Fe (III), Sb (V), Te (III), In (III), Au (III), Ga 3+, askarbin turşusu.
Tellurun ərintidə təyini: Aparılmış tətqiqat işlərinə əsasən Te (IV)-un müxtəlif ərintilərdə təyini metodikası işlənib hazırlanmışdır. Bu metodika Te (IV)-ün dövlət standart nümunələrində təyininə tətbiq edilmişdir.
Üzvi birləşmələr arasında oksimlər analitik kimyada geniş istifadə olunan ilk sinifdir. Bu sinfə ayid reagentlərin imkanlarından tam istifadə olunmamışdır. Bu məqsədlə 2-hidroksiarilmetil- və 2-hidroksiarilketonların oksimləri sintez edilib.
Reaksiyalar aşağıdakı sxem üzrə aparılıb:
Sintez edilmiş 2-hidroksi-5-fluorasetofenon (I) və 2-hidroksi-5-metilbenzofenon (II) − rəngsiz kristal maddələrdir. Suda zəif, spirtlərdə və alkilhalogenlərdə (xloroformda və karbon 4-xloriddə) yaxşı həll olurlar. Maddələr təkrar kristallaşma ilə təmizlənib. Onların təmizliyi nazik təbəqəli xromatoqrafiya, quruluşu isə İQS üsulu ilə təyin olunub. Sintez olunmuş oksimlərin bəzi metal ionları ilə kompleks əmələ gətirməsi vəsfi yoxlanılıb. Fe3+-lə hər iki oksim suda həll olan rəngli kompleks verir. Qalan metalların oksimlərlə kompleksləri rəngli çöküntü halındadır.
Oksim fraqmenti − farmakofor qruplaşma sayılır və tərkibində olan birləşmələr müxtəlif bioloji aktivliyə malikdir. Bunu nəzərə alaraq, tərkibində flüor olan oksimin bir sıra patogen və şərti patogen mikroorqanizmlərə təsiri öyrənilib.
Müəyyən edilmişdir ki 2-hidroksi-5-flüorasetofenon bağırsaq çöpü bakteriyalarına qarşı çox aktivdir.
NƏTİCƏ
Ge(IV)-un stilbazo və səthi aktiv maddə setilpiridinlə müxtəlifliqandlı kompleksi, tellur-xlorid asidokompleksinin isə etoksiakridinin azotörəməsi ilə ion assosiatı tədqiq edilmişdir. Hər iki elementin müxtəlif nümünələrdə təyininin fotometrik, ekstraksiyalı-fotometrik və ekstraksiyalı atom-absorbsiya üsulları işlənmişdir. İki yeni bidentant oksim − 2-hidroksi-5-fluorasetofenon, 2-hidroksi-5-metilbenzofenon − sintez edilmişdir.
Nəşr olunmuş əsərlər
XARICDƏ
KONFRANS MATERIALLARI
KADR HAZIRLIĞI:
İntizam Əhmədov – doktorant, qiyabi 2013–2017, elmi rəhbər – k.ü.f.d. Aydın Paşacanov.
Dissertasiya mövzusu: Sirkoniumun(IV) bis-azopirokatexinlər və səthi-aktiv maddələrlə təyininin fotometrik metodikalarının işlənməsi.
BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR
1. Voronej şəhəri Dövlət Texnoloji Akademiyası;
2. Moskva Filiz yataqlarının Geologiyası, Petroqrafiyası, Mineralogiyası və Geokimya İnstitutu
İSTİNADLAR – 3
“Qeyri-üzvi funksional materiallar” şöbəsinin
2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında
HESABAT
Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Məhəmməd Babanlı
Mövzu: Yüksək texnologiyalar üçün yeni qabaqcıl qeyri- üzvi funksional materialların istiqamətli sintezinin elmi əsaslarının yaradılması
Mövzuya aid işlər: 2.1; 2.2; 2.3.1 ; 2.3.2 ; 2.4
LABORATORİYANIN ADI: Keçid elementlərinin xalkogenidləri
LABORATORİYA RƏHBƏRİ : kimya elmləri doktoru, prof. İxtiyar Bəxtiyarli
Laboratoriyada 13 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.e.d., prof., b.e.i., 4 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i.-dir. Asif Məmmədov – k.e.d., prof., b.e.i., Əminə Mirzəyeva – k.ü.f.d., a.e.i., dos., Ruksana Qurbanova – k.ü.f.d., a.e.i., dos., Ziyafət Muxtarova – k.ü.f.d., a.e.i., Faiq Məmmədov – k.ü.f.d., a.e.i., dos., Oruc Kərimli –k.ü.f.d., b.e.i., Şərafət Məmmədov – k.ü.f.d., b.e.i., Fatma Məmmədova – e.i., Vilayət Məmmədov – e.i., Şəfa Hüseynova – e.i. Şəhri Abdullayeva – k.e.i., Elnarə İsmayılova – k.e.i., Ülviyyə Həsənova – k.e.i.
İŞ 2.1: Keçid elemen tlərinin xalkogenidləri və oksixalkogenidləri əsasında yeni yarımkeçirici və lüminessent xassəli maddələrin məqsədli sintezi və tədqiqi
MƏRHƏLƏ: Ln2S3 –Ga2S3–Ln2/S3(EuS) kvaziüçlü sistemlərində şüşəəmələgəlmə sahəsinin sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi və yeni fazaların fiziki-kimyəvi xassələrinin öyrənilməsi.
Spektrin İQ-ya yaxın sahəsində lantanoidlərin qarışıq kationlu sulfid matrisalarında Nd3+ ionunun güclü işıqlanma effektinə malik olması bu materiallardan lazer elementi kimi istifadə olunmasına imkan yaradır. Qeyd olunanları və lantanoidlərin xalkogenidli şüşələrinin spektrin İQ sahəsində akustooptiki cihazlarda optiki linza, süzgəc( filtr) kimi işlənə biləcəyini, hətta xalkogenidli şüşələrdən hazırlanmış nazik təbəqələrdə aşırma effektinin (еффект переключения) müşahidə edilməsi ilə əlaqədar onlardan EHM-nın yaddaşında istifadə olunmasına imkan yarandığını nəzərə alaraq hesabat dövründə La2S3–Ga2S3–Nd2S3, La2S3–Ga2S3–EuS və Sm2S3–Ga2S3–EuS sistemlərində şüşəəmələgəlmə sahələrinin sərhədləri müəyyən edilmiş və yeni fazaların fiziki-kimyəvi və termodinamiki xassələri öyrənilmişdir.
Şüşə əmələgəlmə sahələrinin nümunələri kükürd təzyiqi altında ilkin komponentlərdən 1425 K temperaturda kvars reaktora yerləşdirilmiş stekloqrafit butada aparılmışdır. Kəskin soyutma prosesi reaktoru sintez temperaturundan birbaşa otaq temperaturunda suya salmaqla həyata keçirilmişdir (şəkil 1,2).
Şəkil 2. Lantanoidlərin qalliumla sulfid şüşələri
Laboratoriyada sintez olunan nümunələr fiziki-kimyəvi analizin müasir kompleks metodları ilə (DTA Almaniyanın “NETZSCH” firmasının “Jupiter” STA449 F3 cihazında, RFA Almaniyanın “Bruker” firmasının “D2 PHASER” avtomatik rentgen difraktometrində, spektral analiz isə Perkin Elmer System FT-İr və Perkin Elmer Lambda 9 spektrometrində) tədqiq olunmuşdur.
Öyrənilən sistemlərdə şüşə əmələgəlmə sahələrinin qatılıqdan asılılığı şək.3-də göstərilmişdir.
Şəkildən görünür ki, tədqiq olunan sistemlərdə rənglənmiş şəffaf şüşə əmələgəlmə sahəsi hər iki tərəfdən ştrixlənmiş qeyri-şəffaf şüşə sahəsi ilə hüdudlanmışdır. Şüşənin qeyri-şəffaf olmasının səbəbi tərkibdə ilkin kristallaşma mərkəzlərinin əmələ gəlməsidir ki, bu da RFA-nın nəticələri ilə təsdiq edilmişdir. Alınan ikili şəffaf şüşələrin rəngi Ln3+ ionlarının rənglərinə uyğundur. Belə ki, lantan qızılı-sarı, niodium yasəməni-qəhvəyi, samarium moruğu, evropium (EuS) isə tünd-boz rənglidir. Tərkibə üçüncü komponentin daxil edilməsi rəngi tündləşdirir. Lantanoidlərin nüvələrinin yükünün artması istiqamətində şüşə əmələgəlmənin azalması fikrimizcə, sulfidlərin quruluşu ilə, başqa sözlə lantanoidlərin koordinasiya ədədlərinin dəyişməsi ilə əlaqədardır, çünki lantanoid birləşmələrinin xassələri ion radiusunun kiçilməsinə nisbətən metalın koordinasiya ədədinin dəyişməsinə daha həssasdır.
(Ga2S3)0,65(La2S3 )0,20(Nd2S3 )0,15 tərkibli şəffaf şüşənin derivatoqrafik analizi göstərir ki, 880 K müşahidə edilən və şüşələrə xas olan balıqqulağıya oxşar effekt bu şüşənin yumşalma temperaturunu göstərir. 915–1200 K temperaturdakı ekzoeffektlər və kütlə itkisi şüşənin pilləli oksidləşməsini xarakterizə edir.
(Ga2S3)0,65(La2S3)0,35 tərkibli şüşədə tg=895 K, tk=950 K-dir. (Ga2S3)0,70(EuS)0,30 tərkibli şüşədə isə tg=835 K, tk=855 K-dir. EuS-in miqdarından asılı olaraq üçlü şüşələrdə tg-nin qiyməti 895 K-dən 835 K-ə qədər, tk-nın qiyməti isə 890 K-dən 855 K-ə qədər azalır, uyğun olaraq Hμ-nün qiyməti 520 mPa–560 mPa intervalında artır.
Şüşələrin İQ spektrlərində Me–S rabitəsini xarakterizə edən zolaqlar ilkin kristallik komponentlərin spektrlərindəki zolaqlara nisbətən daha yüksək intensivliyə malikdir və yüksək tezlikli sahəyə tərəf sürüşmüşdür. Bu da şüşələrdə Me–S kovalent rabitəsinin güclənməsindən irəli gəlir.
Bundan başqa, hesabat dövründə (Ga2S3)1-x(La2S3 )x-y(Nd2S3)y tərkibli şəffaf şüşədə ilk dəfə olaraq lazer xassəsini öyrənmək məqsədi ilə spektrin görünən və İQ sahəsində adsorbsiya spektrləri çəkilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, göstərilən tərkibli şüşə otaq temperaturunda 1,08 mkm dalğa uzunluğunda lazer xassəsi göstərir. Lakin müvafiq kristallik matrissalarla müqayisədə Nd3+ ionunun lazer xassəsi şüşələrdə zəifdir. Bu da şüşələrdə şüa itkisinin nisbətən çox olması ilə əlaqədardır. Hesab edirik ki, lazerin keyfiyyətinin yüksəldilməsi aktivatorun optimal qatılığı və nümunənin uzunluğu hesabına artırmaq mümkündür.
Bu şüşələrdən optiki linza, süzgəc (filtr), eləcə də lifli xətti rabitə sistemlərində – telekomunikasiya üçün 1,3 mkm dalğa uzunluqlu gücləndiricilərin hazırlanmasında lazer elementi kimi istifadə oluna bilər.
Tədqiq olunan sistemlərdə şüşəəmələgəlmənin termodinamiki analizi
Ln2S3–Ga2S3–EuS (Ln – Nd, Sm) və Ln2S3–Ga2S3–EuS sisteminin Ga2S3 sahəsindəki maye ərintilərinin relaksiya sürəti soyuma sürətinə nisbətən çox kiçik olduğundan bu tərkib ərintilərdən şüşələr alınır. Şüşə kinetik dondurulmuş termodinamiki sistemdir. Şüşələlərin entalpiyası və sərbəst enerjisi kristallik haldan çox olduğundan metastabil haldadır. Tədqiq edilən sistemlərdə Kauzman və Kutsov formulları sınaqdan keçirilmişdir.
DTA və hesablamalar göstərir ki, (Ga2S3)0,65(La2S3)0,35 tərkibli şüşədə kristallaşma temperaturu ilə şüşə əmələgəlmə temperaturunun fərqi Tk–Tg=950–895K = 55, Tg/Tk=0.94; (Ga2S3)0,70(EuS)0,30 tərkibli şüşədə isə Tk–Tg=855–835K = 20, Tg/Tk=0.976 təşkil edir. EuS-in miqdarından asılı olaraq üçlü şüşələrdə Tg-nin qiyməti 895 K-dən 835 K-ə qədər, Tk-nın qiyməti isə 890 K-dən 855 K-ə qədər azalır. Uyğun olaraq Tg/Tk=0.93 və Tg/Tk=0.96. Müəyyən olunmuşdur ki, La2S3-Ga2S3-EuS sisteminin Ga2S3 əsasında alınan şüşələr üçün Kauzman və Kutsov tənliklərindən kənara çıxma böyükdür. Bu La2S3 və EuS komponentlərinin təsiri ilə struktur relaksiyasının sürətinin və şüşənin termiki stabilliyinin artması ilə izah edilir.
NƏTİCƏLƏR
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
KONFRANS MATERİALLARI
9. Гурбанов Г.Р., Мамедов Ш.Г., Мухтарова З.М., Мамедов В.С. Характер взаимодействия в системе PbBi4S7–Pb2SnBi2S6 / Ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 92-ci ildönümünə həsr olunmuş doktorant, magistr və gənc tədqiqatçıların “Kimyanın aktual problemləri” IX respublika elmi konfransının materialları. Bakı-2015, с. 43.
10. Гурбанов Г.Р., Мамедов Ш.Г., Бахтиярлы И.Б., Исмайылова Е.Н. Исследование разреза PbBi4S7–PbSnBi4S8 в квазитройной системе SnS–Bi2S3–PbS / Ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 92-ci ildönümünə həsr olunmuş doktorant, magistr və gənc tədqiqatçiların “ Kimyanın aktual problemləri” IX respublika elmi konfransının materialları. Bakı-2015, с.42.
11.Kərimov R.İ., Bəxtiyarlı İ.B., Qurbanova R.C., Əliyeva S.N., Məmmədova F.M. EuGa2S4 və (EuGa2S4)0,98(NdGaS3)0,02 tərkibli monokristallarda fotolüminessensiya / Ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 92-ci ildönümünə həsr olunmuş doktorant, magistr və gənc tədqiqatçiların “ Kimyanın aktual problemləri” IX respublika elmi konfransının materialları. Bakı-2015, s. 101-102
12. Мухтарова З.М., Бахтиярлы И.Б. Проекция поверхности ликвидуса системы
Ge–Te–Sm / Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri Bakı 2015,s.96
13. Fətullayeva G.M., Bəxtiyarlı İ.B., Əliyeva S.N. A2S3-Eu2O3 sistemində şüşəəmələgəlmə / Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri Bakı 2015,s.97
14. İsmayılova E.N., Qurbanova R.C., Bəxtiyarlı İ.B., Məmmədova F.M. / In2S3-SnS sistemində faza rarazlığına ziddiyyətli baxış. Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri Bakı 2015,s.98
15. Abdullayeva Ş.S., Bəxtiyarlı İ.B. Cu2S-İn2S3-FeS kvaziüçlü sistemində trianqulyasiya / Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri Bakı 2015,s.99
16. Məmmədov V.S., Bəxtiyarlı İ.B., Məmmədov A.N. La2O2S–Ga2S3–Y2O2S sistemində (La2O2S)0.48(Y2O2S)0.52–(Ga2S3)0.86(Y2O2S)0.14 kəsiyinin tədqiqi /Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri Bakı 2015,s.100
17. Abdullayev A.S., Kərimli O.Ş., Bəxtiyarlı İ.B. (Ga2S3)0.70(La2S3)0.25(Nd2S3)0.05 tərkibli şüşənin lazer xassəsi / Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri Bakı 2015,s.101
18. Məmmədov F.M., Neymətova A.V., Bəxtiyarlı İ.B.. Pr2S3–Bi2S3–Pr2O3 kvaziüçlü sisteminin (Bi2S3)0.45(Pr2S3)0.55 –(Bi2S3)0.45(Pr2O3)0.55 qeyri-kvazibinar kəsiyinin tədqiqi / Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Məruzələrin tezisləri. Bakı 2015,s.102
BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR
İSTİNADLAR–16
LABORATORİYANIN ADI: Funksional materialların komponentlərinin sintezi
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, prof. İmir Əliyev
Laboratoriyada 15 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.e.d., b.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər b.e.i., 1-i e.i., 1 nəfər k.e.i.-dir. Özbək Əliyev – k.e.d., b.e.i., Dilbər Əjdərova – k.e.d., b.e.i., Tamella Maksudova – k.e.d., b.e.i., Validə Rəhimova – k.ü.f.d., a.e.i., Şəfiqə Həmidova – k.ü.f.d., a.e.i., Sevil Mehdiyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Naibə Məmmədova – k.ü.f.d., b.e.i., Kəmalə Babanlı – k.ü.f.d., e.i., Gülbəstə Ağammədova – k.e.i.
İŞ 2.2: Germanium və arsen yarımqrupu elementlərinin sulfid və selenidləri əsasında fotoelektrik və optiki xassələrə malik yarımkeçirici materialların alınması.
MƏRHƏLƏ:As2Se3–Cr2Se3, CaSe–As2Se3, AsSe–Mn, GaAs–CdSe və PbS–Cu2S–Sb2S3 sistemlərində faza tarazlığının tədqiqi, optik və maqnit xassələrinin öyrənilməsi.
Yüksək effektli optiki həssas və termoelektrik materialların alınması məqsədi ilə As2Se3–Cr2Se3, CaSe–As2Se3, AsSe–Mn, GaAs–CdSe və kvaziüçlü PbS–Cu2S–Sb2S3 sistemin PbS–CuSbS2 kəsiklərində faza tarazlığı tədqiq edilmişdir. Fiziki-kimyəvi analiz metodlarının nəticələrinə əsasən As2Se3 -Cr2Se3 sisteminin hal diaqramı qurulmuşdur.
As2Se3–Cr2Se3 kəsiyi, Cr–As–Se üçlü sisteminin kvazibinar kəsiyi olub, evtektik diaqramlar tipinə aiddir. Sistemdə As2Se3 əsasında otaq temperaturunda 2 mol % qədər həllolma sahəsi əmələ gəlir. Sistemdə 3650C-də 15 mol% Cr2Se3 olan təcrübədə evtektika kristallaşır. Evtektikanın yeri qrafiki yolla Tamman üçbucağı qurmaqla da bir daha dəqiqləşdirilir. Evtektik nöqtədə nonvariant tarazlıq yaranır: M ↔ α + CrAs3Se6.
As2Se3–Cr2Se3 sistemində komponentlərin 3:1, 1:1 və 1:2 nisbətlərində üç yeni üçlü peritektik birləşmə əmələ gəlir.
M + CrAsSe3↔ CrAs3Se6 4700C-də
M + Cr4As2Se9 ↔ CrAs Se3 5000C-də
M + Cr2Se3 ↔ Cr4As2Se9 6900C-də
Müəyyən edilmişdir ki, sistemdə As2Se3 əsasında 15 mol% Cr2Se3 şüşə sahəsi əmələ gəlir. Şüşə sahəsindən olan ərintilərin fiziki-kimyəvi analizi həm şüşə və həm də kristal halında aparılmışdır. Sistemdə As2Se3 və CrAs3Se6 birləşmələrinin birgə kristallaşması ikili evtektikada başa çatır, tərkibi 15 mol% Cr2Se3, temperaturu 3650C-dir. AS2Se3 əsasında alınmış şüşə halında olan ərintilərin termiki emaldan əvvəl mikrobərkliyi 130–146 Mpa, sıxlığın qiyməti 4,58–5,12 q/sm3, nümunələr kristallaşdırıldıqdan sonra ərintilərinin mikrobərkliyi 750–800 МPа, sıxlıqları isə 5,10–5,28 q/sm3 arasında dəyişir. Mikrobərkiiyin ölçül-məsi zamanı alınmış digər fərqli qiymətlər: 1500–1540; 1850–1900; 2150–2190 MPa isə sistemdə əmələ gələn yeni fazalara CrAs3Se9, CrAsSe3 və Cr4As2Se9, 2500–2580 qiymətləri isə Cr2Se3 fazasına uyğundur. Beləliklə, termiki və mikroquruluş analizlərinin nəticələri rentgenfaza analiz metodu ilə təsdiq edilmişdir. As2Se3-Cr2Se3 sisteminin şüşə sahəsindən olan ərintilərin qələvilərdə həll olmasının qələvinin qatılığından və vaxtdan asılı olaraq artması müşahidə edilmişdir. 5, 7 və 10 mol % Cr2Se3 tərkibli nümunələrin həllolma sürəti 0,5–1 N NaOH qatılıq intervalında uyğun olaraq, 1,36.10-9–6,5.10-6, 1,26.10-9– 8,5.10-7 və 3,4.10-9–6,6.10-8 intervalında dəyişir.
AsSe-Mn sisteminin ərintilərinin sintezi Mn və AsSe komponentlərinin 0.1333 Pa təzyiqinə qədər havasızlaşdırılmış kvars ampulda 400-1100oC temperatur intervalında birgə əritməklə aparılmışdır. Sistemdə AsSe birləşməsi əsasında şüşə sahəsinin olduğu müəyyən edilmişdir. Şüşəvarı ərintiləri kristallaşdırılmaq üçün 200oC-də 750 saat müddətində termiki emal edilmişdir. AsSe–Mn sisteminin faza diaqramı qurulmuşdur. Sistemin hal diaqramı kvazibinar olub, sadə evtektik tiplidir. AsSe–Mn sistemində AsSe birləşməsi əsasında 10 mol% Mn şüşə sahəsi müəyyən edilmiş və onun yumşalma və kristallaşma temperaturu dəqiqləşdirilmişdir.
As2Se3-CaSe sisteminin ərintilərinin sintezi As2Se3 və CaSe komponentlərinin 0.1333 Pa təzyiqinə qədər havasızlaşdırılmış kvars ampulda 600-11000C temperatur intervalında birgə əritməklə aparılmışdır. As2Se3-CaSe sisteminin ərintiləri sintezdən sonra kompakt kütlə halında alınmış qara rəngli nümunələrdir. Fiziki-kimyəvi analiz metodları vasitəsi ilə tədqiq nəticələrinə əsasən sistemin mikrodiaqramı qurulmuşdur. Mikrobərkliyin 1300–1350 MPa qiyməti şüşə halında olan As2Se3-nin, 1250 MPa qiyməti isə CaSe birləşməsinin mikrobərkliyinə uyğundur. Kristallaşdırıldıqdan sonra şüşəvarı ərintilərin mikrobərklikləri kristal halında olan ərintilərə nisbətən kiçik olur. Termiki emaldan sonra şüşəvarı ərintilərin mikrobərklikləri 760–800 MPa qiymətini almışdır. Sistemdə adi soyudulma zamani As2Se3 əsasında 20 mol % CaSe şüşə sahəsinin əmələ gəldiyi müəyyən edilmişdir.
Cd3As2S3Se3 birləşməsinin nanoölçülü nazik təbəqəsi vakuumda tozlandırma yolu ilə alınmışdır. Cd3As2S3Se3 nazik təbəqəsinin optik xassələrini öyrənmək üçün «U-5100 spektrofotometrindən» istifadə edilmişdir.
Məlum olduğu kimi yarımkeçiricilərdə düz keçid halı üçün udma əmsalı Tauç düsturu ilə ifadə olunur:
α-udma əmsalı, -fotonun enerjisi, Eg-yarımkeçiricinin gadağan olunmuş zonasının enidir.
Cd3As2S3Se3 nazik təbəqələri üçün Eg-ni müəyyən etmək üçün aldığımız qiymətlər əsasında - nın -dən asılılığı qurulmuşdur. Bu asılılığın düz xətt oblastının absis oxu ilə kəsişməsinə əsasən Cd3As2S3Se3 nazik təbəqəsinin qadağan olunmuş zonasının eni müəyyən edilmişdir: Eg= 2,16 eV. Alınan material fotorezistor kimi optik cihazlarda istifadə oluna bilər.
PbS–Cu2S–Sb2S3 kvaziüçlü sisteminin PbS–CuSbS2 kəsiyində faza tarazlığı tədqiqi edilmiş, hal diaqramı qurulmuşdur (şəkil 2). Sistemdə qarşılıqlı təsir mürəkkəb xarakterli olub, komponentlərin 1:1 nisbətində tərkibi PbCuSbS3 olan sulfoduzun əmələ gəlməsi ilə xarakterizə olunur. Bu birləşmə 1125K temperaturda konqruyent əriyir və ümumi sistemi CuSbS2–PbCuSbS3 və PbCuSbS3–PbS alt sistemlərinə bölür. Göründüyü kimi, hər iki alt sistem evtektik xarakterlidir. Evtektik nöqtələrin koordinatları: 20 mol% PbS və T=675K, 70 mol% PbS və T=950K. CuSbS2 əsasında həllolma sahəsi 6 mol% təşkil edir, PbS əsasında isə bərk məhlul praktiki olaraq müəyyən edilməmişdir. Rentgenfaza analizinin nəticələri sistemdə dördlü PbCuSbS3 sulfoduzunun əmələ gəldiyini təsdiq edir.
Dördlü fazanın rentgenoqramının indekslənməsi onun rombik singoniyada Kristallaşmasını göstərir: a=8,162, b=8,710, c=7,810Å. Fəza qrupu Pmn21 olub, elementar qəfəsdə 4 mol (Z=4) yerləşir.
PbCuSbS3 birləşməsi dəyişən tərkibli faza olub, onun həllolma sahəsi 45–53 mol% PbS qatılıq intervalında dəyişir. Rentgenoqrafik analizin nəticələrinə görə bu bərk məhlullar burnonit tipində ortorombik singoniyada kristallaşırlar. Ərintinin tərkibində qurğuşun sulfidin miqdarı artdıqca elementar qəfəsin parametrləri əvvəlcə azalır (50 mol% PbS-ə qədər), sonra isə artır. Analoji xarakter tərkibdən asılı olaraq piknometrik sıxlığın dəyişməsində də müşahidə olunur, başqa sözlə homogen sahədə PbS-in ərintidə miqdarı artdığca sıxlığın qiyməti 5,98 q/sm3-dən 5,75 q/sm3-ə qədər azalır (50 mol % PbS-də), sonra isə 5,91 q/sm3 qədər artır (tərkibində 53 mol% PbS olan ərinti). Elementar qəfəs parametrlərinin və piknometrik sıxlığın 45–53 mol% PbS qatılıq intervalında belə dəyişməsi PbCuSbS3 birləşməsinin dəyişən tərkibli faza olduğunu göstərir. PbS–CuSbS2 sistemində üç sıra mikrobərklik alınır: 230–244, 250–264 və 72 q/sm3. Bunlar α-bərk məhlulun (CuSbS2 əsasında), PbCuSbS3 və PbS-in mikrobərkliyinə uyğun gəlir. Bərk məhlul sahəsində mikrobərkliyin qiyməti artır, ikifazalı sahədə isə praktiki olaraq sabit qalır.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
RESPUBLİKADA
XARİCDƏ
KONFRANS MATERİALLARI
KADR HAZIRLIĞI
Şəfəq Həsənquliyeva – doktorant, 2013–2016-ci illər. Elmi rəhbər – k.e.d., prof. İmir Əliyev
Dissertasiya mövzusu: As–Mn(Cr)–Se üçlü sistemlərində faza tarazlığı, şüşəəmələgəlmə və alınan yeni fazaların xassələrinin tədqiqi.
Dosent Nağı Yaqubov – kimya üzrə elmlər doktoru. Məslətəçi – k.e.d., prof. İmir Əliyev.
BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR
1.İspaniyanın Beynəlxalq Donostiya Fizika mərkəzi
2.Türkiyənin Adıyaman Universiteti
QRANTLAR
Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. Layihənin adı: “Alternativ enerji mənbələrindən istifadə və elektron texnikası üçün çoxkomponentli metal xalkogenidləri əsasında yeni funksional komponentlərin alınması və tədqiqi.”. Layihənin rəhbəri- AMEA-nın müxbir üzvü, k.e.d.. prof. M.B.Babanlı, k.e.d., prof. İ.Əliyev (iştirakçı). Müddəti 24 ay (2014-2016). Məbləğ.80 000 man.
İSTİNADLAR – 3.
LABORATORİYANIN ADI: Funksional qeyri-üzvi maddələrin termodinamikası
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru Səadət Bənənyarlı
Laboratoriyada 9 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i.,
6 nəfər k.e.i.-dir. Rəna Qasımova – k.ü.f.d., a.e.i., Samirə İmaməliyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Leyla Məşədiyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Leyla Xəlilova – k.e.i., Nigar Cəfərova – k.e.i., Şəlalə Əliyeva –k.e.i., İlahə Yusifova – k.e.i., İlahə Mehdiyeva – k.e.i., Aynur Qəhrəmanova – k.e.i.
İŞ 2.3.1. p-elementlərin birləşmələri əsasında topoloji izolyatorların, termoelektrik və maqnit xassəli funksional materialların alınması və tədqiqi (İşin rəhbəri – müxbir üzv Məhəmməd Babanlı)
MƏRHƏLƏ: Sb–Sb2Te3 və Bi–Bi2Te3 sistemlərinin faza diaqramlarının qurulması və tetradimitəbənzər homoloji sıranın yeni nümayəndələrinin istiqamətli sintezi.
Sb(Bi)–Te sistemlərində tetradimitəbənzər laylı quruluşa malik birləşmələrin nSb2×mSb2Te3 və nBi2×mBi2Te3 homoloji sıraları mövcuddur. Lakin həmin birləşmələrin yalnız az bir qismi bu sistemlərin faza diaqramlarında öz əksini tapmışdır. Tetradimitəbənzər quruluşlu fazaların kristalloqrafik xüsusiyyətlərini araşdırmaqla müəyyən edilmişdir ki, Sb(Bi)–Te sistemlərinin ənənəvi üsulla qurulan faza diaqramlarında homoloji sıraların ayrı-ayrı nümayəndələrinin fərdi şəkildə alınması mümkün olmur. Əridilmə və termiki emal yolu ilə alınan nümunələr, bir qayda olaraq müxtəlif birləşmələrin qarışığından ibarət olur. Onların difraksiya mənzərələri çox oxşar olduğundan faza diaqramlarının Sb–Sb2Te3 və Bi–Bi2Te3 tərkib intervallarında geniş bərk məhlul sahələrinin mövcudluğu təsəvvürü yaranır. Lakin kristalloqrafik analiz göstərir ki, qeyd edilən homoloji sıraların ayrı-ayrı nümayəndələrinin geniş homogenlik sahələrinin olması mümkün deyil.
Qeyd edilənləri, həmçinin stibium və bismut telluridlərinin topoloji izolyatorlar və termoelektrik materialları kimi böyük maraq kəsb etməsini nəzərə alaraq, hesabat ilində Sb–Te və Bi–Te sistemlərinin faza diaqramları yeni yanaşma tətbiq etməklə təkrar tədqiq edilmişdir. Tətbiq edilən yanaşmada nümunələr standart metodikadan fərqli olaraq müxtəlif tərkibli maye məhlullardan istiqamətli kristallaşma yolu ilə alınmışdır. Alınan nümunələrin mayedən ilk kristallaşan hissələri rentgenfaza analizindən keçirilmiş və DTA üsulu ilə tədqiq edilmişdir.
