Bədənimizdə az sayda maddə sıfırdan sintez olunur. Adətən mürəkkəb molekullar daha sadə və ya oxşar olanlardan - sözdə prekursor molekullardan əldə edilir. Neyromediatorlar də istisna deyil. Beləki, dofaminin sələfi tirozin amin turşusudur ki, bu da öz növbəsində başqa bir amin turşusu olan fenilalanindən əmələ gəlir. Fenilalanin əvəzolunmaz amin turşularına aiddir: insan orqanizmi onu özü sintez edə bilmir və onu yalnız qidadan ala bilir. Serotonin əsas amin turşusu triptofandan əmələ gəlir.

Triptofan da melatoninin sələfidir. Yəni, xaricdən bədənə daxil olan bir sıra amin turşuları olmadan, neyromediatorlər sadəcə görünə bilməz və onların cavabdeh olduğu proseslər pozulacaqdır.

Məsləhət. Müxtəlif qidalar qəbulu  sağlamlığa yalnız fiziki deyil, həm də zehni töhfə verir. Pəhrizdə kifayət qədər proteinlə zəngin qidaların olduğundan əmin olun: orqanizm zülalları onların tərkib hissəsi olan amin turşularına “parçalayır” və artıq onları öz sintezi üçün istifadə edir.

Şəkər. Adi şəkər sadə karbohidratlara aiddir: saxaroza molekulu qlükoza və fruktozadan ibarətdir və bədəndə onlara asanlıqla parçalanır. Bir çox insanlar qlükozanın necə "işlədiyini" artıq bilirlər: o, əzələ hərəkətindən tutmuş orqanların fəaliyyətinə qədər bədəndə baş verən bütün proseslər üçün enerji mənbəyi kimi xidmət edir. Qanda qlükozanın  səviyyəsində dalğalanmalarla təkcə fiziki vəziyyət deyil, həm də psixoloji vəziyyət əlaqəlidir. Birincisi, hipoqlikemiya – qanda şəkərin aşağı səviyyədə olması - bütün enerji istehlak edən proseslərin, ilk növbədə əzələ daralmalarının və zehni fəaliyyətin zəifləməsinə səbəb olur. Baş ağrısı, depressiya baş verir. Şəkərin duyğulara ikinci təsiri birbaşadır: dilə dişən sadə karbohidratlar dofaminin sərbəst ayrılmasına əmr edən reseptorları aktivləşdirir. Kobud desək, şokolad yedim - sevinc yaşadım. Təəssüf ki, şirniyyatın bir hissəsi yeyilən kimi reseptorlar azad edilir və dofamin axını dayanır.

Məsləhət. Qanda qlükozanın səviyyəsini sabit saxlamaq vacibdir. Əhval-ruhiyyənin dəyişməsinə səbəb səviyyənin kəskin sıçrayışlarıdır (yuxarı və ya aşağı). Sadə karbohidratlardan sui-istifadə etməyin, yeməklərinizi  rejimlə qəbul edin.

Kofein. Artan qan təzyiqi, artan ürək döyüntüsü və gumrahlığın digər atributlarına əlavə olaraq, qəhvə əhval-ruhiyyənin yüksəlməsinə səbəb olur. Bu da dofaminlə bağlıdır, lakin şəkərlə olduğu qədər sadə deyil. Kofein molekulları müəyyən qrup reseptorlar üzərində oturaraq onları bloklayır və bu da öz növbəsində dofamin reseptorlarını aktivləşdirir - onlar qanda az olsa belə, neyromediatora daha həssas olurlar. Kofeinin başqa bir xüsusiyyəti də var: o, fosfodiesteraza fermentinin təsirini bloklayır, nəticədə adrenalinin fəaliyyət göstərməsinə kömək edən ikinci mediatorun məhv edilməsi baş vermir. İkinci mediator hüceyrələrdə toplanır və adrenalin, az miqdarda olsa da, daha çox işləyir - qəhvə sinir sistemini həyəcanlandırır.

Məsləhət. Kiçik miqdarda qəhvə və çay qan damarlarını yaxşıca tonuslaşdırır və əhvalınızı bir qədər yaxşılaşdırır. Ancaq unutmayın ki, kofeinin qəbulunu artırmaq uzun müddətli stress törədən yuxu pozğunluğuna səbəb ola bilər.

Dilqəm Tağıyev, Asif Məmmədov "Duyğularımız və kimya". Bakı: Elm, 2022, 190 s.