Faza diaqramlarının yeni qurulmuş variantlarında Sb2Te, Sb10Te6, Sb4Te3, Sb6Te5, Sb2Te2, Bi14Te6, Bi2Te, Bi5Te3, Bi4Te3, Bi6Te5, Bi2Te2, Bi6Te7, Bi4Te5 birləşmələri öz əksini tapmışdır. Həmin birləşmələrin hamısının peritektik reaksiya üzrə parçalanmaqla əriməsi müəyyən edilmiş və peritektik tarazlıqların koordinatları təyin edilmişdir. Şəkildə Bi–Bi2Te3 altsisteminin faza diaqramının yeni variantı verilir.
Şəkil. Bi-Bi2Te3 alt sisteminin faza diaqramının ədəbiyyatda verilən (a) və yeni qurulan (b) variantları
Ovuntu difraktoqramlarının analizi əsasında bu birləşmələrin tetradimitəbənzər laylı quruluşda kristallaşmaları müəyyən edilmiş və qəfəs parametrləri təyin edilmişdir.
Dəqiqləşdirilmiş faza diaqramları əsasında göstərilən birləşmələrin monokristallarının yetişdirilmə metodikaları işlənib hazırlanmış və onların bir neçəsi mükəmməl iri kristallar şəklində alınmış, Laue və SEM üsulları ilə onların monokristallığı təsdiq edilmişdir. Alınan monokristal nümunələri topoloji izolyator xassələrinin tədqiqi üçün beynəlxalq kolaboratorlara təqdim edilmişdir.
İŞ 2.3.2. Tərkiblərinə NTE, Bi, Zn, Cu oksidləri daxil olan üçlü borat sistemlərində şüşə əmələgəlmə, faza tarazlığının öyrənilməsi və alınan materialların istilik və elektrofiziki xassələrinin tədqiqi (İşin rəhbəri – Səadət Bənənyarlı)
MƏRHƏLƏ: Bi2O3-B2O3-Er2O3 üçlü sistemlərini sərhədləndirən kvazibinar sistemlərin fiziki-kimyəvi tədqiqi və daxili kvazibinar kəsiklərin müəyyən edilməsi.
Cari ildə laboratoriyada aparılan elmi tədqiqat işlərinin davamı olaraq Bi2O3, CuO, ZnO, SiO2, B2O3, Gd2O3, Er2O3 əsasında alınmış yeni fazaların elektrofiziki və istilik xassələri öyrənilmişdir. Tərkibləri 50 mol%(3CuO·B2O3)–50 mol%[ZnO1-x·(Er2O3)x] (x=0,02 və 0,05), və
95 mol%2Bi2O3·B2O3–5 mol% 2Bi2O3·3SiO2+0,04Gd2O3 (0,02Gd2O3) olan nümunələrin elektrik müqavimətinin və dielektrik nüfuzluqlarının temperaturdan asılılıqları (T=300-740K) öyrənilmiş, mexaniki bərklikləri və sıxlığları təyin edilmişdir.
Bi2O3-B2O3–Er2O3 üçlü sisteminin fiziki-kimyəvi tədqiqi üçün onu sərhədləndirən kvazibinar Bi2O3–Er2O3 və B2O3–Er2O3 sistemlərinin nümunələri sintez edilmişdir.
NƏTİCƏLƏR
1. Faza tarazlıqlarının tədqiqinə yeni yanaşma tətbiq etməklə Sb-Sb2Te3 və Bi-Bi2Te3 sistemlərinin faza diaqramları dəqiqləşdirilmiş, nSb2×mSb2Te3 və nBi2×mBi2Te3 homoloji sıralarının topoloji izolyator kimi böyük maraq kəsb edən bir sıra yeni nümayəndəsi aşkar edilmiş və fərdi şəkildə alınmış, onların ərimə xarakterləri, kristal qəfəs tipləri və parametrləri təyin edilmişdir.
2.Bi2O3–SiO2–B2O3–Gd2O3(Er2O3),CuO–ZnO–B2O3–Gd2O3(Er2O3) sistemlərində yüksək müqavimətli (ρ≥106-104 Om·sm) p-tip keçiriciliyə malik şüşəvari yarımkeçirici ərintilər alınmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, onların dielektrik nüfuzluğu T=300–500 K temperaturda 20–60, dielektrik itkisi isə 0,02–0,06 arasında dəyişir və nisbətən sabitdir. Maksimal (ε≈1100) dəyişmə T=580–630K temperatur intervalında müşahidə olunur.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
RESPUBLİKADA
1. Aliev Z.S., Musayeva S.S., Jafarli F.Y., Babanly M.B. The phase equilibria in the Sb–Sb2S3–SbI3 ternary system // Azerb. Chem. J., 2015, №2, с. 57-61.
2. Алиев З.С., Амирасланов И.Р., Бабанлы М.Б. Физико-химические аспекты разработки топологических изоляторов – нового класса функциональных материалов // Азерб. хим. журн., № 3, с. 6-37.
3. Imamaliyeva S.Z., Gasanly T.M.,Sadygov F.M.,Babanly M.B. Phase diagram of the Tl2Te–Tl9TbTe6 system // Azerb.Chem. J., 2015, №3, с.93-97.
XARİCDƏ
2. Pielmeier F., Landolt G., Slomski B., Mu S., Berwanger J., Eich A., Khajetoorians A., Wiebe J., Aliev Z.S., Babanly M.B., Wiesendanger R., Osterwalder J., Chulkov E.V., Giessibl F.J., Hugo Dil. Response of the topological surface state to surface disorder in TlBiSe2 // New J. Phys., 2015, v.17, pp. 023067-8.
3. Nechaev I.A., Aguilera I., De Renzi V., di Bona A., Lodi Rizzini A., Mio A.M., Nicotra G., Politano A., Scalese S., Aliev Z.S., Babanly M.B., Friedrich C., Blügel S., Chulkov E.V. Quasiparticle spectrum and plasmonic excitations in the topological insulator Sb2Te3 // Phys. Rev. B, 2015, v.91, pp.245123-8.
4. Aliev Z.S., Ibadova G.I., Tedenac J.C., Babanly M.B. Phase equilibria in the YbTe–Sb2Te3–Te system //J. Alloys Compd., 2015, v.618, pp.167–171.
5. Bagheri S.M.,Alverdiyev I.J.,Aliev Z.S.,Yusibov Y.A., Babanly M.B. Phase relationships in the 1.5GeS2+Cu2GeSe3«1.5GeSe2+Cu2GeS3 reciprocal system // J. Alloys Compd, 2015, v.625, pp.131–137.
6.Rasulova K.D., Aliev Z.S., Zavrajnov A.Y., Imamalieva S.Z., Babanly M.B. Phase equilibria in the system YbTe–PbTe–Bi2Te3 // American Chemical Sciences Journal, 2015, 7(2), pp. 120–128.
7. Aliev Z.S., Rasulova K.D., Imamalieva S.Z., Babanly M.B. Phase Equilibria in the YbTe–Bi2Te3–Te System //Chemistry Journal, 2015, №2, p.35-39.
8.Imamaliyeva S.Z., Gasanly T.M., Amiraslanov I.R., Babanly M.B. New phase of variable composition in the Tl9GdTe6-Tl9BiTe6 system //Australian Journal of Basic and Applied Sciences, 2015, 9(23), 541-546.
9. Bananyarly S.I., Gasimova R.N., İsmayilov Sh.S., Chernisheva N.V. Nonlinear variations of electrical resistance and dielectric properties (έ and tgδ) of glasses of the 2Bi2O3∙B2O3–2Bi2O3∙3SiO2 system // International Journal of Advanced Scientific and Technical Research, 2015, v3, issue 5, p65-69.
10. Имамалиева С.З., Машадиева Л.Ф., Зломанов В.П., Бабанлы М.Б. Фазовые равновесия в системе Tl2Te–YbTe–Te // Неорганические материалы, 2015, т. 50, № 12, с.1333-1338.
11. Алиев З.С., Расулова К.Д., Имамалиева С.З., Бабанлы М.Б. Поверхность ликвидуса системы YbTe–PbTe–Bi2Te3// Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований, 2015, № 3, ч. 2, с.186-189.
12. Мамедов А.Н., Салимов З.Э., Кулиева С.А., Бабанлы М.Б. 3D моделирование поверхности кристаллизации меди в тройной системе Сu–Pb–Tl // Успехи современного естествознания, 2015, №1, часть 5, с.804-807.
13. Мамедов А.Н., Расулова К.Д., Бабанлы М.Б. Термодинамические уравнения решения обратной задачи фазовых равновесий в системе теллурид иттербия– сесквителлурид висмута // Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований, РАЕ, 2014, №8, ч.5, с.869-873.
KONFRANS MATERİALLARI
Hüsabat ilində laboratoriya əmərdaşları bir sıra beynəlxalq və regional konfranslarda məruzələrlə çıxış etmiş və 50-dən artıq məruzə tezisi çap olunmuşdur:
1. International Conference Applied Mineralogy and Advanced materials, AMAM-2015, (Castellaneta Marina, İtaliya),
2. 1st International Turkic World Conference on Chemical Sciences and Technologies (Sarayevo, Bosniya),
3. XV International Conference on Physics and Technology of Thin Films and Nanosystems ICPTTFN-XV (Ivano-Frankivsk, Ukraine),
4. 5-ямеждународная конференция "HighMatTech" (Киев, Украина),
XX International Conferenceon Chemical Thermodynamic in Russia, RCCT-2015 (Nizhni Novgorod, Russia),
5. Всероссийская научная конференция с международным участием «II Байкальский материаловедческий форум», (Улан-Уде, Россия),
6. XV Всероссийская конференция "Высокочистые вещества и материалы. получение, анализ, применение" (Нижний Новгород, Россия),
7. XV International Conference on Physics and Technology of Thin Films and Nanosystems, ICPTTFN-XV (Ivano-Frankivsk, Ukraine),
8. Международная научная конференция "Полифункциональные химические материалы и технологии" (Томск, Россия),
VII Научно-практическая конференция «Современные методы в теоретической и экспериментальной электрохимии» (Плёс,Россия),
VII Всерос. Конф. "физико-химические процессы в конденсированных средах и на межфазных границах- ФАГРАН-2015" (Воронеж,Россия),
Biokimyəvi nəzəriyyələrin aktual problemləri" II-ci Beynəlxalq Konfransı (Gəncə),
Akademik T.N.Şahtantinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı (Bakı).
DƏRSLİK VƏ MONOQRAFİYALAR
Babanlı M.B., Ilyaslı T.M., Sadıqov F.M.,Yusibov Y.Ə. Fiziki-kimyəvi analizin əsasları. Bakı, Azərbaycan nəşr., 2015, 248s
KADR HAZIRLIĞI
Aynur Seyidzadə - fəlsəfə doktorluğu hazırlığı üzrə doktorant, 2014–2017-ci illər. Elmi rəhbər – müxbir üzv M.B.Babanlı.
Dissertasiya mövzusu – Stibium, bismut və qalay telluridləri əsaslnda yeni çoxkomponentli fazaların alınması və fiziki-kimyəvi tədqiqi.
BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR
Laboratoriya Avropa və Rusiyanın bir sıra elmi müəssisələri ilə əməkdaşlıq edir:
- Donostia Beynəlxalq Fizika Mərkəzi və Bask Ölkəsi Universiteti, İspaniya;
- Sürix Universiteti, İsveçrə;
- Calabria Universiteti, İtaliya;
- Montpellier II Universiteti, Fransa;
- Regensburg Universiteti, Almaniya;
- M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universiteti, Rusiya;
- Voronej Dövlət Universiteti, Rusiya;
- REA Sibir bölməsinin Geologiya və Mineralogiya İnstitutu, Rusiya və s.
QRANTLAR
Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. Layihənin adı: "Alternativ enerji mənbələrində istifadə və elektron texnikası üçün çoxkomponentli metal xalkogenidləri əsasında yeni funksional materialların alınması və tədqiqi". Layihənin rəhbəri-müxbir üzv M.Babanlı. Layihənin müddət-24 ay (2014-2016). Layihənin məbləği- 80 000 AZN.
İSTİNADLAR
Hesabat ilində laboratyoriya əməkdaşlarının 50-yə yaxın elmi əsərinə 140-dan artıq istinad edilmişdir.
LABORATORİYANIN ADI: Kompozisiya örtük materialları və korroziyadan mühafizə
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Hilal Tahirli
Laboratoriyada 13 əməkdaşı çalışır. Onlardan 5 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i., 1 nəfər b.laborantdır. İzida Məmmədyarova – k.ü.f.d., a.e.i., Aydın Kazımov – k.ü.f.d., a.e.i., Dilşad Səlimxanova – k.ü.f.d., a.e.i. Tamilla Ağalarova – k.ü.f.d., b.e.i, Talıb Hüseynzadə – k.ü.f.d., ap.e.i., Süleyman Verdiyev – k.ü.f.d., ap.e.i., Alfred Qayanov – e.i., Dilarə Baxışova – e.i., Solmaz Vəliyeva – e.i., Nigar Əliyeva – k.e.i., Ruqiyə Rzayeva – k.e.i., Afaq Hüseynova – k.e.i.
İŞ 2.4:Polad konstruksiyalarının korroziyadan mühafizəsi üçün bəzi d-elementlərinin karbidləri, silisidləri və nitridləri əsasında yeni kompozisiya örtük materiallarının alınması
MƏRHƏLƏ: ШХ 15 çeşidli polad üzərində termodiffuziya üsulu ilə formalaşdırılmış xromun və titanın qarışıq karbid örtüklərinin korroziya-elektrokimyəvi və fiziki-mexaniki xassələrinin öyrənilməsi
Termodiffuziya üsulu ilə poladların səthində formalaşdırılmış xromun və titanın karbidləri bir sıra aqressiv mühitlərdə poladı korroziyadan etibarlı surətdə mühafizə edir. Lakin, bəzi mühitlərdə, məsələn, xlorid turşusunda, bu örtüklər dayanıqlı olmayıb nisbətən yüksək sürətlə həll olur. Ədəbiyyat materiallarından məlumdur ki, xlorid ionları olan mühitlərdə paslanmayan poladların korroziya-elektrokimyəvi xassələrini yaxşılaşdırmaq üçün onların tərkibinə müəyyən miqdarda molibden daxil edilir ki, bu da ərintinin pittinq korroziyasının qarşısını alır. Poladın tərkibində molibdenin miqdarı 2–3% olduqda onun xlorid turşusu məhlularındakı passiv oblast intervalı xeyli genişlənir (>E=1.2 V). Titanın tərkibinə molibdenin daxil edilməsi nəticəsində onun 40%-li H2SO4 məhlulunda t=1000C tempetaturada korroziya sürəti 1000 dəfə azalır. Molibdenı alınacaq örtüyə daxil etmək üçün xromlama qarışığının tərkibinə müxtəlif miqdarda (1–5%) Mo daxil edilimişdir və t=11000C temperaturada 6 saat ərzində СНОЛ tipli sobada qızdırılmışdır. Termodiffuziya prosesi başa çatdıqdan sonra polad nümunələr konteynerdən çıxarılmış, alınan örtüyün qalınlığı və bərkliyi ölçüldükdən sonra onun potensiostatik əyriləri çəkilmişdir. Təcrübədə elektrolit kimi xlorid turşusu məhluları istifadə edilmişdir. İVİUN STAT potensiostatının köməyi ilə çəkilmiş polyarlaşma əyrilərı şəkil 1-də göstrərilmişdir.
Şəkil 1.Termodiffuziya metodu ilə ШХ-15 yastıq poladı üzərində formalaşdırılmış xrom karbid (1), xromla titanın qarışıq karbidi (2) və xrom-titan qarışıqına molibden əlavə edilmiş (3) karbid örtüklərinin polyarlaşma əyriləri
Müqayisə üçün üzərində yalnız Cr (1), Cr–Ti (2) ibarət karbidlər formalaşdırılan polad nümunələrin 5%-li HCl məhlulunda alınmış potensiostatik polyarlaşma əyriləri də verilmişdir. Göründüyü kimi tərkibində molibden olan nümunə üzərində müşahidə olunan anod cərəyan sıxlığının qiyməti xromun karbidləri formalaşdırılan polad üzərində müşahidə olunan anod cərəyanından əhəmiyyətli dərəcədə (~0,5 tərtib) kiçikdir və pittinq əmələgəlmə potensialı isə Cr–Ti örtüklü polada nisbətən təqribən 200 mV müsbət tərəfə sürüşüb.
Alınmış nəticələrin təhlili deməyə əsas verir ki, molibden atomları poladın səthyanı təbəqələrinə nüfuz edərək xromla yanaşı molibdenin də karbidini əmələ gətirir, belə ki, molibdenin atom radiusunun qiyməti (r0=1,55 A0) nisbətən kiçik olduğundan onun poladın daxilinə nüfuz etmə ehtimalı da kifayət qədər yüksəkdir Müqayisə üçün karbonlu poladların səthyanı təbəqələrinə asanlıqla diffuziya etmək qabilliyyətinə malik olan titanın atom radiusunu (r0=1,614 A0) göstərmək olar. Molibdenin poladın səthində hansı formada – intermetallik və ya ayrıca faza şəklində paylanması haqqında məlumatlar rentgen faza və yaxud rentgen mikroanaliz metodlarının köməyi ilə aparılacaq tədqiqatlardan sonra məlum olacaqdır.
MÜHÜM NƏTİCƏ
ШХ15 poladı üzərində qarışıq Cr–Ti karbidləri formalaşdırılmış örtüyə molibdenin daxil edilməsi ilə poladın korroziyaya və eroziyaya dayanıqlığı əsaslı şəkildə yüksəldilmiş və onun pittinq əmələgətirmə potensialı 200 mV müsbət tərəfə sürüşdürülmüşdür. Termodiffuziya üsulu ilə işlənmiş bu tip poladlar sənayenin bir çox sahələrində, o cümlədən hərbi sənayedə də istifadə oluna bilər. (k.ü.f.d. Hilal Tahirli, e.i. Elşən Əkbərov)
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
RESPUBLİKA
1. Кязимов А.М., Мамедьярова И.Ф., Селимханова Д.Г., Бахышова Д.А. Антикоррозионные средства на основе нафтеновых кислот для защиты тоннельных сооружений. Азерб. хим. журн. 2015, №1, с. 79.
XARİCDƏ
KONFRANS MATERİALLARI
1. Вердиев С.Ч., Тагирли Г.М., Агаларова Т.А., Велиева С.М., Акберов Э.М., Гусейнова А.С.. Влияние агрессивных ионов на эффективность защиты стали в смеси неорганических окислителей и моноэтаноламина. Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı, Bakı 2015, s. 107.
2. Агаларова Т.А., Тагирли Г.М., Вердиев С.Ч., Велиева С.М., Гусейнова А.С., Акберов Э.М. Защита стали в морской воде путем комбинирования алюминиевого протектора с ингибиторами. Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı, Bakı 2015, s. 114.
3. Мамедярова И.Ф., Селимханова Д.Г., Бахышова Д.А. Ингибиторы коррозии из промышленных компонентов перегнанных нефтей. Akademik Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı, Bakı 2015, s. 172.
BEYNALXALQ ƏLAQƏLƏR
Rusiya (Физико-Химический Институт им. Л.Я. Карпова РАН) və Ukrayna (Институт Металловедения им. И.Н.Францевича).
QRANTLAR
Azərbaycan Respublikası Prezidenti Yaninda Elmin İnkişafi Fondunun Sənaye Qrantı. “Hidrotexniki qurğuların metal avadanlıqlarının istismar şəraitində korroziyaya davamlılığının proqnozlaşdırılması və mühafizəsinin təşkili”. Layihənin rəhbəri – k.ü.f.d., dosent Hilal Tahirli. Layihənin müddəti – 2015-2016 (12 ay). Layihənin məbləği – 95.000 AZN.
İSTİNADLAR – 10
“Koordinasiya birləşmələri” şöbəsinin
2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında
HESABAT
Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Əjdər Məcidov
Mövzu: Molekulyar maqnitlər, keçiricilər, metal örtüklər və selektiv sorbentlərin alınması üçün komplekslər və metal üzvi birləşmələrin sintezi, quruluş və xassələrinin tədqiqi.
Mövzuya aid işlər: 3.1; 3.2; 3.3 ; 3.4.
LABORATORİYANIN ADI: Molekulyar magnitlər və keçiricilər
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü Əjdər Məcidov
Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfəri e.i., 2 nəfər k.e.i., 1 nəfər b.lab., 1 nəfəri mühəndis, 1nəfər texnikdir. Pərizad Fətullayeva – k.ü.f.d., a.e.i., Səbirə Ağayeva – k.ü.f.d., a.e.i., Mirheydər Abbasov – k.ü.f.d., a.e.i., Akif İsrafilov – e.i., Sevinc Osmanova – e.i., Şəmsiyyə İsmayilova – k.e.i., Səbinə İsmayilova – k.e.i.
İŞ 3.1: Metalların karboksilat və oksimat liqandları ilə maqnit komplekslərinin sintezi və quruluşlarının tədqiqi.
MƏRHƏLƏ I: Keçid metalların oksalat turşusu amidləri, aminturşu törəmələri və fenilendiaminlərlə komplekslərinin sintezi və tədqiqi.
Oksalat turşusu törəmələri, karbon turşularının hidrazidləri, aminturşular və onların törəmələri keçid metallarla çoxnüvəli kompleks birləşmələr əmələ gətirmək qabiliyyətinə malikdir. Buna görə də biz bu sistemlərə oxşar sintezlərlə məşğuluq.
Keçən müddət ərzində tərkibində karboksilat, oksalat və digər qruplar olan müxtəlif liqandlarla keçid metalların çoxnüvəli kompleksləri sintez olunmuşdur.
1. Salisil aldehidi ilə N,N-ditsikloheksiltsikloheksil qlisin hidrazon sintez olunmuşdur.
Bu liqandla Cu(II), Co(II), Ni(II), Mn(II) və Fe(III) kompleksləri alınmışdır. İQ, elektron absorbsion spektroskopiya, termoqravimetriya üsulları ilə müəyyən olunmuşdur ki, alınmış komplekslər iki nüvəlidir.
2. Salisilhidrazid ftalimidlə iki nüvəli metal komplekslərin sintezi və tədqiqi
3. 8-aminoxinolin törəmələri və salisil aldehidi və onun analoqları ilə əmələ gəlmiş şiff əsasları, həmçinin onun hidrogenləşmiş analoqları ilə Cu(II), Ni(II), Co(II) və Pd(II) kompleksləri sintez olunmuşdur. Bu komplekslərin tərkibində metal miqdarının analizi, eləcə də termoqravimetrik analiz, İQ, elektron spektroskopiya analizi göstərir ki, komplekslər M(L)X tərkibinə uyğundur, X – həlledici molekuludır.
Göstərilmişdir ki, şiff əsası kompleksəmələgəlmə prosesində asanlıqla oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyasına uğrayır.
4. Tərkibində fəza hərəkəti çətinləşdirilmiş amin qrupu olan 2,2,6,6-tetrametilpiperidin törəməsinin aminturşularla qarşılıqlı təsirindən gözlənilən aminturşunun əvəzinə hidroxlorid duzu alınmışdır ki, onun struktur quruluşu rentgenstruktur analizi ilə müəyyən olunmuşdur. (şəkil 1.)
Şək.1. 2,2,6,6-tetrametil-4-hidroksipiperidin hidroxloridin strukturu.
5. o- və p- fenilendiaminlərin etilen, etan və p-ksililendibromidin dihalogenli törəmələri ilə qarşılıqlı təsirindən yeni polimer birləşmələr sintez olunmuşdur. Birelektronlu oksidləşdiricilərlə oksidləşdirmək yolu ilə polimer kation radikal alınmışdır.
Sintez olunmuş birləşmələr üzvi keçirici və yarımkeçiricilərin alınmasında əsas xammal ola bilər.
NƏTİCƏ
İlk dəfə olaraq o- və p-fenilendiamin əsasında yeni potensial elektrik keçirici polimerlər alınmışdır.
MƏRHƏLƏ II: Nanoölçülü oksid kompozisiyalarının (Cu, Co, Ni, Mn, Ag, Al) hidrotermal redoks sintez üsulu ilə alınması.
Metal nitratlar və onların qarışıqlarının reduksiyası yolu ilə katalitik kompozisiyalar sintez olunmuşdur. Fərdi kobalt, nikel, mis nitratların və eləcə də onların ikili, üçlü qarışıqlarının reduksiyası tədqiq edilmişdir. Fərdi nitratların 3200C-də reduksiyası metallik fazaların alınmasına səbəb olur. Göstərilmişdir ki, stexiometrik miqdarda oksidləşdirici (nitrat) və reduksiyaedici (etilenqlikol və qliserin) iştirak etdikdə tam reduksiya prosesi gedir:
5M(NO3 )2 + 6HOCH2-CH2OH → 5M0 + 12CO2 + 5N2 + 18H2O
7M(NO3)2 + 6HOCH2CHOHCH2OH → 7M0 + 18CO2 + 7N2 + 24H2O
Metal ionlarının metallik hala keçməsi temperaturdan, metalın və reduksiyaedicinin təbiətindən və asılıdır. Belə ki, qliserin iştirakı ilə metallik mis tozu 2400C-də əmələ gəldiyi halda kobalt ionlarının reduksiyası üçün 3000C-dən artıq temperatur tələb olunur. Co–Cu–Al, Ni–Co–Al, Ni–Cu–Al üçlü nitrat sistemlərdə reduksiyaedici olaraq qliserin və formaldehid iştirakı ilə hidrotermal reduksiya reaksiyası öyrənilmişdir. Kobalt, mis, alüminium nitratlarının formaldehidlə qarışığı reaksiyasında 230–2500C-də metallik fazaların əmələ gəlməsi hiss olunmur. İQ və UB spektrlər kobalt və mis formiatların əmələ gəldiyini göstərir. Toz nümunələrinin rentgenoqramlarında alüminium birləşmələri müşahidə olunmur. Lakin elektron mikroskopik ölçmələr (energetik dispersion rentgen spektroskopiya EDS) göstərir ki, nümunələrdə alüminium hiss olunacaq dərəcədə mövcuddur. Bu göstərir ki, alüminium birləşmələri nümunələrdə yüksək dispers (və ya amorf) haldadır. Aşağıda alınmış nəticələrdən bəzi misallar göstərilir. Bu seriyadan olan nümunələrin sonradan 5000C-dək kozərdilməsi mis və kobalt oksidləri fazasının əmələ gəldiyini göstərir, elektron mikroskopik ölçmələr hissəciklərin nanoölçülərini göstərir (şəkil 2, 3)
Şək.2. Kobalt, mis, alüminium nitratların formaldehidlə reduksiyası yolu ilə alınmış və 5000C-yə kimi közərdilmiş nümunələrinin 2500C-də (a), 3000C-də (b) və 3200C-də (c) difraktoqramları.
Şək.3. Kobalt, mis, alüminium nitratların formaldehidlə reduksiyası yolu ilə alınmış və 5000C-yə kimi közərdilmiş nümunələrin elektron mikroskopik təsviri.
NƏTİCƏ
Metal nitratlarınhidrotermal şəraitdə reduksiyası ilə metal və metal oksidi nanotozlarının sintezi katalizatorların və elektrodların alınmasında faydalı ola bilər.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
RESPUBLİKADA
XARİCDƏ
KONFRANS MATERİALLARI
KADR HAZIRLIĞI
Rayyət İsmayılov – elmlər doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün (2013–2015-ci illər). Məsləhətçi müxbir üzv Əjdər Məcidov.
Dissertasiya mövzusu: Keçid metalların çoxnüvəli strinq (xətvari) kompleksləri və koordinasion birləşmələri (sintez, struktur və xassələr).
BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR
Mərmərə Universiteti ( Türkiyə)
QRANTLAR
Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti.“Yanacaq elementləri üçün hidrogenin alınması və təmizlənməsi katalizatorlarının sintezi“.Layihənin rəhbəri –müxbir üzv ƏjdərMəcidov. Layihənin müddəti – 2015-2016. Layihənin məbləği – 90 000 AZN.
PATENTLƏR VƏ İDDİA SƏNƏDLƏRİ
“Yüksek dispersli metal tozlarının alınma üsulu” a-2011 0024 (patent alınma ərəfəsindədir).
LABORATORİYANIN ADI: Keçid metalların metalüzvi birləşmələri
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru İltifat Lətifov
Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır. Onlardan 4 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər mühəndis, 1nəfər texnik, 1nəfər baş lobarant, 1nəfər laborantdır. Qəzənfər Cəfərov – k.ü.f.d., a.e.i., Rəfail Səlimov – k.ü.f.d., a.e.i., Sima Məmmədova – k.ü.f.d., a.e.i., Dilarə Əliyeva – k.ü.f.d., a.e.i.,
İŞ 3.2: Metalüzvi birləşmələrin sintezi, tədqiqi və onlar əsasında karbon əsaslı nanomaterialların alınması.
MƏRHƏLƏ: Dəmir, molibden və xromun mono- və ikinüvəli alkiltsiklopentadienilkarbonil komplekslərinin sintezi və tədqiqi.
İndiyədək nanomaterialların alınmasında əsasən sendviç tipli tsiklopentadienil kompleksləri (ferrosen, kobaltosen, nikelosen, rutenosen) və keçid metalların karbonilləri (Fe(CO)5, Mo(CO)6, Ru3(CO)12) istifadə olunmuşdur. Alkiltsiklopentadienilkarbonil komplekslərinə maraq onunla əlaqədardır ki, bu komplekslərin tərkibində keçid metal atomu eyni zamanda həm karbonil, həm də tsiklopentadienil liqandları ilə birləşmişdir. Ona görə bu komplekslər karbon əsaslı nanomaterialın alınmasında həm katalizator rolunu oynayır, həm də karbon mənbəyidir. Bu sintezlərdə məhz 1,2,4-trimetiltsiklopentadienil və üçlü-butiltsiklopentadienil liqandlarından istifadə edilməsi onların oxşar tip komplekslərdə göstərdikləri elektron və sterik qarşılıqlı təsirlə əlaqədardır. Belə ki, bu liqandlar əsasında alınmış sendviç, yarımsendviç və dimer tipli komplekslər bir çox üzvi həlledicilərdə yaxşı həll olur, nisbətən aşağı temperaturda parçalanır və yüksək uçuculuğa malik olmaqla yanaşı, tərkiblərində lazımi qədər karbon saxlayır. Hər iki kompleks 2 mərhələ üzrə sintez edilmişdir.
Bis[dikarbonil(h5-1,2,4-trimetiltsiklopentadienil) dəmir(I)]
[h5-1,2,4-(CH3)3C5H2Fe(CO)2]2 kompleksinin sintezi
1-ci mərhələdə Qrinyar reaksiyası üzrə 2,4-dimetiltsiklopentadien-2-on-1 ilə metilmaqnezium-yodidin qarşılıqlı təsirindən 1,2,4-trimetiltsiklopentadien liqandı sintez olunmuşdur:
2,4-(CH3)2C4H4C=O + CH3MgI → 1,2,4-(CH3)3C5H3 + Mg(OH)I¯
2-ci mərhələdə 1,2,4-trimetiltsiklopentadien dəmir-pentakarbonillə 1700C-də dekan həlledicisində 12 saat ərzində qaynadılaraq 82% çıxımla [1,2,4-(CH3)3C5H2Fe(CO)2]2 kompleksinin tünd-qonur rəngli kristalları sintez edilmişdir:
2Fe(CO)5 + 2(CH3)3C5H3) → [h5-(CH3)3C5H2Fe(CO)2]2 + 6CO + H2
Bu kompleks ilkin əvəz olunmamış homoloqa – [C5H5Fe(CO)2]2 dimerkompleksinənəzərən alifatik karbohidrogenlərdə orta dərəcədə həll olur. Bir çox polyar üzvi həlledicilərdə (dixlormetan, xloroform, aseton, tetrahidrofuran və s. ) yaxşı həll olur. Havada məhlulda bir sutka ərzində tam parçalanır. Bərk halda havada bir qədər davamlıdır. 2040C-də əriyir (parçalanaraq).Yüksək vakuumda 120–1300C-də sublimə olunur (qismən parçalanaraq).
İQ spektri (KBr) – 1944, 1930, 1748; [n(CO)] sm–1.
1H NMR spektri (CDCl3) – δ 4,25 (sinqlet C5H2), δ 1,90 (4-CH3), δ 1,75 (1,2-CH3).
Bis[trikarbonil(h5-üçlü-butiltsiklopentadienil) molibden(I)]
[h5-üçlü-C4H9C5H4Mo(CO)3]2 kompleksinin sintezi
Birinci mərhələdə tsiklopentadienin alkilləşməsi ilə üçlü-butiltsiklopentadien liqandı sintez olunmuşdur. Bu məqsədlə natrium-tsiklopentadienid duzu tetrahidrofuran məhlulunda üçlü-butilbromidlə işlənilmişdir:
İkinci mərhələdə üçlü-butiltsiklopentadien molibden-heksakarbonillə birgə 1500C-də diqlimdə (etilenqlikolun dimetil efirində) molibden-heksarkarbonil tam qurtarana qədər qızdırılaraq 85% çıxımla [üçlü-C4H9C5H4Mo(CO)3]2 kompleksinin tünd-qırmızı rəngli kristalları alınmışdır:
Bu kompleks ilkin əvəzolunmamış homoloqa – [C5H5Mo(CO)3]2 dimer kompleksinə nəzərən alifatik karbohidrogenlərdə bir qədər həll olur. Polyar üzvi həlledicilərdə (dixlormetan, xloroform, aseton) və benzolda yaxşı həll olur. Havada hazırlanmış məhlulda qısa müddət ərzində parçalanır. Bərk halda havada nisbətən davamlıdır. 223°C-də əriyir (parçalanaraq). Yüksək vakuumda 140–1500C-də sublimə olunur (qismən parçalanaraq). İQ spektri (KBr) – 1949, 1915, 1892; 1884 [n(CO)] sm–1. 1H NMR spektri (CDCl3) – d 4,95; 4,85 (C5H4), d 1,80, 1,70, 1,74 (CH3). Eyni zamanda onlardan nanomaterialların alınması məqsədi ilə hər iki kompleksin tam parçalanma temperaturu, təmizlik dərəcəsi və uçuculuq qabiliyyəti müəyyən edilmişdir.
NƏTİCƏ
Yüksək çıxımla [1,2,4-(CH3)3C5H2Fe(CO)2]2 və [üçlü-C4H9C5H4Mo(CO)3]2 kompleksləri alınmışdır. Bu komplekslər bəzi fiziki və kimyəvi xassələrlə, İQ- və 1H NMR-spektroskopiya üsulları ilə xarakterizə olunmuşdur.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
KONFRANS MATERİALI
Джафаров Г.М., Ибрагимова Н.З., Салимов Р.М., Мамедова С.Г., Алиева Д. Г., Лятифов И.У. Cинтез и свойства бис(трет-бутилциклопентадиенилтрикарбонил) молибдена [(трет-(CH3)3СC5H4Mо(CO)3]2 и бис(1,2,4-триметилциклопентадиенилдикарбонил) железа [1,2,4-(CH3)3C5H2Fe(CO)2]2. Akademik T.N.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş elmi konfrans. 2015 il.
KADR HAZIRLIĞI
Nigar İbrahimova – magistr, 2015–2016, Elmi rəhbər – k.e.d. İ.Lətifov. Mövzunun adı - “Alkilferrosen və alkilferrisinium sistemində oksidləşmə-reduksiya proseslərinin kinetikası”.
LABORATORİYANIN ADI: Nadir metalların kompleks birləşmələri
LABORATORİYA RƏHBƏRI v.i.e.: kimya üzrə fəlsəfə doktoru, aparıcı elmi işçi, Fədail Cəlaləddinov
Laboratoriyada 11 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i., 1 nəfər k.e.i., 1nəfər mühəndis, 1 nəfər baş laborant, 1 nəfər texnikdir. Rəhim Xudaverdiyev – k.ü.f.d., a.e.i., Esmira Quliyeva – k.ü.f.d., a.e.i., Hidayət Məmmədov – k.ü.f.d., b.e.i., Şahnaz Qəhrəmanova – e.i., Mehriban Məmmədova – e.i., Təranə Əsgərova – e.i., Tamilla Haqverdiyeva – k.e.i.
İŞ 3.3: Nadir metalların kompleks birləşmələrinin sintezi və onların termiki çevrilmələri vasitəsi ilə müxtəlif materialların səthində metal örtüklərin və nanokompozitlərin alınması.
MƏRHƏLƏ: Renium və manqanın bəzi aminturşularla kompleks birləşmələrinin sintezi, onların quruluş və xassələrinin öyrənilməsi.
Renium (ІV) və manqanın (II) m-aminbenzoy turşusu ilə bir sıra koordinasion birləşmələrinin sintez şəraiti işlənib hazırlanmışdır. Alınmış kompleks birləmələrin tərkib və quruluşları kimyəvi, İQ spektposkopiya, rentgenfaza, termoqravimetrik və işığın dinamik səpilməsi (İDS) tədqiqat metodlari ilə öyrənilmişdir.
Sintez olunmuş [NH3-C6H4-COOH]2[ReX6] (X=Cl-, Br-) tərkibli kompleks birləşmələr yenidən uyğun halogenid turşularında qızdırıldıqda (50-600C) tədricən dehidrohalogenləşərək Anderson qruplaşmasına məruz qalırlar və nəticədə ion formadan neytral formaya keçirlər. Bütün alınmış komplekslər halogen hidrogen turşularında yaxşı həll olur və bu məhlullarda turşuların 4mol/l-ə qədər qatılıqlarında dayanıqlıdırlar. Qeyd edək ki, sonradan turşuları durulaşdırdıqda onların qatılıqlarının 4mol/l-dən aşağı qiymətlərində, komplekslərin tədricən halogenid ionlarının hidroksil qrupları ilə əvəz olunması ilə gedən hidrolizi baş verir. Halogenid ionların hidroksil qrupları ilə tam əvəz olunmasından sonra, reniumun(ΙV) oksidi əmələ gəlməklə kompleksin tamamilə parçalanması baş verir. Alınmış kompleks birləşmələrin karboksil qrupunun kompleksəmələgətirici ilə koordinasiyasının xarakterini müəyyənləşdirmək məqsədi ilə onların İQ udma spektrləri öyrənilmiş və müəyyənləşdirilmişdir ki, kaliumheksahalogenrenatın m-aminobenzoy turşusu ilə turş mühitdə qarşılıqlı təsiri nəticəsində yalnız ion tipli kompleks birləşmələr alınır.
İDS üsulu ilə НВr/Н2О mühitində komponentlərin müxtəlif nisbətlərində və 293–353 К temperatur intervalında p-aminbenzoy turşusunun kompleksəmələgətirməsi tədqiq edilmişdir.
Şəkil 1. İDS üsuluna görə, 298К temperaturda və aminturşusu/renium duzu=1:1 (mol/mol) nisbətində K2ReBr6 komplekslərinin aminbenzoy turşusu ilə sulu məhlulunda hissəciklərin ölçülərə görə paylanması.
Şəkil 2. İDS üsuluna görə, 298К temperaturda və aminturşusu/renium duzu=4:1 (mol/mol) nisbətində, K2ReBr6 komplekslərinin aminbenzoy turşusu ilə sulu məhlulunda hissəciklərin ölçülərə görə paylanması.
Göstərilmişdir ki, qeyd olunan mühitdə aminbenzoy turşusunun heksahalogenrenatlarla kompleksləri əmələ gəlir. Bu komplekslərin ölçüləri komponentlərin nisbətindən və ölçmə temperaturundan asılı olaraq 3-dən 6000 nm-ə qədər dəyişir.
EUS (elektron udma spektrləri) üsulu ilə НВr/Н2О mühitində heksahalogenrenatların p-aminbenzoy turşusu ilə qarşılıqlı təsiri tədqiq edilmişdir.
Halogenrenatların aminbenzoy turşusu ilə qarşılıqlı təsiri zamanı onların ilkin spektrinin əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməsi göstərilmişdir. Bu komplekslər üçün səciyyəvi olan yükün daşınması zolaqları və d-d keçidləri müəyyən edilmişdir. Göstərilmişdir ki, bu mühitlərdə amin turşusu protonlaşır və kompleksin tərkibinə onium kationu kimi daxil olur.
Manqanın(II) m-aminbenzoy turşusu ilə sintez edilmiş kompleks birləşmələrinin İQ-spektrləri sərbəst liqandın spektrindən demək olar ki çox az fərqlənirlər. Lakin liqandın spektrinin aşağı tezlik sahəsində (400-550 sm-1) müşahidə olunan bir neçə udma zolağı komplekslərin spektrlərində tamamilə itir və onların əvəzində 515 sm-1 tezlikdə orta intensivlikli yeni udma zolağı əmələ gəlir. Bu zolaq yəqin ki, Mn-N rabitəsinin valent rəqslərinə aiddir.
Sintez olunmuş kompleks birləşmələrin tərkiblərini və termiki davamlılıqlarını müəyyənləşdirmək məqsədi ilə işdə termoqravimetrik tədqiqatlar aparılmış və məlum olmuşdur ki, onlar 80–1100C temperatura qədər davamlıdır. Yuxarı temperaturlarda isə komplekslərin tədricən destruksiya prosesi baş verir və bu proses bir neçə mərhələdə başa çatır. Bütün hallarda termoliz prosesinin son məhsulu metal oksidlərindən ibarət olmuşdur.
NƏTİCƏ
Renium(IV) və manqan(II) halogenid törəmələrinin m-aminbenzoy turşusu (m-NH2C6H4COOH) ilə turş şəraitdə kompleks birləşmələri sintez edilmiş, onların quruluş və xassələri müasir fiziki-kimyəvi metodlarla öyrənilmişdir (k.ü.f.d. Esmira Quliyeva, e.i. Şahnaz Qəhrəmanova)
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
RESPUBLİKADA
XARİCDƏ
KONFRANS MATERIALLARI
BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR
Centro de Química Estrutural, Instituto Superior Técnico, Universidade de Lisboa, Av. Rovisco Pais,1049–001 Lisbon, Portugal
QRANTLAR
Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. “Bəzi biogen metalların kompleks birləşmələrinin sintezi və onların kənd təsərrüfatında mikrogübrə kimi istifadəsi”. Layihənin rəhbəri – Quliyeva Esmira. Layihənin müddəti 2013–2015-ci illər. Layihənin məbləği – 90 000 AZN.
LABORATORİYANIN ADI: Metal-klatrat birləşmələri
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru Mina Munşiyeva
Laboratoriyada 12 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i.-dir. Qudrət Əliyeva – k.ü.f.d., a.e.i., Əsmət Əzizova – k.ü.f.d., a.e.i., Humay Məmmədova – e.i., Nərmilə Məmmədova – e.i., Ofeliya Quliyeva – e.i., Firuzə Əliyeva – k.e.i., Sevinc Rəhmanova – k.e.i.
İŞ 3.4: Metalların çoxəsaslı aromatik karbon turşuları və bioloji aktiv liqandlarla kompleksləri əsasında klatrat birləşmələrin alınması
MƏRHƏLƏ: d- və f-elementlərin ftal turşuları və paraaminosalisil turşusu ilə komplekslərinin neftin reoloji xassələrinə təsirinin araşdırılması.
1. Məlumdur ki, neftin tərkibində küllu miqdarda mexaniki qarışıqlar (qum, gil, müxtəlif duzlar və su) var. Suyun miqdarı nəql edilən neftdə 1,0–0,3%-dən artıq olmamalıdır. Bu baxımdan neftçıxarma idarələrində ilkin emaldan əvvəl onu müxtəlif üsullarla qurudurlar. Belə üsullar arasında neftin polimer kompozisiyalarla susuzlaşdırılması xüsusi yer tutur. Təklif etdiyimiz ekoloji təmiz, laylı quruluşa malik makroskopik məsaməli polimer kompleks birləşmələrin neftin susuzlaşdırılmasına və reoloji xassələrinə təsiri öyrənilmişdir.
Mono- və ikiəsaslı karbon turşuları ilə bəzi d-elementlərin koordinasion polimerləri RFA, İQ spektroskopiya və DTA üsulları ilə öyrənilmişdir. Onlar ilk dəfə olaraq neftçıxarmaya tətbiq olunmuşlar: sahə laboratoriyalarında ayrı-ayrı neft quyularından götürülmuş neft nümunələrinə təsirləri yoxlanılmışdır. Qöstərilmişdir ki, bu tip polimerlər laylara vurulduqda neftlə təmas nəticəsində onun tərkibindəki sudan başqa heteroatomlu aromatik birləşmələrlər qeyri-valent rabitələr əmələ gətirməklə, onları kiçik hissələrə parçalayaraq neftin özlüyünü 50–60% aşagı salır.
Bu iş üzrə cari ildə Əliyeva Firuzə və Məmmədova Səbinə Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun gənc alim və mütəxəssislərin 3-çü qrant müsabiqəsinin qalibi olmuşlar.
2. p-Aminosallisil turşusundan dərman preparatı kimi geniş istifadə olunur. Bioloji aktiv liqand olan bu birləşmənin metallarla kompleksləri kifayət qədər öyrənilməyib. Bunu nəzərə alaraq, p-aminosalisil turşusu ilə keçid metalların (Cu, Zn, Cd) kompleks əmələgətirməsi tədqiq edilib. Paralel olaraq onun qələvi torpaq metalı Mg-la kompleksi alınıb. Keçid metallarla komplekslər polimer tipli olduğu üçün reaksiyanın sonunda ana məhluldan polikristallar toz şəklində çökür. Mg-la alınan kompleks suda yaxşı həll olur və fikrimizcə, bu ion tipli kompleksdir. Bu istigamətdə tədqiqatlar davam edir
3. Samaruimun(III) ftal turşusu ilə kompleksi sintez edilərək, rentgenoqrafik, derivatoqrafik və İQ spektroskopiya üsulları ilə öyrənilib. Kompleksin termiki davamlılığının tədqiqi onun dehidratratlaşmasının 100–1650C-də birmərhələli olmasını və 2 su molekulunun ayrılmasını göstərir. 1740C-dən başlayaraq onun parçalanması və stabil keçid kompleksin əmələ gəlməsi aşkar edilir. 4000C yuxarı bu kompleksin üzvi hissəsinin tam yanması və 7000C-dək qızdırıldıgda əmələ gələn Sm2(CO3)3 7300C-də Sm2O2CO3 samarium dioksikarbonata keçir. 7820C-də son məhsul kimi Sm2O3 alınır (cədv.1).
Kompleksin qarışqa turşusu ilə klatrat birləşməsi {Sm2[C6H4(COO)2]3·2H2O·3HCOOH} göstərilən üsullarla tədqiq edilmişdir. Onun termiki davamlılığının öyrənilməsi göstərmişdir ki, temperaturun artması ilə əvvəlcə metalla birləşməyən “gonag” molekuları (HCOOH) itirilir, sonra isə koordinasiya olunmuş suyun və susuz kompleksin parçalanması müşahidə edilir (cəd.1)
Cədvəl 1
MƏRHƏLƏ: Platin və palladiumun tərkibində N-, S-, О-elementləri saxlayan bioloji aktiv liqandlarla komplekslərinin sintezi və tədqiqi.
Platin və palladiumun bir çox qarışıqliqandlı kompleksləri alınıb tədqiq edilmişdir. Qarışıqliqandlı komplekslərdə bəzi hallarda daimi komponent kimi helat əmələ gətirən yalnız azot tərkibli liqandlardan və S-, O-tərkibli kompleksonlardan istifadə edilmişdir. Azot tərkibli liqand kimi tetrametiletilendiamin – (CH3)2NCH2CH2N(CH3)2, komplekson kimi etilenditiodiasetat – HOOCH2SCH2CH2SCH2COOH (HSSH) və merkaptoetanol – HSCH2CH2OH istifadə edilmişdir. Merkaptoetanol tərkibli həm fərdi, həm də qarışıqliqandlı komplekslər sintez edil mişdir.
İlk dəfə müəyyən edilmişdir ki, sintez olunmuş qarışıqliqandların kompleksdə [Pt(HSSH){S(CH2COOH)2}2]Cl2 etilenditiosirkə HSSH sis- vəziyyətdə kükürd atomu ilə bidentatlı, tiodisirkə turşusu isə S(CH2COOH)2, kükürd atomu ilə monodentat koordinasiya edir.
Bioloji fəal liqand kimi istifadə edilən β- merkaptoetanol HS-CH2CH2OH sistamin reduktazanın tio-modelidir. Başlanğıc maddələrin stexiometrik nisbətləri və digər fiziki-kimyəvi faktorlar tənzimlənərək ədəbiyyatda quruluş və xassəsi məlum olmayan altınüvəli [Pd6(SCH2 CH2OH)n] yeni qeyri-klaster tipli kompleks birləşmə alınmışdır. Ondan kristallar yetişdirilərək quruluşu spektoskopik və rentgen quruluş analizi üsulu ilə müəyyənləşdirilmişdir (şəkil).
Yeni alınan çoxnüvəli kompleksdə dörd ədəd Pd-O rabitəsinin anormal uzunluğa malik olması spirt hidroksil qrupunda –O-H- rabitəsinin tam qırılmaması və Pd....O ½ kovalent rabitənin yaranması müşahidə edilir Yəni oksigen – hidrogen rabitəsi tam qırılmayıb və hidrogen- metal rabitəsi tam yaranmayıb. Kompleksdə bimodal xarakterli paylanmanın müşahidə edilməsi bunu subut edir.
Şəkil. Pd(II) metkaptoetanolla kompleksinin rentgen - quruluş analizi.
nətİcə
İlk dəfə olaraq mono- və iki əsaslı aromatik karbon turşularının d-elementlərlə koordinasion polimerləri əsasında hazırlanmış kompozit materialların neftin reoloji xassələrinə təsiri öyrənilib və onun özlülüyünün 50–60% azalması müşahidə olunub.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
RESPUBLİKADA
XARİCDƏ
1. Usubaliyev B.T., Ramazanova E.E., Murvatov F.T., Aliyev E.N., Salakhova Y.S., Munshiyeva M.K., Aliyev F.B., Rzayeva A.K. Application of coordination polymers to increase the reservoir oil recovery. Science and applied engineering quarterly. Jan- Feb-mar 2015. p. 16-20.
2. Azizova A.N., Gyulalov O.M., Gasimov G.S., Gasanov Kh.I. Biological activity of mixedligands complexes of platinum. The USA journal of applied sciences. 2015. p. 40-42.
3. Tagiyev D.B., Gasimov Sh.G., Gasanov Kh.I., Azizova A.N. Hexanuclear complexes of platinum (II) with cleavage product of cystamine dihydrochloride by β-mercaptoethylamine. Advances in chemical Engenering and Sciences. 2015, p.222–227. ISSN: 2160–0392. Impact Faktor –0.8.
4. Gasanov Kh.I, Rzayeva S.J., Gasimov Sh.G., Azizova A.N. Changing properties of liqands during coordinating with metals. Прикладныенаучныеразработки – 2015», Чехия, Р.35.
KONFRANS MATERİALLARI
KADR HAZIRLIĞI
Əsmət Əzizova – doktorant, 2014–2019, məsləhətçi – akademik Dilqəm Tağıyev
Dissertasiya mövzusu: Platin və palladium metallarının kükürd və azotlu bioloji fəal liqanlarla komplekslərinin formalaşmasının fiziki-kimyəvi qanunauyğunluqları və bioloji aktivliyinin modelləşdirilməsi.
Səadat Cəfərova – laborant, 2015, İtaliyanın Bolonya şəhərində “Ətraf mühitin mühəndisliyi” ixtisası üzrə maqistraturaya daxil olub.
ELMİ ƏLAQƏLƏR
Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının (indiki Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti) nəzdindəki «NQGP və K» ETİ ilə elmi əməkdaşlıq.
QRANTLAR
Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Elmin İnkişaf Fondunun Gənc alim və mütəxəssislərin 3-cü qrant müsabiqəsinin qalibi. “Laylardan qalıq ağır neftlərin çıxarılması üçün koordinasion polimer əsaslı yeni kompozit materialların alınması və tədbiqi”. Layihənin rəhbəri – k.e.i. Firuzə Əliyeva. Layihənin müddəti –2015. Layihənin məbləği –20.000AZN.
PatentLƏR VƏ İDDİa ƏRİZƏLƏRİ
Tağıyev D.B., Əsədov M.M., Əzizova Ə.N., İmamverdiyeva S.R. Az həll olan duzların və həll olan kompleks birləşmələrin reaksiyalarının tarazlıq sabitlərinin təyini üsulu. Azərbaycan Patenti. a2015 0007. (İlkin ekspertizanın müsbət nəticəsi).
“Koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalari” şöbəsinin
2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında
HESABAT
Şöbə müdiri : akademik Tofiq Nağıyev
Mövzu: Heterogen biomimetik katalizatorlar iştirakında hidrogen peroksid və azot 1-oksidlə koherent sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyalarının
fundamental əsaslarının inkişaf etdirilməsi və innovasion işlənilmələrin tətbiqi
Mövzuya aid işlər: 4.1; 4.2; 4.3 ; 4.4.
LABORATORİYANIN ADI : Monooksigenaz reaksiyaların modelləşdirilməsi
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Lətifə Həsənova
Laboratoriyada 7 əməkdaş çalışır: Onlardan 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər e.i.-dir. Çimnaz Mustafayeva – a.e.i., Ulduz Məmmədova – e.i., Səriyyə Ağaməmmədova – e.i., Gülşən Nəhmətova – k.e.i.
İŞ 4.1: Yeni monooksidləşdirici biomimetik katalizatorların sintezi və onların iştirakında karbohidrogenlərin hidrogen peroksidlə kimyəvi əhəmiyyətli məhsullara oksidləşməsi.
MƏRHƏLƏ: Tsikloheksanın biomimetik katalizator üzərində hidrogen peroksidlə koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşməsi reaksiyasının mexanizmi və kinetikasının tədqiqi.
Bu mərhələdə sintez olunmuş dəmirporfirin tərkibli biomimetik katalizatorların tsikloheksanın H2O2 ilə oksidləşməsi prosesində tərkibində tsikloheksandan başqa əlavə maddələr olan qarışıq xammala qarşı seçicilik qabiliyyətinin müəyyənləşdirilməsi və tsikloheksanın H2O2 ilə biomimetik oksidləşməsi reaksiyasının mexanizminin öyrənilməsi istiqamətində geniş eksperimental tədqiqatlar aparılmışdır. Tədqiqatlarda müşahidə etdiyimizə görə per-FTPhPFe(III)/Al2O3 biomimetik katalizatorunun iştirakında H2O2 ilə oksidləşmə prosesində istifadə olunan xammalın tərkibində tsikloheksandan başqa mövcud olan 2,54% metiltsikloheksan demək olar çevrilməyə məruz qalmır. Dəmirporfirin tərkibli digər biomimetik katalizator PPFe(III)/Al2O3 üzərində tərkibində 38-40% metiltsikloheksan olan süni hazırlanmış tsikloheksan+metiltsikloheksan qarışığının H2O2 ilə oksidləşməsi reaksiyasının müxtəlif temperatur şəraitində və 20%-li H2O2-in müxtəlif verilmə sürətlərində eksperimental tədqiqi aparılmışdır. Təcrübələr zamanı hemin/Al2O3 (PPFe(III)/Al2O3) biomimetik katalizatorunun da verilən şəraitdə tsikloheksanı sürətlə aktivləşdirdiyi, metiltsikloheksanın isə çox zəif çevrilməyə məruz qaldığı müşahidə olunur. Bu tədqiqatlardan belə nəticəyə gəlmək olar ki, sintez etdiyimiz dəmirporfirin tərkibli biomimetik katalizatorlar tsikloheksan və onun törəmələrindən ibarət qarışıq xammalla aparılan oksidləşmə prosesində tsikloheksana qarşı yüksək seçicilik qabiliyyətinə malikdirlər.
Beləliklə, tsikloheksanın H2O2 ilə biomimetik (per-FTPhPFe(III)/Al2O3) oksidləşməsi reaksiyasının mexanizminin öyrənilməsi istiqamətində aparılan tədqiqatların nəticələri göstərir ki, bu proses tsikloheksanol, tsikloheksanon və tsikloheksenin alınması ilə gedən ardıcıl-paralel reaksiyalardan ibarətdir (şəkil 1, 2) .
I Katalaz reaksiyanın mexanizmi:
Həmçinin, biomimetik katalizator səthində tsikloheksanın H2O2 ilə oksidləşməsi reaksiyasının elektron ötürülməsi və aralıq substrat – katalizator kompleksinin əmələ gəlməsi ilə rabitələrin zəncirvari paylanması prinsipinə əsaslanmış hər mərhələsinin mexanizmi verilmişdir.
NƏTİCƏ
Eksperimental tədqiqatların nəticələri əsasında tsikloheksanın oksidləşməsi reaksiyasının mexanizmini dəqiqləşdirmək, qarışıq xammalın oksidləşdirilməsi prosesində istifadə olunan biomimetik katalizatorların seçicilik qabiliyyətlərini müəyyənləşdirmək mümkün olmuşdur.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
KONFRANS MATERİALLARI
1. Tofik Nagiev. The Theory of Coherent Synchronized Reactions: Chemical Interference Logics. 5th International Conference on Chemistry and Chemical Process (ICCCP 2015) Amsterdam, Netherlands, February 14-15, 2015,Table of Contents p.395, program p.18.
Session Chair: Prof. Tofik Nagiev
2. Nagiev T., Gasanova L., Nagieva I., Nasirova U. Kinetics and mechanism of coherent synchronized oxidation reactions of alkenes by hydrogen peroxide on biomimetic catalyst. Operando V, Deauville, France, May 17- 21, 2015, ID262.
3. Nasirova U., Nagieva I., Gasanova L., Nagiev T. Coherent Synchronized Monooxidation of Etylene by Hydrogen Peroxide on a Biomimetic Catalysts. XII EUROPEAN CONGRESS on Catalysis, Kazan, Russia, 30 August–4 September 2015.
4. Gasanova L.M., Agamammadova S.A., Nahmatova G.Ch., Nagiev T.M. Heterogenous bioimitators of Catalase Reaction. 34th International Conference on Solution Chemistry ICSC 2015, 23-28 August 2015, Proque, Czech Republic.
5. Ağaməmmədova S.Ə. Tsikloheksanın hidrogen peroksidlə oksidləşməsi prosesində biomimetik katalizatorun seçiciliyinin tədqiqi. “Akademik elm həftəliyi – 2015” adlı beynəlxalq multidissiplinar forum, 2-4 noyabr 2015.
6. Nəhmətova G.Ç. Metanın dəmirtetrafenilporfirin/Al2O3 biomimetik katalizatoru üzərin-də monooksidləşməsi. “Akademik elm həftəliyi – 2015” adlı beynəlxalq multidissiplinar forum, 2-4 noyabr 2015.
KADR HAZIRLIĞI
1. S.Ağaməmmədova – doktorant, 2012–2016-cı illər, elmi rəhbər – akademik Tofiq Nağıyev.
Dissertasiya mövzusu: “Tsikloheksanın hidrogen peroksidlə koherent-sinxron oksidləşməsi”
2. G.Nəhmətova – doktorant, 2014–2018-ci illər, elmi rəhbər – akademik Tofiq Nağıyev.
Dissertasiya mövzusu: “Metanın modifikasiya olunmuş dəmirporfirin tərkibli biomimetik katalizator üzərində H2O2 ilə monooksidləşməsi”.
BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR
Akademik Tofiq Nağıyev 2015-ci il 19-21 oktyabrda Kiyevde (Ukrayna) keçirilən “Dövlətlər və Milli Elmi Cəmiyyətlərin Beynəlxalq Təşkilatlarla Elmi Biliklərin İnkişafı və Tətbiqi üçün qarşılıqlı əlaqəsi” adlı Beynəlxalq Simpoziumda (Interactions of Governments and National Scientific Communities with International Organizations for Development and Utilization of Scientific Knowledge) iştirak etmişdir.
Eyni zamanda Kiyev şəhərində Elmlər Akademiyalarının Beynəlxalq Assosiasiyasında (International Association of Academies Sciences) Azərbaycan nümayəndəliyinin sədri AMEA-nın vitse-prezidenti akademik Tofiq Nağıyev çıxış etmişdir. 20 oktyabr 2015.
QRANTLAR
Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. ”Propilenin hidrogen peroksid iştirakı ilə propilen oksidi, akrolein, allen, metilasetilen, propion aldehidi və asetona koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşməsi”. Layihənin rəhbəri – k.ü.f.d. Lətifə Həsənova. Layihənin müddəti – 2014–2016-cı illər. Layihənin məbləği – 80 000 AZN.
İSTİNADLAR – 4
LABORATORİYANIN ADI: Biomimetik sensorlar və azot-1oksidlə oksidləşmə
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Nəhməd Əli-zadə
Laboratoriyada 5 əməkdaş çalışır: 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i. – İnarə Nağıyeva; 1 nəfər e.i. – Nuranə Məlikova; 1 nəfər k.e.i. – Badam Babayeva; 2 nəfər laborant.
İŞ 4.2: Molekulyar azotun hidrogen peroksidlə fiksasiyasından alınan azot-1oksid vasitəsilə oksigenli birləşmələrin alınması üçün səmərəli proseslərin və biomimetik sensorların işlənib hazırlanması
MƏRHƏLƏ I:Piridinin azot-1oksidlə oksidləşməsinin və kinetikasının tədqiqi.
Piridinin azot-1oksidlə oksidləşməsi reaksiyasının kinetik qanunauyğunluqlarının eksperimental tədqiqi aparılmışdır. Piridinin azot-1 oksidlə koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşmə reaksiyasının eksperimental tədqiqi prosesin parametrlərini geniş intervalda dəyişməklə (temperatur 530–620oC, piridinin verilmə sürəti 0.95–1.89 ml/s, azot-1 oksidinin verilmə sürəti 250–750 ml/s) tədqiq olunmuşdur.
Reaksiya məhsullarının analizi yeni “Agilent technologies 7820A” xromatokütlə-spektroskopiya cihazında aparılmışdır.
Göstərilmişdir ki, reaksiya məhsulları kimi əsasən 2,2-dipiridil (25,0%), 2,3-dipiridil (26,8%) alınır.
Bundan əlavə 2-piridon (2–3%), 4,4-dipiridil (3%), terpiridil (2–5%), 2,2-oksidipiridil (0,5%) alınır.
Hal-hazırda piridinin azot-1 oksidlə oksidləşməsi reaksiyasının mexanizminin öyrənilməsi istiqamətində tədqiqatlar davam etdirilir.
MƏRHƏLƏ II: Biomimetik sensor elektrodlarının sintezi və onların katalaz aktivliyinin öyrənilməsi.
Üzərinə dəmirporfirin tərkibli katalizator yerləşdirilmiş yarımkeçirici Si elektrodu hazırlanmış və onun katalaz aktivliyi öyrənilmişdir. Tədqiqatlar nəticəsində sulu məhlulda hidrogen peroksidin aşağı qatılıqlarının müəyyən olunması üçün katalaz tipli biomimetik elektrod sintez olunmuş və onun fiziki-kimyəvi xassələri öyrənilmişdir. Şəkil 1-də еlektrokimyəvi hücrə göstərilmişdir.
Biomimetik elektrodun katalaz aktivliyi potensiometrik metodla müəyyən edilmişdir. Bu təcrübələrin aparılması üçün istifadə olunan qurğu elektrod hissədən, hücrədən, B7- 21A voltmetrdən ibarətdir (şək.1).
Şək.1 Elektrokimyəvi hücrə
Qurğunun elektrod hissəsi müqayisə elektrodundan (AlAgClCl) və biomimetik elektroddan ibarətdir. Potensiometrik tədqiqat aşağıdakı ardıcıllıqla aparılır: müəyyən miqdar bidistillə suyu ilə (fon məhlulu) doldurulmuş hücrədə elementin e.h.q.-si (E) müəyyən olunur, sonra H2O2-in müxtəlif miqdarlarını əlavə etməklə alınan məhlulların e.h.q.-də (E) baş verən dəyişikliklər qeyd edilir. Bütün ölçmələr maqnit qarışdırıcı ilə fasiləsiz qarışdırılma şəraitində aparılmışdır.
Tədqiqatlar göstərir ki, fon məhlulunun elektrod potensialı H2O2-in suda məhlulunun
1 küt.% qatılığı üçün ∆Е=(-0,25 mV); 0,5 küt.% üçün ∆Е=(-0,30 mV); 0,1 küt.% üçün ∆Е=(-0,23 mV); 1×10-4 küt.% üçün ∆Е=(-0,231 mV); 1×10-6 küt.% üçün ∆Е= (-0,305 mV) təşkil edir.
Qeyd etmək lazımdır ki, H2O2-in (bütün hallarda) bir neçə saniyə ərzində əlavə olunması ilə sistemin elektrod potensialının kəskin dəyişməsi müşahıdə olunur.
Silisium elektrodu əsasında hazırlanmış biomimetik sensorun davamlı və işində stabil olduğu, uzun müddət aktivliyini itirmədiyi məlum olmuşdur və bu da onun təkrar istifadəsi üçün əlverişli şərait yaradır.
MÜHÜM NƏTİCƏ
İlk dəfə olaraq əsas işçi elementi dəmirporfirin biomimetik katalizatoru olan yarımkeçirici (Si) tərkibli katalaz tipli biomimetik elektrod hazırlanmışdır. Elektrodun yüksək aktivliyi və həssaslığı H2O2-in məhlulda 10-6 küt.%-ə qədər qatılığını təyin etməyə imkan verir və H2O2-in təsirinə qarşı davamlı olub təkrar istifadə üçün əlverişlidir. ( akademik Tofiq Nağıyev, k.ü.f.d. Nəhməd Əli-zadə, e.i. Nurana Məlikova)
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
1.Ali-zadeh N.I., Malikova N.N. Nagiev T.M. Catalase biomimetic sensor on base of electrochemical electrode TPhPFe(III)/Al2O3/Pb and TPhPFe(III)/Al2O3/Si. Journal of Chemistry and Chemical Engineering (USA), №, 2015, p.67-70.
KONFRANS MATERİALLARI
BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR
Akademik Tofiq Nağıyev 2015-ci il 19-21 oktyabrda Kiyevde (Ukrayna) keçirilən “Dövlətlər və Milli Elmi Cəmiyyətlərin Beynəlxalq Təşkilatlarla Elmi Biliklərin İnkişafı və Tətbiqi üçün qarşılıqlı əlaqəsi” adlı Beynəlxalq Simpoziumda (Interactions of Governments and National Scientific Communities with International Organizations for Development and Utilization of Scientific Knowledge) iştirak etmişdir.
Eyni zamanda Kiyev şəhərində Elmlər Akademiyalarının Beynəlxalq Assosiasiyasında (International Association of Academies Sciences) Azərbaycan nümayəndəliyinin sədri AMEA-nın vitse-prezidenti akademik Tofiq Nağıyev çıxış etmişdir. 20 oktyabr 2015.
QRANTLAR
Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Elm Fondu. ”Propilenin hidrogen peroksid iştirakı ilə propilen oksidi, akrolein, allen, metilasetilen, propion aldehidi və asetona koherent-sinxronlaşdırılmış oksidləşməsi”. Layihənin rəhbəri – k.ü.f.d. Lətifə Həsənova (k.ü.f.d. Nəhməd Əlizadə iştirakçı). Layihənin müddəti – 2014–2016-cı illər. Layihənin məbləği -
80 000 AZN.
LABORATORİYANIN ADI: Biomimetik katalizatorlar üçün üzvi liqandların sintezi
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmlər doktoru, professor Sərdar Zeynalov
Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır. Onlardan 4 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər e.i., 1 nəfər k.e.i. E.Hüseynov – k.ü.f.d., ap.e.i., S.Şarifova – k.ü.f.d., ap.e.i., R.Budaqova – k.ü.f.d., ap.e.i., G.Sadıxova – k.ü.f.d., ap.e.i., G.Mursakulova – e.i., X.Abiyeva – e.i., İ.Lütvəlizadə – e.i., N.Abdullaeva – k.e.i.
İŞ 4.3: Hidrogen peroksidlə oksidləşmə reaksiyalarında biomimetik katalizatorlar üçün modifikasiya olunmuş üzvi liqandların sintezi.
MƏRHƏLƏ: Kraun birləşmələri əsasında biomimetik katalizatorlar üçün modifikasiya olunmuş üzvi liqandların sintezi.
Karbohidrogenlərin hidrogen peroksidlə oksidləşmə reaksiyaların getmə istigamətlərinin və sürətinin idarə edilməsini təmin edən biomimetik oksidləşmə katalizatoru üçün məqsədyönlü modifikasiya olunmuş üzvi liqandların sintezi bu günün ən aktual istiqamətlərindəndir. Bu aspektdə təbii birləşmələr – modifikasiya olunmuş aminturşular daha səmələri sayılır. Çünki məlumdur ki, aminturşular təbiətdə canlı orqanizmlərin mühüm tərkib hissəsini təşkil edirlər. Bu baxımdan serin əsasında aparılan reaksiyalar nəticəsində kompleks birləşmələr alınmışdır və onların quruluşu İQ spektroskopiya analizi ilə təsdiq olunmuşdur.
Amintirşusunun tərkibinə 3:1 nisbətində mis-fosfat ələvə olunur və reaksiya 300C 4 saat müddətində davam edir. Məhlulda göy səma rəngində kristallar çökür. Alınan maddələrin quruluşu İQ spektroskopiya ilə təsdiq olunur.
Son illərin ədəbityyatından məlumdur ki, oksidləşmə proseslərində modifikasiya olunmuş kraun efirlərindən istifadə edilir. Buna görə də kraun birləşmələrinin məqsədyönlü sintezi və onların karbohidrogenlərin hidrogen peroksidlə oksidləşməsi proseslərində istifadəsi aktualdır. Ədəbiyyatdan məlumdur ki, kraun birləşmələr yüksək ekstraksiya və kompleks əmələ gətirmək qabiliyyətinə malik olan birləşmələrdir.
Ona görə də ilkin mərhələdə benzo-18-kraun-6 birləşmələrinin alınma üsulu işlənib hazırlanmışdır. Onun quruluşu PMR spektroskopiya ilə təsdiq olunmuşdur.
İkinci mərhələdə kraun birləşmələrin dəmir tərkibli kompleksinin alınması üçün aşağıdaki üsuldan istifadə olunmuşdur: FeCI3 duzunu mütləq etanolda həll edərək, ona etilformiat əlavə edib benzo-18 kraun 6 mütləq etanolda yenidən həll etdikdən sonra heksan əlavə edirlər. Alınan sarı rəngli bərk maddəni xloroform və dietil efiri ilə yuyaraq, vakuum şəraitində P2O5 üstündə qurudurlar.
Alınan kompleksin quruluşu İQ spektroskopiya ilə təsdiq olunmuşdur.
NƏTİCƏ
Benzo-18-kraun-6 əsasında dəmir tərkibli kompleks birləşmələr alnmışdır.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
KONFRANS MATERİALLARI
PATENTLƏR VƏ İDDİA SƏNƏDLƏRİ
R.Budaqova, S.Zeynalov, H.Xocayev. Kraun efirlərinin alınma üsulu. i -2015 00 3 (Patent alınma ərəfəsindədir)
LABORATORİYANIN ADI: Nanokarbon katalizatorları iştirakında hidrogen peroksidlə oksidləşmə
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, prof. Eldar Zeynalov
Laboratoriyada 8 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər tex., 1 nəfər b. laborantdır. Sevər Əliyeva – k.ü.f.d., a.e.i., Firidun Məmmədov – k.ü.f.d., a.e.i., Yaqub Nağıyev – k.ü.f.d., a.e.i., Lətifə Əhmədova – k.ü.f.d., b.e.i., Mehparə Nadiri – k.ü.f.d., b.e.i., Mətanət Məhərrəmova – k.ü.f.d., b.e.i.
İŞ 4.4: Nanokatalizatorların iştirakında karbohidrogenlərin oksigenlə və hidrogen peroksidlə oksidləşməsi.
MƏRHƏLƏ: Fulleren C60, N-hidroksiftalimid və nano-titan dioksid katalizatorları iştirakında izopropilbenzolun və tsikloheksanın oksidləşməsi
Oksidləşmə reaksiyalarının aparılması üçün 3 tip qurğu yığılıb işə salınmışdır.
Laboratoriya şəraitində yodometrik üsulla maddələrdə (H2O2) aktiv oksigenin miqdarını və məhlullarda turşu ədədinin təyini kimi analitik üsullar təşkil olunmuş və reaksiya məhsullarının analizində istifadə edilmişdir.
Tsikloheksanın və izopropilbenzolun müxtəlif katalizatorlar iştirakında oksidləşməsi proseslərinə dair Thomson Reuters, Web of Science/Knowledge, Elsevier’s Scopus, Google Scholar, Science Research elektron bazalarından müasir ədəbiyyat toplanılıb, sistemləşdirilib təhlil edilmişdir.
PC-500 anataz nano-TiO2 və fülleren C60 dudasının əlavələri kumolun molekulyar oksigenlə oksidləşmə prosesini əsaslı surətdə sürətləndirir. Fulleren dudasının qatqıları ilə aparılan reaksiyada kiçik induksiya dövrü müşahidə olunur. Katalizatorların birgə istifadəsi sinergetik effektlə səciyyələnir.
Nano-TiO2 (PC-500) iştirakında kumolun (RH) molekulyar oksigenlə oksidləşmə prosesində uyğun reaksiya şəraitində {[RH]=6,6mol/l (25 cm3), [TiO2] = 4q/l, reaksiyanın müddəti= 6 saat, 100oC-də} kumolhidroperoksid əsas oksidləşmə məhsuludur.
N-hidroksiftalimid (NHFİ), ferrosen (FS) və hidrogen peroksidin (H2O2) iştirakı ilə aparılantsikloheksanın (TH) oksidləşmə prosesində uyğun reaksiya şəraitində {[TH] = 8,7 mol/l (50 cm3), [FS] = 1q/l (50mq), [NHFİ] = 20 q/l (1q), [H2O2] = 100 ml/l (5ml), reaksiyanın müddəti = 6 saat, 700C-də} bir mərhələdə adipin turşusu alınır.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
KONFRANS MATERİALLARI
KADR HAZIRLIĞI
Moskva Dövlət Universiteti Bakı Filialının bakalavrları A.A.Tuşev «Аэробное окисление изопропилбензола в присутствии пероксида водорода и нано-TiO2» və C.X.Zabirova «Окисление циклогексана в присутствии N-гидроксифталимида» adlı mövzular üzrə diplom işlərini laboratoriyada yerinə yetiriblər.
Nərmin Abdurəhmanova – magistr, 2015 .
ELMİ ƏLAQƏLƏR
Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetinin «Ümumi və qeyri-üzvi kimya» kafedrası ilə «Metal- və protoporfirin saxlayan karbon nanobirləşmələrinin iştirakında hidrogen-peroksid və molekulyar oksigenlə model karbohidrogenlərin oksidləşmə reaksiyalarının tədqiqi» mövzusunda birgə elmi-tədqiqat işinin aparilmasi üzrə müqavilə imzalanaraq təsdiqlənib.
BEYNƏLXALQ əlaqələr
Berlin Texniki Universiteti, Belarus Milli Elmlər Akademiyasının İstilik və Kütlə Dəyişmə İnstitutu və Böyük Britaniyanın Huddersfild Universiteti ilə birlikdə «Neft mənşəli kaustobiolitlərdən alınan nanokarbon materialları əsasında katalizatorların sintezi və tətbiqinə dair fundamental tadqiqatlar» İNTELABCAT laboratoriyası yaradılıb (AMEA-nın Rəyasət Heyətinin 24 iyun 2015-ci il tarixli qərarı.)
QRANTLAR
Azərbaycan Respublikası Elmin İnkişaf Fondu. “Müxtəlif çeşidli nano-TiO2 katalizatorlarının aktivliyinin alitsiklik karbon turşularının mürəkkəb efirlərinin alınmasında tədqiqi”. Layihənin rəhbəri – k.e.d., prof. E.Zeynalov. Layihənin müddəti – 12 ay (2015–2016). Layihənin məbləği – 80.000AZN.
İSTİNADLAR – 38
“Oksidləşdirici heterogen kataliz”şöbəsinin
2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında
HESABAT
Şöbə müdiri : akademik Ağadadaş Əliyev
Mövzu: Müxtəlif sinif karbohidrogenlərin və onların törəmələrinin, zəhərli qazların selektiv və tam oksidləşməsi üçün heterogen katalizatorların işlənib hazırlanması, katalizatorların səmərəsini yüksəltmək üçün fiziki amillərin təsirinin tədqiqi.
Mövzuya aid işlər: 5.1.1; 5.1.2; 5.2 ; 5.3.
LABORATORİYANIN ADI: Seolit katalizi
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: akademik Ağadadaş Əliyev
Laboratoriyada 15 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 3 nəfər t.ü.f.d, a.e.i., 3 nəfər e.i., 3 nəfər mühəndis və 2 nəfər texnikdir. Ə.Səricanov – k.e.n., a.e.i., A.Hüseynova – t.ü.f.d., a.e.i., O.İsmayılov – t.ü.f.d., a.e.i., G.Əlizadə – k.ü.f.d., a.e.i, Z.Şabanova – k.ü.f.d., a.e.i, M.Bəhmənov – t.ü.f.d., a.e.i, A.Səfərov – t.ü.f.d., b.e.i, V.Yarıyev – e.i, M.Əliyeva – e.i, Ü.Nəcəf-Quliyev – e.i.
İŞ 5.1.1: Karbohidrogenlərin seolit katalizatorları üzərində oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyaları.
MƏRHƏLƏ I. Tsikloheksanın tsikloheksadienə, tsiloheksanolun tsikloheksanona oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksyalarının mexanizminin öyrənilməsi və kinetik modelinin işlənib hazırlanması.
İşin məqsədi seolitlərin məlum fiziki-kimyəvi və katalitik xassələri, eləcə də keçid elementlərinin kationlarının məlum katalitik xassələri əsasında tsikloparafinlərin (tsikloheksan, tsiklopentan, metiltsikloheksan və.s.) uyğun dien karbohidrogenlərinə və tsiklik spirtlərin (tsikloheksanol, tsiklopentanol) uyğun ketonlara (tsikloheksanon, tsiklopentanon) oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyaları üçün katalitik sistemlərin sintezindən, aktiv və selektiv katalizatorların seçilməsindən, reaksiyaların ehtimal olunan getmə mexanizminin aydınlaşdırılmasından və kinetik modellərinin tərtibindən, riyazi modelin işlənib hazırlanmasından və optimal texnoloji rejimlərin müəyyən edilməsindən ibarətdir.
Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində tsikloheksanın oksidləşdirici dehidrogenləşməsi ilə 1,3-tsikloheksadienin yüksək çıxımla (23.3% ) alınması üçün Cu, Zn, Co, Cr kationları ilə modifikasiya olunmuş təbii klinoptilolit seoliti əsasında yüksək aktiv polimetalseolit katalizatoru sintez olunmuşdur. Bu katalizator üzərində reaksiyanın kinetik qanunauyğunluqları öyrənilmişdir. CuZnCoCr-klinoptilolit katalizatoru üzərində tsikloheksanın 1,3-tsikloheksadienə selektiv oksidləşdirici dehidrogenləşməsi reaksiyasının ehtimal olunan getmə mexanizmi öyrənilmiş, nəzəri cəhətdən əsaslandırılmış kinetik modeli işlənib hazırlanmış və kinetik modelin parametrlərinin ədədi qiymətləri hesablanmışdır.
Müxtəlif keçid elementlərinin kationları ilə modifikasiya olunmuş təbii və sintetik seolitlər üzərində tsikloheksanolun tsikloheksanona oksidləşdirici dehidrogenləşməsi reaksiyası tədqiq olunmuşdur. Müəyyən olunmuşdur ki, Cu, Pd və Sn kationları ilə modifikasiya olunmuş təbii klinoptilolit üzərində optimal şəraitdə 96.6% selektivliklə 96.1% tsikloheksanon alınır. Tsikloheksanolun tsikloheksanona oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyası üçün seçilmiş aktiv metalseolit katalizatoru üzərində reaksiyanın mərhələli mexanizmi verilmiş, kinetik modeli tərtib olunmuş və onun parametrlərinin ədədi qiymətləri hesablanmışdır.
NƏTİCƏ
Tsikloheksanın 1,3 tsikloheksadienə selektiv oksidləşdirici dehidrogenləşməsi reaksiyası üçün yüksək aktiv metalseolit katalizatoru sintez olunmuş, bu prosesin nəzəri cəhətdən əsaslandırılmış kinetik modeli işlənib hazırlanmışdır
MƏRHƏLƏ II.Metanın asetilenə oksidləşməsi reaksiyasının kinetik modelinin işlənib hazrlanması.
Üzvi sintezin mühüm maddəsi olan asetilenin Respublikada asan əldə olunan və ucuz xammal – metanın Azərbaycan yataqlarının təbii seolitlərinin modifikasiya olunmuş formaları üzərində katalitik oksidləşdirici çevrilməsi ilə sintezi mühüm praktiki əhəmiyyət kəsb edir.
Labotatoriyada aparılmış tədqiqatlar nəticəsində metanın asetilenə oksidləşdirici çevrilməsi reaksiyası üçün modifikasiya olunmuş aktiv seolit katalizatoru seçilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, silikat modulu 10,8 olan və 7 kütlə % Li+, 8 kütlə % Ca2+ и 8 kütlə % Mg2+ kationları ilə modifikasiya olunmuş təbii klinoptilolit ikipilləli reaktorda oksigenin mərhələli verilməsi ilə metanın asetilenə oksidləşdirici çevrilməsi reaksiyasında yüksək aktivlik göstərir. Təcrübi nəticələrin analizi göstərir ki, metanın etana dimerləşməsi katalizator üzərində baş verir. Asetilen reaktorun sərbəst həcmində katalizatorun üzərindən bura daxil olan etanın adi dehidrogenləşməsindən əmələ gələn etilenin katalitik oksidləşdirici dehidrogenləşməsindən alınır.
Ədəbiyyat materiallarının analizi və alınmış təcrübi nəticələr əsasında reaksiyaların ehtimal olunan getmə mexanizmləri təklif olunmuş, prosesin nəzəri əsaslandırılmış kinetik modeli tərtib olunmuşdur və kinetik modelin parametrlərinin ədədi qiymətləri hesablanmışdır.
İŞ 5.1.2. Katalitik krekinq və piroliz qazlarının emalı kompleksinin optimal layihələşdirilməsinin elmi əsaslarının yaradılması.
MƏRHƏLƏ I. Butanol-2-nin CuZnPdCaA katalizatoru üzərində metiletilketona oksidləşməsi prosesinin riyazi modelinin işlənib hazırlanması.
Butanol-2-nin metiletilketona oksidləşməsi prosesi üçün kinetik model tərtib olunmuş və onun əsasında reaktorun optimal tipi seçilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, proses tərpənməz lay katalizatorlu reaktorlarda aparılmalıdır. Məqsədli məhsula görə katalizatorun maksimal məhsuldarlığını təmin etmək üçün prosesin kinetik tənlik əsasında nəzəri optimallaşdırılması aparılmışdır. Nəzəri optimallaşdırılması nəticəsində reagentlərin optimal mol nisbətləri və prosesin optimal temperaturu müəyyən edilmişdir. Prosesin nəzəri cəhətdən əsaslandırılmış kinetik modelinin parametrlərinin ədədi qiymətlərini təyin etmək üçün alqoritm və proqram tərtib edilmişdir. Prosesin riyazi modeli qurulmuşdur.
MÜHÜM NƏTİCƏ
Krekinq və piroliz qazlarının emalı kompleksinin optimal layihələşdirilməsi misalında kimya-texnoloji sistemlərin modelləşdirilməsi və optimal layihələşdirilməsinin yeni metodu (optimal uzlaşdırılmış material və istilik axınlarının təyini) işlənib hazırlanmışdır. (akademik Ağadadaş Əliyev, t.ü.f.d., ap.e.i. Alla Hüseynova, t.ü.f.d., b.e.i. Aqil Səfərov)
NƏŞR OLUNNMUŞ ƏSƏRLƏR
RESPUBLİKADA
XARİCDƏ
KONFRANS MATERİALLARI
KADR HAZIRLIĞI
1. Solmaz Məcidova – doktorant, 2011–2015. Məsləhətçi – akademik Ağadadaş Əliyev.
Dissertasiya mövzusu: Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində C1-C5 alifatik spirtlərin oksidləşməsinin elmi əsasları.
2. Zümrüd Şabanova –doktorant, 2012-2017. Məsləhətçi – akademik Ağadadaş Əliyev.
Dissertasiya mövzusu: Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində naften karbohidrogenlərinin və tsiklik spirtlərin oksidləşdirici dehidrogenləşməsinin elmi əsasları
3. Aqil Səfərov – doktorant, 2012–2017. Məsləhətçi – akademik Ağadadaş Əliyev.
Dissertasiya mövzusu: Krekinq və piroliz qazlarının emalının kimya-texnoloji kompleksin optimal layihələndirilməsinin elmi əsaslarının yaradılması.
4. Fuad Ağayev – dissertant, qiyabi, 2012–2016. Elmi rəhbərlər – akademik A.M.Əliyev, k.ü.f.d. Sarıcanov Ə.Ə.
Dissertasiya mövzusu: Alifatik spirtlərin seolitlər üzərində katalitik oksidləşməsi üçün məqsədyönlü katalizatorların sintezi və onların aktivliklərinin öyrənilməsi
4. Əlibala Kərimov – dissertant, qiyabi, 2014–2018. Məsləhətçi – akademik Ağadadaş Əliyev, rəhbər: k.ü.f.d. Z.Şabanova
Dissertasiya mövzusu: Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində metiltsikloheksanın metiltsikloheksadienə selektiv oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyasının optimal layihələşdirilməsinin elmi əsaları
5. Vüsal Ağayev – dissertant, qiyabi, 2014-2018. Məsləhətçi – akademik Ağadadaş Əliyev, rəhbər – k.ü.f.d. Ü.Məmmədova
Dissertasiya mövzusu: Toluolun benzola və ksilollara dismutasiya reaksiyası üçün modifikasiya edilmiş seolit katalizatorunun seçilməsi, onun kinetika və mexanizminin öyrənilməsi
6. Mahizər Əliyeva – dissertant, 2013–2017. Məsləhətçi – akademik Ağadadaş Əliyev,
Dissertasiya mövzusu: Modifikasiya olunmuş seolitlər üzərində tsikloheksanolun oksidləşdirici dehidrogenləşməsi
BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR
ABŞ-ın Viskonsin Universiteti (professor M.Harriman Rey, Benni Xarri F.), Fransanın Leon şəhərində “Kataliz” İnstitutu (prof. Ben Taarit), Almaniyanın Köln universiteti (prof. İ.İ.Leyçkis), Türkiyənin Mərmərə Araşdırmalar Mərkəzi ilə elmi əməkdaşlıq əlaqələri olmuşdur.
QRANTLAR
Azərbaycann Dövlət Neft Şirkəti. “Metanın asetilenə və 1,4-butandiola selektiv oksidləşməsi”. Layihənin rəhbəri – akademik Ağadadaş Əliyev. Layihənin müddəti – 2013- 2015 . Layihənin məbləği – 120 000 AZN
PATENTLƏR VƏ İDDİA SƏNƏDLƏRİ
LABORATORİYANIN ADI: Ekoloji kataliz
LABORATORİYA RƏHBƏRI: kimya elmləri doktoru, professor Arif Əfəndi
Laboratoriyada 22 əməkdaş çalışır. Onlardan 2 nəfər t.ü.f.d., a.e.i., 6 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 6 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i., 1 nəfər mühəndis, 2 nəfər texnik, 2 nəfər isə baş laborantdır.İradə Məlikova –t.ü.f.d., a.e.i., Fəxriyyə Nəsiri – k.ü.f.d., a.e.i., Lyudmila Kojarova – k.ü.f.d., a.e.i., Sabir Əliyev – t.ü.f.d., a.e.i., Adilə Əliyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Ceyran Rüstəmova –k.ü.f.d., b.e.i., Natəvan Aykan – k.ü.f.d., b.e.i. Firuzə Yunusova – k.ü.f.d., b.e.i. İsrafil Allahverdiyev – e.i., Tamilla İsmayılova – e.i., Təranə Şixlinskaya – e.i., Ruqiyyə Sultanova – e.i., Natəvan Əliyeva – e.i., Minayə Xıdırova – k.e.i., Elmir Babayev – k.e.i., Bilqeyis İsmayılova – k.e.i., Tərlan Yarməmmədov – e.i.
İŞ 5.2:Müxtəlif sinif karbohidrogenlərin və onların törəmələrinin, zəhərli qazların selektiv və tam oksidləşməsi üçün heterogen katalizatorların işlənib hazırlanması, katalizatorların səmərəsini yüksəltmək üçün fiziki amillərin təsirinin tədqiqi.
MƏRHƏLƏ: Seçilmiş daşıyıcıların (seolit, Al2O3, SiO2) üzərinə müxtəlif üsullarla V, Mo, Sb, Co, Ni, Cu, Zn keçirilməsi və alınmış katalitik sistemlərin xlorlu karbohidrogenlərin oksidləşməsi üçün aktivləşdirilməsi.
Xlorkarbohidrogenlərin katalitik oksidləşmə reaksiyalarını tədqiq etmək üçün ilkin olaraq bir sıra katalitik sistem sintez edilmişdir. Bu katalitik sistemlər əsasən Al2O3 və SiO2 üzərinə çökdürülmüş vanadium, fosfor, molibden, kobalt oksidlərindən ibarət olmuşdur.
Katalizator nümunələri əsasən ammonium vanadat (NH4VO3) və ammoniummolibdat (NH4)6Mo7O24·4H2O), natrium hidrofosfat (Na2HPO4H2O) duzlarında və ortofosfat duzlarında, bəzən də kobalt xlorid və ya Co2O3 əlavə edilərək oksalat və ya HCl turşusu məhlullarında həll etməklə alınmışdır. Bundan sonra alınmış katalizator hava mühitində 453–523 K temperaturda 1 saat, sonra 543–653 K-də daha 2 saat, sonra isə 773 K-ə qədər 1 saat qızdırılır. Həmçinin reaksiyadan əvvəl katalizator nümunəsi reaksiya temperaturunda 373 K yuxarı hava mühitində qızdırıldıqdan sonra, reaksiya temperaturuna (573–773 K) gətirilərək oksidləşmə reaksiyası aparılır.
Katalitik sistemlər əsasən qeyd olunan elementlərin parçalana bilən müvafiq duzlarından istifadə etməklə hopdurma və birgə çökdürmə üsulları ilə, həm də onların oksidləri ilə birgə mexaniki-kimyəvi yolla alınmışdır. Sintez olunmuş katalitik sistemlərin rentgenfaza analizi üsulu ilə faza tərkibləri müəyyən edilmişdir. Həmçinin termodesorbsiya və infraqırmızı spektroskopiya üsullarından istifadə edərək sintez olunmuş katalitik sistemlərin səthindəki aktiv mərkəzlərin təbiəti, miqdarları müəyyən edilmişdir.
Katalitik sistemlərin polixloraromatik və alkilxloraromatik birləşmələrin oksidləşməsində aktivlikləri açıqaxınlı reaktorlarda katalizatorların tərpənməz və “psevdoqaynar” laylarında öyrənilmişdir. Oksidləşmə prosesi üçün götürülmüş ilkin xloraromatik birləşmələr və alınan reaksiya məhsulları müasir fiziki-kimyəvi analiz üsullarından istifadə etməklə aparılmışdır. Reaksiya məhsulları əsasən malein anhidridi, onun xlorlu törəmələri, CO2, HCl, Cl2, xlorbenzoy turşusu, sirkə turşusu, xlorbenzol, xlortoluoldan ibarət olunmuşdur. Xloraromatik və xloralkilaromatik birləşmələrin sintez olunmuş katalizatorların iştirakı ilə oksidləşməsi temperaturun 573–773 K, kontakt müddətinin 0,2–1,0 san, ilkin komponentlərin qatılıqlarının ПХВ:O2=1:1–1:30 mol nisbətində dəyişmə intervalında öyrənilmişdir. İlkin olaraq alınmış katalizatorların aktivlikləri monoxlorbenzol və 2-xlortoluolun oksidləşmə reaksiyasında yoxlanılmışdır. Alınmış nəticələr cədvəldə verilmişdir.
Nəticələrdən göründüyü kimi xlorbenzol və 2-xlortoluolun konversiyaları müxtəlif katalizatorların iştirakında 62-98% çərçivəsində dəyişir. Bu zaman alına bilən anhidridlərin miqdarı çıxımları cəm halında 30-80 arasında olur ki, bu da qənaətbəxş hesab oluna bilər.
NƏTİCƏLƏR
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
RESPUBLİKADA
XARİCDƏ
KONFRANS MATERİALLARI
KADR HAZIRLIĞI
Elvin Babayev – doktorant (əyani). 2014-2017-ci illər. Elmi rəhbəri k.e.d., prof. Arif Əfəndi.
Dissertasiya mövzusu: “Xlortoluolların katalitik oksidləşməsi reaksiyalarının kinetikasının öyrənilməsi” .
LABORATORİYANIN ADI: Katalizatorların hazırlanması
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü Yuriy Litvişkov
Laboratoriyada 17 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər akademik, 2 nəfər k.e.d., b.e.i., 1 nəfər k.e.d., a.e.i., 5 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 5 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 2 nəfər e.i., 1 nəfər b.laborantdır. R.Rizayev – akademik, Ə.Məmmədov – k.e.d., b.e.i., A.Süleymanov –k.e.d., b.e.i., A.Qaşqay – k.e.d., a.e.i., E.Seyidrzayeva – k.ü.f.d., a.e.i., M.Əfəndiyev –k.ü.f.d., a.e.i., Ə.Əsgərov – k.ü.f.d., a.e.i., S.Zülfüqarova – k.ü.f.d., a.e.i., N.Həsənquliyeva – k.ü.f.d., a.e.i., N.Şakunova – k.ü.f.d., b.e.i., S.Cəfərova – k.ü.f.d., b.e.i., Yu.Nağdəliyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Ə.Əsgərova – k.ü.f.d, b.e.i., P.Muradova – k.ü.f.d., b.e.i., Z.Ələsgərova – e.i., L.Quliyeva – e.i.
İŞ 5.3. Ətraf mühitin mühafizəsi və neft-kimya prosesləri üçün ifrat yüksək tezlikli (İYT), ultra-bənövşəyi (UB), rentgen, və qamma-diapazonun elektromaqnit şüallanması ilə aktivləşdirilmiş oksid və tərkibində seolit olan yeni effektiv katalizatorların alınmasının elmi əsaslarının işlənib hazırlanması.
MƏRHƏLƏ I: İYT şüalanmanı fəal udma qabiliyyətli katalizatorlar üçün alüminium, maqnetit və karbon ilə armaturlaşdırılmış alüminiumoksid və alümosilikat daşıyıcıların sintezi və tədqiqi.
İYT diapazonda elekromaqnit süalanmanı udan heterogen katalizatorlar üçün universal daşıyıcının alınma metodunun işlənib hazırlanması məqsədi ilə ən əvvəl məlum sənaye daşıyıcıların (silikagel, alüminium oksid) termotransformasion xarakteristikaları təyin olunmuşdur.
İYT şüalanmanı yüksək udmaq qabiliyyətinə, böyük səthə və məsaməli struktura malik γ-Al2O3/Al daşıyıcısının hazırlanması məqsədi ilə təzə çökdürülmüş alüminium hidroksidin və xirda disperslı alüminium tozunun qarışığı ardıcıllıqla hidrotermal emal olunmuş, qurudulmuş və közərdilmışdir. Bu mərhələlərdə alümooksid matrisin formalaşması baş verir. Bütün adı çəkilən mərhələlər tezliyi 2450 Мhs, rezonatorun həcmi 23 litr və maqnetronun maksimal gücü 1000 vatt olan ЕМ-G5593V «Panasonic» markalı mikrodalğalı soba əsasında hazırlanan qurğuda aparılıb. Bununla yanaşı γ-Al2O3 matrisin maqnetit, texniki karbon və titan oksidlə armaturlaşdırılmış nümunələri də eyni şəraitdə tədqiq olunmuşdur.
Müxtəlif cərəyan keçirən materiallarla armaturlaşdırılmış alüminium oksid matrisin mikrodalğalı şüalanmanı udma və onu istiliyə transformasiya dərəcəsi öyrənilib. Mikrodalğalı şüalanmanın katalizator nümunələrinin kütləsinə nüfüzetmə dərinliyi ölçülüb.
Dietilaminin m-toluil turşusu ilə asilləşmə reaksiyası uçün γ-Al2O3/Al daşıyıcı üzərində Zn–B–P oksid katalizatorun İYT şüalanma sahəsində sintezinin mümkümlüyü tədqiq edilib. Kompozisiyanın termoemalı mikrodalğalı sobada maqnetronun 800 W gücündə aparılıb.
NƏTİCƏLƏR
1.Müəyyən edilmişdir ki, istilik udma qabiliyyətinə görə (qızma sürəti) bu nümunələr yuxarıda adı çəkilən sənaye daşıyıcılardan çox-çox üstündür. Bir-biri ilə müqayisədə isə istiliyi udma qabiliyyətinə görə onları belə sıralamaq olar:
TiO2/Al2O3 < Al/Al2O3 < Fe3O4/Al2O3 < C/Al2O
2.Təcrübələr nəticəsində müəyyən edilib ki, Zn–B–P/γ–Al2O3/Al-katalizatorun termiki emalını mikrodalğalı şüalanma ilə apardıqda onun tələb olunan komponent tərkibinin formalaşması mümkümdür, vaxt və enerjinin qənaəti nöqteyi nəzərindən isə daha sərfəlidir.
3. Müəyyən edilib ki, Аl/Аl2О3 daçıyıcının termotransformasion xassələri və İYT şüalanmanın onun kütləsinə nüfüz dərinliyi alüminium oksid matrisində alüminium kristallitlərinin miqdarından asılıdır. Аl/Аl2О3 daçıyıcının İYT şüalanmanı udmaq və istiliyə transformasiya etmək qabiliyyəti matrisdə alüminiumum optimal miqdarı 1.0-1.5% (kutlə) olduqda baş verir.
4. Sintez olunmüş daşıyıcıların və onların əsasında katalizatorların tekstur xassələrinin tədqiqi SORBİ aparatında azotun adsorsiyasına görə tədqiq olunub. Nəticələr aşağıdakı cədvəldə verılib.
Nümunə S, m2/q Vməs., sm3
C/ Al2O3(10%) 160 0.52
Fe3O4/Al2O3 (10%) 155 0.54
Аl/Аl2О3 (1.0%) 182 0.60
TiO2/Al2O3 (20%) 115 0.42
MƏRHƏLƏ II: İYT elektromaqnit sahəsində sulfatlaşdırılmış oksid katalizatorların sintezi və onların xassələrinin tədqiqi.
Sulfatlaşdırılmış sirkonium və dəmir oksidləri aşağıdakı metodla sintez olunmuşdur: əvvəlcə çökdürmə üsulu ilə bu metalların hidroksidləri alınmışdır. Bunun üçün sirkoniumun oksinitrat duzu – ZrO(NO3)2·2H2O, dəmirin nitrat duzu Fe(NO3)2·9H2O və ammonyak məhlullarından istifadə olunmuşdur. Alınan hidroksid çöküntüləri distillə suyu ilə yuyulduqdan sonra mikrodalgalı sobada maqnetronun 300 vatt gücündə 15 dəqiqə ərzində qurudulur. Bundan sonra hidrogellər (NH4)2SO4 məhlulun hesablanmış miqdarı ilə emal olunur. Sulfatlaşdırılmış hidrogel yenə mikrodalgalı sobada 15 dəqiqə ərzində qurudulur və sonra 6000C közərdilir.
Müxtəlif cərəyan keçirən materiallarla (alüminium, maqnetit, texniki karbon) armaturlaşdırılmış ZrO2–SO42- katalizatorunun İYT şüalanmanı udmaq qabiliyyəti (qızma sürəti) tədqiq edilib. Bunun üçün sirkonium hidroksidi adı çəkilən materiallarla müəyyən miqdarda qarışdırılıb qurudulur. Bu mərhələ mikrodalğalı sobada aparılır. Bundan sonra qarışıq (NH4)2SO4 məhlulun hesablanmış miqdarı ilə emal olunur, mikrodalgalı sobada 15 dəqiqə ərzində qurudulur və közərdilir.
NƏTİCƏLƏR
1.Sintez olunmuş ZrO2-SO42- və Fe2O3-SO42- katalizatorların aktivlıyı heksen-1-in dimerləşmə reaksiyasında öyrənilib. Nəticələr göstərir ki, heksen-1-in dimerləşməsində ZrO2–SO42- katalizatoru daha aktivdir: C12-olefinlərın çıxımı 20.8% , selektivlik isə 88% təşkil edir. Həmin göstəricilər Fe2O3–SO42- katalizatoru üçün 5.6 və 73%-dir.
2. Müəyyən edilib ki, adı çəkilən materiallarla armaturlaşdırılmış sirkonium sulfat nümunələri kifayət qədər yuksək istilik udma qabiliyyətinə malikdirlər.
3. ZrO2-SO42- katalizatorun xüsusi səthi SORBİ MS cihazında BET metodu ilə ammonyakın adsobsiyasına görə təyin edilib. ZrO2-SO42- (5%) katalizator nümunəsinin xüsusi səthi 126 m2/q təşkil edilir.
4.İlk dəfə olaraq dietilaminin m-toluil turşusu ilə asilləşmə reaksiyası üçün Zn-B-P/γ-Al2O3/Al-katalizatoru 2450 Mhs tezlikli mikrodalğalı şüalanma sahəsində sintez olunub. Ənənəvi termiki təsir və İYT şüalanma ilə emal olunan katalizator nümunələrinin faza tərkibinin eyniliyi müəyyən edilib. Göstərilib ki, katalizatorların hazırlanmasında ənənəvi termiki emal üsulunun enerji sərfi onların sintezini mikrodalğalı şüalanma ilə aparılarkən sərf olunan enerjı sərfindən daha çoxdur.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
RESPUBLİKADA
1. Литвишков Ю.Н., Гасангулиева Н.М., Нагдалиева Ю.Р., Шакунова Н.В., Аскерова А.И., Кашкай А.М., Алескерова З.Ф., Джафаров З.Р. Bлияние химического состава и условий синтеза металл-силикатной матрицы на активность цеолитсодержащих катализаторов в процессе пиролиза бензина // Kimya Problemləri, 2015, 1, c.50-56.
2. Мурадова П.А., Зульфугарова С.М., Гасанкулиева Н.М., Шакунова Н.В., Литвишков Ю.Н. Разработка и исследование характеристических параметров носителей активной массы катализаторов для реакций стимулируемых микроволновым излучением
XARİCDƏ
1. Литвишков Ю.Н., Гасангулиева Н.М., Зульфугарова С.М., Мурадова П.А., Шакунова Н.В., Кашкай А.М., Марданова Н.М. Исследование характеристических параметров СВЧ-поглощающих носителей активной массы катализаторов для реакций, стимулируемых микроволновым излучением. «Нефтепереработка и нефтехимия», Москва. 2015, № 4. c.33-37 (ISSN 0233-5727).
2. Мурадова П.А., Литвишков Ю.Н. Металлокаркасные катализаторы обезвреживания выхлопных газов автотранспорта. Автогазозаправочный комплекс и альтернативное топливо. Международный научно-технический журнал. Москва. 2015 №3(96), стр.3-13.
3. Muradova P.A., Litvishkov Yu.N. Synthesis and investigation of the activity of Cu-Cr–Co/Al2O3/Al-catalysts in the microwave radiation-stimulated reaction joint deep oxidation of hydrocarbons and carbon monoxide // Modern Researchs in Catalysis. 2016. V. 5.№ 1.
4. Литвишков Ю.Н., Талышинский Р.М., Зульфугарова С.М., Шакунова Н.В., Джафарова С.А., Нагдалиева Ю.Р., Алескерова З.Ф. Кислотные свойства поверхности армированных алюминием алюмооксидных носителей, сформированных в поле СВЧ. Журнал «Нефтегазохимия» Россия, Москва. 2015. В печати.
5. Мурадова П.А., Третьяков В.Ф., Зульфугарова С.М., Талышинский Р.М., Литвишков Ю.Н. Синтез Zn–B–P/Al2O3-катализаторов aцилирования диэтиламина м-толуиловой кислотой в условиях воздействия излучения СВЧ-диапазона. Ж. Нефтепереработка и нефтехимия. Москва. 2015. В печати
KONFRANS MATERİALLARI
1. Мурадова П.А., Литвишков Ю.Н. Кинетические закономерности стимулированной микроволновым излучением реакции деалкилирования толуола с водяным паром в присутствии Ni-Co-Cr /Al2O3/Al катализатора «Актуальные вопросы современной науки». Международная научная конференция МДК-2015-04, Россия, г. Москва, 14-15 сентября 2015 г.
2. Мурадовa П.А.. Интенсификация гетерогенно- каталитических реакций микроволновым излучением. Актуальные вопросы и перспективы развития математических и естественных наук Выпуск II. Сборник научных трудов по итогам международной научно-практической конференции. 7 мая 2015 г. Омск
3. Гасанкулиева Н.М., Эфендиев М.Р., Джафарова С.А., Гусейнова Э.М., Мамедов А.Б., Литвишков Ю.Н. Исследование термотрансформационных свойств армированных токопроводящими материалами алюмооксидных носителей при воздействии микроволнового излучения // Akademik T.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Bakı, 2015, oktyabr.
4. Kашкай A.M., Литвишков Ю.Н. Cтабилизация органических веществ с использованием ПАВ. // Akademik T.Şaxtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Bakı, 2015, oktyabr.
5. Шакунова Н.В., Зульфугарова С.М., Кашкай А.М., Аскерова А.И., Абдуллаева Ф.А., Литвишков Ю.Н. Bлияние природы прекурсоров и условий микроволновой термической обработки на формирование активной поверхности Co–Mn/Al2O3–Al-катализаторов жидкофазного окисления м-ксилола // Akademik T.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Bakı, 2015, oktyabr.
6.Зульфугарова С.М., Аскеров А.Г., Алескерова З.Ф., Литвишков Ю.Н. Mикроволновый синтез сульфатированных ZrО2/Аl2О3/Аl катализаторов со свойствами сверхкислот // Akademik T.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. Bakı, 2015, oktyabr.
7. Мурадова П.А., Эфендиев М.Р., Гусейнова Э.М., Нагдалиева Ю.Р., Литвишков Ю.Н. Cтимулированное СВЧ-излучением ацилирование диэтиламина м-толуиловой кислотой в присутствии Zn–B–P/Al2O3/Al катализатора // Akademik T.Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransi. Bakı, 2015, oktyabr.
KADR HAZIRLIĞI
Pəri Muradova – dissertant, 2015–2019. Məsləhətçi – AMEA-nın müxbir üzvü, prof. Yu. Litvişkov
Dissertasiya mövzusu – “Heterogen-katalitik oksidləşmə, dealkilləşmə və asilləşmə proseslərinin intensivləşdirilməsində ifrat yüksək tezlikli (İYT) şüalanmanın tətbiqi”.
QRANTLAR
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişaf Fondu. “İfrat yüksək tezlikli (İYT) elektromaqnit sahəsi ilə stimullaşdırılan heterogen-katalitik reaksiyalar üçün universal katalizator daşıyıcısının sintezinin elmi əsaslarının işlənib hazırlanması”. Layihənin rəhbəri – müxbir üzv Yu. Litvişkov. Layihənin mqddəti – 2014-2015 ( 24 ay). Layihənin məbləği – 80000 AZN.
“Nano- və elektrokataliz” şöbəsinin
2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında
HESABAT
Şöbə müdiri : akademik Dilqəm Tağıyev
Mövzu: Katalitik, elektrokatalitik və fotoelektrokatalitik proseslər üçün oksid və polimer əsaslı nano-strukturlaşdırılmış katalizatorların işlənib hazırlanması.
Mövzuya aid işlər: 6.1; 6.2; 6.3 ; 6.4; 6.5
LABORATORİYANIN ADI: Nanokompozit katalizatorlar
LABORATORİYA RƏHBƏRİ:kimya elmləri doktoru, prof. Vaqif Əhmədov
Laboratoriyada 10 əməkdaş çalışır. Onlardan 3 nəfər – k.ü.f.d., 2 nəfər – e.i., 3 nəfər – k.e.i., 2 nəfər – mühəndisdir. İsrafil Əhmədov – k.ü.f.d., a.e.i., Natalya Melnikova – k.ü.f.d., a.e.i., Həbulla Nurullayev – k.ü.f.d., a.e.i., İradə Cəfərova – e.i., Zaminə Əliyeva – e.i., Vüsal Əhmədov – k.e.i., Aytən Babayeva – k.e.i.
İŞ 6.1:Parafinlərdə və polisaxaridlərdə C–H, C–C və C–O əlaqələrini mülayim şəraitdə aktivləşdirmək üçün yeni nanokompozit kаtаlizаtоrların işlənib hazırlanması.
MƏRHƏLƏ I: Pt-tərkibli kompozitlərin sintezi və onların üzərində n-dekanın konversiyası.
ZSM-5, HY-seolit və ZSM-5(30%)/HY(55%)Al2O3(15%) tərkibli müxtəlif modifikasiyaya malik daşıyıcıların səthində Mo, Re və Pt saxlayan mono-, Re(1%)/Pt(2)/ZSM-5(30%)/HY(55%)Al2O3(15%) və Mo(2%)/Pt(1%)/ZSM-5(30%)/ HY(55%)Al2O3(15%) bi-metal saxlayan nümunələr hazırlanmışdır. Tərkibində narın tozvarı daşıyıcılar, H2PtCl6 və polifunksional üzvi maddə olan su mühitində formalaşan nümunələr 110-1200C-də qurudulduqdan sonra 370-4000C-də hidrogen axınında reduksiya edilmişdir. Rentgenoqrafik analizin nəticələrinə görə nümunənin tərkibində Pt hissəciklərinin ölçüsü təqribən 15-17 nm təşkil edir .
Hazırlanmış nümunələrin iştirakı ilə n-dekanın hidrokonversiya prosesinin kompleks tədqiqi nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, bu katalizatorlar mülayim temperaturlarda yüksək effektivliyə və seçiciliyə malikdirlər. Bu nümunələrin hər üçü yüksək katalitik aktivliyə malikdir. n-Dekanın 270–3000C-də konversiyası 93-97% təşkil edir.
Pt/ZSM-5 və Pt/HY tərkibli nümunələr n-dekanın hidrokonversiya prosesində ilkin yüksək katalitik aktivliyə malik olsalar da, onların aktivliyi 15-20 saat ərzində kəskin azalır. Re(1%)/Pt(2)/ZSM-5(30%)/HY(55%)Al2O3(15%) (I) və Mo(2%)/Pt(1%)/ZSM-5(30%)/HY(55%)Al2O3(15%) (II) kompozit sistemlər isə yüksək katalitik aktivlikliyə və stabilliyə malikdir. Bu katalizator dörd aydan çox müddətdə istifadə edildikdən sonra da yüksək katalitik aktivliliyini saxlayır. Online xromatoqraf analizi vasitəsilə reaksiya məhsullarının izoalkanlar, naften və aromatik birləşmələrdən ibarət olduğu müəyyən edilmişdir. Reaksiya məhsullarının PONA metodu ilə müəyyən edilən oktan ədədi 76,37 (I) və 86,88 (II) bərabər olduğu müəyyən edilmişdir.
MƏRHƏLƏ II: Fosforlu birləşmələrlə modifikasiya olunmuş metal oksidlərinin sellülozun çevrilməsində tədqiqi
Müasir sivilizasiyanın inkişafı keyfiyyətli maye yanacağın və mühüm kimyəvi yarımməhsulların – 5-hydroxymetilfurfural (HMF) və levulin turşusu – alınması üçün tükənməz bitki mənşəli xammala (sellüloz, heksoz karbohidratlar) keçməyi məqsədə uyğun hesab edir. Sellülozun və digər karbohidratların (KH) qiymətli texniki məhsullara çevrilməsi üçün heterogen katalitik sistemlər çoxsaylı tədqiqatçiların diqqət mərkəzindədir. Bu sistemlərlə proses nisbətən aşağı temperaturlarda (100–1200C), məqsədli məhsulların yüksək çıxımla, humus maddəsinin az alınmasına imkan verir, adi süzülmə yolu ilə regenerasiyası və çoxlu təkrar istifadəsi mümkün olur.
2015-ci ildə plana uyğun olaraq laboratoriyada polisaxaridlərin və digər aşağı molekul çəkili KH-ın ion mayesi – 1-n-butylmetilimidazolbromid (BMİB), DMSO, DMFA mühitində konversiyası üçün bərk daşıyıcılara hopdurulmuş CrCl3, LaCl3 duzları əsasında heterogen katalitik sistemlər işlənmişdir. Bərk daşıyıcı olaraq təbii mordenitdən, ZSM-5 seolitindən və grafitə bənzər polimer karbon nitriddən istifadə olunmuşdur.
Təbii (mordenit) və sintetik (ZSM-5) seolitləri çoxsaylı Brensted və Lyuis turşu mərkəzlərinə malik olduğu üçün KH-ın konversiyası prosesində katalizator və daşıyıcı kimi çox maraqlıdırlar.
Polimer karbon nitrid – grafitə bənzər g-C3N4 – hal hazırda müxtəlif kimyəvi proseslərdə katalizator kimi çox geniş tədqiq olunur. Müəyən edilmişdir ki, KH-ın konversiyası prosesində g-C3N4 katalitik aktivlik göstərir və bu zaman alınan HMF-ın çıxımı 4%-dən çox olmur.g-C3N4 inert mühitdə 350–6500C-də melaminin mərhələli qızdırılması yolu ilə alınır.
Yuxarıda qeyd edilən katalitik sistemlərin effektivliyini artırmaq məqsədi ilə daşıyıcılar mineral turşularla və ya NH4Cl-lə protonlaşdırılır və sonra PCl3-lə modifikasiya olunur.
H-formalı g-C3N4 katalitik sistemi iştirakı ilə fruktozun çevrilməsi prosesindən alınan HMF-ın çıxımının adı protonlaşmamış g-C3N4 ilə alınan HMF-ın çıxımının müqayisəsindən qörünür ki, əsas məhsulunun çıxımı 5-7 dəfə artır.
Metal duzları H-formalı daşıyıcılaradoydurulması yolu ilə daxil edilir.
Sellülozun və KH-ın çevrilmə reaksiyası stasionar reaktorda 100–1200C temperaturda 5–6 saat müddətində aproton həlledicilərdə (DMSO, DMFA) və ion mayesi mühitində (BMİB) aparılır. Proses zamanı HMF-ın əmələ gəlməsi UB spektroskopiya üsulu ilə
285 nm dalğa uzunluğuna uyğun udulmaya görə nəzarət edilir. Sellülozun, saxarozun, fruktozun, qlukozun alınan katalitik sistemlərin iştirakı ilə konvertasiya reaksiyasının təcrubi nəticələri cədvəldə verilir.
İQ, UB spektroskopik və QMX üsulların nəticələri əsasında demək olar ki, alınmış heterogen katalitik sistemlərin iştirakı ilə KH-ların konvertasiya prosesinin əsas məhsulu 5-HMF-dan və levulin turşusundan ibarət olub, ümumi çevrilmə dərəcəsi nisbətən aşağı temperaturlarda (100–1100C) və qısa reaksiya müddətində (2–4 saat) 70–90%, məqsədli məhsulların isə 40–75% təşkil edir. Alınan katalitik sistemlər məqsədli məhsulların yüksək çıxımına, humus maddəsinin az miqdarda alınmasına imkan verir. Bu sistemlərin adi süzülmə yolu ilə regenerasiyası və 5–6 dəfə təkrar istifadəsi mümkün olur. Protonlaşmış g-C3N4-ün katalitik iştirakında proses aşağı temperaturda – 1000C qədər, reaksiya müddəti – 1,5 saat, HMF-ın çıxımı 40% çatır, katalitik sistem 3 reaksiya tsiklində aktivliyini saxlayır.
NƏTİCƏ
1.İlk dəfə olaraq oksid tərkibli bərk daşıyıcılar (seolit, alüminium oksid) əsasında poliol tipli templantlardan istifadə etməklə səthində kiçik ölçülü Pt nanohissəciklər (13-17 nm) saxlayan yüksək aktivliyə və selektivliyə malik katalizator nümunələri sintez edilmiş və onların üzərində n-parafinlərin mülayim şəraitdə (270–2900C, 1 atm.) oktan ədədi 85–86 olan benzin komponentlərinə birmərhələli hidrokonversiyasının mümkünlüyü göstərilmişdir.
2.Sellülozun 5-HMF-a çevrilməsi prosesi üçün bərk modifikasiya olunmuş daşıyıçılar (mordenit, ZSM-5, polimer karbon nitrid) və onlara əlavə olunmuş CrCl3, LaCl3 əsasında effektiv heterogen katalitik sistemlər alınmışdır. Bu sistemlər prosesi nisbətən yumşaq şəraitdə və humin birləşmələrinin azalması ilə aparmağı təmin edir və daha təmiz məqsədli məhsulun alınmasına imkan yaradır.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
RESPUBLİKADA
XARİCDƏ
Akhmedov V.M., Alfadul S., Maharramov A.M., Azizov A.A., Alosmanov R.M., Buniyad-Zade I.A. Modification of industrial divinyl rubber by oxidative chlorophosphorylation and assessment of metal ion removal efficiency of obtained polymer sorbent . Pol.J.Chem.Tech.,Vol.17,No.2, 2015.
KONFRANS MATERİALLARI
KADR HAZIRLIĞI
Aytən Babayeva – doktorant (qiyabi), 2011–2015-ci illər. Elmi rəhbərlər: k.e.d. Vaqif Əhmədov, k.ü.f.d. İsrafil Əhmədov
Dissertasiya mövzusu – Ni, Pd, Pt nanohissəcikləri daşıyan polimer komplekslərin sintezi və katalitik xassələrinin tədqiqi.
QRANTLAR
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun Gənc alim və mütəxəssislərin 3-cü qrant müsabiqəsi. ″Modifikasiya olunmuş sintetik və təbii matrislər əsasında Pd, Pt, Ni nanokompozitlərinin formalaşması proseslərinin və katalitik xassələrinin tədqiqi″. Layihənin rəhbəri – k.e.i. Aytən Babayeva. Layihənin müddəti: (12 ay) 2015. Layihənin məbləği – 40 000 AZN.
PATENTLƏR VƏ İDDİA ƏRİZƏLƏRİ
Əhmədov V., Əhmədov İ., Melnikova N., Nurullayev H., Əhmədov V. Fenilasetilenin stirola selektiv hidrogenləşmə üsulu. İxtira a 2015 0042. İlkin ekspertizanın müsbət nəticəsi.
LABORATORİYANIN ADI: Nanostrukturlaşdırılmış metal-polimer katalizatorları
LABORATORİYA RƏHBƏRİ : kimya elmlər doktoru Nizami Zeynalov
Laboratoriyada 16 əməkdaş çalışır: Onlardan 4 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 4 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i.-dir. Solmaz Bağbanlı – b.e.i, Ofeliya Bədəlova – b.e.i., Zərifə Əfəndiyeva – b.e.i., Şamo Tapdıqov – b.e.i., Rəna Süleymanova – e.i., Aytən Quliyeva – e.i., Samirə Məmmədova – e.i., Səadət Hümbətova – e.i., Aygün İsazadə – k.e.i., Mirvari Həsənova – k.e.i., Samirə Səfərəliyeva – k.e.i.
İŞ 6.2: Müxtəlif funksional qruplu təbii və sintetik polimer matrisalarında nanoölçülü metal katalizatorların və selektiv sorbentlərin alınması və tədqiqi.
MƏRHƏLƏ I :Nanoquruluşlu palladium,nikel polimer katalizatorların alınması və onların benzolun hidrogenləşməsi reaksiyasında tədqiqi.
Xitozan və qummiarabik matrisaları əsasında nikel nanohissəcikləri sintez olunmuşdur. Tikici agent kimi qlutar aldehidindən istifadə edilmişdir. Xitozan-nikel, qummiarabik-nikel nanokompozitlərinin alınması üçün kimyəvi üsuldan, yəni polimer matrisa mühitində nikel duzlarının sulu məhlullarından nikeli sıfır valent halına qədər reduksiya etməklə istifadə edilmişdir. Öz spesifik xassəsinə görə, o cümlədən yüksək sorbsiya qabiliyyətinə və reaksiya zamanı səthin aktivliyinin mümkünlüyünə görə, xitozan qummiarabikə nisbətən nikelin kimyəvi reduksiya olunması üçün yararlı matrisa sayılır. Nikelin immobilizə olunması mərhələsi suda yaxşı həll olan nikel duzlarının iştirakı ilə və tərkibində amin qrupu olan xitozan və karboksil qrupu saxlayan qummiarabikin şişmə qabiliyyətinə malik olan sistemlərdə həyata keçirilmişdir. Məhlulda Ni(II) ionunun Ni0-a reduksiya etmək üçün reduksiyaedici kimi NaBH4-dən istifadə olunmuşdur. Müəyyən olunmuşdur ki, daşıyıcının müntəzəm quruluşa malik olması immobilizə olunmuş və ölçülülərinə görə kiçik nanohissəciklər almağa imkan yaradır (12-15 nm). Hissəciklərin ölçüləri RFA üsulu ilə təyin edilmişdir. Xitozan-nikel və qummiarabik-nikel nanokatalizatorları mühitində benzolun hidrogenləşməsi reaksiyası otaq temperaturu və atmosfer təzyiqində aparılmışdır. Xitozan-nikel və qummiarabik-nikel katalizatorlarının iştirakı ilə benzolun hidrogenləşməsi reaksiyasının selektivliyinə (tsikloheksana görə) reaksiya vaxtının təsiri öyrənilmişdir. Göstərilmişdir ki, hidrogenləşmə reaksiyasının ilkin mərhələsində (1–1,5 saat) tərkibində tsikloheksadien, tsikloheksen, tsikloheksan və benzol olan qarışıq alınır. Birinci iki məhsul qismən tsikloheksana çevrilir. Məlum edilmişdir ki, xitozan-nikel və qummiarabik-nikel nanokatalizatorları iştirakı ilə benzolun 5 saat ərzində hidrogenləşməsi nəticəsində tsikloheksanın miqdarı 50,2%-ə çatır. Göstərilmişdir ki, immobilizə olunmuş nikel nanokatalizatorları benzolun hidrogenləşməsi reaksiyasında yüksək aktivlik göstərir və təkrar tsikllərlə onu saxlayır. Xitozan və qummiarabik matrisaları əsasında alınan palladium nanokatalizatorları benzolun hidrogenləşməsi reaksiyasında analoji katalitik xassələr göstərirlər.
MƏRHƏLƏ II: Nanoölçülü gümüş, mis, nikel polimer kompozitlərin alınması, onların bioloji fəallığının və fiziki xassələrinin öyrənilməsi.
Xitozan və qummiarabikin 1, 3, 5 və 10% (kütlə) nisbətlərində qlutar aldehidi ilə tikilməsindən polyar və müxtəlif mühitlərdə, 1, 10, 20%-li şəkər və fizioloji (0.9% NaCl) məhlullarda yüksək şişmə qabiliyyətinə malik torvari polimerlər sintez olunmuşdur. Eyni zamanda xitozan və qummiarabik iştirakında gümüş nanohissəcikləri alınmışdır. Gümüş nanohissəciklərinin alınması prosesinə orta molekul kütləsi 40000 olan polietilenqlikolun təsiri öyrənilmişdir. Alınmış gümüş nanohissəciklərin xarakteri rentgenfaza, ultrabənövşəyi, infraqırmızı spektroskopiya, skanedici elektron mikroskop və derivatoqrafik üsullarla tədqiq edilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, xitozan və qummiarabik mühitində stabilləşən gümüş nanohissəciklərinin ölçüləri başlangıc maddələrin mol nisbəti, temperatur, reduksiya müddəti və poliakril turşusunun miqdarından asılı olaraq 14÷18 nm aralığında dəyişir.
Alınmış xitozan və qummiarabik əsaslı hidrogelər və onların gümüş nanohissəcikləri saxlayan kompozitləri ilə doksorubisin hidroxloridin su mühitindən adsorbsiyası prosesləri öyrənilmişdir. Antibiotikin sorbsiya dərəcəsi və sorbsiya tutumlarının mühitin pH-dan və doksorubisinin başlanğıc qatılığından asılılığı tədqiq edilmiş və hidrogellər ilə antibiotik arasındakı kimyəvi qarşılıqlı təsirin təbiəti infraqırmızı, ultrabənövşəyi, nüvə-maqniti rezonansı spektroskopiya üsulları ilə açıqlanmışdır. Müəyyən olunmuşdur ki, 3% qlutar aldehidi ilə tikilmiş xitozanın və onun gümüş nanohissəcikləri saxlayan kompozitinin doksorubisinə görə sorbsiya tutumları uyğun olaraq 16.8 və 18.4 mq/qr təşkil edir. UB- və İQ spektroskopiya üsulları ilə tədqiq olunmuşdur ki, hidrogellər ilə antibiotik arasında qarşılıqlı təsir hidrogen rabitəsi və elektrostatik qüvvələr hesabına baş verir.
MÜHÜM NƏTİCƏ
Doksorubisin antibiotikinin uzun müddətli bioloji aktivliyini saxlamaq məqsədilə onun immobilizasiyası üçün daşıyıcının tərkibində 14-18 nm ölçülü gümüş nanohissəcikləri olan poli-N-vinilpirrolidon və qummiarabik əsaslı nanobiokompozitlər sintez olunmuşdur.
(k.e.d. Nizami Zeynalov, k.ü.f.d.,b.e.i. Şamo Tapdıqov, e.i. Samirə Məmmədova)
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
RESPUBLİKADA
1. Мовлаев И.Г., Ибрагимова С.М., Зейналов Н.А., Мамедова Г.М. Использование отхода, образующегося при разработке месторождения доломита в качестве наполнителя в резиновых смесях // Азербайджанский химический журнал, 2015, № 2, с.77-80.
XARİCDƏ
1. Tapdiqov Sh.Z., Zeynalov N.A., Babayeva D.T., Nasiyyati E.F., Humbatova S.F. Copolymerization of N-vinylpyrrolidone with N,N`-methylen-bis-acrylamide: Properties and Structure// American Journal of Polymer Science, 2015, v.5, N1, pp.18-23.
KONFRANS MATERİALLARI
1. Taghiyev D.B., Zeynalov N.A.. Hydrogenation of Benzene in the Presence of Nickel Nanocatalysts Immobilized on Chitosan // XII European Congress on Catalysis ”Catalysis: Balancing the use of fossil and renewable resources”, 2015, Kazan (Russia).
2. Məmmədova S.M., Tapdıqov Ş.Z., Hümbətova S.F., Nəsiyyəti E.F., Zeynalov N.A. Doksorubisin antibiotikinin poliakril turşusu əsasli hidrogel ilə sorbsiyasi// Akademik T.N.Şahtaxtinskinin 90 illik yubilinə həsr olunmuş Respublika elmi konfransı, Məruzələrin tezisləri, Bakı 2015, s.236.
3. Məmmədova S.M., Tapdıqov Ş.Z., Hümbətova S.F., Babayeva D.T., Zeynalov N.A. Poliakril turşusu əsasli hidrogelin sintezi və müxtəlif mühitlərdə şişmə dərəcələri // orada, s. 237.
4. Hümbətova S.F., Tapdıqov Ş.Z., Məmmədova S.M., Nəsiyyəti E.F., Zeynalov N.A. Polietilenqlikol və qummiarabik sistemində gümüş nanohissəciklərinin sintezi// orada, s. 234.
5. Hümbətova S.F., Tapdıqov Ş.Z., Məmmədova S.M., Babayeva D.T., Zeynalov N.A. Xitozan iştirakinda gümüş nanohissəciklərinin alınmasi və stabilləşdirilməsi // orada, s. 235.
6. Сулейманова Р.Г., Зейналов Н.А., Бадалова О.Т., Шарифзаде Н.Ф., Кулибекова Л.Н. Жидкофазное окисление парафиновых углеводородов в присутствии металлополимерных комплексов // orada, s. 36.
7. Сулейманова Р.Г., Зейналов Н.А., Бадалова О.Т., Багбанлы С.И., Эфендиева З.С., Кулиева А.Р. Комплексы меди, никеля и кобальта с азотсодержащими лигандами-катализаторы окисления н-алканов // orada, s.35.
8. Zeynalov N.A., Tapdıqov Ş.Z. Xitozan–poliakril turşusu sistemində gümüş nanohissəciklərinin formalaşması, “Monomerlər və Polimerlər Kimyasının müasir problemləri” III Respublika Elmi Konfransının Materialları, Sumqayıt 2015, s.109-110.
9. Tapdıqov Ş.Z., Hümbətova S.F., Babayeva D.T., Zeynalov N.A. “Polimetakril turşusunun xitozan iştirakinda alınan gümüş nanohissəciklərinin stabilləşməsində rolu” // orada, s.136-137.
10. Бадалова О.Т., Багбанлы С.И., Эфендиева З.С., Кулиева А.Р., Шарифзаде Н.Ф., Зейналов Н.А. “Изучение кинетических закономерностей олигомеризации стирола и α-метилстирола в проточной системе” // orada, s.106-107.
11. Сулейманова Р.Г., Кулибекова Л.Н., Исазаде А.Ф., Сафаралиева С.Ф., Зейналов Н.А. “Жидкофазное окисление циклогексанона в присутствии металлополимерных катализаторов” // orada, s.58.
12. Сулейманова Р.Г., Бадалова О.Т., Кулубекова Л.Н., Сахратов Г.Х., Исазаде А.Ф., Зейналов Н.А. “Каталитическое превращение кислородсодержащих соединений в присутствии металлополимерных комплексов” // orada, s.54.
13. Бадалова О.Т., Багбанлы С.И., Эфендиева З.С., Гасанова М.Х., Зейналов Н.А. “Изучение кинетики взаимодействия металлического лития с изопреном, бутадиеном по периодической технологии в реакторах смещения” // orada, s.57.
KADR HAZIRLIĞI
1. Qafar Sahratov – doktorant, (qiyabi), 2014–2017. Elmi rəhbər – k.e.d. N.Zeynalov
Dissertasiya mövzusu – «Nanoölçülü metalpolimer katalizatorların iştirakı ilə benzolun hidrogenləşməsi»
2. Aygün İsazadə – doktorant, (əyani), 2015–2017. Elmi rəhbər – k.e.d. N.Zeynalov
Dissertasiya mövzusu – «Polimerlərdə immobilizə olunmuş nanoölçülü manqan katalizatorlarının iştirakı ilə C6–C8 alkanların oksidləşməsi»
3. Səadət Hümbətova – dissertant, (əyani), 2015–2018. Elmi rəhbər – k.e.d. N.Zeynalov
Dissertasiya mövzusu – «Polimer matrisalar əsasında metal nanokompozitlərin alınmasi və tətbiqi».
BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR
İran İslam Respublikası Beynəlxalq Tədqiqatlar və Təlim Mərkəzi Bərzəgar Zenouz İnstitutu, İran.
QRANTLAR
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Yanında Elmin İnkişafı Fondu. “Polimer mühitində metal nanozərrəciklərinin ölçüsünü və zeta potensialını təyin edən Zetasizer Nano ZS90 (Malver, Böyük Britaniya) markalı cihazın sifarişi”. Layihənin rəhbəri – k.ü.f.d. Şamo Tapdıqov. Layihənin müddəti – 2014–2015. Layihənin məbləği – 50 000 AZN.
LABORATORİYANIN ADI: Metal-üzvi birləşmələr əsasında nanokatalizatorlar
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, prof., Gülməmməd Süleymanov
Laboratoriyada 11 əməkdaş çalışır. Onlardan 1 nəfər k.e.d., a.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 3 nəfər e.i., 2 nəfər k.e.i.-dir.V.Vislovskiy – k.e.d., a.e.i., T.Abbasova – k.ü.f.d., a.e.i., A.Rüstəmova – k.ü.f.d., a.e.i., R.Muradxanov – k.ü.f.d., a.e.i., İ.Cavadova – k.ü.f.d., b.e.i., F.Paşayeva – k.ü.f.d., b.e.i., A.Sərdarlı – e.i., S.Zəkiyeva – e.i., Z.Məmmədova – e.i., A.Rzayeva – k.e.i., F.İbrahimova – k.e.i.
İŞ 6.3: Keçid elementlərinin metalüzvi və karbonil liqandlı birləşmələrinin sintezi və onların əsasında nanostrukturlaşdırılmış katalizatorların alınması və tədqiqi.
MƏRHƏLƏ:Vanadium üzvi birləşməsi əsasında nanostrukturlaşdırılmış katalitik sistemlərin yaradılması və C2–C4 parafinlərin oksidləşdirici dehidrogenləşdirilməsi.
Hesabat ilində vanadiumun V(IV) üzvi liqandlı birləşmələri əsasında nanostrukturlaşdırılmış katalitik sistemlərin yaradılması üçün aşağı parçalanma temperaturuna malik və üzvi həlledicilərdə daha asan həll ola bilən yeni vanadium metal kompleksləri sintez edilmiş, alınan birləşmələrinin itkisiz, yüksək təmizlik dərəcəsini və parçalanmasını təmin edən metodlar işlənib hazırlanmışdır.
Qarşıya qoyulmuş elmi-tədqiqat işinin yerinə yetirilməsi üçün dörd oksidləşmə dərəcəli vanadiumun tsiklopentadienil və üzvi turşu liqandlı π- və ion tip komplekslərinin sintezi və onlardan istifadə etməklə daşıyıcı səthində nanostrukturlaşdırılmış katalitik sistemlərin yaradılması imkanları tədqiq edilib. Bunun üçün iki tip reaksiya tədqiq edilmişdir. Onlardan biri dietilaminlə aktivləşdirilmiş monotsiklopentadienin (C5H6) VCl4-lə THF (tetrahidrofuran) həlledicisində (1) qarşılıqlı təsir reaksiyası əsasında bis (π-tsiklopentadien) vanadium bis (tetrahidrofuranat) dixlorid, (π-C5H5)2VCl2(OC4H8) I metalkompleksinin alınması reaksiyasıdır.
I metal kompleksinin çox asanlıqla oksidləşmə və hidrolizə uğraması nəticəsində nisbətən stabil II vanidil tip metal kompleksinə (π-C5H5)2V2+=O·(THF)5, onun (2) reaksiya mühitində qızdırılması isə onun daha stabil – III dimersolvat kompleksinə keçməsi ilə nəticələnir.
Müəyyən edilmişdir ki, I və II-dən fərqli olaraq III dioksovanadil kompleksi NMR 1H spektrinin nəticələrinə görə δC5H5=6.17m.h. və δC5H5-6.38 m.h. kimyəvi sürüşmələrinə malik olmaları tsiklopentadil həlqələrinin vanadiumla qeyri-simmetrik və ionlaşmış formada olmalarını müəyyən edir.
Termoqravimetrik analizin nəticələrinə görə I–III tsiklopentadienil üzvi liqandlı vanadil metalkompeksləri çox aşağı ərimə (I Tər.87–880C; II Tər.107–1080C; III Tər. 114–1150) və parçalanma (I Tparç 1200C; II Tparç 1280C; III Tparç 1700C) temperaturlarına malikdirlər. Mikroanaliz metodunun nəticələrinə görə yeni sintez edilmiş I–III komplekslərin tərkiblərini təsdiq edən brutto-formul onlar üçün verilmiş nəzəri hesablamalarla üst-üstə düşür. Onların polyar və qeyri-polyar həlledicilərdə həllolma qabiyyətlərinə gəlincə, qeyd etmək lazımdır ki, hər üç metalkompleks DMSO, DMFO, aseton kimi üzvi həlledicilərdə yaxşı, qeyri-polyar həlledicilərdə isə pis həll olurlar.
Vanadiumun ion tip metalkompleksinin sintezi üçün ikiəsaslı 2,3-dihidrokarboksibutandiol karbon (çaxır) turşusu HOOCC–CH(OH)–COOH (IV) ilə vanadil kationun V2+=O qarşılılıqlı təsir reaksiyası nəticəsində V-bis 2,3-dihidroksibutandiol dekahidrat vanadil iki nüvəli metal kompleksi (V) sintez edilərək tədqiq edilmişdir.
(3) reaksiyası ilə əldə olunmuş V karboksilat tip vanadil kompleksinin reaksiya qarışığından ayrılması üçün maye fazalı ektraksiya metodu tədbiq etməklə yüksək çıxım (84%) və təmizlik dərəcəsi ilə açıq-göy rəngli kristallar şəklində Tər =136–1370C ərimə, Tparç 1940C, parçalanma temperaturlu V karboksilat kompleksi əldə olunmuşdur. Mik–roanalizin nəticələrinə görə V kompleksi üçün alınmış element tərkibi nəzəri hesablanmış tərkiblə üst-üstə düşür.
Beləliklə də, yeni sintez edilmiş üzvi liqandlı vanadil metal komplekslərinin reaksiya qarışıqlardan yüksək təmizliklə və itkisiz əldə olunması metodlarının işlənib hazırlanması və onların bir çox üzvi həlledicilərdə həllolma qabiliyyətinə, aşağı parçalanma temperaturlarına malik olmalarının, onların daşıyıcı (Al2O3, silikaqel) səthinə çökdürülməsinə imkan verir. Odur ki, geniş tədqiq edilmiş I–III və V vanadil metalkomplekslərinin daşıyıcı səthinə çökdürülməsi ilə əlaqədar tədqiqat işləri hal-hazırda davam etdirilir.
NƏTİCƏ
C2–C4 parafinlərin oksidləşdirici dehidrogenləşdirilməsi problemlərində vanadium əsaslı nanostrukturlaşdırılmış yeni və daha effektiv katalitik sistemlərin yaradılması üçün aşağı parçalanma temperaturlarına və üzvi həlledicilərdə yüksək həllolma qabiliyyəti göstə-
rən üzvi liqandlı π-tip bistsiklopentadienil bistetrahidrofuranat vanadil metal kompleksi
(π-C5H5)2V=O(THF)2 (I) və ikinüvəli ion tip bis-2,3 dihidrokarboksibutan dialpentahidrat divanadil kompleksi sintez edilərək tədqiq edilmişdir
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
RESPUBLİKADA
XARİCDƏ
KONFRANS MATERİALLARI
KADR HAZIRLIĞI
1. Sara Zəkiyeva – doktorant, 2012–2016. Elmi rəhbər – k.e.d., prof. Gülməmməd Süleymanov.
Dissertasiya mövzusu – “Ftalanhidridin ferrosenə katalitik birləşməsi üsulu ulə ferrosen-o-karboksibenzoil karbon turşusunun alınması və prosesin kinetik qanunauyğunluqlarının tədqiqi”.
2. Ələkbər Həsənov – 2013–2017, texnika üzrə elmlər doktoru dissertasiya işi. Məsləhətçi – k.e.d., prof. Gülməmməd Süleymanov.
Dissertasiya mövzusu – “Avtomobil sənayesinin tullantı sularının maye faza ekstraksiya üsulu ilə təmizlənməsi texnologiyasının elmi əsaslarının işlənib hazırlanması”.
ELMİ ƏLAQƏLƏR
1. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti
2. AMEA-nın Fizika İnstitutu
3. Azərnbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetinin nəznindəki
“Neftin, qazın Geotexnoloji Problemləri və Kimya” elmi tədqiqat institutu.
QRANTLAR
1. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti (SOCAR). “Laya vurulan suyun asfalten və mexaniki hissəciklərdən maye faza ekstraksiya üsulu ilə təmizlənməsi texnologiyasının işlənməsi”. Layihənin rəhbəri – müxbir üzv Qüdrət Kəlbəliyev, k.e.d., prof. Gülməmməd Süleymanov (iştirakçı). Layihənin müddəti – 2014–2016. Layihənin məbləği – 90 000 AZN.
2. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti (SOCAR). “Neft məhsullarının neft şlamlardan ayrılması prosesinin intensivləşdirilməsi və texnoloji rejimin təyin edilməsi”. Layihənin rəhbəri – AMEA-nın Geologiya və Geofizika İnstitutunun t.ü.e.d., prof. Arif Quliyev, k.e.d., prof. Gülməmməd Süleymanov (iştirakçı). Layihənin müddəti – 2014–2016-cı illər. Layihənin məbləği – 80 000 AZN.
PATENTLƏR VƏ İDDİA SƏNƏDLƏRİ
1. Süleymanov G.Z., Fariborz A.Z., Tahirli H.M., Həsənov Ə.A., Muradxanov R.M., Kəlbəliyev Q.I., Əliyev A.M. Qoruyucu örtüklərin kation elektroçökdürülməsinin çirkab sularının üzvi həlledicilərdən təmizlənməsi üsulu. Azərbaycan Patenti - i20150043.
2. Həsənov Ə.A., Süleymanov G.Z., Əliyev A.M., Muradxanov R.M., Zəkiyeva S.H. Çirkab suların üzvi həlledicilərdən ekstraksiya üsulu ilə təmizlənməsi. Azərbaycan Patenti - i 2015-0044.
3. Süleymanov G.Z., Tahirli H.M., Süleymanova İ.H., Xanlarov A.T., Məmmədov H.N., Muradxanov R.M.. Ferrosen və onun törəmələri poladın korroziyasının ingibitoru kimi. Azərbaycan Patenti. a-2012/0045 ( ilkin ekspertizanın müsbət rəyi)
İSTİNADLAR – 6
LABORATORİYANIN ADI: Nanoelektrokimya və elektrokataliz
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru Akif Əliyev
Laboratoriyada 11 əməkdaş çalışır. Onlardan 7 nəfər k.ü.f.d., 1 nəfər k.e.i., 1 nəfər mühəndis və 2 nəfər b.laborantdır. Zöhrab Həsənli – k.ü.f.d., a.e.i., Ruhəngiz Hüseynova – k.ü.f.d., a.e.i., Yaşar Nuriyev – k.ü.f.d., b.e.i., Mehman Abbasov – k.ü.f.d., a.e.i., Kəmalə Haciyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Dünya Babanlı – k.ü.f.d., a.e.i., Vüsalə Məcidzadə – k.ü.f.d., e.i., Soltanova Natəvan – k.e.i.
İŞ 6.4: Nikel, kobalt, molibden və volfram əsasında nazik təbəqələrin nanostrukturlarının elektrokimyəvi sintezi və elektrokatalitik, fotoelektrokatalitik proseslərdə tətbiqi.
MƏRHƏLƏ: Mo əsasında nazik təbəqələrin nanostrukturlarının elektrokimyəvi sintezi, onların fotoelektrokatalitik xassələrinin tədqiqi
Molibden və onun birləşmələri texnika və sənayenin müxtəlif sahələrində geniş tətbiq olunur. Bu birləşmələr içərisində molibden sulfid kristalik quruluşuna və bir sıra fiziki parametrlərinə, o cümlədən yüksək temperatur və oksidləşmə mühitində yüksək yağlılığa, stabilliyə, yarımkeçrici (Eg=1,7ev) və diamaqnetik xassələrə malik olması, onun sintezinin müxtəlif üsullarla aparılması və sənayedə tətbiq olunması sahəsində elmi-tədqiqat işlərinin genişlənməsinə səbəb olmuşdur. Bu cür materialların (MoS2) əsas üstünlüyü, yağlayıcı maddə və effektiv fotoelektrod kimi, onlarda kristaldaxili sürüşmənin müşahidə olunması, həmçinin fotokeçidlərin molibden atomlarının rabitəsiz orbitallarında baş verməsi kimi tələblərə cavab verməsidir. MoS2 tətbiq sahəsindən asılı olaraq müxtəlif üsullarla sintez edilir. Bu üsullarla MoS2-nin nazik təbəqələr şəklində alınmasında müxtəlif problemlər yaranır. Buna görə də MoS2-nin nazik təbəqə şəklində almaq üçün elektrokimyəvi üsula üstünlük verilir . Bu üsulda nisbətən ucuz avadanlıqlardan istifadə etməklə böyük səthə malik nazik təbəqələr almaq və sintez prosesini idarə etmək nisbətən asandır. Elektrokimyəvi tədqiqatlar üçelektrodlu elektrolizyorda aparılmışdır. Bu elektrolizyorlar elektrolitdən analiz üçün məhlul götürməyə, elektrolitin temperaturunu tənzimləməyə, elektrolitin içərisindən müxtəlif qazların buraxılmasına imkan verir. Elektrolizyorda temperaturu tənzimləmək üçün UTU-4 universal ultratermostatından və məhlulu qarışdırmaq üçün ALPHA maqnit qarışdırıcısından istifadə olunmuşdur. Müqayisə və köməkçi elektrod kimi uyğun olaraq gümüş/gümüş xlorid (Ag/AgCl/KCl) və platin lövhədən, işçi elektrod kimi platin naqildən (0,25 sm2) istifadə olunmuşdur. Katod polyarizasiya əyrilərinin çəkilməsi üsulu ilə molibdat ionlarının katodda elektroreduksiya prosesinin kinetika və mexanizmi müəyyən edilmişdir. Katod polyarizasiya əyriləri kompüterlə təchiz edilmiş “İviumstat Electrochemical İnterface” potensiostatının köməyi ilə çəkilmişdir.Katod polyarizasiyasının təbiəti haqqında ətraflı məlumat almaq üçun elektrod reaksiyasının temperaturdan asılılığını tədqiq etmək lazımdır. Ona görə də molıbdat ionlarının elektroreduksiya sürətinin temperaturdan asılılığı öyrənilmişdir (başqa elektroreduksiya reaksiyaları getmədiyi halda). Buna görə də katod polyarizasiyasının təbiətini müəyyən etmək üçün polyarizasiya əyrilərinin müxtəlif sahələrində temperatur–kinetik metod tətbiq olunmuşdur. Molibdat ionlarının katodda reduksiya prosesinin temperaturdan asılılığının tədqiqi göstərir ki, reduksiya prosesi temperaturun artması ilə sürətlənir. Müəyyən edilib ki temperaturun 295K-dən 343K-ə yüksəlməsi ilə katod prosesi –0.2V potensialda 1.37, –0.62V potensialda 2.48 dəfə sürətlənir. Prosesin aktivləşmə enerjisi hesablanmışdır, onun qiyməti katod potensialının artması ilə nisbətən azalır. Belə ki, –0.2V potensialda 37.28 kc-dan –0.7V potensialda 36.99 kc-a qədər (T=295K) və T=343K-də müvafiq olaraq, aktivləşmə enerjisi 44.86-dan 40.36 kc-a qədər azalmışdır. Alınmiş bu nəticələr katod prosesinin elektrokimyəvi təbiətliolduğunu göstərir. Beləliklə, laboratoriyada platin elektrodda molibdat ionlarının elektroreduksiya prosesi tədqiq olunmuşdur. Katod polyarizasiya əyrilərinin çəkilməsi üsulu ilə molibdat ionlarının elektroreduksiya prosesinin kinetika və mexanizmi öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, molibdat ionlarının elektroreduksiya prosesinin sürəti katod potensialının dəyişmə sürətindən və elektrolitin temperaturundan asılıdır. Molibden sulfit ərintisinin alınması ücün məhlulun tərkibi və elektroliz şəraiti secilmişdir:
- elektrolitin tərkibi – Na2MoO4⋅2H2O – 0.1M; Na2SO4 – 0.1 M; NH2–CS–NH2 – 0.1 M
- cərəyan sıxlığı – 15–30 mA/sm2,
- temperatur – 250C,
- elektroliz müddəti – 20–30 dəq.
Günəş şüasının görünən oblastında MoSO3 fotohəsaslığı tədqiq edilmişdir.
NƏTİCƏ
1. Molibdat ionlarının katodda reduksiya prosesinin kinetika mexanizmi müəyyən edilmişdir və prosesin qatılıq polyarizasiya təbiətli olduğu aşkarlanmışdır. Molibdat ionlarının katodda reduksiya prosesinin mərhələli şəkildə getdiyi müəyyənləşdirilmişdir.
MoO42-+ (4-x)H2O +(6-2x)e MoOx –(8-2x)OH-
Bu elektrolitdən molibdenin çökmə potensial sahəsinin –0,75÷–0,8V olduğu müəyyənləşdirilmişdir.
2. Flüorborat elektrolitindən Pb əsasında aqressiv mühitlərdə korroziyaya davamlı nazik təbəqələr alınması üçün elektrolitin tərkibi və elektrolizin şəraiti müəyyən edilmişdir. Təklif olunan elektrolitdən ilk dəfə olaraq PbSb2Te4 kimyəvi birləşməsi elektrokimyəvi yolla alınmışdır və müəyyən olunmuşdur ki, nazik təbəqənin korroziyaya davamlılığını artıran əsas komponent PbSb2Te birləşməsidir.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
RESPUBLİKADA
XARİCDƏ
KONFRANS MATERİALLARI
KADR HAZIRLIĞI
Dünya Babanli – elmlər doktoru, 2014–2017-ci llər. Elmi məsləhətçi – k.e.d. Akif Əliyev.
Dissertsiya mövzusu – Tallium xalkogenhalogenidləri əsasında çoxkomponentli qeyri-stexiometrik fazaların alınmasının fiziki-kimyəvi əsasları.
ELMİ ƏLAQƏLƏR
Laboratoriya Gürcüstün, Russiya və Ukrayna ilə elmi əlaqələr saxlayır.
QRANTLAR
İSTİNADLAR – 2
LABORATORİYANIN ADI: Renium ərintilərinin elektrokimyası və elektrokatalizi
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru Elza Salahova
Laboratoriyada 8 əməkdaş (2 dissertant) çalışır. Onlardan 3 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i., 2 nəfər b.laborantdır. Lidiya Quluzadə – e.i, Kəmalə İbrahimova – e.i, Pərvanə Kələntərova – e.i., Ramilə Hüseynova – k.e.i., Günay İsayeva – k.e.i., Aliyə Əsgərova – k.e.i.
İŞ 6.5: Elektrokimyəvi yolla renium tərkibli nanoölçülü təbəqələrin alınması və onların elektrofiziki elektrokatalitik xassələrinin tədqiqi
MƏRHƏLƏ: Elektrokimyəvi yolla renium əsasında üçlü ərintilərin nanoölçülü təbəqələrinin alınması prosesinin tədqiqi
Elm və texnologiyanın yüksək səviyyədə inkişafı ilə əlaqədar olaraq az material sərf etməklə yüksək keyfiyyətli və mövcud materiallardan daha yüksək effektliyə malik materialların istehsalı müasir dövrün aktual məsələlərindən biridir.
Bu məqsədlə son ildə bir sıra maddələrin nanohissəciklərinin alınması, fiziki-kimyəvi xassələri onları müasir texnikanın müxtəlif sahələrində perspektiv material kimi tədbiq olunmasına imkan yaradır. Günəş spektrinin görünən oblastında yüksək fotoeffektliyə malik yarımkeçiricilərin nazik və nanotəbəqələrinin elektrokimyəvi yolla alınması, onların xassələrinin tədqiqi bu gün aktualdır.
İşin əsas məqsədi renium əsasında üçlü ərintilərinin nazik təbəqələrinin elektrokimyəvi yolla alınması və optimal şəraitin seçilməsindən ibarətdir. Ədəbiyyatda renium xalkogen əsasında üçlü ərintilərin alınması barədə məlumat demək olar ki, yoxdur.
Bu məqsədlə reniumun, selenin və misin həmin məhluldan elektrolitik çökməsi prosesi ayrı-ayrılıqda tədqiq edilmiş və prosesin potensiostatik, tsiklik metodla polyarizasiya əyriləri çəkilmişdir. Elmi tədqiqat işi aşağıdakı istiqamətlərdə aparılmışdır:
a) reniumun sulfat məhlullarından elektrolitik çökməsi prosesinin tədqiqi
b) selenin sulfat məhlullarından elektrolitik çökməsi prosesinin tədqiqi
c) misin sulfat məhlullarından elektrolitik çökməsi prosesinin tədqiqi
d) renium-selen-misin sulfat məhlullarından elektrolitik çökməsi prosesinin tədqiqi
Renium, selen və misin sulfat turşusu məhlullarından çökməsi prosesi zamanı polyarizasiyanın təbiəti öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, verilmiş məhlulda renium elektrokimyəvi, selen və mis kimyəvi polyarizasiya ilə çökür. Hər bir elementin verilmiş məhlullardan elektrolitik çökməsi üçün optimal rejim, elektroliz şəraiti və elektrolit seçilmişdir. Misin sulfat məhlullarından çökməsi prosesinə temperaturun, misin qatılığının böyük təsiri vardır. Mis verilmiş məhlulda hədd cərəyanında çökür və misin miqdarı elektrolitdə artdıqca onun çökməsi asanlaşır və çökmə potensialı müsbət tərəfə sürüşür.
Misin sulfat məhlullarından tsiklik polyarizasiya əyriləri çəkilmiş və müəyyən edilmişdir ki, katodda misin reduksiyası baş verir.
Cu–Se-nin elektrolik çökməsi prosesi də həm potensiostatik, həm də tsiklik metodla tədqiq edilmişdir ki, Cu–Se örtüklərinin nazik təbəqələrinin alınması üçün elektroliz 750C temperaturda, aşağı cərəyan sıxlığında, misin kiçik miqdarında aparılmalıdır.
Məhlula Re əlavə etdikdə isə tsiklik polyarizasiya əyrilərində bir neçə anod piki müşahidə edilir ki, bu da yeni, Re–Se–Cu kimyəvi birləşməsinin əmələ gəldiyini sübut edir. Müəyyən edilmişdir ki, bu elementlərin çökmə potensiallarının bir-birinə yaxın olması onların birgə çökməsinə və elektroliz prosesində yeni üçlü ərintinin alınmasına səbəb olur (şəkil 1.)
Şəkil 1. Platin elektrodu üzərində Re-Se-Cu ərintisinin tsiklik polyarizasiyası.
Elektrolitin tərkibi (mol/l):6,9·10-3KReO4+9·10-4SeO2+6·10-4CuCl2·2H2O+2H2SO4; t=70°C, V=0,005 VS-1, pH=0,1.
Daha keyfiyyətli Re–Se–Cu təbəqələrini almaq üçün müxtəlif amillərin təsiri (cərəyan sıxlığı, temperatur, komponentlərin qatılığı, məhlulun pH) öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, daha keyfiyyətli təbəqələr 750C temperaturda və pH=1.0 alınır. Bundan başqa müxtəlif tsikllərdə və açılmalarda voltampermetrik polyarizasiya əyriləri çəkilmiş və çökmə prosesinin mexanizmi öyrənilmişdir.
Re–Se–Cu katod çöküntülərinin tərkibi rentgen faza analizi, Almaniyanın "Bruker" firmasının difraktometrində aparılmışdır. Re–Se–Cu nazik nanotəbəqələrinin səth analizi SEM (skan elektron mikroskopunda) aparılmışdır. Alınan Re–Se–Cu nümunələrinin ölçüləri 50–100 nm oblastında dəyişir. Nümunələrdə eyni zamanda tərkibində olan bütün elementlər kimyəvi analiz edilmişdir (şəkil 2)
Şəkil 2. Mis elektrodu üzərində alınmış Re-Se-Cu ərintisinin SEM-də analizinin nəticələri (Elektroliz şəraiti şəkil 1).
Renium, selen və mis əsasında üçlü birləşmələrin elektrokimyəvi üsulla alınması haqqında geniş ədəbiyyat materialları toplanmış və reniumun ərintilərinin alınması haqqında icmal yazılmışdır. Bu istiqamətdə elmi tədqiqat işləri davam etdirilir.
NƏTİCƏ
İlk dəfə olaraq renium xalkogenidləri əsasında ikili birləşmələrin və üçlü ərintilərin nazik örtük təbəqələrinin elektrokimyəvi alınma üsulu işlənib hazırlanmışdır. Alınmış Re–Se–Cu nazik təbəqələr diod kimi yarımkeçiricilər texnikasında və fotoelektrod materialı kimi günəş enerjisinin çevrilməsində perspektivli materiallar hesab edilir.
NƏŞR OLUNMUŞ ELMI ƏSƏRLƏR
XARİCDƏ
KONFRANS MATERİALLARI
KADR HAZIRLIĞI
Pərvanə Kələntərova – dissertant, 2013–2016. Elmi rəhbər – k.e.d. Elza Salahova.
Dissertasiya mövzusu – Reniumun müxtəlif elektrolitlərdən çökdürülməsi prosesinin tədqiqi.
Kəmalə İbrahimova – dissertant. 2014–2017. Elmi rəhbər – k.e.d. Elza Salahova.
Dissertasiya mövzusu – Renium üçlü ərintilərinin nazik təbəqələrinin elektrokimyəvi üsulla alınması.
QRANTLAR
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu. «Renium əsasında yarımkeçirici xassəyə malik yeni materialların alınması». Layihənin rəhbəri – k.e.d. Elza Salahova. Layihənin müddəti – 12 ay ( 2015). Layihənin məbləği – 60 000 AZN.
PATENTLƏR VƏ İDDİA SƏNƏDLƏRİ
1. Tağıyev D.B., Salahova E.Ə., Kələntərova P.Ə., İbrahimova K.F. “Renium tellur misdən ibarət nazik təbəqələrin alınma üsulu.a 2015 0097 (ilkin ekspertizanın müsbət rəyi).
2. Tağıyev D.B., Salahova E.Ə., Heybətova Ə.F., Kələntərova P.Ə., İbrahimova K.F. “Reniumun üçlü ərintilərinin nazik təbəqələrinin alınma üsulu”.a 2015 0099 (ilkin ekspertizanın müsbət rəyi).
İSTİNADLAR – 3
“Kimyəvi və ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi və texnologiyası”şöbəsinin
2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında
HESABAT
Şöbə müdiri : AMEA-nın müxbir üzvü Qüdrət Kəlbəliyev
Mövzu: Kimyəvi proseslərin modelləşdirilməsi, qeyri-üzvi sistemlərdə fiziki-kimyəvi hadisələrin tədqiqi, zəhərli maddələrin zərərsizləşdirilməsi və kimya sənayesində əmələ gələn yan məhsulların emal texnologiyasının işlənib hazırlanması
Mövzuya aid işlər: 7.1; 7.2; 7.3; 7.4
LABORATORİYANIN ADI : Kimyəvi-texnoloji prоsеslərin mоdеlləşdirilməsi
LABORATORİYA RƏHBƏRİ : AMEA-nın müxbir üzvü, prof. Qüdrət Kəlbəliyev
Laboratoriyada əməkdaş 16 çalışır. Onlardan 1 nəfər k.e.d., b.e.i., 1 nəfər t.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.e.i., 5 nəfər mühəndis, 3 nəfər texnik və 1 nəfər laborantdır. Eldar Məmmədov – k.e.d., b.e.i., Fatimə Novruzova – k.ü.f.d., a.e.i., Manaf Manafov – t.ü.f.d., a.e.i., Qoşqar Əliyev – k.ü.f.d., a.e.i., Kamran Mehdiyev – b.e.i., Vəfa Kərimli – k.e.i., Xuraman Hacıəhmədzadə – e.i.
İŞ 7.1: Kütlə və istilik mübadiləsi proseslərinin modelləşdirilməsi, texnoloji proseslər üçün aparatların seçilməsi və hesablanması, optimallaşdırma üsullarının işlənilməsi və paket proqramların hazırlanması.
MƏRHƏLƏ:Neft məhsulları ilə çirklənmiş suların maye fazalı ekstraksiya üsulu ilə təmizlənməsi prosesinin təcrübi tədqiqi və kütlə mübadiləsi proseslərinin modelləşdirilməsi.
Strukturlaşmış xam neftin məsaməli neft layında filtrasiya modeli işlənib hazirlanmışdır. Bu model neftin tərkibində olan asfaltenlərin koaqulyasiyası, nanoaqreqat, nanoaqreqatlar klasteri və koaqulyasyoin strukturunun yaranmasını nəzərə alır. Bununla yanaşı, strukturlaşmış qeyri-nyuton neftinin Maksvell tənliyi əsasında yeni reologi modeli də tərtib olunub və işlənib hazılanıbdır. Neft məhsulları və asfaltenlərlə çirklənmiş suların maye fazalı ekstraksiya üsulu ilə təmizlənməsi prosesinin təcrübi tədqiqi proseslərinə başlanılmışdır. Təcrübələr göstərir ki, neftin tərkibində olan asfaltenlər yüksək dərəçədə aromatik karbohidrogenlərdə həll ola bilər. Bununla əlaqədər olaraq, ekstrasiya prosesi üçün ekstraget kimi toluol secilmişdir. Bununla yanaşı prosesin kinetikası və kütlə mübadiləsi proseslərinin modelləşdirilməsi üzrə uyğun tənlik sistemlərinin tərtibatı aparılır. Tərkibində asfalten və bərk faza olan neft emulsiyalarının reoloji modellərinin işlənib hazırlanması bu istiqamətdə əsas prioritetdir. Çirkab suların neft məhsullarından maye ekstraksiya üsulu ilə təmizlənməsinin təcrübi tədqiqatları daha intensiv aparılmışdır və prosesə təsir edən əsas amillər tapılmişdır. Hesablamalar nəticəsində ekstraksiya prosesini daha effektiv aparmaq üçün ücpilləli cirkab suya görə ardıcıl, toluola görə isə çarpaz texnologi sxem təklif olunur. Turbulent axında maye toluol parçalanır, müxtəlif ölçülü damlalar şəklinə düşür. Qeyd etmək lazımdir ki, turbulent axında damlaların orta ölçüsü qarışdırıcının sürətindən asılıdır ( toluol damlalarınln orta diametri, qarışdırıcının dövr sayı). Beləliklə, qarışdırıcının sürəti artdıqca, damlaların ölçüsü də azalır, bu da su fazası ilə toluol fazası arasındakı səthi, ekstraksiya prosesinin sürətini və effektivliyini artırır. Nəticidə toluol damlalarının sayı artdıqca, onların təmas ehtimalı da artır və koalessensiya nəticəsində fazaların təbəqələnmə sürəti də artır.
Bu proseslərin riyazi emalı üçün sinif proqram təminatı zəruriliyini nəzərə alaraq, aşağıdakı işlər görülmüşdür:
Təcrübi və nəzəri tədqiqatlar nəticəsində inkişaf etmiş turbulent axında maye ekstraksiya prosesində kütlə mübadiləsinin, həlledicinin damlalarının koalensensiyası və parçalanması, ekstragentin və rafinadın təbəqələnməsi, neft şlamlarının reoloji, resirkulyasiya modelləri işlənib hazırlanacaq. Bu modellər əsasında neft qalıqları ilə çirklənmiş suyun ayrılması üçün maye ekstraksiya prosesinin və neft şlamının emalı proseslərinin və rejim parametrlərinin optimal qiymətlərinin hesablanması hazırlanmış, “optimme” proqramlar paketi vasitəsi ilə qismən həyata keçirilir və test olunur. İlin sonuna başa çatdırılacaq bu paket artıq bir sıra proseslərin tədqiqində, digər tədqiqatçılar tərəfindən yoxnalınmış (Fakhriyya M. Nasiri et al. The study of inhibition effect of rhenium thioacetic and dithiocarbonic acids in oxidation reaction. Advances in chemical engineering and science, 2015, 5, 338-344)və sadə vizual həllinə görə (şəkil 1.) istifadəsi tədqiqatçıların rəğbətini qazanmışdır.
Yaradılmış “OptimME” PP-si başqalarından aşağıdakı ilə fərqlənir: 1. kimyəvi reaksiyaların və köməkçi kimyəvi xassələrin asanlıqla genişləndirilə bilən göstəricilər bazasının olması; 2. Paketin digər hesablama kodlarının əlavə edilməsinə imkan verən açıq arxitekturasının olması ilə; 3. bir sıra neft-kimya avadanlıqlarının hesablamasına və seçilməsinə imkan verən proqram kodlarının olması ilə; 4. müxtəlif tənliklərin (cəbri tənliklər, differensial tənliklər, xətti və qeyri xətti tənliklər və sistemlər) həllini həyata keçirən proqram kodlarının olması ilə; 5. inteqrallama üçün proqram kodlarının olması ilə; 6. optimallaşdırma üçün proqram kodlarının olması ilə; 7. kinetikanın düz və tərs məsələlərinin həlli üçün ayrıca interfeysin və proqram kodlarının olması ilə; 8. Kinetikanın tədqiqi üçün ekspres üsulların (maddəyə görə reaksiyanın tərtibinin tapılması, reaksiya sürəti sabitinin orta qiyməti, aktivləşmə enerjisinin tapılması və s.) proqram kodlarının olması ilə; 9. bir məsələnin müxtəlif riyazi üsullarla həlli üçün proqram modullarının olması ilə fərqlənir.
Beləliklə PP “OptimME” 1000-dən çox kimyəvi reaksiyanın kinetikasının düz məsələsini (eləcədə tərs məsələsini) həll etməyə və bir çox fiziki-kimyəvi proseslərin tədqiqi üçün effektiv bir alətdir.
Elmi-praktiki nəticələrin əsaslı olması kimyəvi kinetikanın və neft-kimya proses və aparatlarının modelləşdirilməsində müasir riyazi üsulların tətbiqi işlənib hazırlanmış alqoritm və proqramların test edilməsi və hesablama nəticələrinin məlum təcrübələrin nəticələri ilə uyğunluq əmələ gətirdiyi ilə, təmin edilmişdir.
Elmi-praktiki nəticələrin etibarlılığı kömpüterdə hesablama sınaqlarının nəticələrinin ədəbiyyatda verilmiş və təcrübələr nəticəsində alınmış göstəricilərlə üst-üstə düşməsi ilə təsdiq olunur və bu müxtəlif yanaşmaların tətbiqi ilə (o cümlədən interval üsullar) işlənib hazırlanmış alqoritm və proqramların effektivliyini isbat edir.
Əsas gözlənilən nəticələr, çirkab sularin asfaltenlərdən təmizlənmə texnologiyasının yaradılması: neft məhsulları ilə çirklənmiş suyun təmizlənməsi üçün üç mərhələli çarpaz axımlı maye ekstraksiya və təmizlənmiş suyun təkrar istifadəsi.
NƏTİCƏ
Strukturlaşmış xam neftlərin məsamməli neft layında, neftin tərkibində olan asfaltenlərin koaqulysiyası, nanoaqreqat, nanoaqreqatlar klasteri və koaqulyasion strukturun yaranmasını nəzərə alaraq, filtrasiya modeli təklif olunur. Strukturlaşmış qeyri Nyuton neflərin axımı üçün Maxvell tənliyindən istifadə etməklə, reolojı model işlənib hazırlanmışdır.
Əsas gözlənilən nəticələr: çirkab suların təmizlənmə texnologiyasının yaradılması; neft məhsulları və asfaltenlərlə çirklənmiş suyun təmizlənməsi üçün üç mərhələli çarpaz axımlı maye ekstraksiya sistemi yaradılıbdır və təmizlənmiş suyun təkrar istifadəsi. Lakin, hələlik ilkin variantda olan bu məsələlərin həlli, yalnız təcrübi tədqiqatların tam bitməsi və proqram təminatının alfa və beta testləri həyata keçirildikdən sonra təqdim ediləcəkdir.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
RESPUBLİKADA
XARİCDƏ
5. Bagirzade G. A., Tagiyev D. B., Manafov M. R. Vapor Phase Ammoxidation of 4-Phenyl-o-Xylene into 4-Phenylphthalonitrile on V-Sb-Bi-Zr/g-Al2O3 Oxide Catalyst, Modern Research in Catalysis, v. 4, No 3, 2015, pp. 59-67.
6. Мanafov M.R., Mammadov E. M., Aliyev G. S. Application of Software Package “OptimMe” for the Study of the Process of Partial Oxidation of Propane, American Journal of Chemistry and Application, v. 2 , No 4, Jul. 2015, p. 47–51.
7.Мanafov M.R., , Rustamova C.T., Аliyev G.S., Melikova I.G., Aliyeva A.M. Study of Modified Forms of Natural Zeolites as Catalysts for Methanol Oxidation, American Journal of Chemistry and Application, 2015, oktober.
8. Bagirzade G.A., Tagiyev D.B., Manafov M.R. Kinetics Of Vapor Phase Ammoxidation of O-Xylene on V-Sb-Bi-Cr/G-Al2o3 Oxide Catalyst I. About The Competing Ways of Formation of The Main Products, International Journal of Current Research, 2015, oktober.
9. Bagirzade G.A., Tagiyev D.B., Manafov M.R. Mechanism of the Products Formation in the Vapor Phase Ammoxidation Reaction of 4-Phenyl-o-Xylene, Advances in Chemical Engineering and Science, 2015, oktober
QRANTLAR
İSTİNADLAR – 41
LABORATORİYANIN ADI: Fiziki-kimyəvi texnologiyalar və onların modelləşdiril-
məsi
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, prof. Mirsəlim Əsədov
Laboratoriyada 14 əməkdaş çalışır: Onlardan 1 nəfər k.e.d., 4 nəfər k.ü.f.d., 4 nəfər e.i., 2 nəfər müh., 2 nəfər b.lab., 1 nəfər texnikdir. Əli Axundov – k.e.d., b.e.i., Nailə Əhmədova – k.ü.f.d., a.e.i., Rafik Məlikov – k.ü.f.d. b.e.i., Səlim Əsədov – k.ü.f.d., b.e.i., Fəridə Hüseynova – k.ü.f.d., b.e.i., Çimnaz Şabanova – e.i., Fidan Əliyeva – e.i., Fahimə Hüseynova – e.i, Nuranə Həsənova – e.i.
İŞ 7.2: Çoxkomponentli çoxfazalı sistemlərin, o cümlədən yarımkeçirici-dielektrik materialların optimal parametrlərinin hesablanması üçün modellərin işlənməsi və məlumat bazasının hazırlanması.
MƏRHƏLƏ I: Yarımkeçirici CdTe və GeSe2 əsasında olan fazalarda tarazlığın, stabilliyin və quruluşun optimal parametrlərini hesablamağa imkan verən modellərin işlənməsi
Hal-hazırda yarımkeçirici strukturlar, o cümlədən A2B6 birləşmələri əsasında olan bərk məhlullar və nanostrukturlar, fundamental elmi-tədqiqat və texniki proqramlar tətbiq üçün böyük maraq doğurur.
Onlar fotohəssas materiallar, lyüminoforlar, müxtəlif sensorların həssas və aktiv elementləri kimi elektron cihazlarda istifadə olunur.
Bu plana uyğun olan işdə obyekt olaraq Cd, Ge ιι Se, Te sistemi tədqiq edilmişdir. Məlumdur ki, kadmiumun qarışıq xalkogenidləri əsasında olan heterokeçidlər və nanostrukturlar yeni növ yarımkeçirici fotoelektrik sensorlarda aktiv materiallar kimi istifadə olunurlar. Bu əsasda yarımkeçirici materialların maksimum həssaslığı geniş sahədə, yəni spektrin infraqırmızı, görünən və ultrabənövşəyi sahəsində müşahidə olunur.
MƏRHƏLƏ II: Əhəmiyyətli sistemlər (polyar maddələr, fulleren, texnoloji katalizatorlar və digər maddələr) üçün məlumat bazasının hazırlanması.
Məlumat bazasının hazırlanması sahəsində tədqiqatlar aparılmış, AMEA Kataliz və Qeyri-Üzvi Kimya İnstitutunda materialşünaslığın nəzəri və təcrübi obyektləri sahəsində alınan bir sıra obyektlərə rəylər verilmiş və onların nəticələri ABŞ-ın Milli “Standartalar və Texnologiyalar İnstitunda (NİST)” baza məlumatları mərkəzində qəbul edilmişdir.
Qarşılıqlı olaraq NİST tərəfindən AMEA Kataliz və Qeyri-Üzvi Kimya İnstitutuna
AcerS-NİST Phase Equilibria Diagrams PC Database licenziyalı programı (bir kompüterdə işləmək üçün) ödənişsiz göndərilmişdir.
NƏTİCƏLƏR
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
RESPUBLİKADA
1. Асадов С.М., Мамедов А.Н. Расчет термодинамических свойств малорастворимых солей в пластовых водах // Азербайджанское нефтяное хозяйство. 2015. № 5. С. 44-47.
2. Ахундов А.А., Асадов С.М. Теоретически оптимальный температурный профиль процессов окислительного дегидрирования углеводородов // Азербайджанское нефтяное хозяйство. 2015. № 6. С. 52-55.
3. Ахундов А.А., Асадов С.М. Моделирование и оптимизация каталитического процесса окислительного дегидрирования // Азерб. нефтяное хозяйство. 2015. № 7-8. С. 56-59.
XARİCDƏ
1. Mustafaeva S.N., Asadov M.M., Guseinov D.T. Enhancing Roentgensensitivity of Gold-Doped CdIn2S4 Thiospinel for X-ray Detection Applications // Journal of Materials. 2015. Article ID 956013, 4 pages. DOI.org/10.1155/ 2015/956013.
2. Mustafaeva S.N., Asadov M.M., Jabbarov A.I., Kerimova E.M. Electrical Conductivity and Thermoelectric Power of (TlInSe2)0.2(TlGaTe2)0.8 Crystals // Inorganic Materials. 2015, v. 51, № 3, p. 220-224.
3. Mustafaeva S.N., Asadov M.M., Guseinov D.T., Kasymoglu I. Dielectric properties of the CuInS2 single crystal in radio-frequency electric fields // Physics of the Solid State. 2015, v. 57, № 6, p. 1095-1099.
4. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mamedov A.N., Aljanov M.A., Kerimova E.M., Nadjafzade M.D. Dielectric Properties and Heat Capacity of (TlInSe2)1– x(TlGaTe2)x Solid Solutions // Inorganic Materials, 2015, v. 51, № 8, p. 772-778.
5. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Tagiev D.B., Mammadov A.N. Effect of Composition on the Physical Properties of (TlInSe2)1-х(TlGaTe2)х Solid Solutions // Cambridge Journals. MRS Online Proceeding Library 01/2015; V.1766. DOI:10.1557/ opl. 2015.419.
6. Asadov M.M., Mustafaeva S.N. X-ray Dosimetry of an AgGaS2 Single Crystal // Bulletin of the Russian Academy of Sciences. Physics. 2015, v. 79, № 9, p. 1113-1117.
7. Mustafaeva S.N., Babanly D.M., Asadov M.M., Tagiyev D.B. Frequency Dispersion of the Dielectric Coefficients and Conductivity of Tl6SI4 Crystals // Physics of the Solid State. 2015, v. 57, № 10, p. 1963-1965.
8. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mamedov A.N., Tagiyev D.B. Effect of Composition on the Properties of (TlInSe2)1–x(TlGaTe2)x Solid Solutions// Inorganic Materials, 2015, v. 51, № 12, p. 1232-1236.
9. Ramazanova E.E., Asadov M.M., Kerimova A.G. Determining the state parameters for a given mixture of stratal gas // Encyclopedia of Chemical Engineer, 2015,
№ 2, p. 22-27.
10. Tagiyev D.B., Azizova A.N., Imamverdieva S.R., Asadov M.M. A Novel Bioactive Compound of Palladium(II) with Mercaptoethanol // 3rd International Conference on Nanotechnologies and Biomedical Engineering. September 23-26, 2015, Chisinau, Republic of Moldova. IFMBE Proceedings. Springer. P. 289-291. ISBN 978-981-287-735-2. DOI: 10.1007/978-981-287-736-9.
11. Asadov M.M., Mammadov A.N., Tagiev D.B., Akhmedova N.A. Defining Borders of Vitrification Region in the Li2O×B2O3–B2O3–Yb2O3×B2O3 System // MRS Online Proceedings Library, Volume 1765. 2015. imrc2014 s4a-p020. DOI: 10.1557/ opl.2015.816, Published online by Cambridge University Press 01 Oct 2015. 6 p.
KONFRANS MATERİALLARI
1. Asadov М.M., Yanushkevich К.I. Equilibrium in the system MSe-GeTe, structure and magnetic properties // 5th International Advances in Applied Physics and Materials Science Congress & Exhibition. 16-19 Aprel 2015. Sentido Lykia Resort, Oludeniz/Turkey (APMAS 2015). Abstracts. ID 489. P. 456.
2. Mustafaeva S.N., Asadov M.M., Guseinov D.T., Kasumoglu I. Dielectric relaxation processes in CuInS2 single crystals // Book of Abstracts. 5th International Advances in Applied Physics and Materials Science Congress & Exhibition (APMAS 2015). Sentido Lykia Resort, Oludeniz/Fethiye, Turkey. 16-19 April. ID-89. P. 93.
3. Мустафаева С.Н., Асадов М.М., Джаббаров А.И. Прыжковая проводимость и термо-э.д.с. в TlGdS2 // Третья Международная научно-техническая конференция «Современные методы и средства исследований теплофизических свойств веществ». Санкт-Петербург. 20-22 мая 2015. Материалы конференции. Университет ИТМО. Санкт-Петербург. 2015. С. 87-88.
4. Мустафаева С.Н., Асадов М.М., Гусейнов Д.Т., Касымоглу И. Диэлектрическая спектроскопия монокристалла CuInS2 // Тезисы докладов Шестой Международной конференции «Кристаллофизика и деформационное поведение перспективных материалов», посвященной 90-летию со дня рождения проф. Ю.А. Скакова на основе конференций «Кристаллофизика 21-го века» и Московские чтения по проблемам прочности материалов. Москва. 26-28 мая 2015. с. 221.
5. Мустафаева С.Н., Асадов М.М., Исмайлов А.А. Диэлектрические параметры g-облученных монокристаллов p-GaSe // Тезисы докладов Шестой Международной конференции «Кристаллофизика и деформационное поведение перспективных материалов», посвященной 90-летию со дня рождения проф. Ю.А.Скакова на основе конференций «Кристаллофизика 21-го века» и Московские чтения по проблемам прочности материалов. Москва. 26-28 мая 2015. C. 222.
6. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Mammadov A.N. Thermphysical properties of (TlInSe2)1-х(TlGaTe2)х // Abstracts of 19th Symposium on Thermophysical Properties.Boulder, CO, USA. Colorado, National Institute of Standards and Technology. June 21-26, 2015. PaperID 2639. P. 331.
7. Рамазанова Э.Э., Асадов М.М., Алиев Э.Н. Изменение концентрации СКФ CO2 в тяжелой нефти со временем // Материалы II Международной научно-практической конференции. Нефтепромысловая Химия. РГУ нефти и газа им. И.М.Губкина. Москва. 26 июня 2015. C. 34-35.
8. Mustafaeva S.N., Asadov М.М., Mammadov A.N. Concentration dependence of thermodynamical, structural and physical properties of (TlInSe2)1−x(TlGaTe2)x // Abstracts of XX International Conference on Chemical Thermodynamics in Russia (RCCT-15). Nizhni Novgorod. 22-26 June. 2015. Section 3. P-3-36. P. 276.
9. Mustafaeva S.N., Asadov M.M., Ismailov A.A. Dielectric properties and charge transport in electron-irradiated TlGaSe2 single crystal // Book of Abstracts. LXV International Conference «Nucleus 2015». New Horizons in Nuclear Physics, Nuclear Engineering, Femto- and Nanotechnologies. Sankt- Peterburg. Russia. June 29–July 3, 2015. P. 297.
10. Асадов М.М., Мустафаева С.Н., Мамедов А.Н. Корреляции между физическими свойствами и составом в системе (TlInSe2)1–х(TlGaTe2)х // Материалы Всероссийской научной конференции с международным участием «Второй Байкальский материаловедческий форум». Республика Бурятия, г.Улан-Удэ – оз.Байкал. 29 июня–5 июля 2015. Ч. 1. С. 29-30.
11. Mustafaeva S.N., Asadov M.M., Guseinov D.T., Kasimoglu I. Complex dielectric permittivity and conductivity of CuInSe2 single crystals // XXIV International Materials Research Congress 2015. 5B. Structural and Chemical Characterization of Metals, Alloys and Compounds. 16–20 August 2015, Cancún, Mexico. 2015. Sim19-abs022. 5B-P057. P. 146.
12. Mustafaeva S.N., Asadov M.M. Dispersion of complex dielectric permittivity and conductivity of TlGaSe2 single crystals at radio frequencies // Program Book. The 20th American Conference on Crystal Growth and Epitaxy (ACCGE-20) and 17th Workshop on Organometallic Vapor Phase Epitaxy (OMVPE-17) and The Second 2D Electronic Materials Symposium. Big Sky, Montana. USA. August 2-7, 2015. Detector Materials: Scintillators and Semiconductors. Poster Number: Det-7. P. 38.
13. Mustafaeva S.N., Asadov M.M., Ismailov A.A. Baric characteristics of layered TlS single crystal // Abstracts of 17th International Conference on the Strength of Materials (ICSMA 17). Brno, Czech Republic. August 9-14, 2015. Abstract A-336-1. P. 31.
14. Mustafaeva S.N., Asadov M.M., Guseinov D.T., Kasimoglu I. Complex dielectric permittivity and conductivity of CuInSe2 single crystals // Abstracts of XXIV International Materials Research Congress. Symposium 5B, Structural and Chemical Characterization of Metals, Alloys and Compounds. Cancun, Mexico. 16–20 August, 2015. S5B-P059. P. 146.
15. Asadov M.M., Mustafaeva S.N., Babanly D.M., Tagiev D.B. Dielectric spectroscopy of Tl6SI4 // Abstracts of XXIV International Materials Research Congress. Symposium 5B, Structural and Chemical Characterization of Metals, Alloys and Compounds. Cancun, Mexico. 16–20 August, 2015. S5B-P149. P. 160.
16. Mustafaeva S.N., Asadov M.M. Physical and physico-chemical properties of (TlGaS2)1-х(TlInSe2)x // Abstracts of XXIV International Materials Research Congress. Symposium 7A, Advances in Functional Semiconducting Materials. Cancun, Mexico. 16–20 August, 2015. S7A-P080. P. 258.
17. Asadov M.M, Mustafaeva S.N., Mamedov A.N. Modeling of GaS-GaSe phase diagram and properties of materials // Abstracts of 1st International Conference on Computational Design and Simulation of Materials (CDSM 2015). Shenyang, China. August 17-19, 2015. Abstract № 68. Invited, O-20. P. 6.
18. Ramazanova E.E., Asadov М.М. Phase Equilibria of CO2-Natural Hydrocarbon Systems at SCF state // VIII Scientific and Practical Conference with international participation "Supercritical Fluids (SCF): fundamentals, technology, innovation". BOOK of ABSTRACTS. 14-19 September 2015. Zelenogradsk, Kaliningrad region. Kaliningrad-2015. P2. P. 165-166.
19. Мустафаева С.Н., Керимова Э.М., Асадов М.М., Кязимов C.Б., Велибеков Х.Ш. Низкотемпературная диэлектрическая проницаемость твердых растворов системы TlInSe2-TlGaTe2 // Toğrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı. AMEA Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu. 22 Oktyabr 2015
BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR
Materialşünaslıq üzrə Elmi-Praktiki Mərkəz BEA (Belarusiya, Minsk).
D.İ. Mendeleyev adına Rusiya Kimya-Texnologiyası Universiteti (Russiya, Moskva).
REA Fizika və Texnologiya İnstitutu (Russiya, Moskva).
Moskva Dövlət “İnformasiya Texnologiyaları, Radiotexnologiya və Elektronika İnstitutu”
PATENTLƏR VƏ İDDİA SƏNƏDLƏRİ
1. Əliyev A.M., Sarıcanov Ə.Ə., Əsədov M.M. Dəniz suyunun şirinləşdirilməsi üsulu // a 2013 0096. 06.08.2013. İxtira sənədinin dərci haqqında müsbət rəy.
2. Babanlı D.M., Tağıyev D.B., İmaməliyeva S.Z., Babanlı I.M., Əsədov M.M. Kristallaşma prosesinin idarə olunması üsulu. // a2015 0002. İlkin ekspertizanın müsbət rəyi.
3. Mustafayeva S.N., Əsədov M.M., Kərimova E.M., Məmmədov A.N. Rentgen şüaları detektorunun rentgenhəssaslığının idarə edilməsi üsulu. // a2015 0005. İlkin ekspertizanın müsbət rəyi.
4. Tağıyev D.B., Əsədov M.M., Əzizova Ə.N., İmamverdiyeva S.R. Az həll olan duzların və həll olan kompleks birləşmələrin reaksiyalarının tarazlıq sabitlərinin təyini üsulu // a2015 0007. İlkin ekspertizanın müsbət rəyi.
5. Mustafayeva S.N, Əsədov M.M., Məmmədov A.N. Xalkopirit quruluşlu mis-indium disulfid kristallarının alınması üsulu // a2015 0028. İlkin ekspertizanın müsbət rəyi.
6. Kərimova E.M, Mustafayeva S.N., Əsədov M.M. Fotohessas material. // a-2015 0051. İlkin ekspertizanın müsbət rəyi.
İSTİNADLAR – 44
LABORATORİYANIN ADI: Kimya sənayesinin yan məhsullarının emalı
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: texnika elmləri doktoru, prof. Fikrət Sadıqov
Laboratoriyada 14 əməkdaş çalışır. Onlardan 1nəfər k.e.d., b.e.i., 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 2 nəfər k.ü.f.d., b.e.i. Zemfira Məhərrəmova – k.e.d., b.e.i., Şəmistan Cahandarov – k.ü.f.d., a.e.i., Qasım Səmədzadə – k.ü.f.d., a.e.i., İdris Hüseynov – k.ü.f.d., a.e.i., Nurlan Heydərli – k.ü.f.d., b.e.i., Qurban Hacıyev – k.ü.f.d., b.e.i., dos.
İŞ 7.3: Kimya sənayesində əmələ gələn yan məhsulların, o cümlədən, piroliz qatranlarının, aşağımolekullu və tullantı polietilenlərin ekoloji təmiz emal texnologiyasının işlənib hazırlanması.
MƏRHƏLƏ: Benzinin etilen istehsalında pirolizindən alınan yüngül və ağır qətranların tədqiqi, onlardan əldə edilən maddələrin tətbiq sahələrinin araşdırılması.
Kimya sənayesinin həmişə həll edilməsi tələb olunan əsas problemlərindən biri istehsal proseslərinin yan məhsullarının məqsədyönlü emalı və istifadəyə yararlı maddələrə çevrilməsidir. Xam neftin tərkibində benzolun miqdarı 0.5÷1%-ə çatır. Bu səbəbdən neft karbohidrogenləri əsasında piroliz nəticəsində etilen istehsalında əmələ gələn pirokondensatdan benzolun alınması hiss olunan iqtisadi effekt verir. Bunları nəzərə alaraq, yüksək təmizliyə malik benzol istehsalının yaradılması məqsədi ilə EP-300 qurğusunda əmələ gələn yüngül qatranın kompleks emalı aparılmışdır. Yüngül qatranın xromatoqrafik üsulla tədqiqi onun tərkibində çox saylı karbohidrogenlərin – aromatik (benzolun alkil törəmələri), yan zəncirdə doymamış rabitəli aromatik, bitsiklik və s. – olduğunu göstərdi. 31%-ə qədər benzolun olduğu müəyyən edildi. Pirokondensatın karbohidrogen tərkibi cədvəldə göstərilib.
Eksperiment zamanı yüngül qatran rektifikasiya yolu ilə fraksiyalarına ayrılmışdı. Benzol fraksiyasının tərkibində onun qatılığını artırmaq üçün müxtəlif üsullar istifadə olunmuşdur. Ayrılan benzol fraksiyasının azeotrop rektifikasiyası aparılmışdır. Fraksiyada olan benzol aşağı temperaturda dondurulmuş və ayrılmışdı. Alınan benzol fraksiyası tərkibində olan doymamış karbohidrogenlərdən kimyəvi birləşmələr vasitəsi ilə təmizlənmişdir. Emal prosesində alüminium xlorid və toluol əsasında sintez olunmuş kompleks katalizator istifadə edilmişdir. Xromatoqrafik və eksperimental göstəricilərin analizindən məlum oldu ki, pirokondensatın emalı katalizatorun iştirakı ilə aparılanda doymuş və doymamış C5–C8 alifatik karbohidrogenlərin miqdarı azalır, benzolun və toluolun miqdarı qarışıqda artır, bu vaxt fraksiyanın tərkibində olan etilbenzol və stirolun kütləsi cuzi dəyişilir. Aromatik karbohidrogenlərin iki- üç-alkiltörəmələrinin və bitsiklik birləşmələrin faiz miqdarı kəskin azalır. Bütün təcrübələrdə çox qiymətli məhsul olan neftpolimer qatranı alınır. Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində pirokondensatdan təmizliyi 98,5% olan benzolun alınma prosesi təklif edildi. Təklif etdiyimiz üsul ədəbiyyatdan məlum olan işlərdən texnoloji cəhətdən sadəliyi, hidrodealkilləşmə mərhələsini istisna etməyi və nisbətən az enerji, material, iqtisadi əlverişli olması ilə fərqlənir.
Neft-kimya sənayesində çox istifadə olunan karbohidrogenlərdən biri olan naftalin almaq məqsədilə laboratoriyada etilen istehsalında alınan ağır qatranın tədqiqi aparılmışdır. Ağır fraksiyanın xromatoqrafik analizi göstərdi ki, onun tərkibində 5%-dən 36%-ə kimi naftalin və onun törəmələri mövcuddur. İlk növbədə, EP 300 qurğusundan müxtəlif vaxtlarda (zaman intervalı 3 ay) götürülmüş ağır qatran nümunələri heterogen-dispers hissəciklərdən sedimentasiya üsulu ilə təmizləndi. Təmizlənmiş ağır qatran nümunələri qaz-xromatoqrafik və kütlə-spektr analiz üsulları ilə araşdırıldı və müəyyənləşdirildi ki, fraksiyaların tərkibində doymuş və doymamış, fərdi və kondensləşmiş tsiklik birləşmələr üstünlük təşkil edir. Bu birləşmələrin içərisində naftalin izomerləri və onların metil, etil, izopropil törəmələri xüsusi yer tutur. Onların miqdarı tədqiq olunan ağır qatran nümunələrinin tərkibində 50%-dən çoxdur. Numunələr qovma qurğusunda 0,75÷0,85 atm vakuumda 2500C temperatura kimi fraksiyalaşdırıldı. Qovma zamanı 15%-ə qədər kiçikmolekullu doymuş və doymamış karbohidrogen qazların ayrılması müşahidə edildi. Əldə edilmiş fraksiyalar daha sonra adi atmosfer təzyiqində 180÷2000C temperaturlu quru buxar vasitəsi ilə qovuldu, nəticədə təmizliyi 98,7% olan naftalin əldə edildi. Əlavə məhsul kimi bitsiklodekapentadiyen və onun metil, etil, izopropil törəmələri alındı. Təklif olunan üsul iqtisadi cəhətdən əlverişliliyi, texnoloji nöqteyi-nəzərdən sadəliyi ilə seçilir. Müasir tikintidə və metal-konstruksiya işlərində əsas məsələlərdən biri karroziyanın neqativ təsirinin qarşısını almaq üçün izolyasiya materiallarından istifadə olunmasıdır. Məlumdur ki, bitum boyaları və lakları yaxşı adgeziyaya, yüksək izolyasiya və müxtəlif materialları bir birinə yapışdırma qabiliyyətinə görə fəqlənir. Son vaxtlar bitum boyalar və laklar neft və ağır neft məhsulları emalının kub məhsullarından alınır. Bu baxımdan laboratoriyada EP-300 qurğusunun yan məhsulu olan ağır qatran fraksiyası naftalin və onun törəmələrinin emalından sonra qalan kub məhsulunun xüsusiyyətləri məlum bitumların standart xüsusiyyətləri ilə müqayisə edildi. Nəticədə məlum oldu ki, kub məhsulunun göstəriciləri bitumun göstəricilərinə uyğundur. Müxtəlif həlledicilərin iştirakında və müxtəlif dolduruculardan istifadə etməklə bir-birindən fərqli adgeziya, bərklik, möhkəmlik xüsusiyyətlərinə, səthi örtmək qabiliyyətinə görə xarici görünüşə (parlaq və qeyri-parlaq) malik nümunələr əldə edildi. Bitum boya və laklarının əsas nöqsan cəhətini – zaman ərzində qatılaşmanı aradan qaldırmaq istiqamətində tədqiqatlar aparıldı. Ağır qatran 0,7÷0,8 atm vakuum təzyiqdə qovuldu və 240÷2600C intervalında fraksiya toplandı. Həmin fraksiya kub qalığı həlledici və doldurucu ilə emal edildikdə bitum laklarının yeni kompozit materialı alındı. Hal-hazırda bu materiallar sınaqdan keçirilir.
NƏTİCƏLƏR
MÜHÜM NƏTİCƏ
Pirokondensatın yüngül qatranından ilk dəfə olaraq yeni texnologiya ilə alkilləşmə prosesində xammal kimi istifadə edilə bilən, təmizliyi 98,5% olan benzolun alınma prosesi təklif olunur. Üsul texnoloji cəhətdən sadəliyi, hidrodealkilləşmə mərhələsini istisna etməyi, az enerji və metal tutumluğu, iqtisadi cəhətdən əlverişli olması ilə fərqlənir.(t.e.d., prof. Fikrət Sadıxov, k.ü.f.d. İdris Hüseynov, mühəndis İradə Məmmədova)
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
KONFRANS MATERİALLARI
KADR HAZIRLIĞI
Ramil Axundov – dissertant, 2012-ci il, elmi rəhbər – t.e.d., prof. Fikrət Sadıqov
Dissertasiya mövzusu – Yağ distillatlarının hidrogenlə təmizlənmə prosesi zamanı alınan tullantıların emalı texnologiyasının işlənib hazırlanması .
LABORATORİYANIN ADI: Zəhərli kimyəvi maddələrin zərərsizləşdirilməsi
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Elnur Məmmədov
Laboratoriyada 11 əməkdaş çalışır: Onlardan 3 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 1 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 6 nəfər e. i., 1 nəfər texnikdir. Dilarə Vəliyeva – k.ü.f.d., a.e.i., Tamilla Qulubəyova – k.ü.f.d., a.e.i., Firəngiz İbrahimova – k.ü.f.d., a.e.i., Tamilla Əliyeva – k.ü.f.d. b.e.i. Sara Hüseynova – e.i., Zibeydə Səfərəliyeva – e.i., İradə Rüşınaz – e.i., Sevinc Dadaşova – e.i., Mətanət Qaragözova – e.i. Seylana Güləhmədova – e.i.
İŞ 7.4:Saxlama müddəti başa çatmışzəhərli kimyəvi maddələrin utilizasiyası və təkrar işlənilməsi prosesinin tədqiqi.
MƏRHƏLƏ:Zəhərli kimyəvi maddələrin zərərsizləşdirilməsi üsullarının işlənilməsi.
Saxlama müddəti bitmiş raket yanacaqlarının oksidləşdirici komponentlərinin zərərsizləşdirməsi üçün eksperimental tədqiqi işlər aparılmış, komponentlərin neytirallaşdırma reaksiyasının mexanizmi və optimal şəraiti öyrənilmişdir. Zərərsizləşdirmə prosesinin ətraf mühitə ziyan vurmaması məqsədi ilə reagentlərin seçimi müəyyənləşmişdir. Raket yanacağlarıının oksidləşdirici komponentlərinin (melanj) utilizasiyası vacib iqdisadi və ekoloji problemdir.
Melanj son dərəcə ekoloji təhlükəli, yüksək aqressiv və toksiki kimyəvi maddədir, qatılaşdırılmış azot turşusunda həll olunmuş 22% nitrat oksidindən ibarətdir, üzvi və yanar maddələrlə əlaqədə olduqda alışmağa və partlayışa gətirib çıxarır.
Hal-hazırda məlumdur ki, melanjin utilizasiyası 2 istiqamətdə aparılır:
- Ləğv etmə (yandırma yolu ilə); bu üsul iqdisadi və ekoloji səbəblərdən sənaye miqyasında reallaşa bilməz
- Melanjin neytrallaşması üsulu ilə texniki təyinatlı məhsulun alınması
Raket yanacağlarıının oksidləşdirici komponentlərinin tərkibi aşağıda göstərilən kimidir:
-АК-20к: 80% HNO3, 20% N2O4, yodtərkibli inhibitor
-АК-27к: 73%HNO3 , 27% N2O4, yodtərkibli inhibitor
-АК- 27р: 73% HNO3 , 27% N2O4, ftortərkibli inhibitor
Nitrat turşusunun və nitrat oksidinin korroziyasından qorumaq məqsədi ilə raket mühərrikinin kommunikasıyasına yod və ftor tərkibli inhibitorlar əlavə olunur.
Nitrat turşusunun əsasında oksidləşdirici komponentlər hiqroskopik və tərkibində 65% reaksiyaya qabilliyyətli oksigen olan yüksək təsirli zəhərli maddələrdir. Bu komponentlərin fiziki xassələri tərkiblərində nitrat oksidlərinin və suyun olması ilə təyin edilir. Əsas xassələri: rəngi açıq-sarıdan qonura qədər, 15,60C-də sıxlığı 1,511-1,575q/sm3, qaynama temperaturu – 66–860C.
Melanjın utilizasiyası nəticəsində alınan, xalq təsərrufatı sahəsində istifadə oluna bilən məhsulun, geniş və maraqlı perspektivləri var.
İşin əsas məqsədi melanjın sadə iqdisadi cəhətdən əsaslandırılmış, ekoloji təmiz və təhlukəsiz zərərsizləşdirmə üsulunun yaradılmasıdır.
Bu məsələnin həlli üçün alınan melanjı kalsium karbonatla neytrallaşdırır, sonra gübrə kimi istifadə edilən kalsium nitrata (kalsium selitrası) keçirirlər.
Melanjın bu neytrallaşma reaksiyası aşağıdakı sxemlə həyata keçirilir:
N2O4 + H2O → HNO2 + HNO3
2HNO3 + CaCO3 → Ca(NO3)2 + CO2 + H2O
2HNO2 + CaCO3 → Ca(NO3)2 + CO2 + 2H2
2HF + CaCO3 → CaF2 + CO2 + H2O
NƏTİCƏ
Eksperimental tədqiqatların əsasında raket yanacaqlarının oksidləşdirici komponentinin (melanj) kalsium karbonatla aparılan neytrallaşma prosesi göstərir ki, melanjın zərərsiz kalsium selitrasına çevrilməsi mümkündür.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
RESPUBLİKADA
XARİCDƏ
QRANTLAR
Ukrayna Elm və Texnologiya Mərkəzi. “Azərbaycan ərazisində Xəzər dənizinin sahil sularının özünü təmizləmə qabiliyyətini artırmaq üçün biotexnologiyaların hazırlanması”. Layihənin rəhbəri – Mikrobiologiya İnstitutunun b.ü.f.d. Səidə Əliyeva, iştirakçı – k.ü.f.d., dosent Elnur Məmmədov. Layihənin müddəti – 2014–2015 (12 ay). Layihənin məbləği – 9000 AZN.
“Sorbsiya prosesləri” şöbəsinin
2015-ci ildə elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında
HESABAT
Şöbə müdiri: AMEA-nın müxbir üzvü Əli Nuriyev
Mövzu: Qeyri-üzvi birləşmələr və təbii minerallar əsasında sorbentlərin alınması və modifikasiyası, onlarla təbii sulardan mikroelementlərin çıxarılması, tullantı sularının zəhərli komponentlərdən təmizlənməsi.
Mövzuya aid işlər: 8.1; 8.2
LABORATORİYANIN ADI: Qeyri-üzvi və sintetik sorbentler
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: AMEA-nın müxbir üzvü Əli Nuriyev
Laboratoriyada 17 əməkdaş çalışır. Onlardan 4 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 5 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 1 nəfər b.e.i., 4 nəfər e.i., 1 nəfər k.e.i., 1 nəfər mühəndis, 1 nəfər b.lab.-dır. Fəxrəddin Mahmudov – k.ü.f.d., a.e.i., Zarema Cabbarova – k.ü.f.d., a.e.i., Mənzər Rəhimli – k.ü.f.d., a.e.i., Mürvət Abbasov – k.ü.f.d., a.e.i., Nərmin Əfəndiyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Validə Əliyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Səbinə Əliyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Şəlalə Əfəndiyeva – k.ü.f.d., b.e.i., Elmira Teymurova – k.ü.f.d., b.e.i., Sevinc Məmmədova –b.e.i., Xuraman İlyasova – e.i., Sara Soltanova – e.i., Məhyəddin Hacıyev – e.i., Təranə Əsgərova – k.e.i., Leyla Binnətova – e.i.
İŞ 8.1: Silikat əsaslı sorbentlərin alınması və dəniz, neft, sənaye tullantı sularında mövcud olan mikroelementlərə (Co2+, Cu2+, Ni2+, U6+) qarşı seçiciliyinin tədqiqi.
MƏRHƏLƏ: Silikat əsaslı sorbentlərin alınma şəraitinin öyrənilməsi (kinetikası və termodinamikası)
Hal-hazırda sənaye tullantı sularının ağır metal ionlarından təmizlənməsi reagent texnologiyasından istifadə edərək, qələvi vasitəsilə ağır metal ionlarını hidroksidlər şəklində çökdürməyə əsaslanır. Belə texnologiyanın əsas çatışmayan cəhəti ondan ibarətdir ki, bu zaman çoxlu miqdarda bahalı reagentlər sərf olunmasına baxmayaraq, tam çökdürməyə nail olunmur və onların sututarlarda qatılığı buraxıla bilən qatılıq həddindən yuxarı olur. Bu zaman sorbsiya prosesləri üzrə təyinat köməyə gəlir. Sorbentlərin məsaməli strukturu və ion mübadilə xüsusiyyətləri müəyyən dərəcədə onların alınması üsullarından asılıdır. Laboratoriyada II–IV qrup elementləri əsasında zol-gel üsulu ilə iki və üc komponentli sorbentlərin sintezi üzrə tədqiqatlar aparılmışdır. Müxtəlif istiqamətli bir necə qeyri-üzvi silikat əsaslı sorbent hazırlanmışdır. Belə sorbentlərdən biri titan əsasında alınmış sorbentdir. İlkin mərhələdə TiO2 1N HCl məhlulu vasitəsilə emal olunaraq titan-xloridə kecirilir. Alınmış turş məhlul ayrı-ayrılıqda 70-800C-də intensiv qarışdırılaraq həm Na2SiO3, həm də NH4OH vasitəsilə peptizasiyaya uğradılır. Bu zaman iki müxtəlif sorbent alınır. Hər iki sorbent otaq temperaturunda qurudulduqdan sonra 80–1200C arasında qızdırılaraq sorbent halına gətirilir. Alınmış sorbentlərdə model məhlullardan Co2+, Nİ2+ və Cu2+ ionlarının sorbsiyasının statikası və dinamikası tədqiq olunmuşdur. İlkin kinetik tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, hər iki sorbentdə ion-mübadilə prosesi zamanı tarazlıq halının 2–4 saat müddətində yaranması müşahidə olunur. Hər iki sorbentin hər üç iona görə həm statik, həm də dinamik ion-mübadilə tutumları hesablanmışdır (cədvəl 1). Göründüyü kimi hər üç ion üçün ayrı-ayrilıqda 2,5-3,5 mq-ekv/q-a qədər ion-mübadilə tutumu alınır. İstər statik, istərsə də dinamik ion-mübadilə tutumları o qədər də bir-birindən fərqlənmir.
Laboratoriya şəraitində daha iki, Mg və Al hidroksidlərinin birgə çökdürülməsi nəticəsində qeyri-üzvi sorbent hazırlanmışdır ki, bu sorbent vasitəsilə Co2+, Cu2+ və Ni2+ agır metal ionlarının ayrı-ayrılıqda model məhlullardan çıxarılması həyata keçiririlmişdir. İkincisi Mg2+ və Al3+ ionlarına Zr4+ ionlarını əlavə etməklə MgAlZr əsaslı sorbent sintez edilmişdir. MgAlZr-hidroksidli sorbentdə Co2+, Ni2+ və Cu2+ ionlarına görə alınmış qabarıq izotermlər Lenqmyur tənliyi vasitəsilə xətti hala gətirilir. Alınmış xətti izotermlərdən nəzəri maksimal ion-mübadilə tutumları (AMAKS.) və ion-mübadilə sabitləri hesablanır (Ks). Şəkil 1-də Lenqmyur tənliyi ilə tədqiq olunmuş xətti izotermlər verilmişdir. Xətti izotermlərin absis oxu ilə əmələ gətirdiyi bucagın kotangensi nəzəri ion-mübadilə tutumunun mq-ekv/q-la verilən qiymətləri olur. Xətti izotermin ordinatdan ayırdıgı parçadan ion-mübadilə sabiti hesablanır. Cədvəl 2-də ion-mübadilə tutumlarının eksperimental və nəzəri qiymətləri ilə yanaşı ion-mübadilə sabitlərinin qiymətləri verilmişdir. Nəzəri və eksperimental ion-mübadilə tutumları demək olar ki, bir-birindən fərqlənmir. Bu da aparılan eksperimentin qüsursuz oldugunu göstərən əlamətdir.
Şəkil 1. MgAlZr-hidroksid əsaslı sorbentdə Co2+(∘), Ni2+(x) və Cu2+(·) ionlarının Lenqmyur tənliyi vasitəsilə hesablanmış xətti izotermləri.
Tədqiq olunan sorbentlərlə məhlullardan Cu2+, Co2+ və Ni2+ ionlarına görə sorbsiya tutumları ilə müqayisədə sorbsion liatrop sırasını aşağıdakı kimi göstərmək olar: Silikat əsaslı sorbent > MgAlZr hidroksidli sorbent > MgAl hidroksidli sorbent
NƏTİCƏ
Sintez olunmuş qeyri-üzvi sorbentlər müxtəlif təbii və tullantı obyektlərindən Co2+, Ni2+ və Cu2+ ionlarının çıxarılmasında tətbiq olunması üçün təklif oluna bilər.
Nəşr olunmuş əsərlər
RESPUBLİKADA
XARİCDƏ
KONFRANS MATERİALLARI
1. Mahmudov F.T., Nuriyev A.N., Əfəndiyeva Ş.Z., Əsgərova T.N. Modifikasiya olunmuş təbii seolitlərdə Co2+ ionlarının sorbsiya xüsusiyyətləri. Akademik Togrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş elmi konfransın tezisləri. Bakı, 2015, s.89.
2. Rəhimli M.Ə., Mahmudov F.T., Abbasov M.A., S.A.Əliyeva, X.Ə.İlyasova, V.X. Əliyeva. Lifli sorbentlərin məhlullardan Co2+ və Cu2+ ionlarına gorə sorbsiya xüsusiyyətlərinin tədqiqi. Akademik Togrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş elmi konfrasın tezislərı. Bakı, 2015, s.110.
3. Исмайлова В.А., Махмудов Ф.Т., Ягубов А.И., Мурадова Н.М., Аббасов М.А., Валиева Н.В. Динамика сорбции ионов Pd2+и Mn2+ из растворов на модифицированных природных сорбентах. Akademik Togrul Şahtaxtinskinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş elmi konfransın tezisləri. Bakı, 2015,s.105.
İSTİNADLAR – 22
LABORATORİYANIN ADI: Mineral sorbentlər
LABORATORİYA RƏHBƏRİ: kimya elmləri doktoru, baş elmi işçi Əli Yaqubov
Laboratoriyada 14 əməkdaş çalışır. Onlardan 4 nəfər k.ü.f.d., a.e.i., 4 nəfər k.ü.f.d., b.e.i., 2 nəfər e.i., 3 nəfər k.e.i.-dir. Zenfira Ağayeva – k.e.d., b.e.i., Nişabur Muradova – k.ü.f.d., a.e.i., Səadət Məmmədova – k.ü.f.d., a.e.i., Tamilla Səlimova – k.ü.f.d., a.e.i., Nailə İmanova – k.ü.f.d., a.e.i., Gülşən Heydərzadə – k.ü.f.d., b.e.i., Sultan Məmmədova – k.ü.f.d., b.e.i., Ülvi Məmmədov – k.ü.f.d., b.e.i., Sevinc Bayramova – k.ü.f.d., e.i., Elxan Əliyev – e.i., Vüsalə İsmayılova – k.e.i., Rəfiqə Ramazanova – k.e.i., Xuraman İlyasova – k.e.i.
İŞ 8.2: Bentonit gilləri əsasında səmərəli adsorbentlərin, bentonların, nanogillərin hazırlanması, onların tullantı sularının təmizlənməsində, lak-boya sənayesi üçün koaqulyantların alınmasında tətbiqi.
MƏRHƏLƏ:Təbii bentonit əsasında alınan adsorbentlərin fiziki-kimyəvi xassələrinin tədqiqi, tərkibində olan radioaktiv elementlərin miqdarının onların xarakteristik xüsusiyyətlərinə təsirinin öyrənilməsi.
Daş Salahlı və digər yataqlardan alınmış bentonitlərdə radioaktiv elementlərin aktivliyi Canberra markalı gamma-spektrometrın köməyi ilə təyin olunmuşdur. Uranın və toriumun izotopları maye (Perkin Elmler) TriCarb 3100 TR xromotoqrafından istifadə etməklə aşkarlanmışdır.
Radioaktiv elementlərin miqdarlarının aydınlaşdırılmasina dair aparılmış tədqiqat işləri nəticəsində müəyyən edimişdir ki, bentonit gillərinin tərkibində aşkar olunan radioaktiv elementlərin (U,Ra, Th, Cs, Pb və s.) paylanması bentonit yataqlarınnın tərkibinin əsas hissəsini təşkil edən montmorillonitin miqdarından asılı olmasa da, bentonit yataqlarınnın coğrafi yerləşməsindən asılı olaraq dəyişir. Üzvi səthi aktiv maddələrlə (SAM) modifikasiya olunmuş bentonit əsaslı gillər çox geniş tətbiq sahələrini əhatə edir. Üzvi gillərin fiziki-kimyəvi xassələrinin tədqiqi aparılmışdır. Bu məqsədlə müasir analiz metodlarından (İQ spektroskopiya, rentgenoqrafiya, derivatoqrafiya) istifadə edilmişdir. Bentonitin həm üzvi, həm də su mühitində uzun zəncirli üzvi aminlərlə modifikasiyası öyrənilmişdir. Müəyyənləşdirilmişdir ki, ionogen və qeyri-ionogen üzvi boyalara qarşı bentonit mineralının sorbsiya qabiliyyəti əsaslı surətdə onun kation mübadilə tutumundan, amin duzlarının qatılığından, alkil radikalının ölçüsündən və kontakt vaxtından asılıdır. BET tənliyindən istifadə etməklə benronit mineralının və onun modifikasiya olunmuş formasının struktur məsaməlilik göstəriciləri təyin edilmişdir (cədvəl 1.). Qeyri-üzvi kationların üzvi kationlarla əvəz olunması kristal qəfəsin genişlənməsinə səbəb olur. Bu səbəbdən də qeyri-polyar üzvi molekulların adsorbentin daxilində yaranmış sərbəst boşluqlara keçməsinə şərait yaranır. Bu halın olması aminləşmiş bentonitdə xüsusi səthin böyüməsi ilə izah olunur. Xüsusi səth həm xarici, həm də daxili xüsusi səthlərin cəmi kimi hesablanır. SAM-in istifadə olunması bentonitin orqanofil təbəqələrində hissəciklərarası formalaşmaya və orqanofil təbəqənin yaranmasına səbəb olur. Bu da fazaların bölgü sərhədində səth enerjisini kiçildir, silikat təbəqələri arasında məsafəni böyüdür. Bu səbəbdən də iri həcmli molekulların bentonitin paketlərarası boşluqlarına daxil olmasını asanlaşdırır.
Am – monotəbəqənin tutumu, S – adsorbentin xüsusi səthinin ölçüsü, V – adsorbentin məsamələrinin ümumi həcmi, reff – adsorbentin məsamələrinin effektiv radiusudur.
Rentgen struktur analiz metodu ilə müəyyən olunmuşdur ki, bentonitin üzvi aminlərlə modifikasiyası zamanı onun məsamələrinin ölçüsü 9,6 Å-dən 17,4 Å-ə qədər böyümüş olur. Qeyri-üzvi kationlarla mübadilə apardıqda isə kationun yükündən və ölçüsündən asılı olaraq məsamələrin ölçüsü 9,6 Å-dən 13,5 Å-ə qədər dəyişmiş olur. Hidrofoblaşdırılmış bentonitdə model məhlullardan metilen abısı, rodamin G və s. boyaların adsorbsiyası öyrənilmişdir.
Müəyyənləşdirilmişdir ki, həmin boyalara qarşı hidrofoblaşmış bentonitin sorbsiya tutumu təbii bentonitə nisbətən iki dəfədən də çox artmış olur. Pb2+, Mn2+, Cd2+, Co2+, Zn2+ və Cu2+ monokation formalı bentonit nümunələri 15 mq/l MnSO4, Pb(NO3)2, rodamin G və metilen abısı (MA) məhlulları ilə işlənmişdir. Sorbent nümunələrinin sedimentasion xarakteristikaları tədqiq olunmuşdur. Göstərilmişdir ki, müxtəlif temperaturlarda [100, 200 və 4000C] termiki işlənmiş nümunələrdə hər iki Zn2+ və Cu2+ ionlarının müxtəlif olmasına baxmayaraq kolloid fraksiyalar arasında ciddi fərqin olması müşahidə olunmur. Müxtəlif yataqlardan olan bentonit nümunələrinin ion mübadilə üsulu ilə monokation formaları alınmışdır.
Tədqiqat nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, bentonitin tərkibində genetik bağlı qarışıqların olması onların turşu və əsas mərkəzlərinin aktivliyinə böyük təsir göstərir. Belə ki, genetik bağlı olan bentonit nümunələrində turşu və əsas mərkəzlərinin gücü kifayət dərəcədə zəifləmiş olur. Bu da öz növbəsində aktiv mərkəzlərin gücünü zəifləşdirir və nəticədə sorbsiya tutumu azalmış olur. Bu halların mümkünlüyü derivatoqrafik analiz metodlarında öz əksini göstərir. Ağdərə bentonitinin fiziki-kimyəvi xarakteristikaları tədqiq olunmuş və mühüm nəticələr əldə edilmişdir. Həmin bentonitin kolloidal xarakteristikasının öyrənilməsi sahəsində tədqiqatlar davam etdirilir. Termiki işlənmiş nanobentonitin Na və Ca formaları Elektron Səthi Analiz metodu ilə xarakterizə edilmişdir. Sink ionlarının adsorbsiyasının entropiya və entalpiya qiymətləri paylanmanın tarazlıq əmsalının temperatur asılılıqlarından istifadə etməklə hesablanmışdır. Na-bentonitdə Cu2+ və Zn2+ ionlarının filiz sularından çıxarılmasının optimal şəraiti işlənib hazırlanmış və İran İslam Respublikasında sənaye miqyasında sınaqdan keçirilmişdir. Aşağıda göstərilən qurğuda (şəkil) tullantı sularından Cu(II) ionlarının çıxarılması 90% olduğu halda, Zn ionlarınkı 95% olur.
Şəkil. Filiz emalından alınan tullantı sularının təmizlənməsi üçün istifadə olunan qurğu.
Filiz emalından sonra alınan su əvvəlcə Ca(OH)2 vasitəsilə pH~11 qədər qələviləşdirilir, bu zaman bir sıra komponentlər çöküntü halında ayrılır və qalan su paralel olaraq içərisində aktiv kömür və Na-bentonit olan kolonlardan buraxılır. Aktiv kömür olan kolonda Cu2+ və Zn2+ ionlarının çıxarılması 60-65% olduğu halda, Na-bentonitdə 90–95% olur. Təbii bentonitə nisbətən Na-bentonitin həmin ionlara qarşı sorbsiya tutumu 1,5 dəfə yüksək olur, yəni 2,8 mq/ekv-dən 4,2 mq/ekv-ə qədər yüksəlir.
NƏTİCƏ
Sənaye tullantı sularının müxtəlif boyalardan (ionogen və qeyri ionogen) təmizlənməsində istifadə və itkisiz texnologiyanın təmin edilməsi üçün bentonit əsasında böyük həcmi səthə malik adsorbent – toz şəkilli hidrofob üzvi gil (benton) alınmışdır.
NƏŞR OLUNMUŞ ƏSƏRLƏR
RESPUBLİKADA
3. Исмайлова В.А., Ягубов А.И., Махмудов Ф.Т., Аббасов М.А., Мурадова Н.М.Закономерности кинетики сорбции ионов Pb2+ и Mn2+ на природных и синтетических сорбентах // Azərbaycan Kimya Jurnalı, 2015, № 3, s. 98-103.
4. NaseriSh., YagubovA.İ., Alemi A., AgayevaZ.R., İsmailovaV.A., Fallahzadeh A. Abarghueeb.Using of modified nanoclay on bleaching treatment of the neutralized soybean oil // Azərbaycan Kimya Jurnalı, 2015, № 3, s.124–129.
XARİCDƏ
1. Исмаилова В.А., Ягубов А.И., Махмудов Ф.Т., Мурадова Н.М., Аббасов М.А., Нуриев А.Н.Закономерности равновесия сорбции ионов свинца (Pb2+) и марганца (Mn2+) из растворов на природных и синтетических сорбентах // Журнал Прикладной Химии, 2015, № 12, с.
2. Исмайлова В.А.., Ильясова Х.Н., Ягубов А.И., Мурадова Н.М., Нуриев А.Н. Исследование адсорбции ацетона на модифицированных формах бентонита // Журнал Химическая промышленность, т. 92, № 1, 2015, с. 37–40.
KONFRANS MATERİALLARI
KADR HAZIRLIĞI
1.Ülviyyə Osmanova – doktorant, 2014–2018, elmi rəhbər – k.e.d.,b.e.i., Əli Yaqubov
Dissertasiya mövzusu: Hidrofoblaşmış bentonitin tullantı sularının qeyri-ionogen və ionogen boyalardan təmizlənməsində tətbiqi.
2.Xuraman İlyasova – doktorant, 2012–2016, elmi rəhbər – k.e.d.,b.e.i., Əli Yaqubov
Dissertasiyanın mövzusu: Model məhlullardan kobalt (Co2+) və kadmium (Cd2+) ionlarının bentonitdə sorbsiyasının tədqiqi.
3.Şahab Nasseri – İran İslam Respublikasının vətəndaşı, dissertant, 2011–2015, elmi rəhbər – k.e.d., b.e.i., Əli Yaqubov
Dissertasiya mövzusu: Sənaye tullantılarından metal kationlarının (Cu2+ və Zn2+ ) sorbsiyası.
4.Vüsalə İsmayılova – dissertant, 2013–2017, elmi rəhbər – k.e.d., b.e.i., Əli Yaqubov
Dissertasiya mövzusu: Tullantı sularından qurğuşun (Pb2+) və manqan (Mn2+) ionlarının sorbsiyası üçün yüksək selektivli sorbentlərin seçilməsi.
BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR
İran İslam Respublikası, Təbriz Universiteti.
İSTİNADLAR – 4